11-06-40-41/01 od 12.03.2001. godine

“VODA I MI”âsopis Javnog preduze}a za “Vodno podru~je slivova rijeke Save” Sarajevo

ht tp: /wwwhttp: /www.voda.ba.voda.ba

Izdava~:JP za “Vodno podru~je slivova rijeke Save”Sarajevo, ul. Grbavi~ka 4/IIITelefon: ++387 33 20 98 27Telefon: ++387 33 20 99 93E-mail: [email protected]

Glavna urednica:Dilista Hrka{, dipl. ùrn.

Savjet novina: Predsjednik Mehmed Buturovi}, direktor JP; Zamjenikpredsjednika: Aziz ômor, predsjednik Upravnog odbora JP;^lanovi: Ha{a Bajraktarevi}-Dobran, {ef Katedre za hidrotehnikuGra|evinskog fakulteta Sarajevo; Enes Sara~, direktor Hidrometeo-rolo{kog zavoda; Enes Alagi};Boò Kneèvi}; Faruk [abeta.

Redakcioni odbor ~asopisa: Dilista Hrka{, Mirsad Lon~arevi}, AidaBezdrob, Elmedin Hadrovi}, Mirsad Nazifovi}, Salih Krnji}, Enes Alagi}.

Idejno rje{enje korica: DTP STUDIO Studentska {tamparija Sarajevo

Priprema za {tampu i filmovanje: Zoran Buleti}

[tampa: GIK “OKO” Sarajevo

âsopis “Voda i mi” registrovan je kod Ministarstva obrazovanja,nauke i informisanja Kantona Sarajevo pod rednim brojem:11-06-40-41/01 od 12.03.2001. godine.

S A D R @ A J

UVODNIKD. Hrkaš

KORI[TENJE VODAS. Kova~ina, M. Lon~arevi}DUGORO^NI PLAN VODOSNABDIJEVANJA KANTONA SARAJEVO

S. Kova~inaANALIZA STANJA I USLOVA RADA EVAKUACIONIHORGANA NA BRANI HE JABLANICA

S. Skejovi}KLOR DIOKSID KAO SREDSTVO ZA DEZINFEKCIJU NA POSTROJENJU ZA PREÎ[]AVANJE PITKE VODEZA POTREBE GORA@DA I VITKOVI]A

S. MerdanREVITALIZACIJA IZVORI[TA PIVNICE-LJUBIJANKI]I, OP]INA CAZIN

S. MerdanOBNOVA IZVORI[TA

Izvori{na zona Domaì}, Op}ina Grada~acIzvo|enje probno eksploatacionog bunara PB-1, Op}ina SapnaIzrada zamjenskog bunara P-2 na lokalitetu Pribava-Seljanu{a, Op}ina Gra~anica

V. Franji}, E. Suljanovi}DETEKCIJA KVAROVA NA VODOVODNOJ MRE@I SA ANALIZOM POTRO[NJE I PRIJEDLOZIMARJE[ENJA U KANTONALNOJ BOLNICI Dr. IRFAN LJUBIJANKI] - BIHA]

H. Resulovi}, E. BukaloZNAÂJ I POTREBA REVIZIJE PEDOLO[KE KARTEBOSNE I HERCEGOVINE I NJENA ADAPTACIJA NA FAO KLASIFIKACIJU

ZA[TITA VODAI. [tefati}BIOLO[KO UKLANJANJE NITROGENA IZ KOMUNALNIH OTPADNIH VODA

ZAŠTITA OD VODAN. RimacOBNOVA I AUTOMATIZACIJA MRE@E HIDROLO[KIHSTANICA NA VODNOM PODRU^JU SLIVA RIJEKE SAVE

V. Raj~i}POPLAVE U POKRAJINI DOLINA AOSTA (VALLE D’AOSTA, ITALIJA) U OKTOBRU 2000. GODINE

VIJESTI I ZANIMLJIVOSTID. Hrka{BILI SMO NA TRE]OJ HRVATSKOJ KONFERENCIJI OVODAMA

UTISCI SA STRU^NE EKSKURZIJE STUDENATAGRA\EVINSKOG FAKULTETA KONSTRUKTIVNOG IHIDRO ODSJEKA IZ SARAJEVA I MOSTARAV. Jankovi}O SEMINARU U [PANIJI:“Kori{}enje jeftinijih tehnologija u pre~i{}avanju otpadnih voda”

trenutku dok pi{em ovaj uvodnik i dalje tra-ju ljetne vreline, da, ba{ vreline, pa je i su-{a, nastala kao posljedica takvog vreme-na, o~igledna u vodotocima, pejzaìma i

naravno, na pijacama. Ekstremno niski vodostaji, od-nosno smanjene koli~ine vode u rijekama odraàva-ju se vrlo negativno na njihovu floru i faunu, pa smosvakodnevni svjedoci, izme|u ostalog, apela za {ted-nju vode, sve ~e{}ih redukcija vode u mnogim gra-dovima, pomora riba u rijekama, prirodnim i vje{ta-~kim jezerima i ribnjacima, smanjenja i obustava plo-vidbe na plovnim vodotocima, najave kriza u proiz-vodnji elektri~ne energije iz hidroakumulacija i nizadrugih problema koji nastaju ili }e nastati izazvani su-{om. Naravno da se u ovakvim situacijama mnogi pi-taju da li postoji neko rje{enje kako bi se ona baremublaìla, ako ne i sprije~ila? Tako|e kolege novinariiz mnogih redakcija se nikada nisu tako ~esto javlja-li kao ovih dana traè}i informaciju vi{e o sada{njim(ne)prilikama u oblasti voda, pa se sti~e utisak kaoda tek sada postajemo svjesni va`nosti i uloge vodeu na{em svakodnevnom ìvotu.

Rje{enja svakako postoje. Ali, za sada na tu te-mu kao jedan uop{teno formulisani odgovor, da}e-mo dio teksta novinara dnevnog lista “Oslobo|enje”IBRAHIMA PROHI]A objavljenog u “Oslobo|enju” 4.8.2003. godine u rubrici “U ìì” pod naslovom “Pija-ni milioner”, koji je kao malo koji novinar “doku~io”su{tinu odnosa na{eg dru{tva prema vlastitom vo-dnom bogatstvu.

“… @ivimo s vjerovanjem da je BiH bogata vodom.Po potencijalu i jeste. No, ovogodi{nja su{a opominje.Ne{to nije u redu. Ekstremne hidrolo{ke situacije (su-{e ili poplave) ugroàvaju snabdijevanje pitkom vo-dom, ali i poljoprivredu, industriju, rije~ni saobra}aj,pa i sigurnost ljudi i naselja. Antropolo{ki uticaj na vo-de je nesporan, u BiH negativan (bahat, neracionalanili indiferentan). Vode se nekontrolirano zaga|uju ineracionalno tro{e. Pona{amo se kao pijani milioner.Ne znamo zadràti vodu onda kada je ima previ{e, paje nedostaje onda kada su reducirane padavine i do-toci. Nedostaju akumulacije i sistem navodnjavanja.Zato se de{avaju {tete ili propu{taju korisni efekti.

U BiH nije razvijena svijest da je voda vaàn, us-koro presudan prirodni, odnosno ekonomski resurs.

Ne shvatamo da se ne moè protiv prirode neka`nje-no, ali niti zavisiti od njenih }udi i hirova. Vodu je nu-`no ~uvati, ali i njome upravljati. Antropolo{ko i priro-dno mogu na}i sklad. BiH nedostaje strate{ko uprav-ljanje vodnim potencijalima i nedostaje spoznaja dasu vode ekonomska i egzistencijalna {ansa ove ze-mlje.”

Evo, ve} su i novinari koje zanima pitanje vode shva-tili šta su naši suštinski problemi u sektoru voda, ~imese nažalost ne mogu pohvaliti neki doma}i stru~nja-ci, a o me|unarodnim da i ne govorimo.

Konkretnije i {ire elaboriranje ove teme je manje--vi{e prisutno u svakom broju na{eg ~asopisa. Me-|utim, ovogodi{nja su{a je “dobra prilika” da se i {i-ra javnost, a naro~ito onaj njen dio koji je najglasnijiuglavnom jednom godi{nje kada se obiljeàva Svjet-ski dan voda i kada se sva pri~a o vodama svodi naveoma modernu tezu o potrebi za{tite i na{e okoline(pa time i voda), zamisli nad jednom drugom, real-nom tezom koju je kolega Prohi} lijepo definisao ure~enici: “Vodu je nu`no ~uvati, ali i njome upravlja-ti.” Tek kada ova teza u glavama svih nas postane ~i-njenicom, brè }emo se otrijezniti i spoznati da suna{a vodna bogatstva i na{a razvojna {ansa. Ne bu-de li tako, mladi nara{taji }e i dalje odlaziti sa ovihprostora, pa }e mo`da za koju deceniju biti i neva-`no kakva su nam i kolika vodna bogatstva.

PO[TOVANIÎTAOCI,

3

Uvodnik

DILISTA HRKA[

VODA I MI BROJ 35

U

Autori su u cjelosti odgovorni za sadràj i kvalitet ~lanaka.

o po~etka {ezdesetih godina pro{log vije-ka Sarajevo se snabdjevalo pitkom vodomiz izvora u okolini grada. Kad su potrebeza vodom prevazi{le kapacitete tih izvora

(oko 300 l/s), pristupilo se eksploataciji podzemnihvoda iz Sarajevskog polja i to sa po~etnim kapacite-tom od 450 l/s; kako su rasle potrebe za vodom, sis-tem za zahvatanje podzemnih voda je dogra|ivan iukupni kapacitet se sukcesivno pove}avao na 600l/s, zatim na 1250 l/s, i na kraju 1991 godine zahva-tano je oko 2300 l/s. Tako je u periodu neposrednoprije rata Sarajevo bilo snabdjeveno koli~inom od 2.5– 2.6 m3/s, uz 40 – 45% gubitaka u mreì i uz kra}eredukcije voda u pojedinim dijelovima grada.

Na kraju rata Sarajevo je naslijedilo vodovodnisistem, koji je pretrpio zna~ajna fizi~ka o{te}enja i saprocjenjenim gubicima u mreì od cca 70%. Zato jepokrenuto nekoliko projekata u cilju smanjenja i re-duciranja nivoa gubitaka, odnosno realizacije nekihinterventnih i prelaznih rje{enja, a preduzete akti-vnosti su rezultirale smanjenjem gubitaka na oko56% (juni 2000-te godine). Me|utim, pitanju dugoro-~ne strategije rje{avanja deficita vode u sistemu vo-dosnabdjevanja, uklju~uju}i prognoze potreba zavodom u izmjenjenim ekonomskim uslovima, nije seposve}ivalo dovoljno pa`nje, sve dok nije potpisanMemorandum o razumjevanju od strane Kuvajtskogfonda za arapski ekonomski razvoj i u periodu 1999 –2000-te godine ura|ena kompleksna studija pod na-zivom “Dugoro~no rje{avanje vodosnabdjevanja,odvodnje i tretmana otpadnih voda u Kantonu Saraje-vo”, koja je realizovana u dvije faze: Master plan iStudija izvodljivosti.

Ovu plansku i projektnu dokumentaciju izradioje Konzorcij GIBB (Engleska), KCIC (Kuvajt) i ENER-GOINVEST (Sarajevo), a za pra}enje i verifikaciju bili

su zaduèni Koordinacioni komitet i Komisija za revi-ziju, imenovani od strane nadle`nog MinistarstvaKantona Sarajevo.

Prezentacija Studije izvodljivosti je vr{ena dvaputa, prije i poslije izbora, kako bi se nadle`ne insti-tucije na adekvatan na~in upoznale sa njenim rezul-tatima, zaklju~cima i smjernicama.

Obzirom da se ve} u ovom trenutku uo~avaju iz-vjesne pote{ko}e u pra}enju predvi|ene dinamike irealnih mogu}nosti realizacije pojedinih komponentidugoro~nog plana, u ovom ~lanku se jo{ jednomskre}e pa`nja na osnovne rezultate analiza provede-nih u okviru Master plana i Studije izvodljivosti, teapostrofiraju bitni zaklju~ci i preporuke koje se odno-se isklju~ivo na aspekt vodosnabdjevanja.

POSTOJE]E STANJE I ODR@IVA IZDA-[NOST IZVORA VODOSNABDJEVANJA Prostor obuhvata Master plana i Studije izvodlji-

vosti “pokriva” ~itavo podru~je Kantona Sarajevo ko-jeg ~ini 9 op}ina. Za 6 op}ina u kojima ìvi 92% sta-novni{tva Kantona (Stari Grad, Centar, Novo Saraje-vo, Novi Grad, Ilidà i Vogo{}a) vodu obezbje|ujeCentralni sistem vodosnabdjevanja kojim upravljaKJKP Vodovod i kanalizacija (ViK), dok 3 op}ine (Ili-ja{, Hadì}i i Trnovo) imaju nezavisne sisteme vodo-snabdjevanja.

Centralni sistem vodosnabdjevanja se napaja izve}eg broja razli~itih izvora uklju~uju}i bunarskapostrojenja (2600 l/s), izvori{ta (310 l/s) i rije~ne vo-dozahvate (200 l/s). Do sada najva`nija izvori{ta vo-de su bunarska postrojenja koja obezbje|uju preko80% koli~ina od cca 275000 m3/dan. Me|utim, bu-narska postrojenja se nalaze na niìm apsolutnim ko-tama od gradskih zona, tako da je intezivno kori{te-nje pumpanja glavna karakteristika sistema vodo-snabdjevanja. Pored 39 bunarskih pumpi, instalirano

DUGORO^NI PLAN VODOSNABDJEVANJA KANTONA SARAJEVO - VRIJEME ZA ODLUKE

4

SLOBODAN KOVAÎNA, dipl. in`. gra|., MIRSAD LONÂREVI], dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 35

D

Kori{tenje voda

je i 70 pumpi u 20 pumpnih stanica koje su u sasta-vu distributivnog sistema. Ukupni godi{nji tro{kovielektri~ne energije iznose oko 6 miliona KM.

Pumpne stanice snabdjevaju vi{e od 50 rezervo-ara, ukupne zapremine oko 87500 m3. Sumarna du-ìna vodovodne mreè je pribli`no 945 km, od toga115 km glavnih vodova 100 – 1000 mm i 830 km dis-tributivnih cijevi promjera 20 – 400 mm.

Jedna od primarnih analiza provedenih u Masterplanu odnosi se na utvr|ivanje odrìve izda{nostipostoje}ih izvori{ta vodosnabdjevanja. Tako se po-kazalo da postoje}i rije~ni zahvati i vrela koja suuklju~ena u sistem vodosnabdjevanja, predstavljajuresurs koji ima odrìvu izda{nost u pogledu koli~ina,pouzdanosti i kvaliteta. Me|utim, skoro pola koli~inevoda koje se dobivaju iz bunarskih postrojenja obez-bje|uju se vje{ta~kim prihranjivanjem, a pokazalo seu praksi da u tom procesu dolazi do intezivnog kol-miranja akvifera i postepenog smanjenja izda{nosti.Zato je ocjenjeno da prihranjivanje akvifera nijeodrìvo dugoro~no rje{enje, tako da je odrìva izda-{nost bunarskih postrojenja ograni~ena na 22 mili-ona m3/god (700 l/s). Kada se tome doda odrìva iz-da{nost vrela (12.9 miliona m3/god) i rije}nih zahva-ta Vogo{}e i Mo{}anice (6.3 miliona m3/god), ondaukupna odrìva izda{nost izvora iz kojih se napajaCentralni sistem vodosnabdjevanja iznosi 41.2 mili-ona m3/god, ili samo oko 41% od ukupnih trenutnihpotreba.

PROGNOZE POTREBAGlavni planski dokument na kome se zasniva

dugoro~na prognoza potreba vode je elaborat “Cilje-vi rekonstrukcije i razvoja Kantona Sarajevo do 2015.godine” koji je izradio Zavod za planiranje Kantona.Broj stanovnika do 2015-te godine preuzet je iz oveStudije, a za period 2015 – 2020 sra~unat sa stopomprirasta stanovni{tva od 2.2% godi{nje. Pri tom jeposebno analizirana prognoza potro{nje, a posebnoprognoza potreba u okviru kojih su uklju~eni i gubiciu distributivnom sistemu.

Ukupna potro{nja po stanovniku je 1998 godineiznosila oko 220 l/st/d, odnosno ukupno 27.2 milionam3 za rezidentni broj stanovnika od 340 000. U stru-kturi te potro{nje 80% u~estvuje potro{nja u doma-}instvima i 20% potro{nja van doma}instava. Pose-bno je interesantno ista}i utvr|eni disparitet u po-tro{nji vode u individualnim ku}ama (148 l/st/d) i ve-likim stambenim blokovima (195 l/st/d). Bilo bi logi-~nije da je obrnuti srazmjer, ali dok je potro{nja u in-dividualnim ku}ama oko o~ekivanog nivoa, potro{-nja u velikim stambenim objektima je visoka, {to seobja{njava brojnim faktorima (lokacija vodomjera,efikasnost upotrebe vode, itd.). Ocjenjeno je da bi,prelaskom na individualno mjerenje potro{nje, bilomogu}e potro{nju u velikim stambenim blokovimasvesti na oko 130 l/st/d, {to bi bilo konzistentno sapotro{njom u individualnim ku}ama. Tako je u Mas-ter planu prognozirano smanjenje potro{nje i odre-

5VODA I MI BROJ 35

Slika 1. - Lokacija bunarskih postrojenja u Sarajevu

|en “plafon” potreba od 165 l/st/d, {to je jo{ uvijekza 20% vi{e nego u Njema~koj i Velikoj Britaniji. Me-|utim, Komisija za reviziju je imala izvjesne rezervena ovaj nivo potro{nje i sugerisala alternativne krite-rije prema kojim bi prosje~na potro{nja po stanovni-ku 2020-te godine iznosila 187 l/st/d.

Osnovna filozofija koja je stajala u pozadini krite-rija predloènih u Master planu za procjenu budu}ihpotreba za vodom, bila je predpostavka da }e se gu-bici u distributivnoj mreì do kraja planskog periodasvesti na prihvatljivu mjeru, odnosno na nivo od 30%.Za ovakav pristup postojala je saglasnost i Komisijeza reviziju koja je revidovala dokumentaciju nacrtaMaster plana, ali je ocjenjeno da ne postoji garancijada }e se ovo u praksi ostvariti. Budu}i da je lak{eodloìti investicije nego iste pomjeriti unaprijed, usvrhu planiranja potreba za vodom je usvojen manjestrog kriterij od 40% gubitaka u 2020-toj godini.

Prema prethodnim predpostavkama izvr{ena jeprognoza potreba za vodom u periodu do 2020-tegodine kako je to prikazano na Slici 2 i Tabeli 1.

Tabela 1. - Prognoza potreba za vodom prema revidovanimkriterijumima

Prethodne analize pokazuju da prognoziranaukupna potro{nja u 2020-toj godini je ve}a za 63% u

odnosu na 2000-tu godinu, dok su ukupne potrebeve}e za samo 6%. Razlog ovako malog pove}anjaukupnih potreba je u planiranom smanjenju nivoagubitaka u distributivnom sistemu do kraja planskogperioda.

DEFICIT POTREBA SISTEMANa bazi provedenih analiza stanja sistema u po-

gledu odrìve izda{nosti i dugoro~ne prognoze po-treba, na~injen je bilans potreba za 6 op}ina gradaSarajeva ili Centralni vodovodni sistem, kako je toprikazano u Tabeli 2.

Tabela 2. - Prognoza deficita potreba

Ova analiza pokazuje, prihvataju}i odrìvu izda-{nost bunarskih postrojenja od 22 miliona m3/god,da se deficit potreba sistema kre}e od 59.5 milionam3/god u 2000-toj do 65.6 miliona m3/god u 2020-tojgodini, odnosno pove}ava se za samo cca 10%zbog smanjenja gubitaka u distributivnoj mreì vodo-vodnog sistema.

Na bazi prethodnih analiza moè se zaklju~iti dai u ovom trenutku postoji ozbiljan deficit voda u sis-temu, odnosno postoji izraèn nesklad izme|u po-treba i odrìve izda{nosti, {to se “pokriva” pretjeranovelikim zahvatanjem na bunarskim postrojenjima.Ovo pretjerano zahvatanje se samo djelimi~no ubla-àva kroz vje{ta~ko prihranjivanje voda, koriste}i dio

6VODA I MI BROJ 35

Slika 2. - Prognoza potreba za vodom - grafi~ki prikaz

2000 2005 2010 2020 KATEGORIJA POTRO-[AÂ Potrebe za vodom u m3/dan Privatne ku}e 19 966 26 091 31 800 42 019 Stambeni blokovi 41 957 46 591 51 724 62 592 Van-doma}instva 45 462 51 261 57 799 71 055 Ukupno - potro{nja 107 385 123 943 141 323 175 666 Gubici 167 278 133 873 128 636 117 098 UKUPNO - potrebe 275 964 257 816 269 960 292 764

2000 2005 2010 2020 ELEMENTI PROGNOZE Miliona m3/god Prognoze potreba 100.7 94.1 98.5 106.8 Postoje}a izda{nost 41.2 41.2 41.2 41.2 Prognozirani deficit 59.5 52.9 57.3 65.6

proticaja rijeke Bosne neposredno ispod njenogizvora.

VODNI RESURSI Bilans potreba za vodom pokazuje da postoji

ozbiljan deficit koji se dodatno pogor{ava pretjera-nim gubicima vode u mreì vodovodnog sistema.Zato bilo kakvo tehni~ko rje{enje problema iskaza-nog deficita treba biti usmjereno u dva pravca: sma-njenje gubitaka u mreì i obezbje|enje novih koli~inavoda u sistemu.

Preduzimanjem mjera na smanjenju gubitaka umreì na prihvatljiv nivo, mogu}e je nadoknaditi rastpotreba do 2020-te godine, dok je utvr|eni deficitizme|u ukupnih potreba i kapaciteta odrìve izda-{nosti izvora iz kojih se u ovom trenutku napaja sis-tem vodosnabdjevanja, mogu}e “pokriti” isklju~ivoangaòvanjem novih resursa. Zato se nametnulo lo-gi~no pitanje: koji su to novi resursi voda? Tako su uMaster planu, pored ve} angaòvanih izvora odrìveizda{nosti, identificirani jedino mogu}i i raspoloìvinovi resursi: vode sa Vrela Bosne i prirodni proticaji@eljeznice i Miljacke. Me|utim, prethodno su analizi-rani kapaciteti odrìve izda{nosti ovih izvora.

Srednji godi{nji proticaji Vrela Bosne su pribli-`no 7 m3/s, i variraju od oko 12 m3/s u maju do cca3.5 m3/s u periodu avgust – septembar. Minimalniproticaj vrela u su{noj godini iznosi 2.5 m3/s, {to jeprocjenjeno na osnovu vodnog bilansa sliva i rezul-tata mjerenja proticaja na Plandi{tu. Ovo potvr|ujeda kontinuirana pouzdana izda{nost ovog resursaiznosi 2.5 m3/s ili 80 miliona m3/god. âk i ako se zapotrebe nizvodnog biolo{kog minimuma ostavi 20%srednjeg godi{njeg proticaja, mogu}e je u cilju vo-dosnabdjevanja zahvatati oko 35 miliona m3/god.

Srednji godi{nji proticaj rijeke @eljeznice na Ilidìje oko 8 m3/s, sa promjenljivim sezonskim reìmom iminimalnim ljetnim proticajima od oko 1.4 m3/s, {tojedva zadovoljava biolo{ki minimum. Isti slu~aj je i sarijekom Miljackom koja ima srednji godi{nji proticaj uSarajevu 5.7 m3/s, a ljetni proticaji su ~esto nedovo-ljni da obezbjede ni pribli`no veli~inu biolo{kog mini-muma. Tako se pokazalo da rijeke @eljeznica i Miljac-ka ne mogu biti odrìvi izvori za potrebe vodosna-bdjevanja, bar ne u smislu zahvatanja voda u priro-dnom reìmu te~enja.

