Phylum Nematodaรศ ดร วชรยา ภรวโรจนกล รศ.ดร .วชรยา ภรวโรจนกล

ไป

(nema = เสนดาย)

• ชอเรยกทวไป : หนอนตวกลม (round worm)

• มท งเปนปรสตในสตว ในพช และดารงชวตเปนอสระ

• พบไดท กแหงในระบบนเวศ ในนาจด ทะเลลก ดนโคลนในทะเลทราย ขวโลก

• พวกทดารงชวตเปนอสระ มกจะกนแบคทเรย รา อนทรยวตถเปนอาหาร

หนอนตวกลมทเปนปรสตและพวกทอาศยอยในทะเลมกจะมขนาดใหญกวาพวกท• หนอนตวกลมทเปนปรสตและพวกทอาศยอยในทะเลมกจะมขนาดใหญกวาพวกท

ดารงชวตเปนอสระ และพวกทอยในนาจด

Classificationแบงเปน 2 กลมใหญ โดยใชอวยวะรบความร ส กเกยวกบสารเคม (chemoreceptor)

เรยกวา plasmid ซงพบทปลายหางของหนอนตวกลม

1 Class Phasmidia (Secernentia) ม phasmid1. Class Phasmidia (Secernentia) ม phasmid

ระบบขบถายเปนแบบทอ (canal system)

2. Class Aphasmidia (Adenophorea) ไมม phasmidp ( p ) p

อวยวะขบถายของเสยเปนตอมไมมทอข บถาย

Class Phasmidia (Secernentia)

Common name Scientific name

หนอนตวกลมนาจด (freshwater nematode) Rhabditis sp.

ไสเดอนฝอยในปมรากพช (root-knot nematoda) Meloidogyne sp.( ) gy p

พยาธปากขอ (hook worm) Ancylostoma sp.

พยาธปากขอ (hook worm) Necator sp.

ใ ปพยาธตวกลมในปอดหน Angiostrongylus sp.

พยาธเข มหมด (pin worm) Enterobius sp.

พยาธไสเดอนในลาไส (Intestinal round worm) Ascaris sp.ไสเ นในล ไส ( test a ou d o ) sca s sp

พยาธไสเดอนสนข Toxocara sp.

พยาธตวกลมปลาทะเล Anisakis sp.

พยาธ กน (Guinea worm) Dracunculus sp.

พยาธในลกตา (eye worm) Loa loa

พยาธตวจด Gnathostoma spพยาธตวจด Gnathostoma sp.

พยาธตวกลมในเลอด Wuchereria sp.

Class Aphasmidia (Adenophorea)Class Aphasmidia (Adenophorea)

Common name Scientific name

พยาธแสมา (Whip worm) Trichuris sp.

พยาธแคปปลลาเรย (capillaria worm) Capillaria sp.

พยาธทรคนา (trichina worm) Trichinella sp.

ลกษณะภายนอกทวไป

• ลาตวเปนรปทรงกระบอกกลม หวทายเรยวเลกลง

• สวนหวไมเดนชด (ไมม cephalization)

• รางกายไมแบงเปนสวน ๆ อยางชดเจน

• ไมมแส หรอ cilia ทใชชวยการเคลอนท cilia

• พบเฉพาะบรเวณอวยวะรบความร ส กอยท สวนหว (amphid)

• ปลายสวนหวจะมชองปากและรมฝปาก (lip) เปน

ตมเนอรอบ ๆ ปากจานวน 3 หรอ 6 อน หรอไมมรมฝปาก

• รอบ ๆ ปากม sensory papilla หรอ bristle รบความร ส ก

• ปลายหางเรยวแหลม ปลายหางของตวผมอวยวะท ทาหนาท

ชวยเกาะขณะผสมพนธ เชน spicule, bursa

ผนงตว

ชน cuticle อยนอกสด ถดเขามาเปนชน epidermis และชนกลามเนอตามลาดบชน cuticle อยนอกสด ถดเขามาเปนชน epidermis และชนกลามเนอตามลาดบ

