2011/2012

Predmetni nastavnik Prof.dr.sc.Mirsad Kulovi Asistent Mr. Ru ica Popovi1

2

3

Ekonomija In enjerstvo Okru enje i ekologija Istorija Matematika i informati ka nauka Planiranje i politika Sociologija i demografija Tehnologija

4

5

Dok se populacija u SAD-u izme u 1960. i 2004. pove ala 62.6% (s 180.7 na 293.9 miliona stanovnika), broj automobila/milji se pove ao za 190.3%

6

Saobra aj je jedna od baznih komponenti na ina ivota ljudske zajednice. Star je koliko i ljudski rod tj. onoliko vremena koliko postoji komunikacija me u ljudima. Za nastanak saobra aja je va na injenica da je on prije svega proizvod ljudskog uma, jer nije objektivna prirodna kategorija. On je oblikovan ljudskim umom i izgra en ljudskim djelovanjem.

7

ovjek kao jedinka ne mo e opstati sam, pa je od prvih koraka po eo komunicirati. Prvim pojavnim saobra ajnim sredstvima u Europi u fazi divlja tva smatraju se splavovi od debla, zatim unovi (izdubljena debla), pa amci. U slijede oj fazi dolazi do pripitomljavanja divljih ivotinja i to ponajprije u svrhu egzistencijalnih potreba prehrane, odijevanja i obuvanja. Dio domestificiranih ivotinja se postupno po inje upotrebljavati kao transportna sredstva.8

Kasnije se javlja revolucionarno otkri e: princip kretanja na kopnu putem kruga (odnosno kota a ili to ka). Pro lo je nekoliko tisu a godina, a jo se i danas okre e. U eljeznom dobu dolazi do dru tvene podjele rada. U vremenskoj razvojnoj fazi helenske Ilijade javlja se zanatstvo kao prva sekundarna ljudska proizvodna djelatnost. Uskoro, zbog razvoja zanata, dolazi i do pojave trgovine.

9

Saobra aj je samostalna proizvodna ljudska djelatnost koja ima svoja proizvodna (saobra ajna) sredstva, s pomo u kojih saobra ajni radnici ostvaruju transportni rad, ijom vrijedno u u estvuju u raspodjeli novostvorenih vrijednosti na tr i tu. U eljeznom dobu dolazi do dru tvene podjele rada kada se u okviru primarne poljoprivredne djelatnosti razdvajaju ratarstvo i sto arstvo.

10

Drugom dru tvenom podjelom rada javlja se zanat. Zanatlije su prvi proizvo a i ija je proizvodnja namijenjena drugim potro a ima. Ubrzo s pojavom zanata javlja se potreba za daljnjim izdvajanjem nove ljudske djelatnosti-trgovine. S pojavom trgovinske razmjene razli itih proizvoda postaje sve o itija nu da oblikovanja nove djelatnosti koja ima svojstvo prostornog premje tanja proizvoda. Ta je djelatnost saobra aj.11

Saobra aj je postao samostalna ljudska djelatnost u onoj svojoj razvojnoj fazi kada je on bio u mogu nosti vlastitim radom sebe izdr avati, tj. kada je ukupna vrijednost ljudske proizvodnje bila toliko vrijedna da bi se mogla alimentirati jo jedna izdvojena djelatnost, za odr avanje i njen daljnji razvoj. Izdvojio se na odre enom stupnju razvoja dru tva kad su proizvodne snage proizvele toliko materijalne osnove da bi se ta djelatnost mogla obavljati.12

Od relativno brojnih civilizacija staroga vijeka kod njih est se saobra aj razvio u takvom obliku da je ostavio odre eni pe at u saobra aju svijeta. To su: - Egipatska, - Babilonska, - Starovjekovna perzijska, - Feni anska, - Gr ka civilizacija i - Rimska imperija.13

Rimljani su zasigurno najzna ajnija civilizacija starog vijeka. Ona je vrlo zadu ila svijet i razvojem saobra aja, posebno drumskog, a zatim pomorskog i po tanskog. Rimljani su razvijali i pomorstvo tako da su potiskivali Feni ane preuzimaju i njihovu trgovinu da bi kona no uni tili ostatke feni anske mo i razoriv i Kartagu. No relativno brzo sudbinu Kartage do ivljava i Rim.

