1821 Mora İsyanı

1821 MORA SYANI

Serap TOPRAK

zet 19. Yzyln bana kadar baarszlkla sonulanan Rum isyanlar 1821 ylnda Mora Yarmada-snda balayan isyanla yeni bir dnemece girdi. syanlar ksa zamanda btn adalar ve Yunan

corafyasn sard. 1821 Mora isyan Yunanistann bamszlk kazanmasnda nemli bir rol stlendi.

Moradaki ilk isyanlar Osmanl Devleti tarafndan nemsenmeyip gerekli tedbirler alnmamtr. Fakat daha sonralar Morada binlerce Mslman Trkn hatta Ortodoks olmayan Hristiyan ve

Musevilerin katledilmesi isyanlarn ne kadar ciddi olduunu gstermitir. Sonuta Msr do-nanmasndan yardm istemek Osmanl ynetimi tarafndan tek are olarak grlmtr. Fakat bu plan, Avrupal Devletlerin mdahalesi ve Navarinde Trk-Msr donanmalarnn yaklmas

felaketiyle sonulanmtr.

Anahtar Kelimeler Rum, syan, Adalar, Mora, Navarin.

THE MOREA INSURRECTION OF 1821

Abstract

The Roum insurrections, which resulted in failure until the beginning of 19th century, took yet another turn with The Morea Insurrection of 1821. The insurrections spread to all the islands and Greek geog-

raphy. The Morea Insurrection of 1821 played a significant role in the independence of Greece. The first insurrections in Morea were ignored by the Ottoman State and the required measures were not taken. However, later on, the murder of thousands of Moslem Turks and even the Jews and the Christians that were not Orthodox, showed how serious the insurrections were. As a result, asking for help from the Navy Egypt was considered as the only choice by the Ottoman Empire. But, this plan resulted in a catast-

rophe of burning of Turkish-Egyptian Navy in Navarino and intervention of the Europpean States.

Key Words Roum, Insurrection, Islands, Morea, Navarin.

Doktora rencisi. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. [email protected]

TARHN PENDE -ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS-

Yl: 2011, Say: 6

Sayfa: 317-328

THE PURSUIT OF HISTORY -INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH-

Year: 2011, Issue: 6

Page: 317-328

318 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/6

I. GR Rumlar 18. Yzyl sonlarna kadar birok kez baarsz isyan giriiminde bu-

lunmutur. 19. Yzyla geldiimizde Rumlar, Osmanl ynetiminde yaayan dier milletlerden farkl olarak deniz ticareti sayesinde zengin bir burjuva snf olu-turmutur. Dou Akdeniz ve Karadeniz ticaretinin n elinde bulunduran zen-gin Rum tacirler, bilimsel ve dnsel faaliyetlere de nem vererek ulusal bilin-lenmeyi destekledi ve isyanlara zemin hazrlad. Tamamen milli duygulara daya-nan ve milli bir karakter olarak gelien Rum isyanlar, zengin tacirler, diaspora, ayrlk cemiyetler, ki bunlarn iinde en etkili faaliyet gsteren ve ok sayda yesi olan Filiki Eterya Cemiyeti, Fener Rum Patrikhanesi ve Avrupal Devletler tarafndan maddi ve manevi olarak her ynden desteklenmitir. Yunanistann ksa srede bamsz bir devlet olarak ortaya kmasnda btn Yunan corafya-sndaki isyanlar kadar adalar, zellikle Mora Yarmadasnda kan isyanlar byk nem tamaktadr. Mora isyanlar Rumlar iin bir dnm noktas olmutur. Ayr-ca Mora isyanlar yerel ayaklanmalar olarak kalmayp, Rumlarn yaad dier adalara isyan ihra eden bir merkez olmutur. Mora Yarmadasnda, zellikle Filiki Eterya Cemiyetinin ve Fener Rum Patrikhanesinin nderliinde isyan atei yaklm ve Avrupallarn da sempatilerini de toplayarak dier Balkan milletlerin-den nce Yunan Devletinin kurulmas salanmtr. Byk Yunanistann kurul-mas ynndeki en ciddi adm olan Mora isyan bu adan ok nemlidir. Bu a-lmada, Mora Yarmadasnda balayan ve Avrupal Devletlerin mdahalesiyle sonulanan Mora isyan ele alnmtr. Bu dorultuda alma iki blmden olu-mutur. Birinci blmde, Mora isyannn balamas ve yaylmas karsnda Os-manl Devletinin ald nlemler zerinde durulmutur. kinci blmde, Mora isyannn uluslar aras boyut kazanmas incelenmitir. almann sonu ksmnda ise, aratrmadan elde edilen bulgular ortaya konmutur.

II. MORA SYANI VE OSMANLI DEVLETNN ALDII TEDBRLER Mora Yarmadasnda Rum Ortodoks Kilisesi ve rahipleri, Osmanl Devleti

makamlar karsnda byk oranda imtiyazl bir yapya sahipti. Bu imtiyazlar sayesinde Rum Ortodoks Kilisesi, Rumlarn karlarn koruyabilmekteydi. Bu-nunla birlikte Morada yaayan Rumlar, byk toprak sahipleri deildi. Ayrca yllk kazanlarnn 1/5ini vergi olarak dyorlard. Osmanl idaresiyle iyi ilikiler kuramayan Rumlara gelince, onlar da daha ok ssz blgelere ve dalk alanlara yerlemeyi tercih etmiti. Bu nedenle 1460- 1821 yllar arasnda Morann dalk alanlarna Mslmanlardan ziyade Hristiyanlar yerlemiti.