1. Cuticle

* เปนชนนอกสด

* มความหนาในพวกทเปนปรสต

* สวนมากเรยบ ไมมลวดลาย

แตบางบรเวณอาจมลายตามขวาง

* มสนตามแนวยาว (alae) ท 2 ขาง

ของลาตวตอนทาย

* โครงสรางทางเคมเปน scleroprotein ทไมม chitin หรอ keratin

แบงออกเปน 3 ชน คอแบงออกเปน 3 ชน คอ

1. cortical layer ชนนอกสด ม lipid คลมบาง ๆ

2. matrix layer เปนชนของสารคลาย albumin

3. basal layer เปนชนของเสนใย (fibrous) ซงเปนเยอเหนยว ๆ

• ทาหนาท ปองกนตว โดยรบแรงกระแทกไดด และปองกนอ นตรายจากนายอยในลาไส

ของสตวท มนเขาไปอาศยอย

• มการลอกคราบ (molting) เพ อสราง cuticle ใหม แทน cuticle เกาท หลดออก

• มการลอกคราบ 4 ครง

• พบบอยท ผวดานในของทอทางเดนอาหารตอนตนและตอนทายอ กดวย

2. Epidermis

มกเรยกวา Hypodermis

* Syncytial layer = เซลลเช อมรวมเปนเนอเดยวกน ไมมผนงกนระหวางเซลล

* บางบรเวณจะโปงเปนสนยนเขาไปในชองตว ซ งเปน pseudocoelom

* สนนจะม 4 เสน คอกลางตว (dorsal cord) กลางดานทอง (ventral cord) สนนจะม 4 เสน คอกลางตว (dorsal cord) กลางดานทอง (ventral cord) และขางตว (lateral cord) 2 เสน

* nucleus ของเซลลในชนนจะมารวมกนท เสนขางตวท ง 2 ขาง

* บางชนดมทอข บถายฝงอยในเสนขางตว

* เปนกลามเนอตามยาวเพยงอยางเดยว

3. ชนกลามเนอ

* ใยกลามเนอมรปรางยาวเรยว

* มแขนงของกลามเนอ (muscle cell process) ยนมาจากเซลลกลามเนอ

* ไป ส ป ส (d l d) * แตละเซลลไปทเสนประสาทดานหลง (dorsal nerve cord)

และเสนประสาทดานทอง (ventral nerve cord)

* มขนาดใหญ

ชองตว

มขนาดใหญ

* เปนชองตวเทยม (pseudocoelom)

* มของเหลวบรรจอย เตมชองตวเปนโครงรางเหลวของรางกาย

(hydrostatic skeleton) พยงอวยวะตาง ๆ ใหลอยอยในชองตว

และมความสาคญตอการเคลอนท การกนอาหาร การข บถาย

ระบบยอยอาหารและการกนอาหาร

* พวกทดารงชวตเปนอสระจะกนหนอนจกร (rotifer) หมน า (water bare, Tardigrades) หนอนปลองขนาดเลก สาหราย รา

* พวกทเปนปรสตในสตว มกจะกนเนอเยอตาง ๆ ของโฮสต หรอกนอาหารท ยอยแลว

* pharynx ทาหนาท ดดเอาอาหารเขาปาก

* stylet หรอ spear เปนทอแหลมยาวยนมาจากปาก ดดกนของเหลวจากพชและสตว

ทอทางเดนอาหาร ประกอบดวย

1. ทอทางเดนอาหารสวนหนา (fore gut) ไดแก

- ปาก (mouth) มรมฝปาก 3 อน ในพวกทเปนปรสต หรอ 6 อน ในพวกทอยในทะเล

* buccal cavity เปนองปาก ผนงดานในบดวย cuticle แข งเปนสน

l ฟ และม stylet หรอฟนอยรอบ ๆ

* pharynx เปนทอยาว มกลามเนอบผนงหนามาก

ใ * ชองวางภายในคอนขางแคบ

* การบบตวคลายตวของกลามเนอบผนง pharynx จะทาใหเกดแรงดด pharynx จะทาใหเกดแรงดด ดดอาหารเขามาในทอทางเดนอาหาร

2. ทอทางเดนอาหารตอนกลาง (mid gut) ไดแก ลาไสซ งเปนทอยาว

มลนปดเปดระหวางลาไสกบฟารงซ การยอยอาหารและดดซมอาหารเกดข นในลาไส

การยอยอาหารเปนแบบยอยภายนอกเซลล

3. ทอทางเดนอาหารตอนทาย (hind gut) เปนทอสน ๆ ไดแก rectum

หรอ cloaca ในตวผ เพราะเปนทางออกของสเปรมดวย

* พบ rectal gland ในพวกทเปนปรสต

ม 2 แบบ

ระบบขบถาย

ม 2 แบบ

1. แบบตอม

* พบในหนอนตวกลมนาจดและปรสตบางชนด

* มตอม renette อย ดานทอง 1-2 ตอม ดานขางของฟารงซ ทาหนาท ดดซม

ของเสยจากของเหลวของชองตวเทยม แลวสงออกทาง excretory pore

2. แบบทอ

* พฒนามาจาก renette โดย renette 2 ขางยาวออกเปนทอ พฒนามาจาก renette โดย renette 2 ขางยาวออกเปนทอ