14

Procjene o kilometra i rimskih puteva se kre u oko 400 000 km, njihova irina je bila od 3,6 do 7,2 m. Obi no su bile po ljun ene, ali neke i poplo ene. Na svakih 30-40 km bila je slu ba odra avanja i odmori te za putnike. Poznate rimske ceste su bile Via Apia i Via Militaris. Na putevima Rimskog imperija skupljala se i distribuirala pismovna komunikacija. Dobar dio dana njih modernih cesta prati trase nekada njih rimskih cesta.

15

U 14. i 15. st u Europi s istoka prodiru Osmanlijske sile (Turci) i dolaze do Be a. Zauzimaju bliski istok i Afriku te zapadnu Europu: Portugal i Francuska. Po to je Europa puna proizvoda, oni prije e tu trgovinu te ona gotovo prestaje. Zbog toga je saobra aj srednjeg vijeka imao potpuno druga ije uslove razvoja nego u starom vijeku. U osnovi dolazi do pogor anja uvjeta razvoja saobra aja vezano uz propast robovlasni kog, relativno sigurnog i prostorno otvorenog sustava.

16

Egipat i danas, a posebice u istorijskom vremenu starog vijeka, te i te ivota ima na Nilu i oko njega. Upravo prvi zna ajni oblici saobra aja nastali su na toj rijeci i uz nju. Rije ni saobra aj je bio dobro razvijen, a uz rije ni i pomorski bio je dobro razvijen i drumski saobra aj. Egipatski civilizaciju dr imo zaslu nom za pronalazak to ka (kota a). Drumski saobra aj se kretao ve inom pustinjskim i polupustinjskim terenima. On je nesumnjivo postojao, jer se ne bi moglo objasniti dopremanje monolitnih kamenih blokova na mjesta izgradnje piramida u donjem toku Nila.17

Babilonska civilizacija egzistirala je u podru ju Mezopotamije u donjem toku Eufrata i Tigrisa. Ona je poznata po pojavi prvih poplo enih putova. Starovjekovna perzijska civilizacija zaslu na je za razvoj osobito drumskog saobra aja, a i prve pojavne oblike po tanskog prometa.

18

U

staroj Perziji spominju se poimence tri drumske komunikacije: - Kraljev put je bio dug oko 2500 km. Na svakih 20 km bila je postaja-odmori te za putnike i zapregu.Za potrebe perzijskog vladara cestom je bila organizirana po tanska slu ba koju su nosili tekli i na brzim konjima. - Cyrusova cesta iz Perzije za Egipat. - Mnogo je poznatiji Svileni put kojim se s istoka iz Kine i Indije preko Perzije dopremala Europi vrlo vrijedna roba: nakit od plemenitih metala, prirodnih bisera i dragulja, zatim ajevi i za ini te svilena tkanina.19

20

Feni anska civilizacija se smatra tvorcem svjetskog pomorstva. Pomorstvo Feni ana zasnovano je na trgovini izme u istoka i zapada tada njeg svijeta. Vrlo su vje to izra ivali brodove od cedra. Trguju i, postupno su otkrivali Europu, ali ne samo nju nego i Afriku. Pomorsku kolonizaciju Sredozemlja nastavili su dalje Heleni (Grci).Tako brojni toponimi na hrvatskoj obali i danas imaju helensko podrijetlo (Kor ula, Vis, Hvar)21

Saobra aj srednjeg vijeka na tlu Europe ima potpuno druga ije promijenjene uslove razvoja nego u starom vijeku. Radi o op em pogor anju uslova razvoja saobra aja vezano uz propast robovlasni kog, relativno sigurnog i prostorno otvorenog sustava. Srednji vijek karakterizira feudalni poredak koji je vrlo usko vezan s razvojem najmo nije sile srednjeg vijeka, kr anske religije i crkve.