Kao rezultat prethodnih analiza do{lo se do za-klju~ka koji ima krucijalni zna~aj za dugoro~ni razvojsistema vodosnabdjevanja Kantona Sarajevo: kadse iscrpi raspoloìvi kapacitet voda Vrela Bosne, pre-lazi se u fazu razvoja u kojoj je nove koli~ine vodamogu}e obezbjediti isklju~ivo formiranjem akumula-cija. Obzirom da kapacitet Vrela Bosne u cjelosti ne“pokriva” deficit voda u planskom periodu, u okviruMaster plana su razmatrane i tri potencijalne lokacijeakumulacija: Crna Rijeka, Bijela Rijeka i Miso~a. Po-kazalo se da je akumulacija Crna Rijeka najpovoljni-je rje{enje i da predstavlja vodni resurs od posebnog

zna~aja, kako sa aspekta vodosnabdjevanja, tako i usmislu mogu}nosti vi{enamjenskog kori{tenja voda.Ova akumulacija, zajedno sa raspoloìvim kapacite-tom voda Vrela Bosne, moè da obezbjedi dovoljnekoli~ine voda za Centralni vodovodni sistem do kra-ja planskog perioda.

PLAN KORI[TENJA VODNIH RESURSAVode sa Vrela Bosne koriste se i sada za prihra-

njivanje akvifera u podru~ju sistema bunara Konaci iBa~evo. Me|utim, pokazalo se da kori{tenje ovogresursa na takav na~in ne predstavlja racionalno i efi-kasno stalno rje{enje, odnosno da je realizovanokao jeftina privremena mjera kako bi se prevazi{letrenutne pote{ko}e u vodosnabdjevanju. Zato je saKomisijom za reviziju Master plana usagla{en kon-cept kori{tenja voda sa Vrela Bosne, limitiraju}i ka-pacitet na 1 m3/s (86 400 m3/dan), a sastoji se u di-rektnom zahvatanju voda iz rijek Bosne na lokacijikoja se nalazi oko 300 m uzvodno od Rimskog mos-ta. Naime, u koritu rijeke se izvodi jedna niska branai pumpna stanica sirove vode koja prebacuje vodu upostrojenje za kondicioniranje, locirano u blizini pos-toje}e pumpne stanice Ba~evo. Zbog visokog kvali-teta sirove vode, predlaè se direktna filtracija bezkoagulanata, zatim hlorisanje prije upu{tanja u pos-toje}i rezervoar, i kona~no pumpanje u sistem vodo-snabdjevanja. U odnosu na postoje}e stanje (prihra-njivanje bunara), ovakav na~in kori{tenja voda VrelaBosne ima vi{e prednosti: racionalnije kori{tenje vo-da, nema degradiranja izda{nosti, maksimalno mo-gu}a proizvodnja u toku kriti~nog ljetnog perioda,ve}i nizvodni proticaji zbog efikasnijeg zahvatanja,itd.

U okviru Master plana i Studije izvodljivosti ra-zmatrane su tri opcije na~ina kori{tenja voda iz aku-mulacije Crna Rijeka, kapaciteta 1.5 m3/s (129 600m3/dan):

Transport vode gravitacionim tla~nim cjevovodomdo sistema za vodosnabdjevanje, sa lokacijompostrojenja za kondicioniranje voda ispod braneCrna Rijeka;Voda se ispu{ta iz akumulacije i transportuje priro-dnim koritom do Sarajevskog polja, a zatim zahva-ta na vodozahvatu, potom kondicionira i pumpa usistem;Voda se ispu{ta iz akumulacije i transportuje priro-dnim koritom do Sarajevskog polja, a zatim infiltri-ra u podzemlje pomo}u infiltracionih bazena, tezahvata kori{tenjem niza radijalnih bunara i pum-pa u sistem.

Analize su pokazale da je tre}a varijanta najjefti-nija, a ista je preferirana i od strane Kantona. Me|u-tim, dok se prva i druga varijanta oslanjaju na ve} upraksi provjerenu tehnologiju, i mala je neizvjesnostnjihove efikasnosti, za tre}u varijantu su potrebnadodatna istraìvanja prije njene kona~ne implemen-tacije. Zato je predloèna prethodna realizacija je-

7VODA I MI BROJ 35

dnog pilot projekta za procjenu koli~ina infiltracije iostvarenog kvaliteta vode na odabranoj lokaciji. Uko-liko se pokaè da je ovo rje{enje neodrìvo, sljede}enajekonomi~nije rje{enje je prva varijanta, sa izgra-dnjom direktnog cjevovoda niz dolinu rijeke @eljeznice.

Prema revidovanom i usvojenom scenariju ra-zvoja sistema vodosnabdjevanja u razmatranomplanskom periodu, dugoro~ni plan bi trebao biti im-plementiran po sljede}em programu:

Vodozahvat na rijeci Bosni sa kapacitetom od 86400 m3/dan, treba biti pu{ten u pogon 2004-te go-dine;Istraìvanje, projektovanje i zgradnju brane CrnaRijeka, sa pu{tanjem u pogon akumulacije ~iji bidoprinos u sistemu vodosnabdjevanja iznosio 129600 m3/dan, treba realizovati do kraja 2006-te go-dine;Realizacija 5-godi{njeg programa zamjene dijelo-va distributivnog sistema u cilju smanjenja gubita-ka - do kraja 2006-te godine.

U ovoj Studiji je razmatrana jedna veoma intere-santna ideja koja je ostala nezapaèna u stru~nimraspravama i kona~nim zaklju~cima, a to je kombi-novano kori{tenje podzemnih voda i voda iz korita ri-jeke Bosne. Naime, prag i zahvat u koritu Bosne di-menzionirali bi se i izveli za znatno ve}i kapacitet, dabi se u vrijeme ve}ih proticaja usmjeravale dovoljnekoli~ine u sistem, a bunarski sistemi bi odre|eno vri-jeme bili van funkcije. Tako bi se podzemlje privre-meno “rasteretilo” od intenzivnog pumpanja i omo-gu}ilo bi se punjenje akvifera novim koli~inama voda.

PRIJEDLOZI I PREPORUKE KOORDINACIONOG TIMA Nakon obimnih analiza i stru~nih rasprava pro-

vedenih u toku izrade Master plana i Studije izvodlji-

vosti, Koordinacioni tim za pra}enje i reviziju ove do-kumentacije je na sastanku od 05.02.2001. godinedefinisao odre|ene zaklju~ke, a najbitniji su sljede}i:

“U cilju olak{anja i ekonomski povoljnije realizaci-je predloènog rje{enja, treba u {to kra}em rokukona~no rje{iti ure|enje ~itavog prostora doline ri-jeke @eljeznice, na potezu Sokolovi}a i Butmira(akvatorij i teritorij). Koordinacioni tim posebnoskre}e pa`nju nadle`nim organima op}ine i Kan-tona da se svim mogu}im mjerama prostor akva-torija i teritorija za{titi od bespravne izgradnje kojamoè ugroziti planirani vodoprivredni sistem. Ta-ko|er treba u {to kra}em roku hitno realizirati od-govaraju}e usmjeravanje i kontroliranje eksploata-cije pijeska i {ljunka koje se danas na tom prosto-ru nekontrolisano intenzivno vr{i”.“Predloèni vodozahvat na rijeci Bosni treba bitisamo prelazno rje{enje dok se ne izgradi akumu-lacija ’Crna Rijeka’. Kapacitet vodozahvata ne bitrebao biti ve}i od 1.0 m3/s. Time se ne pove}avaukupni nominalni kapacitet vodovodnog sistema,ve} se omogu}ava potpunije kori{tenje voda rije-ke Bosne, uz smanjenje oslanjanja na postoje}isistem vje{ta~kog prihranjivanja akvifera bunar-skih zahvata”.“U skladu sa termin planom datim u FeasibilityStudy potrebno je {to prije pristupiti izradi predlo-ènog Pilot projekta zahvatanja vode, ~ija realiza-cija }e dati odgovor na dileme koje su nastale to-kom izrade Studije (efikasnost predloènog kon-cepta, kapacitet, za{titne zone, kvalitet vode, itd.)”.“Neupitna je izgradnja brane i akumulacije ’CrnaRijeka’, odnosno njeni pozitivni efekti na pobolj{a-nje reìma voda rijeke @eljeznice i pobolj{anje vo-dosnabdjevanja grada Sarajeva. Zbog toga Koor-dinacioni tim sugeri{e da se {to prije pristupi izra-

8VODA I MI BROJ 35

Slika 3. - Preliminarni program implementacije

di glavnog projekta brane”.“Razmatrani i predloèni na~in finansiranja proje-kata predloènih u Feasibility Study je prihvatljiv.Zbog toga Koordinacioni tim sugeri{e da nadle`niorgani Kantona Sarajevo ~im prije uobi~ajenim pu-tem poduzmu aktivnosti na kandidovanju pojedi-nih projekata kod Kuvajtskog fonda. Tako|er sepredlaè da se u ovoj fazi pravovremeno razmotrina~in implementacije eventualnog kredita (pose-bna radna organizacija itd.)”.

OCJENA TRENUTNOG STANJA I OSTVARENI PROGRES U IMPLEMENTACIJI PROGRAMA REALIZACIJE DUGORO^NOG PLANAVODOSNABDJEVANJAObzirom da je od zavr{etka Studije izvodljivosti

do danas proteklo skoro tri godine, {to predstavljazna~ajan period u definisanom Termin planu (Slika2), interesantno je analizirati dokle se do{lo u imple-mentaciji predloènih aktivnost i rje{enja iz te Studi-je. Na osnovu raspoloìvih informacija moè se kon-statovati sljede}e:

I pored toga {to jo{ uvijek nisu prisutne zna~ajneredukcije u vodosnabdjevanju Sarajeva, a {to jerezultat odre|enih okolnosti i izuzetnih naporauposlenika KJKP ViK, moè se re}i da u Central-nom sistemu vodosnabdjevanja jo{ uvijek postojideficit voda u iznosu od skoro 60% trenutnih po-treba. Pri tome se misli na deficit u izvorima pouz-dane i odrìve izda{nosti.Iskazana veli~ina postoje}eg deficita se nadokna-|uje, {to je evidentno, pretjeranim zahvatanjempodzemnih voda i neracionalnim na~inom prihra-njivanja. Me|utim, nerazumno dubokim spu{ta-njem nivoa voda u podzemlju dolazi do pro{irenjapotencijalne zone uticaja, a zbog pove}anog hi-drauli~kog gradijenta pove}avaju se brzine i sma-njuje vrijeme filtracije voda, {to ima negativni efe-kat u smislu pove}anja rizika od bakteriolo{kogzaga|enja. Osim toga, pokazalo se u praksi da uprocesu prihranjivanja dolazi do intezivnog kolmi-ranja akvifera i smanjenja njegove izda{nosti. Zatoje ovakav na~in kori{tenja podzemnih voda u Stu-diji izvodljivosti ocjenjen pouzdanim samo za koli-~inu koja je prirodno odrìva u smislu kvantitati-vnih i kvalitativnih karakteristika.Osnovne komponente dugoro~nog plana vodo-snabdjevanja su: vodozahvat na rijeci Bosni (pla-nirana realizacija zahvata od 1000 l/s do 2004-tegodine), akumulacija Crna Rijeka (planirana reali-zacija do kraja 2006-te godine) i reduciranje gubi-taka u sistemu (prihvatljiv nivo od 40% u 2020-tojgodini).

Na rijeci Bosni je u me|uvremenu izveden vodo-zahvat (200 l/s ?), ali ni po rje{enju ni po kapactetunije uskla|en sa preporukama iz Studije izvodljivosti.

Postignuti efekti su ispod o~ekivanih i minornog suzna~aja.

Ura|en je i Idejni projekat brane Crna Rijeka (re-vidovan 2000-te godine), a dobrim dijelom su za-vr{eni i istra`ni radovi za potrebe Glavnog projekta.Me|utim, ve} u ovom trenutku su zna~ajna odstupa-nja od planirane dinamike izvr{enja pojedinih akti-vnosti u cilju blagovremenog pu{tanja u pogon ovogobjekta, koji predstavlja okosnicu razvoja Centralnogsistema vodosnabdjevanja Kantona Sarajevo.

Prema raspoloìvim informacijama, gubici i vo-dovodnom sistemu u ovom trenutku iznose preko60%. To zna~i da se u me|uvremenu nije ni{ta radi-lo na implementaciji programa smanjenja gubitaka,ili eventualno preduzete aktivnosti nisu dale o~ekiva-ne rezultate.

ZAKLJU^CIRezultati provedenih analiza i stru~nih rasprava u

okviru aktivnosti na izradi Master plana i Studije izvodljivos-ti, dobijeni su na osnovu savremenih svjetskih iskustava upogledu upravljanja vodama, tj. planiranja i kori{tenja vo-da, odrìvosti i pouzdanosti pojedinih vodnih resursa, eko-lo{kih aspekata, tro{kova odàvanja, ekonomske i finan-sijske odrìvosti sistema, itd. Me|utim, u ovom trenutku sesti~e utisak da preporuke ove kompleksne studije nisu napravi na~in shva}ene od strane nadle`nih i odgovornih in-stitucija Kantona. Da nije tako, ve} bi se znali odgovori naneka bitna pitanja:

U ~ijoj nadle`nosti je provo|enje dugoro~nog plana vo-dosnabdjevanja Sarajeva? Ko }e biti odgovoran ukoliko do|e do drasti~nih redu-kcija u isporuci vode? Ko }e biti odgovoran za posljedice eventualno biolo-{kog ili hemiskog zaga|enja akvifera, pogotovu ukolikose negativni efekti ne budu mogli u kratkom periodu eli-minisati? Kakve su posljedice ve} evidentnog ka{njenja realizaci-je projekta Crna Rijeka i Pilot postrojenja u Sarajevskompolju?[ta je do sada preduzeto na zahvatanju voda iz rijekeBosne, ali u skladu sa predloènim rje{enjem u Studijiizvodljivosti?Da li se aktivnosti na smanjenju gubitaka odvijaju u skla-du sa planiranim programom? Da li je izvr{ena rezervacija prostora za realizaciju obje-kata iz Studije izvodljivosti? [ta se u me|uvremenu uradilo na za{titi prostora u smi-slu zabrane bespravne izgradnje i devastiranja obala ikorita rijeke @eljeznice? Da li su preduzete neophodne mjere na za{titi slivnogpodru~ja Crne rijeke i @eljeznice? Da li su preduzete aktivnosti na obezbje|enju neopho-dnih finansijskih sredstava?

I na kraju, nedozvoljeno je i krajnje rizi~no da glavnigrad jedne dràve, odnosno grad sa najve}im brojem sta-novnika u dràvi, u kome su smje{tene najve}e i klju~nedoma}e i me|unarodne institucije i ustanove, ima tako ne-pouzdan sistem vodosnabdjevanja i, najblaè re~eno, pa-sivan odnos odgovornih institucija prema dugoro~nom ra-zvoju tog sistema. Uostalom, to Sarajevo nije zasluìlo.

9VODA I MI BROJ 35

E Jablanica na rijeci Neretvi je derivacionohidroenergetsko postrojenje, sa istoime-nom lu~no-gravitacionom branom visine85 m ~ija je izgradnja zavr{ena 1954 godi-

ne. Realizacija ovog postrojenja je svojevremeno biopoduhvat od posebnog zna~aja, kako za razvoj elek-troenergetskog sistema, tako i za razvoj nau~ne mi-sli i inènjerske prakse u oblasti projektovanja i izgra-dnje visokoh brana na prostoru biv{e Jugoslavije.

Nakon 50 godina egzistiranja i uspje{nog obav-ljanja namjenjene funkcije, brana Jablanica je sa pra-te}im objektima i odgovaraju}om hidroma{inskomopremom u bezprijekornom stanju. U me|uvremenusu ste~ena odre|ena iskustva i spoznaje o mogu-}nostima i efektima rada ovih objekata. Me|utim, saas-pekta hidrauli~kih uslova rada objekata za evaku-aciju velikih voda do{lo je do izvjesnih promjena, tese ukazala potreba za korekcijom odre|enih projek-tnih rje{enja, kontrolom hidrauli~kih prora~una i mo-difikacijom vaè}ih uputstava za upravljanje objektima.

KRITERIJI ZA DIMENZIONIRANJE EVA-KUACIONIH ORGANA U PROJEKTUHidrauli~ko dimenzioniranje i projekti evakuaci-

onih organa na brani Jablanica ura|eni su na osno-vu preporuka Revizone komisije Savezne planske ko-misije FNRJ da prijektna velika voda iznosi 3000 m3/si da se omogu}i brzo pra`njenje gornjeg dijela aku-mulacije, {to je bilo iznu|eno vojno-strategijskim pri-likama u vrijeme projektovanja i izgradnje ovog obje-kta (1947 – 1954 !). Tako je predpostavljeno da eva-kuacioni organi trebaju evakuisati “katastrofalni ta-las” od 3000 m3/s, uz instalisani proticaj postrojenjai uz retenzionu mo} akumulacije od 220 m3/s, a prikoti akumulaciji 270.50 m n.m., {to je 0.50 m iznadkote normalnog uspora. Ova koli~ina je bila raspore-|ena na pojedine organe na slede}i na~in:

Temeljni ispust (oznaka B – 210) 200 m3/sSrednji ispust (oznaka A – 235) 480 m3/sPreliv (oznaka C – 270) 150 m3/sPrelivi na kruni brane (oznaka D – 270) 1850 m3/sKroz turbine 177 m3/sRetenzija 220 m3/s

Ukupno: 3 077 m3/s

U kojoj mjeri je bio uticajan vojno-bezbjedonosnifaktor vidi se i po {ifriranim oznakama evakuacionihorgana. Me|utim, ve} u to vrijeme me|u stru~njaci-ma je ocjenjeno da je ta veli~ina mjerodavne vodeprecjenjena, jer su neki doga|aji imali uticaja na ta-kvu odluku.

Naime, 18.11.1934 na gornjem toku Neretve kodUloga, a u uslovima prirodnih pove}anih proticaja,desio se zna~ajan odron brdskog materijala u koritosa stvaranjem pregrade i jezera. Prelivanjem velikihvoda i ru{enjem ove pregrade do{lo je do pojave vo-dnog talasa koji se propagirao dalje nizvodno. Proti-caji na VS Jablanica (2600 m3/s) i VS Mostar (1919m3/s) su bili procjenjeni i samim tim su nepouzdani.Zato je ve} u toku projektovanja napu{ten preliv saoznakom C-270.

TEHNI^KA RJE[ENJA I POSTOJE]E STANJE OBJEKATA Temeljni ispust ({ifra u projektu B-210) je ostva-

ren adaptacijom opto~nog tunela “B” na lijevoj obaliNeretve. Ulazna gra|evina je dimenzija 2.90x5.40 m,opremljena tablastim zatvare~em koji se pokre}epreko zglobnih {ipki sa servomotorom iz pogonske

ANALIZA STANJA I USLOVARADA EVAKUACIONIH ORGANANA BRANI HE JABLANICA*

10

SLOBODAN KOVAÎNA, dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 35

H

* Ovaj ~lanak }e uz minimalne izmjene biti izloèn na II Kon-gresu JDVB, Kladovo, 7-9 oktobar 2003.

zgrade. Izlazni dio opto~nog tunela je napu{ten i za-tvoren betonskim ~epom, a izveden je novi dio tune-la temeljnog ispusta. Na izlazu je ugra|en regulaci-oni klizni zatvara~ dimenzija 1.90x3.80 m. Maksimal-na projektna propusna mo} pri otvorenom zatvara~ui pri normalnoj koti uspora je 234 m3/s. Ovaj proticajodgovara uslovima slobodnog (nepotopljenog) isti-canja. Temeljni ispust je izveden u svemu prema pro-jektu. Radi podizanja nivoa u slapi{tu usled zasipa-nja korita, pogonski ure|aji (osim samog servomoto-ra) su 1990 godine izmje{teni na vi{u kotu, u pose-bno izgra|eni aneks zatvara~nice.

Srednji ispust ({ifra u projektu A-235) je adapti-rani opto~ni tunel “A” na desnoj obali. Njegova ulogaprema projektu je bila da se omogu}i brzo pra`nje-nje dijela akumulacionog bazena iznad kote praga238.55 m n.m. Projektovani kapacitet srednjeg is-pusta iznosi 480 m3/s. Ulazna gra|evina je snabdje-vena sa dva tablasta zatvara~a veli~ine 2.90x4.70 m.Me|utim, brtvljenje ovih zatvara~a pri prvoj montaìnije izvedeno korektno, {to je ura|eno u spu{tenompoloàju. Iz tih razloga ovaj zatvara~ nije se nikadotvarao, odnosno srednji ispust do sada nije bio ufunkciji. Izlazni portal tunela srednjeg ispusta nalazise u zoni zasipanja korita jalovinskim materijalom izkamenoloma i trenutno je nedostupan.

Preliv na kruni brane ({ifra u projektu D-270)glavni je evakuacioni organ za propu{tanje velikih

voda na brani Jablanica. Preliv je projektovan i izve-den sa 8 prelivnih polja, sa prelivnim pragom na ko-ti 266.50 m n.m. i duìnom prelivne ivice 15.70 m.Proticaj preko preliva se kontroli{e ustavama tipa “ri-blji trbuh” (klapnama) visine 3.50 m. Iako ustave te-hni~ki mogu zauzimati sve me|upoloàje od podi-gnutog do spu{tenog, postoji pravilo proizi{lo iz mo-delskih hidrauli~kih ispitivanja da se u pogonu koris-te samo dva krajnja poloàja, iz razloga {to u izvje-snim me|upoloàjima ustave prelivni mlaz preska~e“ski-skok” i pada u neposrednu blizinu temelja bra-ne.

Pri spu{tenoj klapni ~ija vanjska kontura je za-krivljena sa radijusom od 5 m, kontura betonskog di-jela preliva dalje sledi zakrivljenost definisanu Cre-agerovim koordinatama na visini od 5.50 m, a zatimprelazi u inverzno zakrivljenje, tzv. “ski-skok”. Radiboljeg razbijanja i aeracije mlaza u prelivnim poljimasu izvedena po dva dodatna deflektora. Prema pro-jektu ukupna propusna mo} prelivnih polja pri ma-ksimalnoj koti uspora 270.50 m n.m. je 1850 m3/s.

Preliv preko brane je izveden po projektu i cijelovrijeme od punjenja akumulacije sluì za kontrolisa-nu evakuaciju velikih voda. Naj~e{}e su kori{tenacentralna prelivna polja, kako je to i projektom pre-dvi|eno. Trenutno stanje betonskih konstrukcija pre-liva je bez vidljivih o{te}enja.

11VODA I MI BROJ 35

LEGENDA

210.00

BRANA

210

250

200

200

197

195

197

192

210220

230

240

260

250

270

280

260270280290

300

310PRELIVI NA KRUNI BRANE

TEMELJNI ISPUST

SREDNJI ISPUST

EROZIONA RUPA ( stanje 1974. )

KONTURA UJEZERENE VODE U SLAPISTU

POÊTAK KONTROLNE DIONICE

PUT JABLANICA - PROZOR

BIV[I @ELJEZNI^KI TUNEL

OPTO^NI TUNEL '' A '' ( Napusteni dio )

OPTO^NI TUNEL '' B '' ( Napusteni dio )

270

260

280

Slika 1. - Situacija brane i objekta uz branu

IZMJENJENI USLOVI I NOVE OKOLNOSTIParalelno sa radom HE Jablanica vr{ena je i in-

tezivna eksploatacija ukrasnog kamena (gabra) navi{im horizontima lijeve obale u neposrednoj blizinipregradnog profila, a jalovinski materijal iz kameno-loma je jednostavno “guran” niz padinu. Polovinom80-tih godina pro{log vijeka uo~ena su znatna zasi-panja korita Neretve i organizovana redovna geodet-ska snimanja. Zadnja snimanja su vr{ena 2000-tegodine i konstatovano da je korito zasuto ~itavom {i-rinom na potezu od cca 1000 m, sa maksimalnom vi-sinom nasipa od preko 12 m u odnosu na prirodnokorito. Po~etak ovog nasipa je udaljen od tijela bra-ne ne{to vi{e od 150 m, tako da je zatrpan samoizlaz srednjeg ispusta koji ina~e nije u funkciji. Me|u-tim, zbog prisustva u ve}em obimu sitnih frakcija pi-jeska (grusa) i gline, ovaj nasip je skoro vodonepro-pusan i prouzrokovao je formiranje slapi{ta u vidu uje-zerene vode, {to ima za posledicu pojavu negativnihali i pozitivnih efekata na rad evakuacionih organa.