Mora Yarmadasnda Rumlar arasndaki milliyeti faaliyetlerin artmasnda Osmanl Devletinin Rumlara verdii siyasi imtiyazlar nemli rol oynad. Rum cemaati, Osmanl Devleti tarafndan Antik Yunann bir devam olarak grld. Bununla birlikte, 1715- 1821 yllar arasnda cemaatin haklarna baz snrlamalar getirilse de, gerekte cemaat serbest bir ekilde idare ediliyordu. Mora Yarmada-

3/6 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 319

snda Ortodoks Kilisesinin dnda Rumlar idare eden kocabalar bulunmak-tayd. Osmanl ynetiminin desteiyle seilen kocabalar, uzun seneler bu grev-de kalmakla yetinmeyip haklarn ocuklarna ve hatta torunlarna devredebili-yordu.

slamiyetin kutsal mahallelerine ve hkmdar ailelerine has olarak verilen ehir ve kasabalar Morann en ansl yerleim yerleri olarak grlmekteydi. Bun-lardan biri de, Mslman ehri olarak grlen ve bir Mekke vakf olan Dimitzana ehridir. Burada oturan Mslmanlar Moral Rumlar tarafndan her zaman ayr-calkl olarak grlmtr. Ayrca Morada yaayan kleftler adnda bir topluluk da bulunmaktayd. Kleftler, Morada Trk ynetimini kabul etmeyen ve ynetimle silahl mcadeleye giren gruptu. Osmanl Devleti, bu asi grupla mcadele etmek iin Hristiyanlar arasndan setii armotoli denilen ve bir eit zabta grevi gren dzenli gruplar oluturdu. 1715- 1821 arasndaki dnemde Osmanl yne-timi zellikle, boazlarn bulunduu tamacl korumak amacyla muhafz tekilat kurdu. Bylece armotoliler, yolcularn gvenliini salamakla grevlen-dirildi. Korint ile Argos arasndaki boaz ile Arkadya ve Messenya arasndaki Lontari Boaz gvenlik asndan nemli geitlerdi (Bees: 423). Armotoliler bura-larda nemli grevler stlendi. Bunun dnda Morann dalk blgelerinde yaa-yan Manyallar bulunmaktayd. Manyallar, 1460- 1801 yllar arasnda her trl d gce kar isyan etmi bir topluluktu. Osmanl Devleti, Manyallardan vergi alma artyla bunlarn muhtariyetini kabul etti. Fakat kararlatrlan vergiler de hibir zaman dzenli olarak toplanamad (Bees: 423). 18. Yzyla kadar birok kez isyan eden Mora Rumlar baarsz olunca Bat Avrupallardan umutlarn kesip Ruslar bir kurtarc olarak grmeye balad. zellikle ar I. Petro dneminde, bu blgede Rus ve Hristiyanlk propagandas art gsterdi. II. Katerina dneminde Ruslar, Rumlar arasndan setikleri kiiler ve rahipler araclyla Rumlar kkrt-ma yolunu seti. Bunlar arasnda Kalamatann nfuzlu emlak sahiplerinden Pa-nayotis Mpenakis bulunmaktayd. Bu kiinin blge Rumlarn kkrtc faaliyet-lerde bulunmas Trk idarecilerinin de dikkatini ekmekteydi. 1767- 1768 arasnda Rumlar isyan iin hazrlklar yapt. Fakat 1768 ylnda Osmanl-Rus Sava bala-ynca btn planlar deimek zorunda kald. Rus donanmasnn Akdenizde g-rnmesine ve Manyallarn yardmna ramen, Ruslar istedikleri sonucu alamad (Bees: 425). Sadrazam Musin-zade Mehmet Paann ve daha sonra Cezayirli Gazi Hasan Paann sayesinde isyan bastrld (Mustafa Nuri Paa, 1987: 251). Baarsz isyan giriimlerinden sonra Rusya, Rumlar zerindeki nfuzunu daha da arttr-maya alt. Kk Kaynarca Antlamasna, Ruslarn diledikleri yerlerde konso-losluklar ama, stanbulda bir Rus kilisesi kurma ve Ortodoks Hristiyanlar ko-ruyuculuunu stlenme gibi maddeler de, milliyetilik propagandas amacyla eklendi (Karal, 1994: 108- 109). Rusya tarafndan hayal krklna uratlan Mora Rumlarnn bu durumu telafi edilmeliydi. Bylece Rumlar, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda 1783 ve 1791 yllarnda imzalanan anlamalar gereince, Rus bay-


ra altnda deniz ticareti yapma ayrcal elde etti (Bees: 425). Bununla birlikte 1790l yllarda Rumlar, Akdenizde korsanlk ve ekyalk yapmaya devam etti. Osmanl ynetimi de ekya Rumlarn btn faaliyetlerinden ruhani liderleri so-rumlu tuttu (BOA. 192/9350, HAT).