* มแขนงตามขวางเชอมทาใหเกดรปตว H หรอสวนหนาหายไปเปนรปตว U

หวกลบ ตวทอฝงอยในสนขางตว (lateral cord) ( )

* บางชนดไมมระบบขบถาย แตจะกาจดของเสยออกทาง cuticle และทวารหนก

การแลกเปลยนแกส

* แลกเปลยนแกสโดยการแพร

* หนอนตวกลมทอยในท ขาดออกซเจนจะหายใจแบบไมใชออกซเจน* หนอนตวกลมทอยในทขาดออกซเจนจะหายใจแบบไมใชออกซเจน

(anaerobic respiration)

* มวงแหวนประสาทรอบฟารงซ (circumpharyngeal brain, nerve ring)

ระบบประสาท

y g g

* สมองประกอบดวยปมประสาท 4 ปม

* มเสนประสาท 6 เสนแยกออกไปยงอวยวะรอบ ๆ ปาก

ป ใ * มเสนประสาทกลางหลง กลางทอง และสองขางตวอยในสนของ epidermis

* เรมมระบบตอมไรทอสรางฮอรโมนควบคมการลอกคราบ การสราง cuticle

และการเปลยนแปลงรปรางในชวงของการเจรญเตบโต ญ

อวยวะรบความร ส ก

* ill หรอ b i tl พบบรเวณรอบ ๆ ปาก ทาหนาท สมผส* papilla หรอ bristle พบบรเวณรอบ ๆ ปาก ทาหนาทสมผส

* อวยวะรบความร ส กเกยวกบสารเคม 2 ชนด คอ

1. amphid อยท ดานขางของสวนหว เปนแองบมลกลงไปจาก cuticle กนแอง

มกลมเซลลประสาทมารบความร ส กจานวนมาก พบในหนอนตวกลมทอยในนาจด ในทะเล

2. phasmid เปนตอมเดยวอย 2 ขางของสวนหาง ตอมมทอสนเปดออกนอกตว

พบในพวกทเปนปรสต บางชนดมตา (ocelli) อย 2 ขางของ pharynx

การสบพนธ

* มเพศแยก (di i )* มเพศแยก (dioecious)

* บางชนดมเพศรวม (monoecious) แตจะสรางเซลลสบพนธ ตางเวลากน (protandric)

* ตวผมขนาดเลกกวาตวเมย สวนหางมวนงอ หรอม bursa หรอโครงสรางสบพนธอ น* ตวผมขนาดเลกกวาตวเมย สวนหางมวนงอ หรอม bursa หรอโครงสรางสบพนธอน

* testis 1 อน, vas defferens, ถงเกบสเปรม (seminal vesicle),

อวยวะสบพนธของตวผ

testis 1 อน, vas defferens, ถงเกบสเปรม (seminal vesicle),

* ทอฉ ดสเปรม (ejaculatory duct), cloaca, มตอมลกหมาก (prostate gland)

* ทผนงของ cloaca ม spicule pouch สรางเดอยซ งเปนสาร cuticle ใชในการจบคผสมพนธ

(copulatory spicule)

* เดอยจะทาหนาท ชวยถาย sperm โดยจะขยายชองสบพนธของตวเมยใหกวางข น

1. Cuticle and hypodermis2. Longitudinal muscle layer3. Vas deferens4. Testis5. Lateral line with excretory canal6. Intestine7 Pseudocoelom7. Pseudocoelom

1. Cuticle2. Hypodermis3. Excretory canal4. Testis5. Vas deferens6. Longitudinal muscles7 Pseudocoelom7. Pseudocoelom

อวยวะสบพนธของตวเมย

* รงไข เปนทอยาวขดงอพนกน, ทอนาไข (oviduct), ถงรบอสจ (seminal receptacle)

* มดลก (uterrus), ชองคลอด (vagina), ชองสบพนธ (gonopore หรอ vulva)