Analiziraju}i na~ine evakuacije nekih konkretnihtalasa velikih voda koji su u rangu voda 100-di{njegpovratnog perioda (decembar 1995 i decembar1999), uo~ava se da u zavr{nom periodu uzlaznog ipo~etnom periodu silaznog dijela maksimuma valanedostaje mogu}nost finije regulacije proticaja obzi-rom na ograni~enja u radu postoje}ih klapni na pre-livu. Naime, pokazalo se da propu{tanje katastrofal-nih talasa 100-godi{njeg i ve}eg ranga pojave seipak de{ava u izvanrednim okolnostima kad do pu-nog izraàja dolazi uticaj ljudskog faktora. Bez obzi-ra na raspoloìvost i funkcionalnost informacionog

sistema, u kriti~nim trenucima kad treba odlu~iti da liotvoriti jo{ jedno prelivno polje, bilo bi mnogo lak{edonijeti odluku da se raspolaè sa regulacionim za-tvara~em nego sa zatvara~em koji “propu{ta” ili 200m3/s ili ni{ta. Dakle, zbog promjenjenih uslova ili ne-adekvatne ocjene tih uslova u projektu, pokazalo seopravdanim provjeriti ograni~enja, kapacitete i efekterada evakuacionih organa.

PROVJERA PROPUSNE MO]I EVAKUACIONIH ORGANA U kontrolnom prora~unu propusne mo}i preli-

vnih polja, za polaznu pretpostavku je uzeto da sepri koti normalnog uspora 270.00 m n.m. preko pre-liva evakui{e ukupno 1.625 m3/s, koliko je utvr|enomodelskim ispitivanjima. Me|utim, zbog zakrivljeno-sti brane u osnovi i poloàja pojedinih prelivnih poljau odnosu na uslove doticanja vode, izvjesno je da suu krajnjim poljima uslovi (posebno uz lijevu obalu)nepovoljniji u odnosu na centralna polja (Slika 1).

Zbog toga je, zavisno od ugla prelivnog poljaprema konturi obale, uveden popravni koeficijent k< 1 za prelivna polja 1, 6, 7 i 8 i njegova vrijednost sekre}e od 0,92 do 0,98 zavisno o veli~ini ugla ϕ.

Uzimaju}i u obzir navedene popravne koeficijen-te i koeficijent bo~ne kontrakcije 0.98, koliko je dobi-jeno i na modelu, usvojen je koeficijent preliva m =0,464. Ovaj koeficijent je reduciran za manje prelivnevisine, odnosno pove}an za ve}e visine.

Na osnovu prethodno opisanog pristupa prora-~unu, za kotu normalnog uspora u akumulaciji(270.00 m n.m.) dobijene su slede}e vrijednosti pro-ticaja za pojedina proto~na polja:

12VODA I MI BROJ 35

BROJ PRELIVA P-1 P-2 P-3 P-4 P-5 P-6 P-7 P-8 Q (m3/s) 203.4 207.5 207.5 207.5 207.4 203.4 197.0 190.8

Jasno je da se potpuno egzaktan prora~un nemoè provesti gdje se god moraju uvoditi koeficijen-ti koji su rezultat vi{e ~inilaca. I pored toga moè sezaklju~iti da su ovako dobijene vrijednosti proticajapo prelivnim poljima znatno bliè stvarnim vrijednos-tima od do sada kori{tenih.

U okviru kontrolnih prora~una propusne mo}itemeljnog ispusta izvr{ena je uporedna analiza zaslobodno isticanje i za isticanje pod usporom, a za-tim analiza propusne mo}i temeljnog ispusta u slu-~aju paralelnog rada sa prelivom (uz angaòvanjerazli~itog broja prelivnih polja).

Rezultati prora~una pokazuju sljede}e:- U uslovima ujezerene vode u slapi{tu na koti

210.00 m n.m., propusna mo} temeljnog ispustakod samostalnog rada se reducira za 5% pri nivouvode u akumulaciji 270.00, odnosno do 20% pri ni-vou akumulacije na koti 220.00 m n.m. U slu~ajuistovremnog rada temeljnog ispusta i preliva, pro-pusna mo} temeljnog ispusta se dodatno reducira

13VODA I MI BROJ 35

u zavisnosti od nivoa vode u akumulaciji i broja an-gaòvanih prelivnih polja.

- Maksimalna propusna mo} temeljnog ispusta uslu~aju samostalnog rada i pri maksimalnoj koti uakumulaciji (270.50 m n.m.) iznosi 233.10 m3/s zaslobodno isticanje, odnosno 221.70 m3/s za istica-nje pod usporom ujezerene vode.

- Maksimalna propusna mo} temeljnog ispusta uslu~aju paralelnog rada sa 8 prelivnih polja iznosi205.90 m3/s pri normalnoj koti, odnosno 207.30m3/s pri maksimalnoj koti u akumulaciji.

ANALIZA USLOVA PRELIVANJA VODAPREKO KLAPNE U ME\UPOLO@AJUU okviru kontrolnih prora~una izvr{ena je analiza

veli~ine proticaja preko ruba klapne na svakih 0.50 mvisine i prora~un trajektorije donje konture prelivnogmlaza na svakih 0.25 m visine, a prema hidrauli~koj{emi datoj na Slici 2.

Kako je klapna u pozitivno nagnutom poloàju uodnosu na dotok vode, uklju~en je dodatni koefici-jent nagiba ~ija je veli~ina data kao f (l/p).

Rezultati prora~una pokazuju da tek spu{tanjemruba klapne ispod kote 268.00 m n.m. dolazi do po-jave prebacivanja mlaza preko “ski-skoka”, i to samokad je nivo vode u akumulaciji izme|u kota 269.25 i270.00 m n.m. U tom slu~aju proticaji preko klapnese kre}u u granicama od 93 do 144 m3/s.

Za sve ostale slu~ajeve poloàja ruba klapne istanja nivoa u akumulaciji, ne dolazi do preskakanja“ski-skoka”.

ANALIZA STVARANJA EROZIONE RUPE U SLAPI[TU Reìm produbljenja slapi{ta se sa promjenljivim

intenzitetom prati od pu{tanja objekta u pogon. Pre-gled registrovanih najve}ih dubina slapi{ta, u odnosuna kotu dna prirodnog korita, po godinama je sljede}i:

l

12.10

70

OS

ZG

LOB

A K

LAP

NE

OS

KR

UN

E P

RE

LIV

A263.50

266.50

pH

KNV

SU RACUNATE PO KISELJEVU, TABELA 6. 2.

y

x cx d 256.56

lkn = f ( )

b = 15.70 m

m = ( 0.405 + ) x kn

Q = m x b x 2g x H

DONJA KONTURA MLAZA CIJE KOORDINATE

266.45

0.5 1.5

p

H0.0027

KRK

x

Slika 2. - Hidrauli~ka shema prora~una preliva preko klapne u me|upoloàju

GODINA 1956 1957 1958 1959 1960 1965 1971 1974 1977 1986 dp (m) 1.90 5.80 4.60 3.70 4.80 6.70 7.60 10.0 6.50 6.20

Prema raspoloìvim podacima o debljini rije~-nog nanosa u prirodnom koritu, izgleda da formira-nje erozione rupe u osnovnoj stijeni nije bilo dubljeod cca 2.50 m, izuzev manjih lokaliteta, i da se tajproces uglavnom stabilizovao. Zna~ajan faktor koji jeimao povoljan uticaj na smanjenje erodiranja stijeneje naknadno formiranje slapi{ta, odnosno “vodenog

jastuka”, a kao posledica zasipanja nizvodnog koritaNeretve materijalom iz kamenoloma.

U okviru kontrolnih analiza izvr{en je prora~undometa mlaza (Ld) za slu~aj kad je mlaz odba~en iprora~un dubine slapi{ta (t0) u sada{njim uslovima(Slika 3). Sa aspekta analize dometa mlaza u odno-su na kraj “ski-skoka” postoje dva karakteristi~na

slu~aja: slu~aj odba~enog mlaza kada se prelivnimlaz pri spu{tenoj klapni priljubljuje uz konturu be-tonskog dijela preliva i slu~aj neodba~enog mlazakada dolazi do prelivanja preko ruba klapne i to sa-mo u nekim kriti~nim poloàjima i pri ve}im proticaji-ma.

U drugom slu~aju prelivni mlaz preska~e “ski-skok” i bez razbijanja (koncentrisan) pada mnogobliè temeljima brane. Prora~uni su izvr{eni premahidrauli~koj {emi prikazanoj na Slici 3., a rezultati sudati u Tabeli 1.

Dobijeni rezultati pokazuju da zbog male pro-mjene brzine na odskoku (12.50 – 14.50 m/s), malose mijenja i domet mlaza (46 – 53 m). Ve} formiranaeroziona rupa nalazi se upravo na toj udaljenosti.Postoje}e dno erozione rupe (prema podacima mje-renim do 1986) formirano je generalno na koti193.00 m n.m., odnosno oko 17 m ispod sada{njegnivoa u slapi{tu. Ova veli~ina je dobijena i prora~u-nom (Tabela 1).

ZAKLJUÂKKao rezultat izvr{enih analiza i kontrolnih hidra-

uli~kih prora~una moè se zaklju~iti sljede}e:

- Preliv preko brane i temeljni ispust mogu evakuisa-ti proticaje velikih voda ranga pojave 1/1000 godi-na (pri normalnoj koti uspora 270.00 m n.m.) i1/10000 godina (pri maksimalnoj koti uspora270.50 m n.m.), i to bez proticaja kroz turbine ili an-gaòvanja srednjeg ispusta. Zato se srednji ispustmoè i zvani~no isklju~iti iz spiska evakuacionih or-gana na brani.

- Postoje realne tehni~ke i hidrauli~ke mogu}nostikori{tenja klapni na prelivu za regulisano propu{ta-nje voda u odre|enim me|upoloàjima i odustaja-nje od dosada{njeg pravila da se koriste samo upoloàjima “zatvoreno – otvoreno”, {to }e se reali-zovati kroz ve} zapo~eti projekat revitalizacije i re-konstrukcije opreme preliva.

- Nasipom od jalovinskog materijala iz kamenolomaje formirano “mo}no” slapi{te koje neznatno sma-njuje propusnu mo} temeljnog ispusta, ali omogu-}ava rad klapni na prelivu kao regulacionih zatva-ra~a (rad u me|upoloàju) i ograni~ava razvoj ero-zionih procesa u blizini temelja brane. Zato je pre-dloèno da se dio korita rijeke Neretve, od branedo kraja kontrolne dionice, proglasi “objektom”koji je u funkciji sigurnosti brane i objekata uz bra-nu

Literatura:1. Studija mogu}nosti operativnog kori{tenja akumu-

lacije HE Jablanica – Hidrauli~ke analize uslovaevakuacije velikih voda, Energoinvest – Higra, Sa-rajevo, 2001.

2. EEF Consulting Eng.neers: “Jablanica Dam Reha-bilitation of Spillway Tilting Gates”; FeasibiliityStudy, Fribourg, 2000.

3. Publikacija “Hidroenergetska postrojenja”, Ener-goinvest, Sarajevo,1960.

4. Prof. Dr. Milo Goljev{~ek: “Hidrauli~ki problemi priprojektovanju preliva za visoku vodu na lu~nojbrani HE Jablanica”, III Savjetovanje stru~njaka zavisoke brane, Bled 1954.

14VODA I MI BROJ 35

190.00

235.00 - M RN

266.50

INJEKCIONA ZAVJESA

275.00

KNV

256.60

KDV

201.60 - KDK

S

S

S

Sdp

t

Ld

y

xVs

Hp

2

A

1

0

βΘ = 15

Θ

W

Slika 3. - Hidrauli~ka shema prora~una dometa mlazai dubine slapi{ta

Kote nivoa u akumulaciji (m n.m.) PARAMETAR OZNAKA JEDINICA MJERE 270.00 269.00 268.00 267.00

Brzina na odskoku vs m/s 14.60 14.00 13.50 12.90 Brzina mlaza W m/s 36.00 35.70 35.50 35.30 Ugao mlaza β stepeni 67.0 67.8 68.6 69.4 Domet mlaza Ld m 52.90 50.70 48.40 46.00 Dubina slapi{ta t0 m 17.20 13.50 9.20 4.10

Tabela 1. – Prora~un dometa mlaza i ra~unske dubine slapi{ta

1. Uvodtekstu je prezentiran prakti~an primjer pri-mjene klor dioksida kao savremenijegsredstva za dezinfekciju vode na postroje-nju za pre~i{}avanje vode za potrebe Go-

ra`da i Vitkovi}a. Prikazane su tako|e i osnove nekihdrugih metoda za dezinfekciju kako bi se mogli do-nijeti zaklju~ci kada je u pitanju odabir na~ina dezin-fekcije vode u kontekstu nekih novih trendova kadasu u pitanju Preporuke Svjetske zdravstvene organi-zacije i Direktiva Evropske Unije.Obzirom na te`njuna{ih dru{tava za punom integracijom u zajednicuzemalja Evrope ovi dokumenti }e biti osnova za sop-stvene propise o vodi za pi}e koji }e se morati usa-glasiti sa vaè}im propisima, preporukama kojinormiraju kvalitet vode sa aspekta o~uvanja za{titezdravlja ljudi i za{tite okoli{a u zemljama EU.

2. Op}enito o dezinfekciji vodeDezinfekcija vode je proces kojim se vr{i uni{-

tavanje bakterija, virusa i protozoa u cilju spre~avan-ja nastajanja ili spre~avanja prenosa bolesti putemvode. Osim ovih mikroorganizama dezinfekcijom setrebaju uni{titi i drugi ìvi organizmi i alge, ~ije bi pris-ustvo u pre~i{}enoj vodi uticalo negativno na kvalitetvode u vodovodnoj mreì.

Prema procjeni Svjetske Zdravstvene Organiza-cije 80% infektivnih bolesti kao {to su kolera, menin-gitis, dizenterija itd, prenose se vodom prouzrokuju}idnevno oko

25 000 smrtnih slu~ajeva {irom planete. Stalnoprisustvo dezinfekcionog sredstva u vodi vodovod-nog sistema nu`no je i zbog eventualnog naknad-nog zagadjenje tako da je proces dezinfekcije imper-ativan kod svih vodovoda, bez obzira na kvalitet si-rove vode.

Dezinfekcija vode se moè vr{iti primjenom fizi-~kih, kemijskih ili biolo{kih metoda.

Izbor tehnolo{kog postupka dezinfekcije pitkevode ovisi od raznih parametara, a osnovni faktori su:- sastav vode- potrebna kvaliteta vode- Kapacitet crpili{ta, postrojenja i sl.

Dezinfekcija vode se vr{i razli~itim metodamakao {to su prokuhavanje, dezifekcija sa klorom,ozonizacija, dezinfekcija sa klor dioksidom ultravio-letno zra~enje.

2.1. Prokuhavanje vode je najprostiji na~in uni-{tavanja mikroorganizama u vodi.Kuhanjem u trajan-ju od 10 minuta uni{tavaju se u vodi vegetativni obli-ci klica, a pri kuhanju od jednog ~asa uni{tavaju sesporogene klice. Kod ovoga postupka problema-ti~an je ukus vode koji se moè popraviti aerisanjemili dodavanjem limunske kiseline.

2.2. Ozonizacija je proces koji se danas sve ~e-{}e primjenjuje za dezinfekciju vode.Ozon je poznatioksidans koji se dobija pomo}u specijalnih aparataprovodjenjem vazduha izmedju polova izvora viso-kog napona.

Ozon se tehni~ki proizvodi tako {to se vazduh uzatvorenim komorama uvodi izme|u dvije elektrode,koje su pod visokim naizmjeni~nim naponom od 6do 20 Kv. Postoje proizvo|a~i ozona ,ali se naj~e{}ekoriste cijevni proizvo|a~i ozona. On se sastoji odhorizontalnog kotla od plemenitog ~elika, na ~ijemse unutra{njem dnu nalaze cijevi od ner|aju~eg~elika.Sa unutra{nje strane tih ~eli~nih cijev nalazese metalizirane staklene cijevi,a prstenasti proreziizme|u staklene i ~eli~ne iznosi samo nekoliko mil-ime-tara. Uspostavljeni visoki napon izme|u stak-lenih i ~eli~nih cijevi prouzrokuje tiho pra`njenje, pri~emu se vazduh koji tamo struji pretvatra u ozon,

KLOR DIOKSID KAO SREDSTVOZA DEZINFEKCIJU NA POSTRO-JENJU ZA PREÎ[]AVANJEPITKE VODE ZA POTREBEGORA@DA I VITKOVI]A

15

SUAD SKEJOVI], dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 35

U

tako da iz aparata za proizvodnju ozona isti~e mje{a-vina ozona i vazduha.

Primjena ozona za dezinfekciju vode zahtijevada voda ne sadrì rastvoren mangan. Prisustvo jonadvovalentnog mangana u koncentraciji ve}oj od 0,03mg/l }e dati kao rezultat oksidacije ,permaganatnijon, koji vodu boji u ljubi~asto, a kasnije voda popri-ma ùto mrku boju usled taloènja nerastvorenogmangan dioksida. Ozon nije odgovaraju}e sredstvoza dezinfekciju vode koja ima visok sadràj organ-skog ugljenika, radi toga {to sporedni i produkti oksi-dacije organskih materija predstavljaju supstrat zanaknadni razvoj mikroorganizama.

Ozon kao sredstvo za dezinfekciju ne formira tri-halometane, a takodje razara materije koje vodi dajuneprijatan ukus i miris, kao i materije koje boje vodu.Glavni nedostatak ozona je njegova relativno voiso-ka cijena {to mora da se proizvodi na mjestu prim-jene sa reltivno skupom i komplikovanom opremom.Osim toga ozon nema rezidualno dejstvo, zbogsvoje izrazite reaktivnosti.

2.3. Ultravioletni zraci djeluju sterilizaciono, pase poslednjih godina koriste za uklanjanje klica izvode, naro~ito u slu~ajevima kada se drugi postupcine mogu koristiti, sto je slu~aj kod proizvodnje min-eralnih voda i prehrambenoj industriji.

Ultravioletni zraci se dobijaju pomocu specijal-nih lampi sa ìvinom parom. Voda koja se dezinfiku-je prolazi u tankom sloju oko lampe ili u kanaluizloèna ultravioletnim zracima.Sloj vode treba dabude toliki da zraci mogu da prodju kroz cijelu masuvode. Ultravioletni zraci su talasne duìne od 200 do300 nm. Prednost ovoga na~ina je sto pri dezinfekci-ji ne nastaju sekundarni nuzprodukti {tetni po zdravl-je ljudi. Parametri na osnovu kojih se vr{i dimenzioni-ranje UV ure|aja su maksimalni protok,transmisijavode kod talasne duìne od 254nm, mikrobiolo{kazahtijevnost, temperatura vode te primjena i speci-fi~nosti namjene krajnjeg korisnika. Nedostatakovoga na~ina dezinfekcije je {to se u~inak ne moèodmah izmjeriti i {to nema rezidualnog dejstva.

2.4. Hlorisanje vode je najrasprostranjeniji, naj-efikasniji, najjeftiniji I najprakti~niji metod dezinfekci-je vode koji se do sada koristio.Hlor posjeduje jakobaktericidno dejstvo, lako se dodaje i postojan je uvodi, metode za mjerenje i kontrolu postupaka subrze i jednostavne, a u koli~inama, ubita~nim, za mi-kroorganizme ne uti~e nepovoljno na ljude.

U praksi se najvise koristi elementarni hlor, zatimnatrijum hipoklorit (àveleova voda), hlorni kre~ i dr.I pored toga {to se poslednjih godina iznose stavovio {tetnosti hlora i sporednih produkata djelovanjahlora, moè se slobodno re}i da je nemogu}e izbe}iupotrebu hlora u proizviodnji vode za pi}e. Hlor jejedino sredstvo koje moè da garantuje kvalitet vodedo slavine potro{a~a, zbog svoje postojanosti u vodiu odnosu na druga sredstva. Otkri}e trihalometana,prije nekih tridesetak godina, kao sporednih pro-

dukata koji se mogu javiti kod upotrebe hlora ,izaz-valo je sumnju da je upotreba hlora {tetna po ljudskozdravlje. Ova sumnja opstaje i danas.

U poslednje vrijeme sve je izraènija tendencijada se hlor zamijeni nekim drugim dezinfekcionimsredstvom.To je u nekim slu~ajevima neophodno, aliostaje pitanje da li je insistiranje na zamjeni hloranaj~e{}e utemeljeno na dovoljno jakim argumenti-ma, pod uslovom da je hlorisanje izvr{eno na pravi-lan na~in, {to u prvom redu podrazumijeva: • Vodu veoma male mutno}e, {to se odnosi i na sve

ostale na~ine dezinfekcije• [to niì Ph• Nisku koncentraciju azota, pogotovu amonija~-

nog• Ograni~en sadràj prirodnih organskih materija• Obezbije|eno dovoljno dugo vrijeme kontakta

Sve navedeno je uglavnom poznato, ali se ouslovima za dobru dezinfekciju hlorom u praksi nevodi dovoljno ra~una. Poseban problem za dezinfek-ciju hlorom predstavlja pove}an sadràj organskihmaterija, koje izazivaju pojavu nastajanja razli~itihsporednih proizvoda prilikom reakcije hlora saorganskim materijama od kojih su najpoznatijipomenuti trihalometani koji su ocijenjeni kao vrloopasni po zdravlje, i koji su glavni prigovor kada je upitanju hlor kao dezinficijens. Kona~an sud za is-pravnost dezinfekcije hlorom ili nekog drugog pos-tupka dezinfekcije daje tek mikrobiolo{ka i hemijskaanaliza obra|ene vode.

Prema najnovijim istraìvanjima i preporuciSvjetske zdravstvene organizacije, klor koji je jednood najra{irenijih sredstava za dezinfekciju nijepoèljan i preporu~ljiv i treba teìti da se zamijeninekim drugim sredstvima koja su isto tako ili boljedjelotvorna kada je u pitanju dezinfekcija.

Jedna od efikasnih alternativa kloru koja se svavi{e primjenjuje u dezinfekciji pitkih voda je Klordioksid.

2.5. Klor Dioksid je gas narandàste boje ~ija jeoksidaciona snaga 2,5 puta ve}a od klora. Dezinfek-ciono dejstvo je sli~no kao i kod klora pri ~emu jeklor dioksid stabilniji u cjevovodnoj mreì. Iako jeprema evropskim standardima dozvoljena doza o,4mg/l, prema nekim istraìvanjima provedenim u SADkoli~ina dodavanja do 1 mg/l nema {tetnosti po zdrav-lje ljudi. Neke od njegovih prednosti u odnosu naklor su:• ne stvara trihalometane (haloforme) kao nuspro-

dukt,• jako smanjena pojava stvaranja vi{emolekularnih

organohalogenih spojeva (NPOX)• nema stvaranja klorfenola,• nema reakcija sa amonijumom (NH4

+) i aminospojevima,

• dugotrajnija bakteriolo{ka za{tita vodovodnemreè,

• bolja sporoidna, virusidna i algicidna svojstva,

16VODA I MI BROJ 35

• pobolj{anje kvaliteta pitke vode (odstranjivanjemirisa, okusa i boje),

• razgradnja mikrobilnih naslaga u cjevovodnojmreì.