19. Yzyl balarna kadar ulusal bilinlenme ynnde byk yol kat eden Rumlar, 1821 ylnda Aleksander psilanti liderliinde Eflk ve Budandaki baa-rsz ayaklanma giriiminden sonra, amalarn gerekletirmeye en uygun yer olarak Mora Yarmadasn grmekteydi. Bunun zerine Rum asi liderleri toplana-rak, Paskalya gecesi Mslmanlara saldrma konusunda aralarnda anlatlar. Asiler, saldrlarda baarsz olduklar takdirde de blgede nemli bir g olan Tepedelenli Ali Paay sulamay kararlatrdlar. Bu anlama erevesinde asi liderler tarafndan Morann kasaba ve kylerine papazlar gnderildi. Fakat olay-lar, planland gibi gelimedi ve beklenmedik bir ekilde balayan Erhos olay, isyann zamanndan nce kmasna neden oldu. Anabolu Kalesine yaklak saat uzaklktaki Erhos kasabas Mslmanlar, Rumlarn bir isyan hazrl iinde olduundan phelenmekteydi. 15 ubat 1821 tarihinde Anabolu sakinlerinden Yeniehirli bi ve Hasta Hasan ismindeki iki kiinin, Hristiyan pazarnda sarho olarak gezerken ate amalar zerine Rumlar, Paskalya gecesi yaplacak olan is-yann aa ktn dnerek harekete geti ve kasaba ilerine kat. Ayrca da-lardaki silahl Hristiyanlar da ortaya kt. Kocabalar, isyan haberlerinin aslnn olmadn iddia etse de, 24 Mart 1821 tarihinde Erhos Mslmanlar kasabay terk edip Anabolu kalesine kat. Bu olay Mora Mslmanlarnn da isyan gere-ini grmesine neden oldu. Fakat Yedi Adada ve dier adalardaki kaak Rumlar, Morada toplanarak her tarafta isyan karmaya balad (Ahmet Cevdet Paa, 1994: 2759- 2760). zellikle Aleksander psilantinin kardei Demetrios psilanti ve Prens Kantakuzen, Moraya giderek Rumlar kkrtmay baard. Mart 1821 tarihinde psilanti ve Kantakuzen, isyan alameti olarak feniks ve matem alameti olarak da siyah renkte olan Filiki Eterya Cemiyetinin bayran aarak Rumlar isyana a-rd. Bununla birlikte Hidra Adasndaki denizciler ve Mayna genleri bu arya uyarak isyana katld. Hidra denizcileri, kk gemilerini donatarak Mslmanla-ra ait gemileri yakt. Ayrca Kolokotrinis adndaki bir Rum asinin liderliinde Pat-ras, Navarin, Tripolie, Misolinki ve Nopli ele geirildi (Driault, 2003: 184).

Mora Yarmadasnda balatlacak bir isyan iin Filiki Eterya ajanlar, Fener Rum Patrikhanesiyle ibirlii iinde alyordu ve zellikle Mora isyan Patrik-hane tarafndan planlanmt. Filiki Eteryann Mora tekilat bakan olan Patras Piskoposu Pol Germanos, stnde Meryem Anann resmi bulunan bir bayra eline alarak Ey Yunan milleti! Artk uyan, Trkleri ldr sloganyla Rumlar aka isyana ard (ahin, 1996: 190). Bu ardan sonra isyan, milli ve dini bir karakter olarak gelimeye balad (Karal: 112).

Morada Rum asilerin saldrlar zerine, Mizistre, Levendar, Fenar ve Bardi-nenin Mslman halk Trapolieye; Endruse ve Niter halk Koron, Moton ve


Anavarine; Gaston halk da Lale Kalesine snd. Visticede 400 kadar Mslman Rumlar tarafndan ldrld. Bununla birlikte Kornine halk Trapolieye kaar-ken Rumlarn saldrlarna urad, fakat Trapolieden yardma giden 2.000 kadar gnll tarafndan kurtarld. Rum kocabalar ise, btn bu katliamn Tepedelen-li Ali Paa tarafndan yapldn ileri srd. Bu arada Osmanl Devleti, Yanyada isyan eden Tepedelenli Ali Paann ortadan kaldrlmas zerine younlatn-dan bu olaylarla pek ilgilenmedi (Ahmet Cevdet Paa: 2681).