1. Cuticle and hypodermis2. Longitudinal muscle layer3. Ovary4 Oviduct4. Oviduct5. Uterus6. Intestine

1. Cuticle2. Hypodermis3. Longitudinal muscles4. Ovary5. Oviduct6. Pseudocoelom6. Pseudocoelom

การปฏสนธ

* ตวผจะใชหางพนตวเมยตรงบรเวณชองสบพนธ ใชเดอยสอดเขาไปท ชองสบพนธตวเมยถายสเปรมเขาวาไจนา แลวหนอนตวกลมจะแยกออกจากกน

* สเปรมเคลอนยายไปตามมดลกไปยงถงรบสเปรม เกดการปฏสนธ ในถงรบสเปรม

* ไขท ไดรบการผสมจะมเยอห มหลายชน และเคลอนท ไปยงบรเวณชองเพศเมย

* พวกทเปนปรสตวางไขได 200,000 ฟอง เปลอกไขเปนสารไคตนจงทนตอความแหงแลง

* ตวออนจะฟกอยในเปลอกไข และลอกคราบอยในเปลอกไข 1-2 ครง กอนจะฟก

* หนอนตวกลมจะลอกคราบ 4 ครง กอนจะเปนตวเตมวย.

วฏจกรชวต

* การฟกตวของไขและการลอกคราบ จะมปจจยเกยวของคอ อณหภมและความชน* การฟกตวของไขและการลอกคราบ จะมปจจยเกยวของคอ อณหภมและความชน

หนอนตวกลมทเปนปรสต

พยาธ ไสเดอน Ascaris lumbricoides

* ทวโลกมคนไดรบพยาธตวนถง 700 ลานคน

* ตวเมยยาว 20-40 ซม. ตวผยาว 15-31 ซม.

* ตวแกดารงชวตอยในลาไสเลกของคน

* กนอาหารและดดเลอดจากแผลทผนงลาไส

* วางไขได 200,000 ฟอง/วน

ใ ป ไ * ตวออนระยะท 1, 2 อยในเปลอกไข

* ไขถกโฮสตกนจะออกจากเปลอก

เขาไปในผนงลาไส ไปตบ หวใจ ปอด

ถงลมของปอด ทอของถงลม ขวปอด

หลอดลม phar n หลอดอาหารหลอดลม pharynx หลอดอาหาร

กระเพาะอาหาร ลาไสเลก

ใชเวลาเดนทาง 10 วน

* ระหวางเดนทางมการลอกคราบ

เปนตวออนระยะท 4 ทลาไสเลกเปนตวออนระยะท 4 ทลาไสเลก

* มช วตอยในลาไสเลกได นานเปนป

พยาธปากขอ (hook worm)

• พบในคนม 2 ชนด คอ

1. Necator americana พบในทวปอเมรกา เปนชนดท พบมากกวา Ancylostoma duodenale

2. Ancylostoma duodenale

* มอ งปากขนาดใหญท มฟน (teeth) หรอแผนตด (cutting plate) อยในองปาก

* ใชปากดดเกาะท ผนงลาไสและดดกนเลอด

* ทาใหเกดการสญเสยเลอด และโรคโลหตจาง (anemia)

* ตวผ สวนหางแผออกเปนแองกวาง

และมแขนงของเนอมาคาจนคลายแกนรมเรยกวา bursa

* ตวผยาว 7-9 มม.

* ตวเมยยาว 9-11 มม มหางเรยว วางไข 100 000 ฟอง/วน ตวเมยยาว 9 11 มม. มหางเรยว วางไข 100,000 ฟอง/วน

* ไขออกมากบอจจาระของโฮสตเจรญเปนตวออนและฟกตวออกจากไขอยตาม

ดนกนจลนทรย ล อจจาร ปนอาหาร มการลอกคราบ 2 ครง ปน วออนร ย ท 3 ดนกนจลนทรยและอจจาระเปนอาหาร มการลอกคราบ 2 ครงเปนตวออนระยะท 3

* เรยกตวออนระยะท 1 และ 2 วา rhabditis form เพราะรปรางคลายสกล Rhabditis

* เรยกตวออนระยะท 3 วา filariform เปนระยะตดตอ เจาะเขาผวหนงบรเวณงามนวเทาโฮสต เรยกตวออนระยะท 3 วา filariform เปนระยะตดตอ เจาะเขาผวหนงบรเวณงามนวเทาโฮสต