Ekolo{ke prednosti:• izbjegnuta opasnost od klora za okolinu i ruko-

vaoce prilikom transporta, manipulacije bocama ikori{tenja,

• smanjena zaga|enost voda klornim jedinjenjimakoja su kod klor dioksida jednostavnija i biolo{kilak{e razgradljiva.

Ekonomsko - tehni~ke prednosti:• relativno jednostavna nabavka i transport kemika-

lija,• dopuna kemikalija jednom do dva puta godi{nje,• mogu}nost potpune automatizacije rada sistema.

Uticaj Klor Dioksida i njegovo dejstvo na {tetne or-ganizme u vodi prikazano je na grafikonu Slika br.1.

Dezinfekcija klor dioksidom (0,3 mg/l)(odobreno od neovisnog Njema~kog stru~nog izvora LGA)

Slika br. 1

Klor Dioksid je eksplozivan i ne isporu~uje segotov, nego se proizvodi na mjestu potro{nje iz natri-jumhlorita i sone kiseline. Zbog prednosti u odnosuna klor i mogu}nosti da se uvodi kod pove}anogsadràja organskih materija metoda dezinfekcije saovim sredstvom je sve primjenjenija u vodovodnimsistemima.

2.5.1. Tehnolo{ki postupak proizvodnje Klor Dioksida

Klor dioksid se proizvodi pomo}u specijalnogure|aja iz hemijskih komponenti Solne kiseline iNatrijevog klorita sa koncentrovanim hemikalijama:

Solna kiselina - HCl i Natrijev klorit - NaClO2.

Reakcija se odvija na slijede}i na~in:

4 HCl + 5 NaClO2 4 ClO2 + 5 NaCl + 2 H2O

Natrijum klorit + Solna kiselina = = Klordioksid + Natrijum klorid + Voda

Reakcija ovih dviju komponenata odvija se u re-aktoru, koji je smje{ten u hermeti~ki zatvoren ormar.Njegovo provjetravanje vr{i se automatski ejektor-skim sistemom i opto~nom vodom. Klor dioksid nas-taje reakcijom obiju komponenti, a u na{em slu~aju:30%-tne Solne kiseline i 24,5%-tnog Natrijum klorita.Dodatnom dozirnom pumpom inkorporiranom uure|aj vr{i se doziranje vode za razrje|enje kemikali-ja, ~ime se kontrolisano vr{i ublaènje kemijske reak-cije proizvodnje klor dioksida.

Ure|aj radi isklju~ivo prema nalogu mjera~a pro-toka koji kada registrira protok daje inpulsni nalog zadoziranje kemikalija, a time i proizvodnju ClO2.Proizvedeni ClO2 se dozira u vodu i na taj na~in vr{ise dezinfekcija. Kada nema potro{nje vode ure|ajmiruje i nema proizvodnje ClO2. Doziranje se moènamje{tati ru~no - interno upravljanje ili automatski -eksterno upravljanje.

Na ure|aju je postavljena sigurnosna opremakoja onemogu}ava rad ure|aja, ukoliko izostane bilokoji elemenat koji je potreban za automatski i sugu-ran rad ure|aja.

Principijelna {ema jednog uredjaja za proizvod-nju Klor Dioksida (Proizvo|a~ ProMinent) data je naslici br. 2 (str. 18).

U primjeni su dva osnovna tipa ure|aja zaproizvodnju klor dioksida:1. Proizvodni kapacitet 35 - 2000 g/h Bello Zon®

CDVa ure|aji koji rade sa razrije|enim hemikalija-ma, kiselina (Solna kiselina 9 %) I klorit (Natrijumklorit 7.5 %). Od po jednog litra svake hemikalijedobije se 40 g klor dioksida

2. Proizvodni kapacitet 150 - 10.000 g/h BelloZon® CDKa ure|aji koji rade sa standardnimkomercijalnim koncentriranim hemikalijama (Sol-na kiselina prema DIN 19610, ca. 30-33 % iNatzrijum klorit prema DIN 19617, approx. 25 %).Od po jednog litra svake od ovih hemikalije dobi-je se 150 g klor dioksidaKod odabira sredstva zadezinfekciju uzimaju se u obzir slede}e odred-nice:

• sposobnost dezinfekcionog sredstva da uni{ti i in-aktivira prisutne vrste i koli~ine patogenih mikro-organizama u relativno kratkom roku,

• eliminacija stvaranja {to manje toksi~nih nuspro-dukata,

• sposobnost stvaranja {to duèg reziduala u ciljuza{tite od ponovne kontaminacije,

• minimalan rizik upotrebe i opasnost po rukovaocei okolinu, ekolo{ka prihvatljivost,

17VODA I MI BROJ 35

E. Coli Pectinact us lactic acid bacteria

wild yeast pediococci

18VODA I MI BROJ 35

• mogu}nost snabdjevanja sredstvom za dezinfek-ciju,

• sposobnost dezinfekcionog sredstva da obezbje-di {to bolja organolepti~ka svojstva vode,

• primjenljivost prakti~nih, reproduktivnih, brzih ita~nih metoda za odre|ivanje koncentracije dez-infekta, vrste organizama i nusprodukata.

3. Opis tehnolo{kog rje{enje dezinfek-cije na postrojenju za proizvodnjupitke vode u Gora`du

Vode}i ra~una o svim gore navedenim elementi-ma, kao i o svjetskim dostignu}ima i normama, te naj-novijim saznanjima o pojedinim elementima koji mo-

gu uticati na kvalitet vode, kao dezinfekciono sredst-vo na postrojenju za pre~i{}avanje vode u Gora`duizabran je klor dioksid.

Dezinfekcija se vr{i pomo}u klordioksida saupotrebom koncentriranih hemikalija.

Pored dezinfekcije klordioksidom predvi|en je irezervni dezinfekcioni uredjaj sa upotrebom Natrijumhipoklorita.

Ovaj uredjaj }e se koristiti kao alternativna vari-janta dezinfekcije u slu~aju da dodje do prestankarada ure|aja sa klor dioksidom.

Predloèni sistem dezinfekcije se moè koristiti ikao kombinovana dezinfekcija u periodu prom-jenljivog kvaliteta vode kada su u pitanju organskematerije. Naime dodatno se ovim ure|ajem moè vr-

Slika br. 2

{iti dezinfekcija u slu~aju porasta sadràja organskematerije da se klor dioksid moè u potpunosti po-tro{iti na njenu oksidaciju, a rezervnim uredjajem bise vr{ila zavr{na dezinfekcija.

3.1. Prora~un potrebnih koli~ina hemikalija

• kapacitet postrojenja je 240 l/s = 864 m3/h• dezinfekciona doza 0,4 g/m3

• satni utro{ak 864 x 0,4 = 345,6 g/h• dnevni utro{ak 345,6 x 24 =

= 8.294,4 g/dan = 8,3 kg/dan• godi{nji utro{ak 8.294,4 x 365 =

= 3.027.456 g/god = 3.027 kg/god

Koncentrirane hemikalije 33% HCl i 24,5% NaClO2

Od po 1 l svake hemikalije dobije se 150 g klor dioksida.

Godi{nji utro{ak svake hemikalije 3.027.456 : 150 = 20.183 l/god

1l 24,5% NaClO2 = 1,22 kg

Maseni godi{nji utro{ak 24,5% NaClO2

20.183 x 1,22 = 24.623 kg/god

1l 33% HCl = 1,16 kg

Maseni godi{nji utro{ak 33% HCl 20.183 x 1,16 = 23.412 kg/god

3.2. Prora~un potrebne koli~ine ClO2|i odabir aparata

Maksimalna koli~ina vode koju treba tretirati klordioksidom iznosi 240 l/s

240 l/s = 864 m3/hq = 0,40 g/m3 ClO2 - maksimalna doza klor

dioksida za dezinfekciju.QClO2 =864 m3/h x 0,40 g/m3 = 345,6 g/h - mak-

simalna potro{nja klor dioksida na sat.S obzirom da je ekonomski opravdanija upotre-

ba koncentriranih kemikalija, te uzimaju}i u obzir ipotrebu njihove rje|e nabavke,

Odabran je BelloZon ure|aj CDKa 420 kapacite-ta 428 g/h ClO2, za rad sa koncentriranim kemikalija-ma koncentracije 33% HCl i 24,5% NaClO2.

Na ure|aju i svim instrumentima postojepriklju~ci za telemetrijsko priklju~ivanje i pra}enjerada ure|aja.

19VODA I MI BROJ 35

Slika br. 3 – Izgled instaliranog BelloZon aparata za proizvodnju ClO2

3.3. Smje{taj rezervoara za hemikalije i ure|aja za proizvodnju ClO2

Za smje{taj rezervoara predvi|ena je prostorijaza zajedni~ki smje{taj svih kemikalija (uklju~uju}i iposude za smje{taj koagulanta), dimenzija 630 x 930cm u sklopu objekta postrojenja. Prostorije imajupristup direktno izvana. Rezervoari su postavljeni uza{titnim prelivnim kadama koje ne dozvoljavaju mi-je{anje kemikalija ~ak i pri mogu}em istovremenomo{te}enju oba rezervoara. Kade su izra|ene od ~vrs-tog materijala, obloène kiselootpornim materijalom.

Predvi|eno je ventiliranje prostorije u kojima susmje{teni rezervori s kemikalijama i to 1 - 2 izmjenazraka na sat, te zagrijavati na min. temperaturu od+5o C.Punjenje rezervoara se vr{i kroz ulazna vratadirektno na otvore za punjenje.Bello Zon ure|aj jepostavljen na zid u prostoriji koja je za to predvi|ena.Dispozicioni razmje{taj dijelova postrojenja prikazanje na crteù Slika br.4. Prilikom lociranja pojedinihsegmenata kori{ten je princip da se maksimalnoiskoriste postoje}i objekti te da se izvr{i fizi~ko razd-vajanje tehnolo{kih cjelina za proizvodnju tehno-lo{ke i pitke vode.

Ure|aj za prizodnju klor dioksida na osnovukoncepcije i vrste izrade, te na~ina izvedbe odgovarasvim najva`nijim sigurnosnim i zdravstvenim zahtje-vima propisa Europske Zajednice.

3.4. Spremnici za kemikalijeZa skladi{tenje jednogodi{nje zalihe kemikalija,

uzimaju}i u obzir predpostavku da }e postrojenjeraditi 2/3 kapaciteta u odnosu na projektovani, po-trebni su rezervoari zapremine:

20.183 l x 2/3 = 13.455 lIzabire se rezervoar zapremine 13.000 litaraTehni~ki uslovi za rezervoare:Korisna zapremina: 13.000 lIzrada: Vertikalni samostoje}i, rotaciono liveniPre~nik rezervoara: 2.300 mmVisina ukupna: 3.400 mmMaterijal: LHDPE – linearni polietilen visoke gus-

to}eAtesti: Atestirani za skladi{tenje 33% Solne kise-

line i 24,5% Natrijum klorita

20VODA I MI BROJ 35

Slika br. 4 - Dispozicija prostorija za smje{taj aparata i posuda za hemikalije

Uslovi otpornost: U.V. stabilizirani, otporni narazvoj plijesni i algi

Temperaturna otpornost: -70o C do +90o CSpremnici su smje{teni u za{titne kade koje bi u

slu~aju prolijevanja zadràle sadràj, nakon ~ega bise pristupilo sanaciji.

Slika br.5. - Posude za hemikalije u za{titnim kadama

Postupak u slu~aju razlijevanja hemikalijaSpajanjem solne kiseline i Na klorita nastaje klor

dioksid. Proizvodnja se odvija u reaktoru ure|ajaBello Zon sa ta~nim omjerima uba~enih kemikalija i~iste vode. Klor dioksid je u otopljenom stanu vrlovisoke koncentracije i pH vrijednosti.

Svako nekontrolisano mije{anje ovih dvijukemikalija nije dozvoljeno i vrlo je opasno.

Samo skladi{tenje treba izvesti odvojeno itehni~kim rje{enjima osigurati da u slu~aju razlije-vanja ne moè do}i do nekontrolisanog mije{anja.

U slu~aju razlijevanja ve}ih koli~ina kemikalijakoje ostaju u razljevnom bazenu potrebno je prven-stveno izvr{iti prepumpavanje u zdrave posude aostatak koji je prljav i ne moè se upotrijebiti, razri-jediti sa puno ~iste vode, neutralizirati tada postupitikao i sa drugim otpadnim vodama.

Neutralizacija solne kiseline moè se vr{iti natri-jum karbonatom ili mljevenim vapnencom.

Neutralizacija Na klorita moè se vr{iti natri-jumdisulfitom (NaS2O5)

Neutrlizacija HCl

Neutralizacija NaClO2

Na koli~ine koje se skladi{te u na{em slu~ajuprocijenjujemo da bi u slu~aju razlijevanja mogloostati oko 100 l kemikalije koja se ne bi mogla pre-pumpati i koja ne bi bila za daljnju upotrebu.

Za ovu koli~inu potrebno je 140 kg vapnencakako bi neutraliziralo cca 100 l 33% solne kiseline i85 kg natrijumdisulfida za neutralizaciju cca 100 l24,5% Na klorita.

Sredstvo za neutralizaciju solne kiseline je natri-jev karbonat ili mljeveni vapnenac.

Sredstvo za neutralizaciju Na klorita je natri-jumdisulfit

3.5. Sigornosna DezinfekcijaZa slu~aj neplaniranog zastoja u radu ure|aja za

proizvodnju klor dioksida predvi|en je rezervniure|aj za dezinfekciju vode natrijum hipokloritom.Dodatno se sa ovim ure|ajem moè vr{iti i dezinfek-cija vode u slu~aju porasta sadràja organske mater-ije u vodi u tolikoj mjeri da se klor dioksid moèpotro{iti u potpunosti na njenu oksidaciju. Si-gurnos-nu dezinfekciju vode natrijum hipokloritom koristitisamo u slijede}im slu~ajevima:- zastoj u radu ure|aja za dezinfekciju vode (npr.

zbog kvara),- u slu~aju porasta sadràja organskih materija kada

bi bilo korisno vr{iti njihovu djelimi~nu oksidacijuklor dioksidom.

3.5.1 Potro{nja Natrijum HipokloritaNatrijum hipoklorit je otopina aktivnog klora u

vodi, koncentracije 12 – 15 %. Za projektni kapacitetod 240 l/s (864 m3/h) i dezinfekcionu dozu od 0,6g/m3 aktivnog klora, potro{nja natrijum hipoklorita bibila:

864 m3/h x 0,6 g/m3 = 518,4 g/h aktivnog klora1 l natrijum hipoklorita sadrì 120 do 150 g aktiv-

nog klora.518,4 g/h : 130 g/l = 3,99 l/h natrijum hipoklorita.Dnevna potro{nja natrijum hipoklorita:3,99 x 24 = 95,76 lMjese~an potro{nja:95,76 x 31 = 2.968 lZa jednomjese~nu rezervu usvaja se spremnik

zapremine 3.000 l.Spremnik je istih tehni~kih karakteristika kao i

spremnici za kiselinu i klorit.Dispoziciono postrojenje je smje{teno u dio pro-

storije silosa za kre~ koja }e se gra|evinski prilagodi-ti za montaù postrojenja za predfiltraciju i doziranja.(sl.br .4)

3.5.2. Karakteristika SigurnosnigDezinfekcionog Sredstva

Natrijum-Hipoklorit, otopina(sadrì oko 12 do 15% aktivnog hlora)Organolepti~ka svojstva: teku}ine zelenkastoù-

te boje, mirisa na hlor. Sadrì manji dio slobodnih

21VODA I MI BROJ 35

2 HCl + Ca(OH)2 CaCl2 + 2 H2O

2 Cl2- + H2O + S2O32- 2 Cl + 2 SO4

2- + 2 H+

alkalija (pH - 9,5), koje sprje~avaju razgradnju hipo-hlorita. Nije postojan na zraku, svjetlu i vi{oj temper-aturi.

4. Zaklju~akDezinfekcija vode je jedan od va`nijih procesa

prilikom pripreme vode za njenu distribuciju i upotre-bu.Moè da se obavlja na razne na~ine, a sam izborna~ina zavisi od mnogo prezentiranih faktora. Pos-lednjih godina kroz Direktivu EU i zahtijeve SvjetskeZdravstvene Organizacije javljaju se potrebe zausagla{avanjem na{ih normativa kada je u pitanjuproces pripreme vode. Neka saznanja kada je upitanju {tetnost nekih materija kod procesa dezinfek-cije, kao i preporuke koje su proistekle iz tih saznan-ja primora}e nas da razmi{ljamo o nekim promjena-ma kada je u pitanju primjena klora kao sredstva zadezinfekciju vode. Pri tome moramo biti svjesni da}e se taj proces odvijati u skladu sa promjenama naglobalnom planu kada je u pitanju za{tita okoli{a ispremnosti da se izvr{e promjene.Isto tako pomenulismo da je klor u nekim ispo{tovanim uvjetima ideal-no sredsto za dezinfekciju.

[ta }e prelazni period donijeti, ostaje da se vidi,ali je izvjesno da su promjene neminovne. Vjerovat-no je da }e razvoj i}i u svijetlu zahtijeva za {to ma-njom upotrebom hemijskih tretmana i ustupanja mje-sta fizikalnim tretmanima. Jedan uporedni razvoj pri-kazan je na slici br. 6.

Jedan svjeì primjer dezinfekcije vode sa pogod-nom alternativom kloru opisan je u tekstu. Primjeri

kao i pozitivna iskustva mogu se iskoristiti kod odabi-ra dezinfekcionog sredstva na nekom narednomproblemu.

22VODA I MI BROJ 35

Slika br. 6

Most nedovoljnog kapaciteta na r. Biloj u Vitezu, avgust 2003.

cilju osiguranja novih koli~ina pitke vodeza kvalitetniju vodoopskrbu jugoisto~nogdijela op}ine Cazin, nakon izvedenih istra-`nih radova koji su ukazivali na perspekti-

vnost podru~ja, izveden je opitno-eksploatacioni bu-nar PEB-1.

Mikrolokacija bunara odre|ena je na sjeci{tu ra-sjeda, u blizini istra`ne bu{otine B-2, na kojoj je prili-kom provo|enja prve faze radova, opitnim crplje-njem registrovana najbolja izda{nost.

Bunar je bu{en «hammer-drill» metodom izno{e-njem nabu{enog materijala zra~nim ispiranjem.Izve-den je teleskopski s razli~itim profilima bu{enja iugradnje. Profili bu{enja mijenjani su s dubinom na-predovanja, od po~etnog ø 444,5 mm, preko ø 381mm, do zavr{nog ø 219 mm.

Neposredno nakon ugradnje bunarske konstru-kcije pristupilo se ~i{~enju i osvajanju bunara air-liftmetodom. Procijenjena koli~ina vode koja je crpljenaprilikom osvajanja bunara iznosila je preko 120,0 l/s,a reinterpretacijom podataka prora~unati kapacitetiznosio je i do 150,0 l/s. Nakon 96 satnog osvajanjavoda se nije uspjela u potpunosti izistriti.Osvajanje jenastavljeno pumpom kapaciteta Q= 107,0 l/s, sugradnjom na 30,0 m (usis).

Opitno crpljenje izvedeno je u dvije faze i to:

Step test promjenjive koli~ine i Const. test s crpnom koli~inom Q= 85,0 l/s.

Interpretacijom rezultata opitnog crpljenja odre-|en je optimalni kapacitet bunara u trajnjoj eksplo-ataciji od Q= 60,0 l/s, s ugradnjom usisne ko{are na20,0 m. Prora~unat je radijus uticaja i on pri koli~iniod Qconst= 85,0 l/s iznosi 1300 metara, {to za kra-{ko podru~je nije velika dimenzija, a vaàn je poda-tak pri formiranju zona sanitarne za{tite.

Zbog prevelikog vremenskog intervala koji je po-treban pri svakom startu da se voda u potpunostiizbistri, izvedeni eksploatacioni objekat se u ova-kvom stanju ne moè prilju~iti u sistem vodosnabdi-jevanja.

Geolo{ka gra|a vodonosnika i prisutnost razli~i-tih tipova poroznosti zahtijeva dugotrajno osvajanjebunara, ali tek nakon odre|enih sanacionih radovaizvori{ne zone u {irem podru~ju probno-eksploataci-onog bunara. Smatra se da je glavni uzrok zamu~e-nja, ispiranje krovinskog kompleksa naslaga debljinedo {est metara predstavljenog kvartarnim glinovito-pjeskovitim sedimentima. Zahva~eni vodonosnik jearte{kih karakteristika koji pod odre|enim pritiskomdjeluje na krovinu. Tokom crpljenja, u zoni gdje dola-zi do ve~eg pada arte{kog pritiska, naro~ito u nepo-srednoj blizini bunara i izvora dolazi do ispiranja gli-novite komponente iz krovinskih naslaga koja nega-tivno djeluje na kvalitet vode.

Materijal koji uzrokuje mutno}u svakako ne do-lazi vertikalno uz bunarsku konstrukciju {to je pot-vr|eno da je cemenacija uvodne kolone koja je in-stalirana du` intergranularnog vodonosnika u potpu-nosti uspjela.

Naime tokom bu{enja, sve do 30,0 metra bu{o-tina je bila suha, pa je voda za iznos nabu{enog ma-terijala dovedena sa bu{otine B-2. Taj podatak po-kazuje da se do navedene dubine cementacija poka-zala uspje{nom, a u potpunosti je isklju~ena mogu-~nost njenog naknadnog popu{tanja ili o{te~e-nja.Toliki protok sitnozrnastog materijala i zaglinje-nosti mora se odvijati du` kanala daleko ve}ih di-menzija nego {to je prstenasti prostor izme|u uvo-dne kolone i ugradbene konstrukcije. Nakon kratkogvremena, zbog velike koli~ine iznijetog materijala uo-~ilo bi se i povr{insko slijeganje okolnog terena.

REVITALIZACIJA IZVORI[TAPIVNICE-LJUBIJANKI]I, OP]INA CAZIN

23

SELMA MERDAN, dipl. in`. geologije

VODA I MI BROJ 35

U

Prilikom bu{enja na izvorima i okolnom terenuoko njih (u pravcu pruànja rasjednih zona) registri-rani su veliki gubici zraka. Kako su to predisponiranipravci kojima se izjedna~avaju pritisci u podzemlju,logi~no je da se tim pravcima odvija i cirkulacija ma-terijala koji uzrokuje zamu~enje.

Isklju~uje se mogu}nost dotoka izvori{nog ma-terijala koji uzrokuje nutno}u iz donjeg kre~nja~kogvodonosnog horizonta koji je dosta zaglinjen.Tokomdugotrajnog osvajanja pumpom i provedenim crplje-njem, pri svakoj promjeni crpne koli~ine dolazilo jedo iznosa i krupnijeg materijala, {to je u dva navratauzrokovalo i kvar pumpe. Dizanjem pumpe za 10,0m pri ponovnom startanju s manjim koli~inama (crp-ljenu koli~inu omogu~uje isklju~ivo dotok iz glavnekaverne) ponovo je u po~etku dolazilo do velikogiznosa i krupnozrnog materijala.Krupnije frakcije ko-je nisu mogle biti izne{ene pumpom sigurno su za-punile dobar dio kanala bunarske konstrukcije (osta-lo je samo 8,5 m do potpune izolacije donjeg kre~-nja~kog horizonta), koji u tom slu~aju sluì kao {ljun-~ani zasip velike debljine koji se nakon nekog vreme-na kontaminira i postane potpuno nepropusan.