Mora nfusu iinde Trklerin nfusuna bakacak olursak Trkler aznlkta ya-amaktayd. Ayrca Rumlar byk ticaret filolar ve yedek denizciliiyle denizi kontrol edebilmekteydi. Bylece Osmanl ordusunun Moraya ulamas da ok zordu. Bununla birlikte Osmanl Devleti, Morada balayan isyan srasnda Tepe-delenli Ali Paa isyanyla uramaktayd. Moradaki olaylara hzl bir ekilde kontrol altna alma olasl da dkt. Osmanl Devleti Morada Rumlarn ayak-lanmasn balangta, blgeye gnderilen ve bir Filiki Eterya yesi olan memur Nikola Morozinin raporuyla izledi. Bylece Morozinin de etkisiyle isyan Ba-blinin pek dikkatini ekmedi. Fakat Mora isyan aa knca Hurit Paa, Kap-cba Mustafa Beyi 3.500 kadar askerle Tropolieye kumandan olarak gnderdi. Mustafa Bey, Rumeli sahillerinden kayklarla Mora Kalesine geti ve burada Si-rozlu Yusuf Paayla bulutu. Oradan Vestieye gitti. Vestiede 200 kadar ekya-y ldrdkten sonra 16 ubat 1821 tarihinde Erhosda 600den fazla Rum ekyay ldrd. Mustafa Beyin, Tropolieye girii Rumlar tarafndan iddetli saldrlarla karland. Asiler, Moradaki kaleleri, zellikle Morann merkezi olan Tropolieyi kuatt. Bylece Mustafa Bey, Tropoliede mahsur kald (Ahmet Cevdet Paa: 2761). Tropolie, Rum asiler tarafndan ele geirildiinde, Mslmanlar ldrld ve camiler kiliseye dntrld. Ayrca Tropoliede bir de cumhuriyet hkmeti kuruldu (BOA. 841/37873, HAT ). Babli, Suluca Adas halknn donatt 17 kta ge-minin uka ve Deirmenlik adalar arasnda dolatn ve asilerin Anapoliyi kuatt takdirde amlca ve Suluca halknn Rumlara yardm edeceini (BOA. 927/40280-C, HAT) nceden haber alnca, Mora komutan olarak atad Dramal Mahmut Paay, 25.000 kadar asker, komutas altna verilen vezir ve emirlerle birlikte Rumlar bastrmak zere Ezdine gnderdi. Bu birlikler Mora Derben-dinden geip kuatlm olan Anapoli Kalesi nne yerleti ve buradaki isyan bastrd. Ardndan Morann merkezi olan Tropolieye doru hareket etti. Dier yandan 7.000 kadar Arnavut askeri ulufelerinin denmediini ne srerek sava alann brakp geri dnd. Moradaki Rumlarn hemen hemen hepsi ayaklanma-ya katld. Ayrca Rumlar derelerde, orman ilerinde frsat kollayp, haberleme yollarn, mhimmat ve gda yardm getirecek yollar da tuttu. Bylece Tropoli-eye ulamak zorlarken Anapolinin elde tutulmas da tehlikeye girdi. Bu srada Mora seraskeri olarak grevlendirilen Ebu Kebut Mehmet Paa, Yeniehirden ileri geemediinden Rumlar Morann tamamn ele geirdi (Mustafa Nuri Paa: 253).


Yusuf Paaya gelince Badra Kalesinden yardm istenmesi zerine, nebah-tdan Moraya askerlerini geirerek buradaki asileri datmay baard. Ayrca Hurit Paaya btn Mora Hristiyanlarnn isyan halinde olduunu ve derhal 5.000 asker gnderilmesi gerektiini bildirdi. Hurit Paa da, Babliye bir miktar Evlad- Fatihan askerinin gnderilmesini teklif etti. Fakat Bablinin gznde Yanyadaki Tepedelenli Ali Paa olaylar daha nemli olduundan ve Moradaki olaylarn nemi henz anlalmadndan sadece Anadoludan asker toplanarak gnderilmesi yeterli bulundu (Ahmet Cevdet Paa: 2762). Bunun zerine Kayseri Mu-tasarrf Hasan Paaya Anabolu Kalesi Muhafzl verildi. Hasan Paaya Teke, Hamit ve Aydn sancaklarndan 2.000 asker toplamas ve Antalya iskelesinden gemilerle Moraya gndermesi emredildi. Fakat Antalya iskelesinde sevk iin ye-terli gemi olmadndan Babli ile uzun yazmalar balad ve asker Antalya iske-lesinde beklerken Rumlar da Moradaki Mslmanlar ldrmeye devam etti. letiim ve rgtlenme eksiklii nedeniyle Anadoludan toplanan askerler Mo-raya gnderilemedi. Yerine baka asker topland. Bunlar, Akdeniz boazna gele-cek, oradan kara yoluyla Selanik krfezini dolaarak Yeniehire varacak ve Mo-rada bulunan Osmanl kuvvetlerine yardm edecekti (Ahmet Cevdet Paa: 2763). Ay-rca Mora isyan iin Tunustan da gemi istendi. Bunun zerine yedi gemi donat-larak acele bir ekilde Mustafa Kaptan kumandanlnda Moraya doru yola kt (BOA. 868/38618, HAT ).

Moradaki isyan balangta hzl ilerledi ve Nisan 1821 tarihinde Rumlarn yaad dier adalara da srad. Rumlarn isyanda baarya ulamas iin adala-rn isyana katlmas artt. Rum asiler, Korint Kanalnn kuzeyinde kalan blgenin byk bir blmn kontrol altnda tutuyordu. syann ilk aylarnda, ayaklanma-nn etkileri tam olarak bilinmiyordu. Babli de kendi imknlarna gre nlemler almak istedi. Aleksander psilantinin Eflk ve Budan igal ettii haberi stan-bula ulatnda, Osmanl Devletinde yaayan btn Rum asll kiilerin ellerin-deki silahlar teslim etmeleri emredildi. Mart 1821 tarihinde, II. Mahmut bir fer-man yaynlayarak Mslmanlar yardma ard. Bununla birlikte isyanlara tepki gsteren Mslmanlar, zmir ve Anadoludaki Rum mahallelerine saldrd. M. Simith Andersona gre, Morada Trklerin katledilmesine e deer olan bu sald-rlar Patrik Gregoryusin aslmasna kadar devam etmitir (Anderson, 2001: 74). Oysa Tarihi Dakin, Mora Yarmadasnda 40.000 (Castellan, 1995: 272), Barbara Jelavich ise, silahsz 15.000 Mslmann katledildiini yazmaktadr (Jelavich, 2006: 241). Bu arada stanbul Patrii, Filiki Eterya Cemiyetinin nfuzlu bir yesi olmasna ra-men, isyann Rusya tarafndan desteklenmediini grnce szde bir aforozname yaynlad. Aforoznamede, Filiki Eterya yelerinin ettikleri yeminlerin batl oldu-unu ve yelikten ekilmeyerek devlete kar savaa devam edeceklerin lanet altnda kalacan ilan etti (Karal: 113). Fakat bu szde aforozname hibir ekilde Rumlar engellemedi.