เขากระแสเลอด ปอด ถงลมของปอด ทอของถงลม ขวปอด หลอดลม pharynx

* ตวออนจะถกกลนเขาไปยงหลอดอาหาร กระเพาะอาหาร ลาไสเลก ระหวางทาง

มการลอกคราบเปนตวออนระยะท 3 และ 4 เขาสลาไสเลก

พยาธทรคนา (trichina worm)

Trichinella spiralis

* ทาใหเกดโรค trichinosis ทาใหตายได

* อาการของโรคคอกลามเนออ กเสบ แขงตว และลบเลก

* โฮสตถาวรท สาคญท สดคอหน

แตเกดไดกบสตวเลยงลกดวยนมทกชนด

* ตวผยาวประมาณ 1.6 มม. ตวเมย 4 มม.

* ตวแกฝงอยในเยอบลาไสเลก หลงจากจบคผสมพนธต วผจะตาย ตวเมยจะฝงในผนงลาไส

* ตวออนระยะท 1 ออกจากไขตงแตอยในมดลก (ovoviviparous)

* ตวเมยใหตวออนได 1,500 ตว ตวเมยมอายไมนานกจะตายไป

* 4 l ไ * ตวออนระยะท 4 ออกจากตวแมทาง vulva เจาะเขาผนงลาไส

เขากระแสเลอดไปยงกลามเนอลายตามแขนขา เจาะฝงเขาไป ในกลามเนอและเขาซ สตมตวออนไดมากกวา 1 ตว

* มช วตอยไดนาน 7-8 ป

โ ไป* เมอโฮสตถาวรกนเอาเนอทมซ สตเขาไป

ตวออนจะเจรญเปนตวแก

พยาธแสมา (whipworm)

Trichuris trichiura (trichiura = หางเปนเสน)

* มสวนทโปงออกคลายดามแส และสวนทเรยวยาวออกไปซงเปนสวนหว

* ตวผยาวประมาณ 45 มม. ตวเมยยาว 50 มม.

* ศ ใ ไส ไส * ตวแกอาศยอยในลาไสและไสตงของ

สตวเลยงลกดวยนมโดยฝงตวเขาไปในผนงลาไส

พยาธเขมหมดหรอพยาธ เสนดาย (pinworm, thread worm)

Enterobius vermicularis

* เปนหนอนพยาธท แพรกระจายมากทสด

* พบมากในเดก ไมมอ นตรายรายแรง

* ตวผยาวประมาณ 5 มม. ตวเมยยาว 12 มม.

* อาศยอยใน rectum เมอผสมพนธแลว ตวเมยคลาน

ออกมาวางไขบรเวณทวารหนกในเวลากลางคน

* เวลาคลานออกมาจะทาใหโฮสตเกดอาการคน

เดกเกาจะมไขตดไปกบเลบ เอามอเขาปาก

* ไขจะกลบเขาทางเดนอาหาร ลอกคราบและฟกเปนตวแก

พยาธตวจด* คนเปน Accidental host

* เปนพยาธ ในลาไสของสตวกนเนอ

Gnathostoma spinigerum

* เปนพยาธในลาไสของสตวกนเนอ

* โฮสตสอกลางตวท 2 เปนปลา สตวเลอยคลานในนา

และสตวสะเทนนาสะเทนบก

โดยเจรญเปนตวออนระยะท 3 ในโฮสตเหลาน

* ไ ส ป ใ * ตวออนไมสามารถพฒนาเปนตวแกในคน

แตตวออนจะเจาะผนงกระเพาะอาหาร เขาส เนอ เยอ

แลวคลานไปตามใตผวหนงไปยงอวยวะตาง ๆ ๆ

ทาใหเกดอาการจด ๆ ถาเขาทาลายเนอเยอสมองจะทาใหตายได

หนอนตวกลมทดารงชพเปนอสระ

ไปใ ใ * พบทวไปในนาจด ทะเล และในดนชน

* มขนาดเลกกวาพวกทเปนปรสต

* สกล Rhabditis แพรกระจายอยท วโลก

* Turbatrix aceti (vinegar eel) หนอนนาสมสายช

* พบในถงหมกนาสมสายช ออกลกเปนตวแบบ ovoviviparous พบในถงหมกนาสมสายช ออกลกเปนตวแบบ ovoviviparous