To obja{njava i razli~ite rezultate izda{nosti pricrpljenjima koji su rezultatski obrnuto proporcionalnio~ekivanim.Za vrijeme popravke kvarova na pumpi iagregatu, materijal koji je zapunio bunarsku konstru-kciju u donjem vodonosniku sigurno se za vrijeme

24VODA I MI BROJ 35

mirovanja konsolidovao. Zbog velikog udjela glinovi-te komponente, zbog bubrenja gline postaje tamponi prepreka toku podzemne vode ka pumpi, a isto ta-ko i dotoku zamu~enju iz donjeg vodonosnog hori-zonta.

Odre|eni postotak mutno}e prisutan je svakakoi pri daljem ~i{~enje pukotina i kavernoznih zona. Nato upu}uje naglo zamu~enje tokom izvo|enja step-testa kada je kod crpnih koli~ina od 82,0 i 99,0 l/s do-{lo do «dizanja» dinami~kog nivoa podzemne vode ipovremena kratkotrajna zamu}enja tokom const.testa.Takva vrsta zamu~enja kako je i registrovanomoè potrajati do pola sata i nije jakog intenziteta.

PLAN NAREDNIH ISTRA@NIH RADOVAIz naprijed navedenog bunar je mogu}e, za ve-

}e crpne koli~ine, kvalitetno osvojiti i privesti eksplo-ataciji tek nakon sanacije izvori{ne zone, koja bi sesastojala od slijede}ih radova:

1. Sanacija izvori{ta «11 oka» - gra|evinskimradovima

2. Radovi na sanaciji bunara

Zadatak istra`nih radova je odre|ivanje uzrokamutno}e vode, stabilizacija i ispiranje sitnozrnog ma-

terijala iz bliske okoline bunara PEB-1 i priprema bu-nara za eksploataciju optimalne koli~ine podzemnevode.

Najprije }e se izmjeriti zapunjenost bunara ma-terijalom iz okoline bunara da se utvrdi da li treba iz-vr{iti ~i{}enje tog materijala?

Izvr{it }e se step test bunara da se utvrdi sigur-na Q-H karakteristika bunara za poznato stanje nivoapodzemne vode na svim okolnim bunarima.

Izmjeriti trajanje mutno}e u toku crpljenja buna-ra iz bunara Q= 100 l/s

Vi{estrukim izbistrenjem vode u toku 15 danapratiti kako se smanjivalo trajanje zamu~enosti.

Po potrebi primjeniti postupak air-lifta za brùstabilizaciju mehani~kog one~i{}enja.

Na kraju provedenih planiranih istra`nih radovaIzvo|a} radova je u obavezi da sa~ini Izvje{taj u ko-jem }e sublimirati podatke dobivene istra`nim rado-vima i to:

Karakteristike bunaraProtok pri kojem nema zamu~enja nakon starta-nja bunara,Optimalni protok kojim se bunar moè eksploati-sati

25VODA I MI BROJ 35

Rijeka Blika - Sanski Most, maj 2003. Veliko Jezero - Pliva - Jajce, juni 2003.

toku su aktivnosti koje imju za cilj revitali-zaciju postoje}eg izvori{ta, sa prijedlogommjera naredne faze istra`nih radova u ciljuobezbje|enja nedostaju}e koli~ine pitke

vode, op}ina Grada~ac

Izvori{te Domaì}Izvori{na zona Domaì} predstavlja izvor kapaci-

teta 70-200 l/s. Izvor je preljevnog karaktera, razbije-nog tipa, sastoji se od vi{e izvora na duìni od cca 50m koji ~ine potok Domaì}.

Kapacitet izvori{ta, potoka Domaì} predhodnimistra`nim radovima nije mjeren.

Izvori{te je kontaktno-preljevnog tipa i izvo|enjekapta`nog objekta ne bi bilo racionalno rje{enje.

Bunar BH-1U neposrednoj blizini potoka Domaì} 1995. go-

dine (IRC) izbu{en je bunar BH-1 u cilju obezbje|e-nja dodatnih koli~ina pitke vode za potrebe vodo-snabdijevanja naselja Donji Hrgovi.

Podaci o tehni~kim karakteristikama objekta su{turi i diskutabilni. Bunar je dubine 47m, u njega jeugra|ena cijevna konstrukcija ø196 mm. Detalji unu-tra{nje konstrukcije nisu poznati, postoji mogu~nostda je unutra{nja konstrukcija – kapta`ni dio «otvore-na bu{otina» (open hole).

Bunar je u eksploataciji sa kapacitetom od 4 l/s.Na osnovu prora~una o kapacitetu i mogu}em dina-mi~kom sniènju u bunaru, postoje opravdani poka-zatelji da bi bunar mogao dati znatno ve}i kapacitet.

Bunar BV-1Bu{eni bunar BV-1 izveden je 1974 godine u ci-

lju obezbje|enja nedostaju}e koli~ine pitke vode unaselju Vu~kovci. Izveden je u izuzetno povoljnojsredini i sa dobrim hidrauli~kim karakteristikama.

Dubina bunara je 80m, ugra|ena je cijevna kon-strukcija ø324 mm, sa filterima u kre~nja~kom vo-donsnom sloju.

Bunara je u eksploataciji sa koli~inom od 9 l/s.Na osnovu izvr{enih mjerenja protoka vode sa

izvori{ta Domaì} u toku 2001. i 2002. godine dobi-li smo slijede}e podatke:- za mjesec august, septembar i oktobar dnevno se

eksploati{e cca 850 do 970 m3 vode na dan, (cca10,50 l/s)

- za mjesec mart, april, i maj dnevno se eksploati{ecca 720 do 850 m3 vode za jedan dan, (cca 9,25 l/s)

- Bakteriolo{ka analiza vode za mjesec mart 2003.godine potvr|uje da voda odgovara standardimavode za pi}e.

Plan narednih aktivnosti:Zadatak istra`no eksploatacionih radova je od-

re|ivanje minimalne izda{nosti izvori{ne zone Do-maì}. S toga bi se u prvoj fazi vr{ila probna crpljenjapostoje}ih objekata,utvrdila litologija, te na bazi dobi-jenih tezultata donijela odluka o eventualnoj izgradnjizamjenskih ili novih vodozahvatnih objekata-bunara.

Za definisanja kapaciteta bunara BH-1, BV-1 po-trebno je izvr{iti crpljenje potopljenom dubinskompumpom kapaciteta Q=15-20 l/s, odnosno, Q=80-100 l/s sa najmanje tri stabilizirana protoka i sa uku-pnim trajanjem step testa do 24 sata.

Nakon pojedina~nog crpljenja treba izvr{iti i pa-ralelno crpljenje na oba bunara, sa istim pumpamau trajanju od 15 dana.

Prije po~etka opitnog crpljenja potrebno je iz-mjeriti proticaj potoka Domaì} na izvoru i nizvodnood bunara BV-1, pomo}u hidrometrijskog krila, a to-kom crpljenja potrebno je pratiti proticaj potoka Do-maì} o~itavanjem vodomjernih letava na mjernimprofilima.

OBNOVA IZVORI[TAIzvori{na zona Domaì},Op}ina Grada~ac

26

SELMA MERDAN, dipl. in`. geologije

VODA I MI BROJ 35

U

Tokom samog crpljenja na objektima,neopho-dno je odvod vode vr{iti u potok Domaì} dovoljnonizvodno da ista ne bi uticala na promjene reìmapodzemnih voda izvori{ta.

Uzimanje uzoraka za fizikalno-kemijsku i bakte-riolo{ku analizu vode vr{iti }e se pri maksimalnomkapacitetu crpljenja na objektima BH-1 i BV-1 i iz po-toka Domaì} te “G” analize iz oba objekta na krajukontinuiranog crpljenja.

Projektovanje budu~eg vodozahvatnog objektau smislu pre~nika bu{enja, pre~nika bunarske kon-strukcije, tipa i rasporeda filterske konstrukcije, gra-nulacije zasipnog materijala itd., biti }e mogu}e ko-rektno izvesti baziraju}i se prije svega na rezultatimaispitivanja izvori{ta te rezultima dobivenim struktur-nim bu{enjem.

Nakon provedenih istra`nih radova i ispitivanja,Izvo|a~ radova je u obavezi da odredi mikro lokaci-ju strukturne bu{otine. Prilikom bu{enja koristiti ro-tacionu metodu sa jezgrovanjem, za isplaku koristiti~istu vodu. Prognozna dubina bu{otine je cca 100 m.Po~etni pre~nik iznosi ø146 mm, a zavr{ni ø101 mm.

U toku bu{enja vr{iti }e se kontinuirano kartira-nje jezgra i interpretacija nabu{enog profila, jezgroslagati u sanduke, numerisati i foto dokumentovati.Nakon zavr{etka bu{enja ugradit }e se cijevna pije-zometarska konstrukcija ø2” sa perforacijama koje}e se odrediti u toku bu{enja. Nakon zacjevljenja bu-{otine, oko cijevi se ugra|uje {ljun~ani zasip, a ugornjem dijelu glineni tampon. Vrh piezometarske ci-jevi visine 0,5 m iznad bloka osigurava se kapom,poklopcem, koja se moè otvarati posebnim klju-~em.

Izvo|a~ je u obavezi da u zavisnosti od dobive-nih rezultata sa~ini Izvje{taj, odnosno da prijedlognarednih istra`nih radova, da da odgovore na slije-de}a pitanja:- Odrediti mikro lokaciju novog vodozahvatnog ob-

jekta- Napraviti projekat novog bunara, sa njegovim kon-

struktivnim karkteristikama (vrsta i promjer kolone,duìna i vrsta filtera, dubina bunara, promjer bunara.).

27VODA I MI BROJ 35

Izvori{na zona Domaì}

Potok Domaì}

Bunar BH 1 Bunar BV 1

p}ina Sapna ima izraèn problem vodo-snabdijevanja 14.000 stanovnika koji ìvena ovom prostoru. S tim u vezi su tokom2001 godine pokrenute aktivnosti na rje{a-

vanju navedene problematike od strane Op}ine Sa-pna, JP za “Vodno podru~e slivova rijeke Save” i Mi-nistarstva poljoprivrede, {umarstva i vodoprivrede -Direkcije voda Tuzlanskog kantona. Aktivnosti na rje-{avanju problema vodosnabdjevanja su zapo~elaizvo|enjem hidrogeolo{kih istra`nih radova sa ciljemutvr|ivanja mogu}nosti zahvatanja podzemnih vodau okviru tortonskih kre~njaka kao perspektivnih akvi-fera.

Rezultati hidrogeolo{kih istraìvanja prezentiraniu Geolo{kom izvje{taju od septembra 2002. godine,su pokazali da su perspektivne sredine za dobijanje

potrebnih koli~ina vode tortonski kre~njaci na lokaci-ji bu{otine BS-2 te da se na tom lokalitetu vertikalnobu{enim bunarom moè zahvatiti 15 l/s vode.

Koncepcija i metodologija izvo|enja probno-ek-sploatacionog bunara PB-1 Sapna, temelji se na re-zultatima izvo|enja bu{otine BS-2, na osnovu ~egaje i sa~injen projektni zadatak, odnosno, cilj izvo|e-nja radova je zahvatanje 15,0 l/s pitke vode za potre-be vodosnabdjevanja Op}ine Sapna, probno-ek-sploatacionim bunarom takvih karakteristika kojeomogu}uju njegov rad, stati~ku i filtracijsku stabil-nost u duèm vremenskom periodu.

Nakon provedenih predhodnih i proceduralnihradova, objave Javnog oglasa te odabira najpovoljni-jeg Ponu|a}a u toku su aktivnosti na inplementacijiProjektnog zadatka na terenu.

28VODA I MI BROJ 35

OBNOVA IZVORI[TAIzvo|enje probno eksploatacionog bunara PB-1,Op}ina Sapna

O

OBNOVA IZVORI[TAIzrada zamjenskog bunara P-2 na lokalitetuPribava-Seljanu{a, Op}ina Gra~anicaakon provedenih predhodnih i procedural-nih radova pristupilo se izradi zamjenskogbunara na lokalitetu Pribava-Seljanu{a,Op}ina Gra~anica, te njegovo povezivanje

u postoje}i vodovodni sistem, pri ~emu ranije izvede-ni bunar P-1 ima funkciju rezervnog vodozahvatnogobjekta.

Zamjenskim bunarom zahva}ene su podzemnevode subarte{kog karaktera u kre~nja~kim naslaga-ma gornje krede. Na osnovu rezultata testiranja iz-da{nosti utvr|en je optimalni eksploatacioni kapaci-tet bunara Qex =22,5 l/s uz sniènje nivoa podze-mne vode S=1,14 m.

Analize kvaliteta vode pokazuju da fizi~ko-kemij-ski, bakteriolo{ki i radiolo{ki sastav vode odgovarauslovima Pravilnika (Sl. list SFRJ br. 33/87).

Korisnik ostaje u obavezi da u skladu sa propi-sima »Sl.novine Federacije BiH», broj: 51/02 (Pravil-nik o odre|ivanju zona sanitarne za{tite i za{titnihmjera za izvori{ta voda koje se koriste ili planiraju da

koriste za pi}e), sa~ini Elaborat o za{titi izvori{ta, tepostupe «urgentno» po istom. N

Pribava-Seljanu{a

Uvodne napomene:antonalna bolnica dr. Irfan Ljubijanki} kaomedicinska ustanova spada u kategorijuzna~ajnijih potro{a~a vode u sistemu sna-bdjevanja grada Biha}a.Obzirom na djelo-

krug medicinskih aktivnosti koje se odvijaju, prijekoje potrebno obezbjediti neometano i kontinuiranosnabdjevanje pitkom vodom potrebne kvalitete kakoobjekata i ure|aja, tako i svih korisnika.

Tehni~ko osoblje bolnice koje radi na odràvanjuvodovodnih instalacija registrovalo je zadnjih mjese-ci 2002. godine oteàno snabdjevanje u gornjimspratovima objekata uz pove}anu potro{nju koja jeo~itana na glavnom vodomjeru Ø 80 mm na ulazu.Bilo je o~ito da ovi podaci ukazuju na postojanje kva-rova na mreì u krugu bolnice.

Nakon obavljenih razgovora izme|u korisnika iisporu~ioca vode, postignut je dogovor oko anga`-mana stru~nog osoblja i prate}e opreme JKP “Ko-mrad” Biha}, na rje{avanju ove problematike.

Obilaskom terena napravljen je snimak trenu-tnog stanja i dinami~ki plan aktivnosti koje treba po-duzeti na detekciji kvarova i utvr|ivanju lokacija gu-bitaka kao i ulaznih podataka za prora~un potrebnihkoli~ina vode.

Potrebno je napomenuti da nije bila dostupnaodgovaraju}a projektna dokumentacija vodovodnemreè bolnice, {to je pri~injavalo po~etne pote{ko}eu radu ekipe.

1. Planirane aktivnosti:Mogu se podijeliti u dvije faze, pri ~emu se prva od-

nosi na radnju pronalaska ta~ne lokacije curenja i pro-ra~una ostalih parametara potro{nje vode, a druga (na-kon sanacije kvarova) na utvr|ivanje novonastalogstanja i financijske efekte kao krajni cilj cijelog posla.

1.1 Identifikacija vodovodne mreè u krugu bolnicei njeno ucrtavanje na raspoloìvu shemu objeka-ta i prometnica.

• prilog situacija terena kantonalne bolnice (str. 30)

1.2 Mjerenje protoka vode u periodu ponedeljak/uto-rak 02./03.09.2002. god. na po~etku mreè tj. uvodomjernom oknu u trajanu 24 sata.

1.3 Analiza dobivenih podataka sa izradom prate-}eg grafi~kog dijagrama br. 1

* prilog grafi~ki dijagram br. 1

Podaci koji su registrirani na ovome dijagramupokazuju da je protok op}enito gledano ve}i od o~e-kivanog te da krivulja potro{nje vode nema karakte-risti~an oblik satne varijacije tj. u no}nom periodunema zna~ajnijeg smanjenja potro{nje. Na osnovuovih pokazatelja ukazala se potreba za preciznijimlociranjem gubitaka i nastavkom aktivnosti kako slije-di:

DETEKCIJA KVAROVA NAVODOVODNOJ MRE@I SA ANALIZOM POTRO[NJE I PRIJEDLOZIMA RJE[ENJA U KANTONALNOJ BOLNICI Dr. IRFAN LJUBIJANKI] - BIHA]

29

VLADO FRANJI], dipl. ing. ma{., ENVER SULJANOVI], gra|. teh.

VODA I MI BROJ 35

K

1.4. Mjerenje potro{nje vode u no}nim satima danasrijeda na ~etvrtak 04./05.09.2002.godine, siste-mom “korak po krak” odnosno zatvaranjem ven-

tila u ~vorovima za pojedine objekte.1.5. Analiza dobivenih podataka sa izradom grafi-

~kog dijagrama br. 2.

30VODA I MI BROJ 35

Detaljan redoslijed pomenutih radnji sa termini-ma zatvaranja prikazan je u tabeli (T-1) pri ~emu su

znatnu pomo} pruìli zaposleni na odràvanju vodo-vodne mreè kantonalne bolnice.

31VODA I MI BROJ 35

TEST KORAK ZA MJERNO PODRU^JE: Kantonalna bolnica dr.Irfan Ljubijanki}

VRIJEME:

DA-TUM:4.09.02.

KORAK VENTIL TIP LOKACIJA ZATV. OTVOR NAPOM. 1 V-7 S Isklju~ili zgr.br.7,8,9 i10 2300 - 2 V-6 S Isklju~ili zgr.br.6 2315 - 3 V-4 S Isklju~ili zgr.br.5 i 18 2325 - 4 V-3 S Isklju~ili zgr.br.3 2335 - 5 V-2 S Dio acc cjev.blind.na kraju 2340 - 6 V-2 S Cjevovod izme|.~-3 do ~-2 2345 - 7 V-5 S Isklju~ili zgr.br.1,2,4 2355 - 8 V1-V5 I Zatvorili pvc.cjev.DN 110 0006 -

Nakon ovoga, po~ev{i od 0018 uslijedilo je otva-ranje svih ventila, {to zna~i dovo|enje posmatranemreè u prvobitno stanje.

Pri izvo|enju prethodnih radnji, paralelno je pra-

~eno pona{anje vrijednosti protoka vode na instalira-nom instrumentu PORTAFLOW 300, {to je omogu~ilopreciznije odre|ivanje lokacije curenja i nastavak do-datnih aktivnosti u blizini objekata br.1 i 2 (podaci u T-2)

T-1

TEST KORAK ZA MJERNO PODRU^JE: Kantonalna bolnica dr.Irfan Ljubijanki}

VRIJEME:

DATUM: 4.09.02.

KORAK VENTIL TIP LOKACIJA ZATV. OTVOR. NAPOM. 9 V-9 S Isklju~ili zgr.br.2 0025 -

10 V-8 S Isklju~ili zgr.br.4 0032 - 11 V-9 S Otvorili zgr.br.4 - 0040 12 V-8 S Otvorili zgr.br.2 - 0045

T-2


32VODA I MI BROJ 35

Preostalo vrijeme do 0200 sati provedeno je naotvaranju nekoliko {ahtova kanalizacije u svrhu vizu-elnog pra~enja protoka otpadnih voda u toj zoni.

Primje~ena je zna~ajna koli~ina fekalnih voda zaovo doba dana (no}i), posebno u {ahtu na parkinguispred zgrade br. 2 i to pored dionice napojnog cje-vovoda od 2” za isti objekat i to na duìni 30 metara.

Podaci iz T-2, u svrhu lak{eg pra~enja aktivnostina realizaciji primjenjenog postupka detekcije “korakpo krak”, evindetirani su u grafi~kom obliku na dija-gramu br. 2.

Prema tome, jasno je dokazano da se traènikvar sa najizraènijim curenjem nalazi na ovoj dioni-ci ili u njenoj neposrednoj blizini.Naru~ioca radovasmo upoznali sa prethodnim rezultatima i preporu~i-li hitnu rekonstrukciju instalacija na na~in da se na-pravi nova razvodna mreà ispod stropa u prizemljuzgrade br. 2 a postoje}a ispod podova zanemari.

2. Prora~un potrebnih koli~ina vode:Bolnica po svojoj namjeni i vrsti usluga koje pru-

à stanovni{tvu, pripada kategoriji zdravstvenih usta-nova od prvorazrednog zna~aja.Dijapazon aktivnos-ti koje se u na{em slu~aju pruàju korisnicima u po-gledu uticaja na dnevnu potro{nju vode, moè seukratko svesti na slijede}e:2.1. Segment potro{nje koji obuhvata i uzima u ob-

zir broj bolesni~kih kreveta (784) i broj zaposle-nog osoblja (830),

• 830 x 50 lit. = 42 m3

2.2. Voda potrebna za pranje rublja (ukupno 10 stro-jeva),

• 700 kg x 75 lit. = 52 m3

2.3. Sterilizacija instrumenata i opreme (iskustvenaprocjena),

• 5 m3

2.4. Kuhinja za spremanje hrane (oko 2000 obrokadnevno),

• 2000 x 20 lit. = 40 m3

2.5. Snabdjevanje sistema toplom vodom,• 3 bojlera x 4 m3 = 12 m3

2.6. Grijanje radnih prostora vodenom parom (kotlo-vnica),

• 1600lit. x 3 smjene = 5 m3

2.7. Koli~ina vode potrebna za funkcioniranje odjelahemodijalize sa prosje~no dnevno 40 bolesnika,

• 40 x 200 lit. = 8 m3

2.8. Ostali vidovi potro{nje i tehni~ki gubici u mreì(10-15%)

• 50 m3

Prema tome, zbir svih prethodno navedenih ko-li~ina predstavlja ukupne prosje~ne dnevne potrebekantonalne bolnice:

Qpr. = 450 m3 ili 5,2 lit./sek.Napominjemo da ovakve ra~unske vrijednosti po-

tro{nje vode, podrazumjevaju ispravnu razvodnu mre-ù i instalacije na mjestima potro{nje u samim obje-ktima (slavine, vodokotli}i i sl.).

3. Analiza potro{nje vode:Potrebno je uporediti vrijednosti o~itane potro{-

nje vode na vodomjeru za odabrani period juni-de-cembar 2002.godine i januar-maj 2003. godine saprora~unatom potrebnom koli~inom vode za potre-be kantonalne bolnice.

U sljede}im tabelama T-3, i T-4 prikazana je mje-se~na potro{nja sa sumarnom koli~inom i prosjekomza sve posmatrane mjesece u m3.

T-3

T-4

Krajem mjeseca maja ove godine ura|ena jepreporu~ena sanacija instalacije djela vodovodnemreè na osnovu provedene detekcije iz prve faze.

Redovnim o~itanjem stanja na vodomjeru zamjesec juni ustanovljeno je znatno smanjenje po-tro{nje vode, ako da novo stanje iznosi 11.774 m3.

Ako se uporede podaci za:• prosje~nu vrijednost o~itane potro{nje za period

jan.-maj 2003. god. 23.526 m3

• ra~unska potrebna koli~ina 13.500 m3

dobijemo negativnu razliku (gubitak) 10.026 m3

Potro{nja vode za posmatrani period bila je mje-se~no u prosjeku ve}a za 74% od potrebne koli~ine{to istodobno moè da predstavlja i vrijednost gubit-ka otkrivenog na mreì.

MJESECI 2002.god.

POTRO[NJA (m3)

Juli 18.912 Avgust 21.055 Septembar 18.464 Oktobar 20.434 Novembar 22.191 Decembar 18.728 UKUPNO 119.784 Prosjek 19.964

MJESECI 2003.god.

POTRO[NJA (m3)

Januar 25.080 Februar 26.599 Mart 23.111 April 22.527 Maj 20.314 UKUPNO 117.631 Prosjek 23.526

33VODA I MI BROJ 35

Kao {to smo u ranijem djelu teksta naveli, drugafaza predvi|enih aktivnosti odnosi se na definiranje no-vonastalog stanja u pogledu potro{nje vode pri ~e-mu se moè o~ekivati potvrda podataka navedenih uta~ki 3., a tako|er moèmo i prezentirati kona~ne fi-nancijske efekte cijelokupnog rada stru~nog tima.