1821 Nisan tarihine kadar Mora Yarmadasnda yaayan 50.000 kadar Ms-lmandan bir teki bile kalmamtr. Mslman Trkler ya kam ya da Rumlar tarafndan ldrlmtr. ngiliz yazar St. Clair, bu konuda unlar yazmtr: Yunanistann Trkleri pek az iz braktlar. 1821 yl ilkbaharnda ani olarak, tmyle ve

dnyann haberi olmadan yok edildiler (Sonyel, 1988: 111). Ortodoks Rumlar sadece Mslman Trkleri deil, dier milletlerden olanlar da ldryordu. 5 Ekim 1821 tarihinde, 35. 0000 Trk ve Arnavut, Musevi ve dier milletlerin yaad Tropoli-ede de 10.000 kii katledildi. Ocak 1822 tarihinde Akrokorint kentinde 1.500den fazla Mslman ldrld. Bylece Rum ayaklanmas, 1822 yl yazna kadar Trk, Rum, Musevi, Arnavut ve dier milletlerden olmak zere 50.000 kiinin lmne neden oldu (Sonyel: 113- 115) ve btn Avrupa bu katliama sessiz kalarak sadece izlemekle yetindi.

III. MORA SYANININ ULUSLAR ARASI BR BOYUT KAZANMASI Filiki Eterya yanllarnn ars zerine Demetrios psilanti, merkez ve ana-

yasal bir devlet kurmak iin bir meclis toplamay kararlatrd. 1821 Aralk tari-hinde, Kleftlerin bakan Theorodios Kolokotronisin de onayyla, Epidavrum kentinde bir Kurucu Meclis oluturuldu. Soylular tarafndan ynetilen Meclis, idareyi bir tek kiiye brakmak istemiyordu. Bu nedenle Fenerli bir aileye mensup olan Aleksander Mavrocordatonun da etkisiyle, 1795 Fransz modeline benzer bir anayasa hazrland. Buna gre, her biri bir blgeyi temsil eden be ye seildi. Bylece ilk Yunan hkmeti Misolinkide kuruldu. Hkmet bakan Aleksander Mavrocordato, 13 Ocak 1822 tarihinde Yunanistann bamszln ilan etti. Fakat adallarn ve soylularn szcs bu kii, Theorodios Kolokotronisin taraftarlarnn ounlukta bulunduu Morada kabul grmedi. Ayn yln sonunda Theorodios Kolokotronis, Astrosta ikinci bir toplant dzenledi. Ancak Aleksander Mavro-cordato taraftarlar arasnda anlamazlk ortaya kt. Sonunda Kronidi kentinde yeni bir hkmet kuruldu. Bu hkmetin bana da George Kountouriotes adl zengin bir kii geti (Castellan: 273). Rumlar bir meclis kurup bamszlklarn ilan etseler de, ksa zamanda ortaya kan rakip liderler iktidar iin kyasya bir mca-deleye girdi. Bu mcadelede, byk Fener ailelerinden birinin yesi olan Alek-sander Mavrocordato, ok kt Rumca konuan ve Arnavut kkenli zengin arma-tr George Kondouriotes, Yunanistan corafyasnn en nemli lideri olan Theoro-dios Kolokotronis Rumlarn balca lider adaylaryd. Siyasi gruplar arasndaki atma hzla trmand ve 1823 yl sonunda, Theorodios Kolokotronis taraftarla-ryla Aleksander Mavrocordato ve George Kountouriotes denetimindeki hkmet adaylar arasnda bir i sava balad (Anderson: 75). Rumlarn bir meclis kurmasn II. Mahmut endie iinde izliyordu. II. Mahmut, 25 ubat 1822 tarihinde bir heyet toplayarak alnacak nlemleri belirlese de, bu duruma ngiliz Bykelisi mda-hale etti. Bu tarihten sonra Avrupal Devletler de, Rumlarn isyanlarna kar ka-ytsz kalmayarak mdahale etmeye balad (Driault: 187). Artk Rum isyanlar ulus-


lar aras bir sorun olma yolunda ilerliyordu. Avrupal devletler kendi diplomatik karlar dorultusunda her iki taraf da idare ediyordu. Austos 1822de, Alikorne ehbenderi Kant tarafndan Babliye verilen bilgiye gre, asi Rumlar Avru-padan silah ve mhimmat salayarak Mora ve amlca adalarna sokuyorlard (BOA. 957/41080, HAT). 1822 ylnda, Viyanadan gelen haberlere gre, ngiliz Elisi George Caning, Rum asilerin durumunu grmek zere Rusyaya giderek temas-larda bulunmutu (BOA. 960/41187-B, HAT). Aslnda Avrupal devletlerarasnda tam bir gr birlii de yoktu. Eyll 1822 tarihinde isyann en iddetli olduu yllarda bile, Rum asiler hakknda ngilterenin kabul ettii siyasetin Rusya, Avusturya, Prusya ve Fransa tarafndan beenilmedii ortaya kmt (BOA. 960/41187, HAT ).