22

Velik broj malih nesigurnih feudalnih dr avica vlastitim ustrojstvom ote ava odvijanje i razvijanje saobra aja. Saobra aj zamire, odvija se povremeno, pojedina no i uglavnom na male razdaljine. Stagnira pomorstvo i nema zna ajnijih nacija. U pomorskom saobra aju su dominirali mali brodovi. Razvija se gusarstvo.23

Otvaraju se novi vidici u nauci. Europska civilizacija ulazi postupno u razvojnu fazu humanizma i zatim renesanse. Feudalizam se stabilizira kao dru tveni sistem. Nastaju ja e i sna nije Europske civilizacije kao to su: panjolska, Portugal, Francuska Engleska Austrija i dr. Zna ajne su zadnjih 300 godina srednjeg vijeka. Tada po inje era velikih geografskih otkri a i vrijeme osvajanja svijeta od strane Europljana.

24

Presudna je uloga saobra aja u spoznavanju svijeta. Kolumbo kre e na ekspediciju za otkrivanje zapadnog puta do Indije. Veliku ulogu u razvoju ovje anstva odigralo je putovanje Magellana oko svijeta. Tim je putovanjem Zemlja oplovljena u jednom smjeru i time je dokazano da je Zemlja okrugla i da se Zemlja vrti oko svoje ose. Izlaskom pomorskog saobra aja na svjetske okeane, svjetski saobra aj i trgovina dobivaju velik zamah. Zapo inje seoba Evropljana i njihovo osvajanje i preobra avanje svijeta.25

26

27

28

29

To je lom ili prijelaz iz srednjeg vijeka u novi vijek tj. industrijsku proizvodnju. Saobra aj je u srednjem vijeku bio pojedina an, nije imao kontinuitet. Takav saobra aj nije nikako mogao zadovoljiti narastaju e potrebe u novom vijeku pogotovo kad se sve sna nije formira novi oblik proizvodnje.

30

Posebno zna ajan utjecaj na razvoj saobra aja na Zemlji je odigrala industrijska revolucija. U krilu postoje ih oblika proizvodnje, poljoprivrede i zanatstva javio se novi na in proizvodnje koji revolucionira svijet. Prelazak na novi na in proizvodnje zapo inje manufakturom. Prekretnicu u proizvodnji ozna ava pojava i upotreba prvog pokreta kog mehani kog mehanizma kao oblika pogona niza ma ina u proizvodnom procesu.31

Ta pogonska ma ina javlja se krajem 18.vijeka u obliku parnog stroja Jamesa Watta

32

Fultonov parobrod na rijeci Hudson

33

Lokomotiva The Rocket, George i Robert Stephenson, 1829. u Londonu

34

Uvo enje Morseove abecede se uzima kao po etak telegrafskog saobra aja. Godina 1876. ozna ava pojavu telefonskog (Graham Bell) saobra aja. 1885./86. godina ozna ava po etak drumskog automobilskog saobra aja (Karl Benz i Gotlieb Daimmler).

35

36

37

Predindustrijski

(starovjekovni i srednjovjekovni) i industrijski (savremeni) saobra aj se bitno razlikuju. saobra aj je pojedina an, povremen i lokalan. saobra aj je masovan, stalan i

Predindustrijski

Industrijski

globalan.38

U novom vijeku trebalo je pro i odre eno vrijeme da se saobra aj oslobodi srednjovjekovnih stega i da po e novim putevima razvoja. Poseban zna ajan utjecaj na razvoj saobra aja na Zemlji odigrala je industrijska revolucija. Industrijska revolucija je i ujedno industrija saobra aja.39

Prelazak na novi na in proizvodnje zapo inje manufakturom u kojoj dolazi do uvo enja raznih tehni kih naprava u proizvodnju. U 18 vijeku dolazi do pojave zanatstva (manufakture): rudarstvo, ko arstvo, itd. Razvijaju se i primarne grane: poljoprivreda. Poljoprivreda i zanatstvo imaju tri karakteristike saobra aja: - pojedina na su, - neponovljive su i - ovise o prirodnim karakteristikama.40