1.1. Cjelodnevno mjerenje protoka na ulaznom vo-dovodnom oknu pomo}u ure|aja POTRAFLOW300.

1.2. Preno{enje izmjerenih podataka na PC ra~unari izrada odgovaraju}eg dijagrama br.-3


Radi jasnijeg pregleda i uo~ljivije razlike me|ukrivuljama cjelodnevnog protoka, novoizmjerene vri-jednosti nacrtane su na dijagramu prvog mjerenja tj.prije sanacije kvarova. O~igledna je razlika u intezite-

tu protoka vode tj. novoregistrovani je manji za pro-sje~no 4l/s od prethodnog.

Ova vrijednost istodobno predstavlja i ostvarenuu{tedu i smanjenje nepotrebne potro{nje vode.


34VODA I MI BROJ 35

Napomena:Pri realizaciji projekta detekcija kvarova na vodo-

vodnoj mreì kantonalne bolnice dr. Irfan Ljubijanki}kori{tena je slijede}a oprema:

• PORTAFLOW 300 (proizvo|a} firma Micronics -Engleska)Ultrazvu~ni prenosivi mjera~ protoka te~nih fluidau cjevovodima pod pritiskom.Mjerenja se vr{e po-mo}u transduktora (pretvara~a ultrazvu~nog tala-sa u elektri~ni signal) koji se pri~vr{}uje na ci-jev.Moè se vr{iti kontinuirano mjerenje pri ~emumjera~ daje protok u raznim jedinicama.

• AQUASCAN 600 (proizvo|a~ firma Boddingstons–Engleska)Elektronski ure|aj koji mjeri vrijeme rasprostiranja{uma koji nastaje istjecanjem vode a {iri se krozstijenku cjevovoda.Sastoji se od dva akcelerome-tra, ure|aja za radio prenos signala i glavne jedi-nice koju ~ine ure|aj za prijem i elektronsko poja-~alo sa mikroprocesorom za obradu podataka.Us-pje{nost primjene uvelike ovisi o ta~no odre|enojduìni dionice cjevovoda kao i poznavanju materi-jala cjevovoda.

• HLE 90 (proizvo|a~ firma Seba Dynatronic – Nje-ma~ka)Princip rada zasniva se na registrovanju {uma,preciznije zvu~nog talasa koji se prostire kroz ze-mlju, od mjesta na kojem fluid nepredvi|eno isti-~e, navi{e, ka povr{ini.Ovim ure|ajem mogu seprvo pribli`no a zatim i ta~no odrediti mjesta nakojima postoje gubici.

4. Analiza financijskih pokazatelja:Kona~ni rezultat svih navedenih aktivnosti moè

se prikazati u financijskom obliku ako se koli~ina vo-de koja se nepovratno gubila pomnoì sa vaè}omcijenom za privredne subjekte na op}ini Biha}. Ele-menti koji u~estvuju u ukupnom obra~unu jednogmetra kubnog vode su slijede}i:

• Utro{ak vode 0,90 KM/m3

• Kanalizacija 0,20 KM/m3

utro{ene vode• PPU za utro{ak kanalizacije 0,02 KM/m3

• Naknada za iskori{tenu vodu 0,05 KM/m3

• Naknada za za{titu voda 0,04 KM/m3

Budu}i da smo ranije naveli da u{teda iznosiprosje~no mjese~no 10.000 m3 vode {to u kona~nojvrijednosti zna~i mjese~no smanjenje iznosa ra~unaza ukupno 12.100 KM.

5. Zaklju~na razmatranja:Iz svega naprijed navedenog, jasno je da su ura-

|eni poslovi rezultirali velikim smanjenjem potro{njepitke vode uz napomenu da su i dalje prisutni manjigubici koji nisu zanemarivi i vidljivi su na dijagramubr. 4.Oni se vjerovatno odnose na dotrajalu sanitarnuopremu i instalacije u samim zgradama.

Sa financijske ta~ke gledi{ta ulaganje u pronala-ènje curenja i sanaciju kvarova na mreì, isplativo jeu ovom slu~aju ve} prvi mjesec.Ovo predstavlja naj-bolju preporuku ostalim zna~ajnijim potro{a~ima vo-de na op}ini Biha}, ali i {ire, za poduzimanje inden-ti~nih aktivnosti na svojim instalacijama.

Tako|er, potrebno je naglasiti i ~injenicu da sva-ko smanjenje gubitaka na mreì, istovremeno pred-stavlja i smanjenje utro{ka elektri~ne energije na crp-nim postrojenjima,kao i pobolj{anje opskrbe vodomostalih potro{a~a.

Na kraju, èlimo naglasiti da ovaj rad kao obi~anprimjer iz prakse i svakodnevnog ìvota, ima kona~nicilj i svrhu pribliàvanje i popularizaciju ove vrste po-slova na {to jednostavniji na~in svim zainteresiranimna prostorima Bosne i Hercegovine.

UVODokviru Projekta pod naslovom «Inventoryof Post-war Situation of Land Resources inBosnia and Herzegovina», koji je finansiranod strane Italijanske vlade, putem FAO-or-

ganizacije, uklju~ena je i revizija postoje}e Pedolo-{ke karte koja je izra|ena u mjerilu 1:50.000. Na ba-zi izvedene revizije izra|ena je Pedolo{ka karta u raz-mjeri 1:200.000 koja se daje u prilogu (umanjena narazmjer 1:1 milion).

Ova revizija je zahtijevala dosta truda, jer je tre-balo da se razmotri i analizira 117 listova postoje}epedolo{ke karte, kao i da se analiziraju morfolo{ka,fizi~ka i hemijska svojstva velikog broja pedolo{kihprofila, ~iji je broj iznosio cca 7.000. Osim toga ovarevizija je zahtijevala i da se izvr{i i izmjena postoje-}ih naziva u nacionalnoj klasifikaciji, odnosno da seoni adaptiraju na nazive u FAO klasifikaciji.

U ovom radu razmotri}emo slijede}e:- definicije nekih osnovnih termina u Pedologiji,- bazi~ni principi Nacionalne klasifikacije tala,- principi FAO klasifikacije,- komparacija zemlji{nih jedinica izme|u nacionalne

i FAO klasifikacije.U prilogu se daje i revidirana Pedolo{ka karta

BiH sa prikazom pedosistematskih jedinica na osno-vu FAO klasifikacije.

1. Definicije nekih osnovnih termina u Pedologiji

Na teritoriji Bosne i Hercegovine se koriste kaosinonomi termini «tlo» i «zemlji{te», {to odgovara en-gl. rije~i «Soil».

Za englesku rije~ «Land» kod nas se koristi ter-min «zemlji{ni prostor». Nagla{avamo da je va`no ra-

zlikovati ova dva pojma, gdje se kod nas jo{ ~esto nepravi razlika. @elimo ista}i da se kod na{ih susjeda,kao napr. u Hrvatskoj, za termin «soil» koristi izraz«tlo», a za termin «Land» pojam «zemlji{te». Na po-dru~ju Srbije i Crne Gore za termin «Soil» koristi senaziv «zemlji{te», a za termin «Land» u upotrebi jenaziv «zemlji{ni prostor».

U cilju lak{eg razumijevanja dajemo definicijeova dva termina. Pod terminom «tlo» odnosno «ze-mlji{tem» podrazumjeva se trodimenzionalno priro-dno tijelo koje sluì za uzgoj biljaka. Tlo je ìvotniprostor biljnog korijena i velikog broja pedofaune imikroorganizama. Tlo snabdijeva biljku hranljivimmaterijama, te vodom i zrakom, a tako|e joj sluì zapri~vr{}ivanje.

Termin z e m l j i { n i p r o s t o r (Land) imakompleksnije zna~enje, gdje on uklju~uje pored tla,jo{ i reljef, klimatske karakteristike, na~in kori{tenja, idr.

Postavlja se pitanje – za{to je bila potrebna revi-zija postoje}e pedolo{ke karte? Kao odgovor moguse navesti neki bitniji razlozi, kao {to su:- da bi se mogli uklju~iti u ostale zemlje svijeta koje

su ve} izvele ovu reviziju,- da se mogu lak{e shvatiti nacionalni termini iz ra-

zli~itih zemalja, odnosno da se oni mogu porediti,- da se u postoje}im pedolo{kim kartama Evrope i

cijelog svijeta mogu tla unificirano prikazivati.

2. Osnovni principi nacionalne klasifikacije zemlji{ta

Postoje}a nacionalna klasifikacija zemlji{ta ra|e-na je na principima zapadno-evropskih klasifikacija.

Ova klasifikacija zemlji{ta zasnovana je na slije-de}im principima:

ZNAÂJ I POTREBA REVIZIJE PEDOLO[KE KARTEBOSNE I HERCEGOVINE I NJENA ADAPTACIJA NA FAO KLASIFIKACIJU

35

Prof. dr HUSNIJA RESULOVI], Mr ESAD BUKALO, dipl. in`. poljoprivrede

VODA I MI BROJ 35

U

- osnovna klasifikaciona jedinica je t i p tla, koji od-govara «vrsti» u biljnom svijetu,

- klasifikacija se temelji na genetsko-evolucionimprincipima. Bazirana je na svojstvima tla, a uklju~u-je i evolucioni princip tj. postepeni razvoj tla, Gene-za (nastanak) tla se odvija postepeno, tj. od slaborazvijenih zemlji{ta (mlado tlo) preko razvijenih ze-mlji{ta. I tlo moè doìvjeti svoju smrt, napr. kadadjelovanjem vodne erozije se tlo potpuno uni{ti tj.nestane,

- na odre|enim petrografskim supstratima se formi-raju odre|ena tla, gdje pojedini tipovi tla predstav-ljaju tzv. razvojne stadijume razvoja tla, {to je sveobuhva}eno «razvojnom serijom tla».

Ovaj na~in klasifikacije uklju~uje hijerarhijskupodjelu tla, tj. idu}i od osnovne klasifikacione jedini-ce tj. tipa tla prema vi{im kategorijama, odnosno pre-ma niìm kategorijama. Tu se izdvajaju slijede}e kla-sifikacione jedinice: razdjel – klasa – TIP – podtip –varijetet – forma. Zna~i oznaka «razdjel» predstavljanajvi{u hijerarhijsku jedinicu, a «forma» najniù jedi-nicu.

3. Principi FAO klasifikacijeFAO klasifikacija je bazirana na svojstvima tla, za

razliku od nacionalne klasifikacije koja je bazirana nadjelovanju spolja{nih faktora.

Karakteristika ove klasifikacije je ta da se za razvrs-tavanje uzimaju morfolo{ki vidljiva i lahko mjerljiva svo-jstva. Tom prilikom se naro~ita prednost daje onimsvojstvima koja su va`na sa proizvodnog gledi{ta.

U ovoj klasifikaciji se ne koriste nikakvi klimatskikriterijumi kod definicije pojedinih pedosistematskihjedinica.

Ova klasifikacija za identifikaciju zemlji{nih jedi-nica koristi dijagnosti~ke horizonte. Generalno pedo-geneti~ki procesi se ne koriste samo po sebi kao kri-terijumi nego samo kao njihovi efekti. Ovi efekti seizraàvaju u terminima morfolo{kih svojstava kojiimaju identifikacijsku vrijednost.

U FAO klasifikaciji se izdvajaju slijede}e zemljinejedinice (grupe):- Glavna zemlji{na grupa (Major Level Groping) ko-

ja ima vrijednost tzv. prvog nivoa (Livel 1);- Podjedinice (Subunits) ozna~ava drugi nivo (Level 2),- Faze tla (Phaeses) – ozna~ava zemlji{ni prostor,

koji je od zna~aja za njegovo kori{tenje i unapre-|enje.

Faze nemaju karakteristiku izdvojenih zemlji{nihjedinica. One ozna~avaju odre|ena svojstva i pojavena tlu i u tlu. Tako napr. faza moè ozna~iti: antropo-gene uslove, prisustvo skeleta, kamenitost, uticajplavljenja terena, i dr. Po vrijednosti faza bi mogla sli-~nost formi tla u zapadno-evropskim klasifikacijama.

4. Uporedni pregled pedosistematskihjedinica u ove dvije klasifikacije

U slijede}oj tabeli dajemo spisak oznaka zemlji-{nih jedinica za ove dvije klasifikacije. Kod oznaka uNacionalnoj klasifikaciji dali smo termine na nivou ti-pa tla. U FAO klasifikaciji oznake su date tzv. Drugognivoa, tj. podjedinica (Level 2).

36VODA I MI BROJ 35

Slika br. 1

Slika br. 2 Slika br. 3

37VODA I MI BROJ 35

Uporedne klasifikacije zemlji{ta

Nacionalna klasifikacija FAO klasifikacija

I. Zemlji{na grupa - Leptosols

1. Kamenjar, Litosol 1. Lithic Leptosols+2. Kre~nja~ko-dolimitna crnica, Kalkomelanosol 2. Mollic Leptosols3. Rendzina, Humusno-karbonatno tlo 3. Rendzic Leptosols4. Ranker, Humusno-silikatno tlo 4. Umbric Leptosols

II. Zemlji{na grupa – Arenosols

1. Eolski «ìvi» pijesak, Arenosol 1. Calcaric Arenosols

III. Zemlji{na grupa – Regosols

1. Sirozem na rastresitom supstratu, Regosol 1. Eutric Regosols2. Koluvijalno tlo. Koluvijum. 2. Dystric Regosls3. Karbonatni regosol. 3. Calcaric Regosols4. Sirozem na rastresitim stijenama. 4. Umric Regosols

+ lat. rije~ solum = tlo, zemlji{te

IV. Zemlji{na grupa – Vertisols

1. Smonica – Vertisol, zasi}ena bazama. 1. Eutric Vertisols2. Smonica nezasi}ena bazama. 2. Dystric Vertisols3. Karbonatna smonica. 3. Calcic Vertisols

V. Zemlji{na grupa – Cambisols

1. Eutri~no sme|e tlo. Eutri~ni kambisol. Gajnja~a. 1. Eutric CambisolsSme|e tlo zasi}eno bazama.

2. Kiselo-sme|e tlo. Distri~ni kambisol, 2. Dystric Cambisols.Sme|e tlo nezasi}eno bazama.

3. Sme|e tlo na kre~njaku i dolomitu. 3. Humic Cambisols.Kalko-kambisol.

4. Crvenica, Terra rossa. 4. Chromic Cambisols. 5. Pelosol 5. Vertic Cambisols.

VI. Zemlji{na grupa – Calcisols

1. Karbonatni Litosol. 1. Haplic Calcisols2. - 2. Luvic Calcisols3. Litosol na kompaktnim karbonatnim supstratima. 3. Petric Calcisols

VII. Zemlji{na grupa – Luvisols

1. Lesivirano tlo. Ilimerizovano tlo. Luvisol. 1. Haplic Luvisols.2. - 2. Chromic Luvisols.3. Pseudoglej obrona~ni. 3. Stagnic Luvisols.4. Luvisol oglejeni. 4. Gleyic Luvisols.

VIII. Zemlji{na grupa – Acrisols

1. Vri{tinsko tlo. Akri~no tlo. 1. Humic Acrisols.2. Vri{tinsko oglejeno. 2. Gleyic Acrisols.3. Vri{tinsko èljezovito. 3. Ferric Acrisols.

IX. Zemlji{na grupa – Pedzol

1. Podzol 1. Haplic Podzols2. Sme|e podzolasto tlo. Brunipodzol. 2. Cambic Podzols.

Slika br. 4

Slika br. 5

38VODA I MI BROJ 35

Nacionalna klasifikacija FAO klasifikacija

3. Podzol èlezoviti. 3. Ferric Podzols.4. Podzol, èljezno-humusni 4. Umbric Podzols.

X. Zemlji{na grupa – Podzoluvisols

1. Pseudoglej terasni 1. Stagnic Podzoluvisols.2. Pseudoglej dolinski. 2. Gleyic Podzoluvisols.

XI. Zemlji{na grupa – Anthrosols

1. Antropogeno tlo. Antropogenizirano. 1. Aric Anthrosols.2. Vrtno tlo. Hortisols. 2. Cumulic Anthrosols.3. Rigolano tlo. Rigosol. 3. Fimic Anthrosols.

XII. Zemlji{na grupa – Technosols

1. Deposol – Tla deponija. 1. –2. Rekultisol-Rekultivisano tlo. 2. –3. Urbisol. 3. Urbisols.4. Tla grobalja. Nekrosol. 4. –5. Gorena tla – Pirogena tla. 5. –

XIII. Zemlji{na grupa – Fluvisols

1. Aluvijalno tlo. Fluvisol, karbonatni. 1. Calcaric Fluvisols.2. Fluvisol zasi}en bazama. 2. Eutric Fluvisols.3. Fluvisol nezasi}en bazama, sa kiselom reakcijom. 3. Dystric Fluvosols.4. Fluvisol sa humusnim horizontom.

XIV. Zemlji{na grupa – Gleysols

1. Fluvijalno-livadsko tlo. Humofluvisol. 1. Umbric Gleysols.2. Ritska crnica. Humoglej. 2. Mollic Gleysols.3. Mo~varno-glejno tlo. Euglej. 3. Eutric Gleysols.

XV. Zemlji{na grupa – Histosols

1. Visoki treset. Histosol. 1. Fibric Histosols.2. Niski treset. Histosol. 2. Terris Histosols.Slika br. 6

Rijeka Bistri~ak, 06.2002.

39VODA I MI BROJ 35

Kao {to se vidi iz priloène tabele na podru~juBiH je izdvojeno 15 zemlji{nih grupa (I Level). NaMe|unarodnoj pedolo{koj karti duplo je ve}i broj ze-mlji{nih grupa, iznosi 28, {to je i razumljivo. Naime,na pedolo{koj karti svijeta uklju~ene su i one pedo-sistematske jedinice kojih nema u BiH, kao npr. ~er-nozem, slana tla, andosoli, i dr. Broj izdvojenih pedo-sistematskih jedinica na II nivou (subunits) u BiHiznosi 48, a na Me|unarodnoj pedolo{koj karti njihovje broj znatno ve}i, i iznosi 153.

Potrebno je naglasiti da su mogu}a i pro{irenjatj. pove}anja broja zemlji{nih jedinica na II nivou, ~e-mu }e doprinijeti dalje razvrstavanje izdvojenih ze-mlji{ta na bazi dominantnih svojstava. Osnovni je ciljda se ovakve karte stalno osavremenjuju.

Iz priloène tabele moè se konstatovati slijede}e:- da je jedan dio naziva zadràn i u FAO klasifikaciji,

kao {to su termini: ~ernozem, regosol, vertisol, so-lon~ak, solonec, oglejena tla,

- neki termini u revidiranim uslovima dobila su doda-tna obja{njenja. Tako napr. oznaka «podzol» je re-zervisana samo za ona tla koja imaju B-horizont,gdje je do{lo do taloènja èljeza ili organske ma-terije ili i èljeza i organske materije zajedno, ali sene javljaju glinene prevlake preko ~estica tla ili uporama tla,

- uveden je novi termin «podzoluvisol», koji ozna~a-va iluvijalnu akumulaciju gline, gdje pored taloè-

nja èljeza i organske materije, dolazi i do taloè-nja nerazorenih ~estica gline,

- u revidiranoj klasifikaciji do{lo je do razdvajanjadjelovanja donje podzemne vode i povr{inske sta-gniraju}e vode. Kada se radi o «donjoj podzemnojvodi» koristi se termin «glejna tla». U slu~aju sta-gniraju}e povr{inske vode treba koristiti termin«stagnic horizont». Ova tla obuhvataju zemlji{nugrupu «Luvisols».

Drugim rije~ima termin «hidromorfni» zamijenjenje terminima «stagniraju}i» i «oglejeni»,- kao jedna od zna~ajnih izmjena je vezana za «alu-

vijalna tla». Do sada se ovaj termin koristio za svatla nastala pod uticajem rije~nih nanosa, odnosnonastala u recentnim uslovima, kao i uslovima, kadavi{e takve pojave ne postoje. U revidiranim uslovi-ma ovaj termin je zadràn samo za recentne aluvi-jalne nanose, tj. nanose koji se i danas odigravaju,i ne pokazuju razvoj horizonata,

- oznake tipova tla u nacionalnoj klasifikaciji, kao {tosu rendzina, ranker, litosol, se u praksi pokazaloda je veoma te{ko njihovo razdvajanje na terenu. Urevidiranoj klaskifikaciji su izdvojeni u zasebnu ze-mlji{nu grupu, koja je ozna~ena kao «Leptosols»,odnosno tla sa plitkim povr{inskim slojem.

ZAKLJU^CIU radu je istaknut zna~aj uvo|enja i kod nas

FAO klasifikacije u sistematizaciji zemlji{ta u cilju la-k{eg kori{tenja i boljeg razumijevanja naziva za pe-dosistematske jedinice. Osnovni principi u izdvajanjuzemlji{nih jedinica u FAO klasifikaciji {to se koristedijagnosti~ki horizonti i dijagnosti~ka svojstva, a nekoriste se dijagnosti~ki procesi kao osnovni kriteriju-mi.

U FAO klasifikaciji su izdvojene slijede}e pedo-sistematske jedinice:- Glavna zemlji{na grupa – Level 1- Podjedinica (Subunit) – Level 2- Faza tla.

U adaptiranoj klasifikaciji u BiH izdvojena 15.glavnih zemlji{nih grupa (Level 1), i na drugom nivou(Level 2) 48 zemlji{ne jedinice.

VA@NIJA KORI[TENA LITERATURA1. Kuntze Roeschmann-Schwerdtfeger (1994): Bo-

denkunde.5.Auflafe.Verlag Stuttgart.2. Resulovi},H. (1972): Pedologija. Univerzitet, Sa-

rajevo.3. Resulovi}, H. (2000): Izvje{taj FAO, o reviziji pe-

dolo{ke karte BiH.4. Scheffer-Scgachtschabel (1998): Lehrbuch der

Bodenkunde. Enke, Stuttgart.5. xxxxxxxx (1988): Soil map of the world.ISBIC,

Wageningen FAO-UNESCO.6. xxxxxxxx (1998): Soil map of the world. Revised

Legend. FAO-UNESCO, Food and agriculture or-ganisation of the UN-Rome.

Slika br. 8

Uvoditrogeni spojevi, kao potencijalni polutantipovr{inskih i podzemnih voda, postali supredmet interesovanja sanitarnih inènjeranakon pojave izraènih procesa eutrofika-

cije prirodnih i vje{ta~kih jezera u razvijenim industrij-skim zemljama svijeta po~etkom 60-tih godina pro-{log vijeka. Provedena istraìvanja u tome perioduodnosila su se na analize uloge nitrogena i fosfora uprocesima promjene kvaliteta povr{inske vode samogu}im negativnim posljedicama na prirodni oko-li{ i korisnike vodnih resursa. Koncem {este deceni-je pro{log vijeka bila je okon~ana ve}ina istraìva-~kih radova i studija u vezi na~ina uklanjanja ili zna-~ajnog smanjenja negativnih utjecaja nitrogenih spo-jeva iz komunalnih otpadnih voda. Nakon toga peri-oda po~inje period primjene i razvoja tehnolo{kihpostupaka za prakti~no rje{enje problema biolo{koguklanjanja nutrijenata (nitrogena i fosfora) iz komu-nalnih otpadnih voda. Ovaj period jo{ uvjek traje, alije prakti~no u zavr{noj fazi, odnosno moè se re}i dasu svi va`niji tehni~ko-tehnolo{ki problemi rije{eni,da je uspostavljena odre|ena legislative u tome smi-slu, te da se radi na implementaciji projekata.