1823 ylnda isyanlarn younluu biraz azalsa da, isyanlar tamamen bastr-lamad. Eyll aynda, Mora asilerinin gemileri Misolinkide toplanmas durumun-da Mora kalelerine gda ve gerekli malzemelerin nakli gleeceinden, nlem olarak Mora sahillerine donanmadan bir frkateyn ve be alt geminin gnderilme-si kararlatrld (BOA. 38789-F, HAT). Ayn tarihte, Rum Patrikhanesi, Mora asileriy-le Osmanl Devleti arasnda bir vasta olarak grlmekteydi. Bu nedenle Patrikha-ne, Babliden isyandan vazgeen Rumlarn affedilmesini istedi (BOA. 844/37931, HAT).

1824 yl balarnda, isyanlar tekrar iddetlendi ve Avrupadan birok gnll Moraya savamak iin gitti. Ayrca ok saydaki gnll de para yardmnda bu-lundu. Bunlardan biri de Antik Yunan hayran ngiliz Lord Byrondu. Lord Byron ve bir ngiliz miralay isyann en iddetli yllarnda olduka ykl bir parayla Mi-solinkiye gitti ve orada Rumlara para yardm yaparak isyanlar tevik etti (BOA. 926/40255, HAT). ngiltere d politika olarak her ne kadar isyanlara kar gibi grn-se de, ngilterenin asilere para ve yardm gndererek tevik ettii ve Misolinkiye giden Lord Byronun Rumlar kkrtarak Karlili asilerine yardm iin elinden gelen yardm yapt belgelerden anlalmaktadr (BOA. 928/40290-D, HAT). Bu du-rum, ngiliz d politikasnn gerek yzn de aka gstermektedir.

Moradaki isyanlar 1824 ylnda iddetini arttrarak devam etti. Buna karn Osmanl Devleti, asilerle mcadelede birlik iinde deildi ve belirli bir dzen iin-de hareket etmiyordu. Bu nedenle Rum asiler zerine yaplan harektlarn ou baarszlkla sonulanmaktayd (BOA. 874/38787-L, HAT). Morada kan isyanlarn bastrlamamas zerine Kavalal Ali Paann olu brahim Paa Mora valisi ola-rak tayin edildi. Fakat Moraya vali tayin edilen brahim Paann kuvvetleri bl-geye zamanda ulaamadndan istenilen baar da salanamad. Rumeli Valisi Dervi Paann Babliye bildirdiine gre, Rum asilere kar baarszln bir nedeni de, askerlerin daha nceki askerlere gre istekli savamamalaryd (BOA. 901/39557, HAT). Bununla birlikte Babliye, Arnavut askerinin hazr ulfeye alk olduundan i grmedii, Trk paalar yannda hizmet etmedikleri, Arnavut paalarn da devlete bir hayr olmadnn ve Mora isyannn bastrlmas iin aya- arkl valilere ihtiya olduu ynnde ikyetler gitmekteydi (BOA. 636/31344-B,


HAT). Austos 1824te, Eriboz ve Misolinki blgelerinde Rumlarla olan atmalar ok iddetli geti. Ordunun yars stma hastalna yakalandndan ve yeni asker beklendiinden, Salye yolunu ellerinde tutan asilere kar baar salanamad. Bununla birlikte Osmanl kuvvetleri, para ve malzeme sknts ekmekteydi. Bu durumda yava hareket edilmekte ve mdahale gecikmekteydi. Askerlerin zama-nnda yetiememesi zerine asiler glerini iyice arttrd (BOA. 906/39723-B, HAT). Bylece 1825 yl balarnda, Rumlarn saldrlarnn younlat ve Morann merkezi Tropoliede zor anlarn yaand dnemde btn mitler brahim Pa-aya ve Msr donanmasna baland (BOA. 926/4024-A, HAT). brahim Paa, nemli baarlar elde etti. brahim Paa kuvvetlerinin Moradaki baarlar ve asi Rumlarn yenilgileri Avrupa diplomasisini de harekete geirdi. Rum asileri yattrmak iin Osmanl Devletine aklamalarda bulunmak zere biri Rus, dieri Fransz iki subay Bkree gitti (BOA. 1140/45339, HAT). Bylece Rum ayaklanmas 1825 yln-dan itibaren uluslar aras bir nitelik kazand ( Armaolu: 174). Avrupal devletlerin ilerine karmasndan holanmayan Osmanl Devleti, Rum isyann durdurmak iin denizden beslenen ekyann n kesilmesini yeterli buluyordu. Bu nedenle brahim Paa denizden amlcay ele geirirken, karadan da Atinann ele gei-rilmesi gerekmekteydi (BOA. 942/40665-B, HAT). Bu plan dorultusunda brahim Paa, Koronda Rumlarn isyann bastrd. Moraya ynelen brahim Paa, Nava-rini kuatt. Bu haber, Rumlar arasnda byk bir heyecan yaratt. amados adn-da bir Rum kaptan, Navarini kurtarmak iin svarisi bulunduu hafif donanmay-la harekete geti. Navarin nnde bulunan Sefakya adacn ele geirdi. Fakat Sleyman Paa ve topu bl bu adac topa tutarak barnlamayacak hale getirdi. Bylece amados ekilmek zorunda kald. Navarin Msr askeri tarafndan ele geirildi. Fakat bu srada Msrllarn ok sayda gemisi de batt. 18 Mays tari-hinde Navarin halk teslim olmak zorunda kald. brahim Paa, Kolokotronesin kumandas altndaki Rum etelerini datt ve Kalamata ile Tropolieyi ele geir-di. Bylece brahim Paa, Nopli hari btn Mora Yarmadasna egemen oldu (Driault: 191,192).