To zna i da su samo rijetki proizvodi mogli putovati: svila, pamuk, plemenite kovine, jantar, mirodije (za ini). Roba se distribuirala u u em podru ju tj. prostoru proizvodnje, to zna i da je imala lokalni karakter. No to sve jo nije novi na in proizvodnje. Prekretnicu u proizvodnji ozna ava pojava i upotreba prvog pokreta kog mehani kog mehanizma u proizvodnom procesu.

41

Stalnost proizvodnje ra a vrlo brzo masovnom proizvodnjom istovrsnih proizvoda koji koli inom vr e pritisak na saobra aj. Industrijski na in proizvodnje je vrlo slo en postupak, vrlo esto prostorno i dislociran na razli itim mjestima i u fazi prerade pa i tu saobra aj ima pove ane zadatke.

42

Postoje i oblici vodenog i kopnenog saobra aj iz osnove se mijenjaju. Javljaju se do tada nepoznati oblici saobra aja: - eljeznica - zra ni saobra ajni oblici (balonski i avionski) - telegrafski - telefonski - cjevovodni i - gradski saobra aj.43

44

45

46

Panamski kanal je umjetni kanal u naju em dijelu Srednje Amerike koji spaja Atlantski okean (Karipsko more) s Tihim okeanom (Panamski zaljev). Dug je 81,6 km. Na naju em mjestu je irok 91,5 m, a na naj irem 350 m. Dubina iznosi 13,7 m. Uz Sueski kanal predstavlja jednu od najva nijih pomorskih arterija svijeta. Sagra en je godine 1914., a itavo je podru je kanala od 1904. do 1999. bilo pod upravom Sjedinjenih Ameri kih Dr ava, nakon ega je pre lo pod nadzor Paname.

47

48

Sueski kanal je umjetni prokop dug 163 kilometara izme u Sredozemnog i Crvenog mora, koji razdvaja afri ki od azijskog kontinenta te je najbli a pomorska veza izme u zapadne i isto ne Zemljine hemisfere. Kanal je dobio ime po egipatskom gradu Suezu. Gradnju kanala izvelo je francusko trgova ko dru tvo Compagnie Universelle du Canal de Suez pod upravom Ferdinanda Lessepsa. Planove za gradnju radio je jo od 1838. austrijski pionir eljeznica Alois Negrelli. Sueski kanal pu ten je u promet 16. studenog 1869. godine.49

50

51

52

53

54

55

56

Savremene razvojne tendencije idu u nekoliko pravaca. Savremeni saobra aj ima znatna ograni enja u pogledu brzine. Jedino su u vazdu nom saobra aju postignuta u najnovije vrijeme bitna pobolj anja i to uz velike pote ko e (Concord). U vodenom i kopnenom saobra aju saobra ajni oblici zna ajnijih brzina jo su uvijek u fazi eksperimentiranja i pojedina nih svjetskih primjera.

57

U gradskom saobra aju problem brzog prebacivanja putnika je vrlo aktualan i potenciran specifi nom situacijom, prije svega potrebom grada za povremenim prebacivanjem velikih masa putnika. Drugi problem koji se ve poku ava rje avati za budu i, vi e nego savremeni saobra aj, je pitanje automatizacije saobra aja. Tre a bitna oznaka saobra aj budu nosti je unificiranost saobra aja.58

Prvi za eci ve se danas vide u razvoju integralnog robnog saobra aja. Saobra aj budu nosti e se, dakle, razlikovati od savremenog upravo u tri bitne komponente koje su nama danas jo uvijek samo elja nego ostvarenje. Saobra aj budu nosti je daleko br i daleko automatiziraniji i unificiraniji. Da li e se u kona nom obliku realizirati apsolutni saobra aj gotovo istovremenog prostornog premje tanja materije bez obzira na razdaljine, to je pitanje daleke budu nosti.