U pojedinim zemljama, gdje postoje definisani iusvojeni planovi za{tite vodnih resursa od negativnihutjecaja komunalnih i industrijskih otpadnih voda,uklanjanje nitrogenih i fosfornih spojeva je ve} duèvrijeme standardni zahtjev institucija nadle`nih zakontrolu kvalitete povr{inskih voda. Ovo se posebnoodnosi na slu~ajeve kada se efluenti odvode u sta-gnantne vodne resurse - prirodna jezera i vje{ta~keakumulacije vode.

Primjena procesa nitrifikacije i denitrifikacije ko-munalnih otpadnih voda (kao i defosfatizacije) prvi

put se u postavila kao imperativ u zemljama Evropeprilikom rje{avanja za{tite prirodnih alpskih, skandi-navskih i panonskih jezera i pojedinih, relativno za-tvorenih morskih zaljeva (estuarija) u podru~ju Medi-terana. Prakti~no rje{avanje problema eutrofikacije,odnosno spre~avanje njene pojave, pruìlo je prilikuzna~ajnom broju eksperata iz raznih oblasti sanitar-nog inènjerstva da neposredno sagledaju proble-me, izvr{e njihovu analizu, predloè rje{enja, te ko-na~no vide rezultate svoga rada. U poslijednje dvijedecenije pro{log vijeka u svijetu su ste~ena zna~aj-na iskustva u primjeni biolo{kih tretmana komunal-nih otpadnih voda u postupku sa aktivnim muljem, au cilju smanjenja koncentracija nitrogena i fosfora.Danas ovaj postupak, sa svim njegovim brojnim va-rijacijama, ~ini osnovu za uspje{nu implementacijusistema za efikasnu i ekonomi~nu za{titu vodnih re-sursa {irom svijeta.

Nepovoljni efekti nitrogenih spojeva iz komunalnih otpadnih vodaSpojevi nitrogena u prirodi su od velikog zna~a-

ja za sanitarno inènjerstvo, jer se kao sastavni dije-lovi ìve tvari i mnogih organskih i neorganskih spo-jeva pojavljuju u raznim valentnim formama, {to ~inibiohemiju nitrogena veoma sloènom. Iz ovih razlo-ga je, u ve}ini ekolo{kih sistema i u svim biolo{kimprocesima pro~i{}avanja komunalnih otpadnih vo-da, kontrola ili uklanjanje nitrogenih spojeva znatnosloènije u odnosu na fosfor koji je uglavnom prisu-tan u formi fosfata i ne mijenja svoju hemijsku valen-tnost. Potrebno je imati u vidu da je, u principu, du-goro~ni cilj globalna i lokalna kontrola prirodnih pro-cesa transformacije nitrogenih spojeva u obimu i ste-penu da se svi negativni utjecaji antropogenog pori-

BIOLO[KO UKLANJANJE NITROGENA IZ KOMUNALNIHOTPADNIH VODA

40

IVAN [TEFATI], dipl. ing.

VODA I MI BROJ 35

N

Za{tita voda

jekla svedu na minimum ili u prihvatljive granice. Tro-{kovi kontrole ili spre~avanja pojave eutrofikacije uprirodnim jezerima i vje{ta~kim akumulacijama vodesu uglavnom veliki, iz razloga {to se moraju primje-niti postupci za uklanjanje ukupnog nitrogena. Na-ime, oksidirane forme nitrogena - nitriti i nitrati - neobezbjedjuju dovoljnu za{titu pomenute vrste vo-dnog resursa od zaga|ivanja jer ulaze u trofi~ni la-nac istog.

Ve}ina postrojenja u svijetu za biolo{ko pre~i{-}avanje komunalnih otpadnih voda, koja su izgradje-na do osme decenije pro{log vijeka uglavnom suprojektirana sa ciljem da se smanji teret organskogzaga|enja koje nose ove otpadne vode, dakle teretkoji poti~e od ugljeni~ke biohemijske potro{nje kisi-ka (BPK5), a ne od ukupne BPK. To zna~i da nijeuzeta u obzir vrijednost BPK koja poti~e od oksidira-nja nitrogenih spojeva. Rezultat toga je da su kon-centracije amonija~nog nitrogena (NH4-N) u efluenti-ma ovih postrojenja u podru~ju vrijednosti od 10 do30 mg NH4-N/L (ili 13 do 39 mg NH4

+/L). S obziromda je za biolo{ko oksidiranje NH4-N do NO3-N teoret-ski potrebno 4.5 mg O2/mg NH4-N, efluenti iz postro-jenja sa konvencionalnim biolo{kim tretmanom ko-munalnih otpadnih voda sa prosje~no 20 mg NH4-

N/L (ili oko 25 mg NH4+/L) ima}e BPK vrijednost od

4.5 x 20 = 90 mg/L, {to je 4.5 puta ve}e od prosje-~ne vrijednosti ugljeni~kog BPK5 u efluentu. Naosnovu ovoga mogu}e je zaklju~iti da amonija~ni ni-trogen u efluentima komunalnih otpadnih voda moèzna~ajno da poremeti reìm rastvorenog kisika u pri-jemnom recipijentu. Dakle, transformacijom NH4-N uNO3-N, putem procesa nitrifikacije, postiù se zna-~ajna pobolj{anja kvaliteta komunalnih efluenata, jerse koncentracija NH4-N moè svesti u podru~je vrije-dnosti koncentracija od 0.5 do 2 mg NH4-N/L, ovisnood uvjeta pod kojima se provodi proces nitrifikacije.Pored toga, smanjuje se i toksi~ki utjecaj NH4-N naniè i vi{e forme akvati~kih organizama, s obziromda je toksi~nost NH4-N izraènija pri manjim koncen-tracijama otopljenog kisika u vodi.

Propisane koncentracije nitrogenihspojeva u povr{inskim vodama Prema vaè}im propisima u zemljama zapadne

Europe (Evropska Unija), od prvog januara 1990 go-dine, na snazi su slijede}i standardi kvaliteta pre~i{-}enih komunalnih otpadnih voda prije dispozicije is-tih u otvorene vodotoke:

41VODA I MI BROJ 35

Koncentracije za nitrogen se odnose na prosje-~ne godi{nje koncentracije.me|utim zahtjev se mo-è provjeriti koriste}i dnevne prosjeke ukoliko se po-kaè da se moè posti}i isti nivo za{tite. U tome slu-~aju, dnevni prosjek ne smije pre}i koncentraciju od20 mg N/L za sve uzorke kada je temperatura vodeefluenta iz biolo{kog reaktora ve}a ili jednak 120C.

Koncentracija za fosfor se odnosi na prosje~nudnevnu koncentraciju.

Dopu{tena i grani~na optere}enja (prag pojaveeutrofikacije) povr{ine prirodnih i vje{ta~kih jezera sanitrogenom i fosforom prema Vollenweider1-u:

Na osnovu navedenih podataka moè se zaklju-~iti da su dopu{tene koncentracije ukupnog nitroge-na i fosfora u povr{inskim vodama relativno male, {toukazuje na potrebu dostizanja visokih efekata pro-~i{}avanja komunalnih otpadnih voda prije njihovedispozicije u otvorene vodotoke, prirodna i vje{ta~kajezera i estuarije.

Kvalitet efluenta iz procesa nitrifikacijekomunalnih otpadnih vodaPrema objavljenim podacima2, koncentracije

BPK5, KPK, NH4-N i NO3-N u efluentu postrojenja za

42VODA I MI BROJ 35

biolo{ko pro~i{}avanje komunalnih otpadnih voda, ufunkciji optere}enja biomase aktivnog mulja, su slije-de}e:

Moè se do}i do zaklju~ka da konvencionalni bi-olo{ki tretman komunalnih otpadnih voda nije dovo-ljno efikasan u slu~aju dispozicije pre~i{}enog eflu-enta u vodotoke ukoliko u istom nije odgovaraju}imjerodavni protok (mogu}nost odgovaraju}eg raz-blaènja) ili autopurifikacija. U tom smislu se, u sa-vremenoj praksi sanitarnog inènjerstva i upravljanjakvalitetom vodnih resursa, konvencionalni biolo{kitretman smatra minimalno potrebnim stepenom tre-tmana za efluente koji se planiraju disponirati u vo-dotoke sa ve}im mjerodavnim proticajima, ali nedo-voljnim za dispoziciju u vodotoke visoke kategorije istagnantne vodne akumulacije i estuarije.

Istraìvanjima je utvr|eno5 da nitrogen inkorpo-riran u biomasu vi{ka aktivnog mulja varira u raspo-nu od 9-12% izraèno na suhu organsku materiju

mulja. Pri karakteristi~nom odnosu od BPK5/TKN =4 za komunalne otpadne vode, oko 20% od ukupnognitrogena (TKN) u dotoku na postrojenje inkorporirase u biomasu aktivnog mulja. Ovo tako|e zna~i dase, u slu~aju kada komunalne otpadne vode sadrèzna~ajan udio industrijskih otpadnih voda, sadràjnitrogena u vi{ku aktivnog mulja mijenja u funkcijikoncentracije BPK5 i/ili TKN industrijske otpadne vode.

Na osnovu tabele u nastavku teksta, moè se za-klju~iti da je potreba biomase aktivnog mulja za ni-trogenom ve}a u konvencionalnom procesu nego{to je to slu~aj kod procesa tzv.”produène aeracije”(extended aeration). Ovo se obja{njava tako {to je uprocesu sa “produènom aeracijom” ve}i stepen re-cirkulacije aktivnog mulja, tako da je manja produ-kcija vi{ka biomase aktivnog mulja.

Potrebno optere}enje i starost aktivnog mulja za proces nitrifikacijeVrijednosti za starost i optere}enje aktivnog mu-

lja za provo|enje procesa nitrifikacije, za koncentra-ciju organske tvari u dotoku otpadnih voda od 200

mg BPK5/L, te za odnos suhe materije i BPK5 u do-toku od 0.375, date su u slijede}oj tabeli (premaH.J.Poepel).

Prema ABWASSER TECHNIK, tehnolo{ki parametri za proces sa aktivnim muljem su slijede}i:

43VODA I MI BROJ 35

U slu~ajima kada se izri~ito zahtjeva smanjenjekoncentracije ukupnog nitrogena u komunalnimotpadnim vodama, a ne samo transformacija u spojkoji je odgovaraju}i za ispust u recipijent, u suvreme-noj praksi pre~i{}avanja komunalnih otpadnih vodaprimjenjuje se proces nitrifikacija-denitrifikacija. Ovajproces omogu}ava da se nitrogeni spojevi u zna~aj-noj mjeri transformiraju u elementarni nitrogen (N2gas) koji je bez {tetnog utjecaja na okoli{. Dakle, ovose prvenstveno odnosi na slu~ajeve dispozicije ko-munalnih otpadnih voda u prirodna jezera i vje{ta~kevodne akumulacije vi{enamjenskog karaktera.

Od poznatih, savremenih metoda uklanjanja ni-trogena iz komunalnih otpadnih voda, biolo{ki pro-ces nitrifikacija-denitrifikacija je najpovoljniji za pra-kti~ku primjenu iz slijede}ih razloga:

* Posjeduje veliki potencijal za uklanjanje nitrogena.* Posjeduje veliki stepen stabilnosti i pouzdanosti

procesa.* Kontrola procesa je relativno jednostavna.* Potrebna povr{ina za izgradnju tretmanskih jedini-

ca je relativno mala.* Tro{kovi pogona su relativno niski.

Zbog ~esto nerije{enih akutnih problema zaga-djenja povr{inskih voda sa organskim i/ili toksi~nimtvarima industrijskog porijekla, u na{oj zemlji duèvrijeme nije posvje}ivana odgovaraju}a pa`nja pro-blemu pove}anog unosa nitrogenih i fosfornih spoje-va u recipijente. Imaju}i u vidu postoje}e i planirane

vje{ta~ke vodne akumulacije vi{enamjenskog kara-ktera, jedan od osnovnih uvjeta za odràvanje potre-bnog nivoa kvalitete vode u njima predstavlja}e pra-kti~ne mjere njihove za{tite od pojave procesa eutro-fikacije. To zna~i da }e biti potrebno razmotriti na~inprimjene optimalnih tehnolo{kih postupaka za kon-trolu ili uklanjanje nitrogenih i fosfornih spojeva iz ko-munalnih otpadnih voda naselja koja se nalaze naobalama ili u blizini pomenutih akvatorija.

Literatura1. Vollenweider R.A. (1968), Water Management Re-

search, Scientific Fundamentals of the Eutroficati-on of Lakes and Flowing waterd with ParticularReference to Nitrogen and Phosphorus as Factorin Eutrofication, Technical Report to OECD.

2. GWF, Heft 12, (1970)3. Environmental Protection Agency, U.S.A.

(U.S.EPA), Process Design Manual fo NitrogenControl, Table 2-3; 1975.

3. ABWASSER TECHNIK, Band 3,4. H.J.Poepl,(1987) Grundlagen und Bemessung

der biologischen Stickstoffelimination, Teil 1: Nitri-fikation, GWF(Das Gas und Wasserfach), 1987,Heft 8.

5. Marais & Ecama, (1976), The Activated SludgeProcess, Part I, Steady State Behaviour, WaterSA,Vol.2, No 4, October 1976.

6. Economic Commission for Europe: Strategies,Technologies and Economics of Wastewater Ma-nagement in ECE Countries, UN, New York, 1984.

Korito r. Spre~e, juni 2003.

a podru~ju Federacije Bosne i Hercegovi-ne, vodnom podru~ju sliva rijeke Save, je uperiodu 1992 – 1996. godine potpuno de-vastirana mreà hidrolo{kih stanica. Na-

kon 1997. godine se po~elo raditi na obnovi te mre-è od strane razli~itih organizacija i korisnika (Fede-ralni meteorolo{ki zavod, IBG – Biha}, Elektroprivre-da,...), me|utim tek sa uklju~ivanjem JP “za vodnopodru~je slivova rijeke Save”, krajem 2000. godine, iu suradnji sa Federalnim meteorolo{kim zavodom sepo~elo sa sistemskom obnovom vodomjera. U po-~etku je vr{ena obnova vodomjernih letvi, da bi sepo~etkom 2002. godine stekli uvjeti za obnovu obje-kata i instaliranje suvremene hidrolo{ke opreme.

Tako se u periodu 2002 – 2003. godine u sara-dnji ove dvije institucije provodi organizirana kampa-nja obnove i instaliranja hidrolo{kih automatskih sta-nica sa mogu}no{}u teletransmisije podataka. Hi-drolo{ke stanice su vi{eparametarske, odnosno re-gistriraju kvalitativno – kvantitativne parametre vode(nivo vode; temperatura vode; ph vrijednost, kise-onik, provodljivost; redox – potencijal) a neke i me-teo parametre (temperatura zraka i oborine).

Nosioci aktivnosti su JP “za vodno podru~je sli-vova rijeke Save” kao investitor cjelokupnih aktivnos-ti (finansiranje obnove objekata i vodomjernih stani-ca, nabavka opreme i nadzor) i Federalni meteorolo-{ki zavod kao projektant, nadzor i na nekim stanica-ma izvo|a~ radova.

Aktivnosti su podijeljene u dvije faze. Tako, uprvoj fazi je predvi|eno da se u 2002. godini obnovei instalira automatska oprema na slijede}im hidrolo-{kim stanicama:- VS Karanovac (rijeka Spre~a); - VS Daljan (rijeka Vrbas); - VS Zavidovi}i (rijeka Krivaja) i - VS Olovo (rijeka Krivaja)

Ove aktivnosti su uspije{no zavr{ene i na stani-cama se vr{i kontinuirano registriranje hidro – mete-orolo{kih parametara.

U drugoj fazi aktivnosti, 2003. godina, predvi|ase obnova slijede}ih hidrolo{kih stanica:

VS Gora`de (rijeka Drina)VS Travnik (rijeka La{va)VS Maglaj (rijeka Bosna)VS Kalo{evi}i (rijeka Usora)VS Domaljevac (rijeka Sava)VS Svilaj (rijeka Sava)Aktivnosti su u toku a vrlo skoro }e se vr{iti instali-

ranje automatskih stanica na VS Gora`de i VS Travnik.Na preglednoj situaciji je dat prikaz mreè hidro-

lo{kih stanica koje su ve} obnovljene ili su predvi|e-ne za obnovu.

Ve} je spomenuto da je u ratu potpuno devasti-rana mreà hidrolo{kih stanica, potpuno uni{teniobjekti – naj~e{}e su kori{teni kao bunkeri, uni{tenevodomjene letve, profili potpuno zarasli u {iblje i ne-ure|eni, podru~ja oko stanica minirana, {to je ~estooteàvalo rad na terenu, a {to se moè vidjeti na pri-mjeru VS Olovo, rijeka Krivaja.

OBNOVA I AUTOMATIZACIJAMRE@E HIDROLO[KIH STANICANA VODNOM PODRU^JU SLIVARIJEKE SAVE

44

NINO RIMAC, dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 35

N

Za{tita od voda

Nakon izvr{enih pripremnih radova, izra|eneprojektne dokumentacije, pristupilo se obnovi obje-kata hidrolo{kih stanica, vodomjernih letvi, ure|enjuprofila i instaliranju savremene hidrolo{ke opreme.

Proizvo|a~ hidrolo{ke opreme je SEBA, renomi-rana firma iz Austrije specijalizirana za proizvodnjuhidrolo{ke i meteorolo{ke opreme kao i software – aza obradu podataka. Instaliranje opreme su izvr{ilipredstavniici SEBA – e iz Sarajeva i radnici Federal-nog meteorolo{kog zavoda.

Na slijede}im fotografijama su prikazane nepo-sredne aktivnosti na terenu prilikom instaliranja sen-zora.

45VODA I MI BROJ 35

Automatske stanice za registriranje, snimanje,pohranjivanje i teletransmisiju podataka su postavlje-ne u obnovljenim objektima i kablovski vezane sa vi-{eparametarskim senzorima koji su smje{teni u be-tonska za{titna reviziona okna (hidrolo{ki parametri).Meteorolo{ki parametri, ombrograf sa grija~ima isenzor za mjerenje temperature zraka su smje{teni utzv. za{ti}eni meteorolo{ki krug po standardimaWMO.

Izborom fotografija koje slijede poku{alo se pri-kazati {to vi{e detalja samog izgleda automatskihstanica, odnosno objekata u koje su smje{tene.

VS Daljan na rijeci Vrbas je nakon obnove i insta-liranja opreme po~ela sa radom 04. 09. 2002. go-dine, stanica je imala dugogodi{nji niz sistemskihhidrolo{kih osmatranja vodostaja do 1992. godine.

Na fotografiji je prikazan za{titni {aht u koji je smje{tenvi{eparametarski senzor.

Isto tako, VS Zavidovi}i na rijeci Krivaji je po~elasa radom 02. 10. 2002. godine. Ovo je hidrome-teorolo{ka stanica jer pored kvantitativno – kvali-tativnih parametara vode registrira temperaturuzraka i padavine. Stanica je do 1992. godine ima-la vi{egodi{nji niz osmatranja.

Na fotografiji se moè vidjeti izgled meteorolo{kog kruga ukoji su postavljeni meteo senzori.

VS Karanovac na rijeci Spre~i je po~ela sa radom02. 10. 2002. godine. Ova stanica je kao i VS Za-vidovi}i hidrometeorolo{ka.

Na fotografiji je prikazan izgled automatske stanice smje{tene u obnovljeni objekat.

VS Olovo na rijeci Krivaji je pu{tena u rad po~et-kom 2003. godine. Za razliku od prethodne tri hi-drolo{ke stanice na kojima se napajanje energi-jom vr{i iz elektro mreè, ovdje imamo solarnonapajanje energijom i tako|er teletransmisiju po-dataka telefonskim putem, {to je prikazano na sli-jede}oj fotografiji.

Implementacija projektne dokumentacije iz dru-ge faze }e biti zavr{ena tokom 2003. godine. Na fo-tografiji na str. 47 je prikazan pripremljen objekat zainstaliranje opreme na VS Travnik, rijeka La{va.

Podaci sa svih instaliranih hidrolo{kih stanica seteletransmisijom (telefon link) prenose u odgovaraju-}i Software DEMAS (Data Evaluation ManagementAlarm Software) instaliran na PC ra~unaru u Federal-nom meteorolo{kom zavodu. Jedna od zna~ajkiovog Software – a je mogu}nost programiranja gra-ni~nih vrijednosti mjerenih parametara koji potomzvu~nim i vizuelnim signalima obavije{tavaju korisni-ke (na ra~unaru ili mobilnom telefonskom aparatu) o

46VODA I MI BROJ 35

akcidentnom pogor{anju kvantiteta ili kvaliteta vodeu rijekama.

U Federalnom meteorolo{kom zavodu se vr{idetaljna i redovna kontrola snimljenih hidrolo{kih pa-rametara vode i potom njihovo arhiviranje u jedin-stvenu Banku podataka u FMZ (Med–Hycos DataManager and Viewer Bosna i Hercegovina).

Na slici (u dnu strane) je prikazan izgledSoftware – a kojim se vr{i monitoring hidrolo{kih sta-nica (karta sa lokalitetima stanica, grafi~ki i tabelarniprikaz snimljenih podataka...) - DEMAS.

47VODA I MI BROJ 35

Rijeka Bosna - [amac, mart 2003.

Nakon prihvatanja i analize svih podataka vr{i sezavr{no arhiviranje u Bazu podataka Federalnog me-teorolo{kog zavoda, prikazano na slijede}oj slici.

48VODA I MI BROJ 35

U Bazu podataka se unose satne vrijednosti pa-rametara mjerenih na automatskim stanicama, ali idrugi parametri relevantni za obradu podataka (kriveprotoka, hidrometrijska mjerenja, popre~ni profili, fo-tografije, tekst...). Obra|ene podatke je mogu}e da-lje prenijeti u komercijalne programe (npr. Excel iliWord) koji su pogodniji za {tampu (izrada godi{nja-ka i sli~no).

Obzirom na zna~aj nastavka aktivnosti na sis-temskom hidrolo{kom osmatranju vodotoka, preki-nutom 1992. godine; antropogeni uticaji na sliv kao{to je intenzivna i nekontrolirana sje~a {uma {to po-ve}ava koeficijente otjecaja i uzrokuje u~estalo izlije-vanje rijeka iz korita pri intenzivnijim padavinama; kli-matske promjene u zadnjih 20 godina (smanjenjeukupnih godi{njih koli~ina i promjena unutargodi{-nje raspodjele padavina, pove}anje temperature zra-ka...) doprinose stvaranju nove, nepovoljnije hidrolo-{ke situacije - u~estale su{e i poplave; neupitna jeopravdanost svih do sada pokrenutih aktivnosti naobnovi hidrolo{kih stanica

Ovakav, moderan vi{enamjenski sistem hidrolo-{kog monitoringa omogu}ava ne samo pra}enje no-vonastale situacije, ve} i blagovremeno i brzo reagi-ranje u slu~aju primjerice nailaska velikih voda {to }e

omogu}iti efikasniju odbranu od poplava ili prilikomekstremnog zaga|enja vode brzo obavije{tavanje na-dle`nih institucija koje }e dalje preduzeti potrebne ko-rake u cilju minimiziranja {tete, {to u krajnjoj instancivi{estruko prema{uje sredstva uloèna u sistem.

Rijeka Jala - prokop Lukavac, mart 2003.

Rezimeradu je dat kratak prikaz poplava koje suse dogodile u italijanskoj pokrajini DolinaAosta u periodu od 13. do 16. oktobra2000. godine. Intenzivne padavine (~iji in-tenzitet je iznosio i 236 mm dnevno, odno-

sno u pojedinim trenucima i cca 40 mm na sat) u sje-verozapadnom dijelu italijanskih Alpi izazvale su po-plave, eroziju, klizi{ta i transport nanosnog materija-la {irokih razmjera pri ~emu su nastale ogromne {te-te na stambenim i infrastrukturnim objektima, a izgu-bljeno je i ~etrnaest ljudskih ìvota. Direktne {tete odovih poplava procijenjene su na preko pola milijardiEura.