1827 ylnda, Osmanl-Msr donanmas isyan tam yattrmak zereyken Av-rupal Devletlerin ie karmas isyan yeni bir dneme girdirdi. Mehmet Ali Pa-ann Mora seferi, ngilterenin houna gitmiyordu. Mora ve Girit valilii kendisi-ne verilen Mehmet Ali Paann Dou Akdenizde yerlemesi ngilizlerin karla-rna uygun deildi ve bu durum ngilizleri korkutuyordu. ngiltere ve Rusya, b-rahim Paann szde zulmlerine son vermek amacyla St. Petersburgda gr-melere balad. Grmeler sonunda 4 Nisan 1827 tarihinde St. Petersburg Proto-kol imzaland. Buna gre Yunanistan, Osmanl Devletine vergiyle bal muhtar bir devlet haline gelecek ve btn Trkler Yunanistandan kartlacakt. Bu Pro-tokol, bamsz bir Yunanistann kurulmas ynnde atlan ilk admd. Protokol, Avusturya, Prusya ve Fransaya da bildirildi. Avusturya ve ardndan Prusya Pro-tokol reddetti. Fransa ise, 1815 ylnda kendisine kar kurulmu olan Kutsal Bir-


lii paralamak niyetinde olduundan Protokole katlmay dndn bildirdi. Bylece ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda Londrada grmeler balad. devlet arasnda 6 Temmuz 1827 tarihinde Londra Antlamas imzaland. Bu ant-lamada, Osmanl Devleti, St. Petersburg Antlamasn kabul ettii takdirde, asi-lerle Babli arasnda bir mtareke yaplaca ve Yunanistan devletinin kurulaca; kabul etmedii takdirde ise, Protokol imzalayan devletin asilere yardm et-mekten baka, Osmanl hkmetini yola getirmek iin onu bask altnda bulundu-racaklar yazmaktayd (Karal: 116,117).

Osmanl Devleti, Londra Antlamas hkmlerini i ilerine karma olarak grdnden antlamay reddetti. Bunun zerine ngiltere, Rusya ve Fransa, Mo-ray abluka altna alarak Navarini kuatt. devlet, brahim Paaya bir atekes teklif etti. Fakat brahim Paa, ngiliz amirali Cardington ve mttefikler tarafndan yaplan atekes teklifini, Padiahtan emir almadka kabul edemeyeceini bildir-di. Bunun zerine lkenin amiralleri, brahim Paaya bir ltimatom gndere-rek, Trk ve Msr donanmalaryla askerlerin Yunanistandan kmalarn istedi. Fakat ltimatom kabul edilmedi (Karal: 118). Msr donanmasnn Navarin Lima-nna ulamasndan bir sre sonra Franszlarn ve ngilizlerin 22 sava gemisi de Navarine gitti (BOA. 1050/43278-B, HAT). ngilizler Osmanl donanmasnn hareket alanlarn kstlamaya balad. Bunun zerine Mora Valisi brahim Paa ve kuvvet-lerinin amlca-Suluca tarafna donanmayla gitmesi emredildi. Fakat Navarin nnde 28 sava gemisi bulunduundan ve onlarla savamak gerekebileceinden donanma hareket edemedi (BOA. 849/38071, HAT). Ayrca Navarin nndeki 28 par-a ngiliz sava gemisi, eer Osmanl-Msr donanmas hareket edecek olursa bunu engelleyeceklerini bildirmiti. brahim Paa da, Babliye, Osmanl donanmasnn bunlarla savaa girecek kadar gl olmadn bildirdi (BOA. 849/38071-C, HAT). Amiral Cadrington kumandasndaki ngiliz gemileri, Amiral Rigny kumandasn-daki Fransz gemileri ve kendilerine daha sonra katlan Amiral Heyden kumanda-sndaki Rus donanmas 25 Eyll tarihinde brahim Paayla bir mtareke yapt. Buna gre, Osmanl Donanmas Navarinde kalacakt. Bunun zerine ngiliz ve Fransz donanmalar Zanta ve Milo adalarna ekilecekti (Gkbilgin: 134). Mart 1828 tarihinde Mora Valisi brahim Paadan Msr valisine gnderilen bir tezkirede, Fransz ve ngiliz sava gemilerinin Navarin ve civarnda deniz yoluyla gda yar-dm gnderilmesini engelledikleri belirtilmektedir (BOA. 1087/44248-C, HAT). Bunun zerine Osmanl donanmas amlca Adasna doru hareket etti. Fakat Osmanl- Msr donanmasnn bir savaa gc yoktu. Temmuz 1828 tarihinde, Osmanl Do-nanmas, Msr ve Tunus gemilerinin kaptanlarnn ortak kararyla imzalanp gnderilen dileke bunun en ak kantlarndandr. Bu dilekede, Navarin Liman ngiliz gemileriyle kuatldndan bunun dna karak savaa katlmaya do-nanmann gcnn olmad belirtilmitir (BOA. 849/38071-D, HAT). ngiliz, Fransz ve Rus mttefik gemileri Morada harektn kesin bir ekilde durdurulmas iin