59

Brod

Earthrace

60

Francuski

TGV kao najbrzi vlak na svijetu putuje brzinom od 574,8 km/h.

61

Ultimate Aero

- Brzina: 413 km/h - Snaga: 1183 konja

62

Bugatti

Veyron - Brzina: 408 km/h - Snaga: 1001 konj

63

Koenigsegg

CCX - Brzina: 402 km/h - Snaga: 900 konja

64

oko 5000. pr. K. - na Sredozemlju se pojavljuju prvi brodovi oko 3500. pr. K. - pojava kola u sredi njoj Europi oko 2000. pr. K. - prvi oblici organizirane po tanske slu be u Egiptu 1420. - vozilo pokretano snagom mi i a, kombinacija kota a (to ka), valjka i u eta 1600. - vozilo pokretano snagom vjetra (2 jedra), kapaciteta za 28 osoba 1769. - James Watt je usavr io parni stroj;

65

1779. - velociped, rani oblik bicikla, pojavljuje se u Parizu 1783. - prvi let s ljudskom posadom u balonu ispunjenom toplim vazduhom 1801. - patent motora na rasvjetni plin, Philippe Lebon 1807. - zaplovio prvi parobrod Roberta Fultona (New York) 1838. - porinut parobrod Isambarda Brunela "Great Western" 1840. - po tanska reforma Rowlanda Hilla uvedena po tanska marka

66

1842. - A. Davidson napravio dvokolicu na elektropogon 1860. - Plate izumio prvi akumulator sa olovnim elijama 1862. - pu tena u saobra aj prva eljezni ka pruga kroz Zagreb, koja se vezala na prugu Be Ljubljana-Trst 1868. - prvi signalni ure aj nasuprot parlamenta u Londonu 1869. - eljeznica s obale na obalu SAD-a

67

1869. - otvoren Sueski kanal 1873. - Amadee Bollee iz Le Mansa prijavio patent paromobila 1874. - Nikolaus Otto patentirao benzinski klipni etverotaktni motor 1885. - Gottlieb Daimler proizvodi prvi motocikl 1885. - Karl Benz na inio prvi prakti ni automobil s benzinskim pogonom 1887. - Peugeot po eo izra ivati paromobile 1891. - 1904. - izgra ena je Transsibirska eljeznica

68

- Zagreb dobio tramvaj na konjsku vu u 1893. - izumljen elektromobil pokretan strujom iz akumulatora s olovnim lancima 1895. - William Phelps Eno prvi studijski pristupa problemima regulacije prometa 1895. - prvi autobus s 8 putni kih mjesta 1898. - prvi automobil u Hrvatsku uvezao grof Marko Bombelles 1900. - prvi let cepelina izra enog prema patentu Ferdinanda von Zeppelina 1891.69

- pojava trolejbusa u Njema koj 1903. - bra a Wright izvode prvi let na motorni pogon 1903. - Dyckhoff proizveo prvi dizelski motor za pogon brodova 1906. - osnovan prvi hrvatski automobilski klub 1908. - firma Maschinenbau proizvela prvi dizelski motor za lokomotivu 1908. - Henry Ford proizvodi automobil model T 1902.70

71

72

1910. - po ela elektrifikacija tramvajske mre e u Zagrebu 1912. - potonu e Titanica 1914. - otvoren Panamski kanal 1923. - Garret Augustus Morgan izumio ru ni semafor 1923. - prvi dizelski motor upotrebljiv za pogon drumskih vozila 1932. - prvi detektori za upravljanje saobra ajem 1936. - prvi elektromehani ki semafor na satni mehanizam

73

1938. - firma Daimler-Benz proizvodi prvi serijski osobni automobil 1937. - testiranja mlaznog motora u Britaniji 1941. - Whittle: mlazni motor 1963. - SR Njema ka prva u svijetu uvela po tanski broj 1969. - prvi let Concordea

74

HVALA NA PA NJI!

ruzica.popovic@iu-travnik.com75