Amiral Rignyin emriyle Osmanl-Msr donanmas yakt. Bylece Msr gemileriy-le birlikte 57 gemi ve 6.000 denizci kaybedildi (Gkbilgin: 134).

Navarin olayndan sonra Mehmet Ali Paa Moradaki Msr kuvvetlerini geri ekmeye karar verdi. Fakat bunu yapamad. ngiltere, Fransa ve Rusya 19 Tem-muz 1829 tarihinde, Londrada kabul ettikleri bir protokolle Fransann Moraya bir kuvvet karmasna karar verdi. Bylece aresiz kalan Msr kuvvetleri ve bra-him Paa, 3 Austos 1829 tarihinde, Fransayla bir antlama yaparak geri ekilmek zorunda kald (Armaolu: 185).

IV. SONU 1821 ylnda Rumlarn Mora Yarmadasnda balattklar isyan, Yunan Devle-

tinin kurulmasyla sonulanmtr. syann balamasnda, zellikle Rusya etkin rol oynamtr. Avrupal Devletler, kendi karlar dorultusunda Antik Yunana duyduklar ilginin de etkisiyle Rumlara her trl maddi ve manevi yardmda bulunmutur. Osmanl Devleti ilk balarda isyan ciddiye almasa da isyann dier adalara sramas zerine Msr donanmasndan yardm istemi ve isyann diren-cini krmay baarmtr. Fakat isyana Avrupal Devletlerin el atmas ve konunun ulusalar aras bir boyut kazanmasyla dengeler deimi ve isyan Osmanl Devle-tinin aleyhinde ilerlemitir. Binlerce Mslman Trk hatta Ortodoks olmayan Hristiyan ve Musevinin lmesiyle sonulanan Mora isyannn baars, sadece Sakz ve Girit adalarnda yaayan Rumlar cesaretlendirmemi, Balkanlarda yaa-yan dier milletlere de rnek olmutur. Rumlarn amac, eitliksiz, adaletsizlik ya da ekonomik zorluklar giderecek nlemlerin alnmas deildi. Zira yle olsayd kendi mezhepleri ve dinleri dndaki insanlar ldrmezler, toplu katliamlar yapmazlard. Rumlar, kendi millet ve mezhepleri dndaki herkesi ya ldrm, ya ge zorlam ya da evlerini yakmt. Bu da isyann etnik bir karakter tadn gstermektedir.

19. Yzyl banda Srplar, birok kez ayaklanmalarna ve baz haklar elde et-melerine ramen bamsz bir devlet kurmay baaramamtr. Oysaki Avrupa devletleri ve kamuoyunu arkalarna alan Rumlar, ilk kez bir isyan sonucunda ulusal bir devlet kurmay baarmtr. Mora, Yunan Devletinin kurulduu yerdir. Bu nedenle isyann balad gn hl ulusal bamszlk gn olarak kutlanmak-tadr.


KAYNAKA -Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Cilt 6, dal Neriyat, stanbul 1994. -Anderson, M. Smith, Dou Sorunu 1774- 1923, (eviri dil Eser), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001. -Armaolu, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789- 1914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1999. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 841/37873, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 927/40280-C, HAT. Babakanlk Osmanl Arivleri, 192/9350, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 868/38618, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 957/41080, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 960/41187-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 960/41187, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 38789-F, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 844/37931, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 926/40255, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 928/40290-D, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 874/38787-L, HAT -Babakanlk Osmanl Arivleri, 901/39557, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 636/31344-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 906/39723-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 926/4024-A, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 1140/45339, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 942/40665-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 1050/43278-B, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 849/38071, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 849/38071-C, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 1087/44248-C, HAT. -Babakanlk Osmanl Arivleri, 849/38071-D, HAT. -Bees, Nikos, Mora Maddesi, slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar -Castellan, Georges, Balkan Tarihi, (eviri Ayegl Yaraman-Babuu), Milliyet Yaynlar, stan-bul 1995. -Driault, Edovard, ark Meselesi, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara 2003. -Gkbilgin Tayyip, Navarin Maddesi, slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar -Jelavich, Barbara, Balkanlar Tarihi: 18. ve 19. Yzyllar, Kre Yaynlar, stanbul 2006. -Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Cilt 5, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1994. -Mustafa Nuri Paa, Netaycl Vukuat: Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, (Yayna Hazrla-yan Neet aatay), Cilt 3- 4, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1987. -Sonyel, Selahi, Yunan Ayaklanmas Gnlerinde Moradaki Trkler Nasl Yok Edildiler?, Belleten, Cilt LXII, Say 233, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988. -ahin, Sreyya, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, tken Yaynlar, stanbul 1996.

Documents

1821 Mora İsyanı