U periodu od dva mjeseca nakon ovog doga|a-ja, rekognosciranjem terena direktno na licu mjestaili iz vazduha, svi efekti ovih doga|aja su ucrtani uodgovaraju}e kartografske mape sa ciljem da seomogu}i dono{enje daljnjih odluka u planiranju tere-na sa tehni~kog, administrativnog i politi~kog aspe-kta, a koje }e dovesti do usvajanja regionalne dire-ktive u ovoj pokrajini u vezi sa detaljnim mjeramaunapre|enja hidro-geolo{kog rizika i sigurnosti ze-mlji{ta.

Klju~ne rije~i: Za{tita od poplava, Planiranje terena,Valle d’Aosta, Italija

1. UVODDolina Aosta (Valle d’Aosta) je po svom geograf-

skom poloàju veoma interesantna pokrajina nakrajnjem sjeverozapadu Italije, grani~i se sa [vajcar-skom i Francuskom (Slika 1), a pored italijanskog uupotrebi je i francuski jezik. To je kraj koji se nalazi uAlpama, pod uticajem je vazdu{nih strujanja iz prav-ca zaliva u \enovi, a u centralnom dijelu, u smjeruzapad-jugoistok, prostire se dolina na nadmorskoj

visini sli~noj onoj u Sarajevskom polju (oko 600m.n.m.). Generalna klimatska karakteristika je da vla-`ne mase koje dolaze iz smjera \enovskog zaliva naistok, upravo formiraju intenzivne padavine u sjever-nom dijelu Italije.

Slika 1: Situativni poloàj italijanske pokrajine Dolina Aosta(Valle d’Aosta)

U hidrolo{kom pogledu, hidrogrami planinskihvodotoka odlikuju se kratkim vremenom koncentra-cije, a vodotoci sa znatnim uzdu`nim padovima iizraènim nanosnim materijalom.

2. HIDROMETEOROLO[KI OPIS DOGA\AJA

12. oktobra 2000. godine hladan front se pojavioiznad Britanskih ostrva i izazvao duboku depresijukoji su ubrzo uspostavili vla`nu i nestabilnu vazdu-{nu masu iz smjera jugozapada prema Dolini Aosta.

POPLAVE U POKRAJINI DOLINAAOSTA (VALLE D’ AOSTA, ITALI-JA) U OKTOBRU 2000. GODINE(OPIS DOGA\AJA, PRIKAZ POSLJEDICA I NOVOPREDVI\ENIH MJERA ZA[TITE)

49

Mr VEROSLAV RAJÎ], dipl. in`. gra|.

VODA I MI BROJ 35

U

Slijede}eg dana ova se masa pomjerila prema jugupove}avaju}i gradijent pritiska izme|u Zapadne i Is-to~ne Evrope, te je kona~no uspostavljen i jak vjetar{iroko. Rezultat ovih promjena su intenzivne padavi-ne u cijelom slivu ~iji intenzitet je povremeno dosti-zao i oko 40 mm na sat. Najugroèniji potez sliva je

bila dionica izme|u ki{omjenih stanica Rhemes iChamporcher. Pregledna hidrolo{ka shema DolineAosta prikazana je u slici 2, a prikaz ukupnih i kumu-lativnih padavina te maksimalni satni intenziteti pa-davina po pojedinim ki{omjernim stanicama dati suu slikama 3 i 4.

50VODA I MI BROJ 35

Slika 2: Pregledna hidrolo{ka shema Doline Aosta sa nazivima i nadmorskim visinama postoje}ih ki{omjernih stanica

3. HIDROLO[KO-MORFOLO[KA ANALIZA DOGA\AJA

U slici 5 dat je trend relativnih vodostaja za vrije-me poplave registrovan u centralnoj hidrografskojkancelariji. Da bi se dobila predstava o veli~ini popla-ve, ~itaoci se upu}uju na podatke sa V.S. Hone (ne-koliko kilometara uzvodno od naju`nijeg profila rije-ke Dora Baltea, neposredno pred ulazak u pokrajinuPjemonte-Slika 2). Vr{ni vodostaj je iznosio 8,73 m iregistrovan je 15. oktobra u 14.00 sati, a prethodnohdana u jutarnjim satima je iznosio 4,74 m, odnosnodo{lo je do prirasta vodostaja od 4 metra u roku od24 sata i pored ~injenice da se proticajni profil pro{i-

rio sa uobi~ajenih 40-200 metara na 40-500 metara. Interesantno je uporediti brzine propagacije po-

plavnog talasa na pojedinim vodomjernim stanicama{to je prikazano u slijede}oj tabeli. Odgovaraju}ebrzine propagacije su odre|ene u odnosu na vr{niproticaj.

Tabela 1: Maksimalne brzine propagacije poplavnog talasa

51VODA I MI BROJ 35

Slika 3: Ukupne i kumulativne padavine u periodu 13. –16. oktobar 2000. godine

Slika 4: Maksimalni satni intenziteti padavina

Dionica Duìna di-onice (km)

Vrijeme propagacije

Brzina propa-gacije (m/s)

Aymavilles-Brissogne 15 1 sat 4,2 Brissogne-Champde-

praz 28 3 sata 10 minuta 2,5

Champdepraz-Hone 10 2 sata 30 minuta 1,1

Osnovni razlozi za pojavu ove poplave ekstre-mnih razloga su slijede}i:

Padavine su se javile na cijelom slivu,Unutar doga|aja, bilo je perioda sa izuzetnim vri-jednostima intenziteta padavina (do 40 mm/sat),Uslijed vjetra {iroko, do{lo je do izdizanja izoter-me 0oC sa 2.400 na 3.000 m.n.m.,Topljenje snijega koji je prethodno pao u slivu,Potpuno vodom zasi}eno zemlji{te uslijed pretho-dnih padavina (sa po~etka oktobra kada su uku-pne vrijednosti padavina iznosile od 60 do 200 mm).Kao {to je to ve} re~eno, direktne {tete od po-

plava su procijenjene na preko pola milijarde Eura, aizgubljeno je i ~etranest ljudskih ìvota. Poplavamasu najugroèniji stambeni i infrastrukturni objekti.

U slijede}oj tabeli dat je sumarni prikaz najva`ni-jih pojava tokom ovog doga|aja.

Tabela 2: Prikaz pojava poplave

Odmah nakon poplave, u periodu 18.-19. okto-bar izvr{eno je fotogrametrijsko snimanje terena i na-kon dva mjeseca ura|ene su preliminarne topograf-ske karte u mjerilu R. 1:5.000 i 1:10.000 koje su kori-govane direktnim obilaskom ugroènog podru~jakako bi se stvorili uslovi za dono{enje odluka o pla-niranju terena sa tehni~kog, administrativnog i politi-~kog aspekta.

52VODA I MI BROJ 35

Slika 5: Trend relativnog vodostaja na pojedinim vodomjernim stanicama

Pojava Broj Pripadaju}a povr{ina (km2)

Klizi{ta 385 1,65 Pronos nanosnog materijala 259 4,29

Poplave pritoka r. Dora Baltea - 5,04 Poplave r. Dora Baltea - 6,74

4. PRIKAZ POSLJEDICA POPLAVENajzna~ajnije posljedice navedene poplave pri-

kazane su u slijede}im fotografijama.

53VODA I MI BROJ 35

Slika 6: Lokalitet Hone, r. Dora Baltea (14. oktobar) Slika 7: Lokalilet Hone, bujica Ayasse (14. oktobar)

Slika 8: Lokalitet Cogne, bujica Epinel Arpisson (15. oktobar, 07:00-09:00)

Slika 9: Lokalitet Pollein, pronos nanosa(15. oktobar, 07:00-09:00)

Slika 10: Lokalitet Fenis: odlaganje nanosa(15. oktobar, 07:00-09:00)

Slika 11: Lokalitet Nus: erozija zemlji{ta(15.oktobar, 07:00-09:00)

Slika 12: Lokalitet Nus: odlaganje nanosnog matreijala(16.10.2000.g.)

Slika 13: Lokalitet Gressoney: odlaganje nanosnog materijala(16.10.00.g.)

5. NOVOPREDVI\ENE MJERE ZA[TITE Cjelokupna pokrajina Dolina Aosta je promptno

reagovala na pomenuti doga|aj tako da su donese-ne odgovaraju}e gra|evinske i negra|evinske mjereza{tite od poplava i prate}ih efekata.

Ve} u januaru 2001. godine donesen je Interven-tni plan sanacije o{te}enih javnih objekata infrastru-kture Pokrajine, ~i{}enja i odràvanja rije~nih koritakao i stabilizacije okolnog terena. Izme|u ostalog,ovaj plan predvi|a implementaciju slijede}eg:

Za{titu izgra|enih prostora, infrastrukturnih obje-kata kao i prostora od posebnog zna~aja u na-mjeri da se smanji rizik od poplava,Primjenu posebnih mjera na izgra|ena podru~japogo|ena fenomenom nestabilnosti terena,Odgovaraju}u sanaciju o{te}enih komunikaci-onih linija, vodovoda i kanalizacije koji su nepo-sredno nakon poplave provizorno opravljeni.

Najva`nije negra|evinske mjere se mogu podi-jeliti na slijede}e aktivnosti:

Nakon prethodne zna~ajne poplave iz 1978. godi-ne samo 10, odnosno 20 op{tina od ukupno 74 ucijeloj pokrajini su uradile detaljan plan rizika svo-jih prostora u odnosu na poplave, odnosno klizi-{ta. Stoga je odgovaraju}om Direktivom propisa-no izraditi ovu dokumentaciju na cijeloj teritorijiPokrajine respektuju}i doga|aje iz 2000. godine.Istom Direktivom regulisano je unapre|enje siste-ma osmatranja i prognoze vremenskih prilika uslivu. S tim u vezi, pored 18 postoje}ih ki{omjer-nih i vodomjernih profila predvi|ena je instalacijanovih 41 profila koji }e biti povezani sa postoje-}im centrom za monitoring. Predvi|ena je primjena savremenih iskustava izdrugih pokrajina Italije u oblasti za{tite od popla-va, kao {to su primjena odgovaraju}ih modela

54VODA I MI BROJ 35

Slika 14: Lokalitet Hone, r. Dora Baltea(15. oktobar 2000.g.)

Slika 15: Lokalitet Hone, r. Dora Baltea(15. oktobar 2000.g.)

Slika 16: Lokalitet Donnas, r. Dora Baltea(15. oktobar 2000.g.)

Slika 17: Lokalitet Donnas, r. Dora Baltea(15. oktobar 2000.g.)

Slika 17: Lokalitet Issime, bujica Lys(15. oktobar 2000.g.)

Slika 18: Lokalitet Gressoney, bujica Lys(15. oktobar 2000.g.)

padavine-oticanje, te simulacije i propagacije po-plava (primjenjeni hidrolo{ko-morfolo{ki model jeMIKE 11).

6. ZAKLJUÂKDolina Aosta je interesantna italijanska pokrajinakoja se nalazi na krajnjem sjeverozapadu zemlje igrani~i sa [vajcarskom i Fransuskom.Padavine i poplave koje su se javile sredinomoktobra 2000.g. bile su do sada najve}ih razmje-ra na ovim prostorima. Kako se ova dolina nalazi podno italijanskih Alpa,uslijed kratkog vremena koncentracije hidrogra-ma odgovaraju}ih pritoka, te njihovog znatnogpodu`nog pada i nanosnog materijala javile su seizuzetne poplave sa ostalim prate}im pojavamakao {to su erozija zemlji{ta, klizi{ta i izuzetan pro-nos nanosnog materijala.

Direktne {tete od ovog doga|aja procijenjene suna preko pola milijardi Eura, a izgubljeno je i ~e-trnaest ljudskih ìvota.Glavne posljedice doga|aja prikazane su u odgo-varaju}im priloènim fotografijama.Odmah nakon doga|aja, u vremenu od dva mje-seca, efekti doga|aja su ucrtani u odgovarju}etopografske podloge, a ubrzo zatim su propisaneodgovaraju}e mjere za za{titu cjelokupne Pokra-jine od sli~nih doga|aja u budu}nosti.

7. LITERATURA1 Privatna prepiska autora sa Odjeljenjem za karto-

grafiju i poslove hidrogeologije pri Sektoru za teri-torij, okolinu i javne radove u op{tinskom centruAosta, Dolina Aosta, Italija (Regione AutonomaValle d’ Aosta, Assessorato Territorio, Ambiente eOpere Pubbliche, Servizio Cartografia e AssettoIdrogeologico, Comune d’ Aosta)

55VODA I MI BROJ 35

RRii jjeekkaa JJaa llaa -- pprrookkoopp LLuukkaavvaacc,, mmaarr tt 22000033..

RRii jjeekkaa BBoossnnaa -- MMaaggllaa jj // rraaddoovv ii nnaa ssaannaaccii jj ii oobbaallee// ,, mmaarr tt 22000033..

BILI SMO NA TRE]OJHRVATSKOJ KONFERENCIJI O VODAMA

rajem mjeseca maja ove godine u Osijekuje odràna III hrvatska konferencija o voda-ma kojoj su prisustvovali i predstavnici Fe-deralnog ministarstva poljoprivrede, vodo-

privrede i {umarstva i predstavnici dva javna predu-ze}a iz Sarajeva i Mostara.

U ~etiri dana trajanja ovog zaista impozantnogskupa na kojem se okupilo nekoliko stotina u~esnikaiz Hrvatske, zemalja biv{e Jugoslavije i drugih evrop-skih zemalja, bilo je sadràno toliko toga, da je te{koizdvojiti ne{to kao poseban utisak.

No, krenimo redom. Po dolasku u Osijek i smje{tanju u hotelu u pre-

lijepom ambijentu nadaleko ~uvenih Bizova~kih To-plica, prisustvovali smo lijepo osmi{ljenjoj ceremoni-ji otvaranja 3. hrvatske konferencije o vodama odrà-noj u Hrvatskom narodnom kazali{tu u Osijeku.Osim prigodnih rije~i izgovorenih ovom prilikom, ~u-li smo i nekoliko va`nih poruka u smislu za{tite i ra-cionalnog kori{tenja vodnih resursa, odnosno odgo-vornosti i obavezi svih onih koji upravljaju vodama dato ~ine na na~in da vodu obezbijede ne samo dana{-

njim ljudima i njihovim potrebama, nego i onima ko-ji dolaze poslije nas, kako u bliòj, tako i u daljoj bu-du}nosti. Potom su svi u~esnici pro{etali do obala ri-jeke Drave gdje je uprili~ena sve~anost otvaranja in-formacijskog panoa Hrvatskih voda, koji je postav-ljen u {etali{noj zoni grada i na kojem }e gradjaniOsijeka mo}i svakodnevno 24 sata saznavati podat-ke o vodostaju rijeke Drave, temperaturi vode i nje-nom kvalitetu na tom profilu, kao i neke druge podat-ke koji budu mjereni u odredjenim prilikama.

Poslije pauze za ru~ak u popodnevnim satimapo~ela su prva konferencijska izlaganja iz teme

1. Hidrolo{ke i klimatske zna~ajke na podru~ju Hr-vatske,

u okviru koje su prezentirana ~etiri referata. Istogdana je otvorena i vrlo zanimljiva izlo`ba pod nazi-vom “SVE VODE BLAGOSLIVLJAJTE GOSPODA”,na kojoj su se mogli vidjeti raznovrsni eksponati, odreprodukcija likovnih i mozai~kih radova starih maj-stora, preko dokumentarnih mapa i crteà, do preli-jepih fotografija na temu vode.

Slijede}eg dana na Konferenciji su izlagani refe-rati iz tri teme i to:

- Kakvo}a, koli~ina i monitoring kopnenih voda i mora,- Vodnogospodarsko planiranje u Hrvatskoj i Evropi, - Vodnogospodarske djelatnosti za{tite od {tetnog dje-

lovanja voda, kori{tenja voda i za{tite voda, a osimtoga organizovan je i Okrugli sto na temu: Proble-matika vodnogospodarskog planiranja u Hrvatskoj.

Nakon jednog takvog vrlo sadràjnog i zanimlji-vog radnog dana, u ve~ernjim satima organizatori supriredili zajedni~ku ve~eru za sve u~esnike.

Ono {to }e, sigurni smo, najve}em broju u~esni-ka Konferencije ostati u posebnom sje}anju, a naro-

56

Vijesti i zanimljivosti

DILISTA HRKA[

VODA I MI BROJ 35

K

~ito onima koji ranije nisu imali takvu priliku, je posje-ta Isto~noj Slavoniji i Baranji, organizovana tre}egdana trajanja Konferencije i osmi{ljena kao stru~niizlet radi obilaska nasipa na rijeci Dravi, crpnih stani-ca i Nacionalnog parka Kopa~ki rit. Obilazak 17 kilo-metara nasipa uz rijeku Dravu, izgradjenog i odrà-vanog tako da hrvatska vodoprivreda moè biti po-nosna, nas iz Bosne i Hercegovine je jo{ jednompodsjetilo da smo do prije ne{to vi{e od jedne dece-nije i mi bili ponosni na na{e nasipe, posebno one uzrijeku Savu, a kako danas samo Boga molimo da nenaidju neke stogodi{nje ili ve}e vode rijeke Save i dase ne izliju u Bosansku Posavinu i dalje. Poplavu bi-smo i preìvjeli, ali {ta bi se desilo sa svim onim de-setinama i stotinama mina koje se danas nalaze uko-pane du` najve}eg dijela nasipa i koje su osnovnaprepreka (tehni~ka i finansijska) za dovodjenje nasi-pa uz rijeku Savu u funkciju za koju su prije nekolikodecenija i izgradjeni. Dodu{e, na tome se pone{to iuradilo i radi, ali }e trebati jo{ dosta vremena i (po-gotovu) novaca da se sve dovede u stanje kako je bi-lo prije 1992. godine.

[etnja i razgledanje Kopa~kog rita, stani{tamnogih ali i rijetkih ptica, riba i raznih drugih vodoze-maca, razgledanje naàlost prili~no devastiranog lje-tnikovca nekada{njih plemenita{a i vladara Tikve{,koji hrvatska dru{tva i udruènja za za{titu okoli{a ,te obrazovne i nau~ne institucije nastoje pretvoriti u

evropski centar za obuku mladih u oblasti za{titeokoline i odrìvog razvoja, nezaboravan su doìvljajkoji radja èlju za ponovnim dolaskom. U stru~nomvodi~u za ovaj Nacionalni park se, izmedju ostalog,kaè: “Kopa~ki rit je dio prostranog poplavnog po-dru~ja Baranje, nastalog na u{}u rijeke Drave u Du-nav. To je jedinstveno o~uvana prirodna cjelina u ko-joj se uslijed meandriranja tokova, poplava, zasipa-nja i ostalih morfolo{kih promjena razvio splet ruka-vaca, kanala i naplavnih povr{ina obraslih mo~var-nom vegetacijom i {umom koji danas ~ine osnovuprirodnog rezervata biljnog i ìvotinjskog svijeta.”

Tom prilikom u~esnici Konferencije su obi{li icrpne stanice “Dvor” i “Zlatna greda”.

Prva se nalazi na slivnom podru~ju rijeke Vuke,a izgradjena je i pu{tena u pogon 1980. Godine sosnovnom funkcijom odbrane od poplava i regulisa-nja nivoa podzemnih voda iz depresije u tom podru-~ju. Ovoj crpnoj stanici gravitira 20000 ha od ukupno190000 ha povr{ine slivnog podru~ja rijeke Vuke sakapacitetom 20 kubnih metara u sekundi i ima dire-ktan ili indirektan uticaj na nivoe povr{inskih i podze-mnih voda na tom prostoru. U nedavnim ratnim zbi-vanjima na ovim prostorima, crpna stanica “Dvor” jebila potpuno uni{tena, pa je u sklopu Projekta obno-ve iz zajma Svjetske banke potpuno obnovljena, za{to je utro{eno 11,3 miliona kuna. Tako je ovo podru-~je ponovo dobilo visoki stepen sigurnosti za odbra-

57VODA I MI BROJ 33-34

nu od poplava, kao i mogu}nosti ostvarivanja stabil-ne poljoprivredne proizvodnje.

Kada je rije~ o crpnoj stanici “Zlatna greda” tre-ba prvo ista}i da je izgradjena 1898. Godine, a djelo-mi~no obnovljena i s pove}anim kapacitetom rekon-strisana 1956. Godine. To je danas, po kapacitetu naj-ve}a crpna stanica u Baranji i zajedno sa crpnim stani-cama Tikve{ i Podunavlje sluì za odvodnju central-nog dijela Kopa~kog rita i dunavskog sliva na povr{i-ni od 325 kvadratnih kilometara. Jedna neobi~nostove crpne stanice je i to da je na njenoj lokaciji ure-djen i izlo`beni prostor s eksponatima koji svjedo~eo dugoj vodoprivrednoj tradiciji na ovim prostorima.

Posljednjeg dana rada 3. Hrvatske konferencijeo vodama razmatrane su teme:

- Vodnogospodarske djelatnosti za{tite od {tetnogdjelovanja voda, kori{tenja voda i za{tite voda;

- Gospodarenje vodama i dru{tveno-ekonomski ra-zvoj i

- Suradnja- institucionalni i ljudski resursi u vodnomgospodarstvu.

Prepuni lijepih utisaka, novih saznanja i informa-cija vra}ali smo se u Bosnu i Hercegovinu i u Saraje-vo i sa jednim pomalo gorkim okusom da je na{a vo-doprivredna djelatnost na podosta ”niìm granama”u gotovo svim dijelovima (organizacionim, materijal-nim, kadrovskim i drugim), a do prije samo jednu de-ceniju bosanskohercegova~ka vodoprivreda je bilavode}a na prostorima ex Jugoslavije. To nam je u je-dnom trenutku u toku nekih neformalnih razgovora,rekao i jedan od vrlo uvaènih stru~njaka iz Hrvatskihvoda, rekav{i:” Dobro se sje}am kraja osamdesetihgodina pro{log stolje}a kada smo mi u hrvatskoj vo-doprivredi teìli da postignemo organizaciju, na~inrada i uspje{nost kakvu ste imali vi u vodoprivrediBosne i Hercegovine”.

Da, uvaèni profesore M., a danas vi to imate ina vratima ste Evropske Unije, dok kod nas ve} go-dinama raznorazni predstavnici medjunarodne zaje-dnice (mora se re}i i uz potporu nekih doma}ihstru~njaka), mudruju i tro{e silne pare na to kako dareorganizuju bosanskohercegova~ku vodoprivredu

podijeljenu po entitetima, pa po slivovima i u zadnjevrijeme sve vi{e i po pojedinim njenim segmentima.Na Tre}oj hrvatskoj konferenciji o vodama ponovosmo ~uli da se vodama moè i mora jedino integral-no i sistemski upravljati, {to je, uostalom i imperativOkvirne evropske direktive o vodama, pa se stoga inadamo da }emo u skoroj budu}nosti i mi u Bosni iHercegovini ponovo biti ponosni na organizaciju i efi-kasnost vodoprivredne djelatnosti, kao i na{i susjediu Hrvatskoj.

Na kraju ovog kratkog zapisa o u~e{}u na{ihpredstavnika na pomenutoj konferenciji, moramo na-glasiti jo{ jednom izvanrednu organizaciju i gosto-primstvo kolega iz Hrvatskih voda za {to im i ovomprilikom upu}ujemo sve pohvale i ~estitke.


Crpna stanica “Zlatna greda” prije obnove ... ... i danas

UTISCI SA STRU^NE EKSKURZIJE STUDENATAGRA\EVINSKOG FAKULTETAKONSTRUKTIVNOG I HIDROODSJEKA IZ SARAJEVA I MOSTARA

akon interesantnog predavanja prof.Ognjen Jokanovi}a o brani Gran~arevo, ~i-ji je svojevremeno bio i projektant, jednakolegica je do{la na ideju da organizujemo

ekskurziju i posjetimo tu, i danas jednu od najve}ihlu~nih brana na Balkanu. Prvobitna zamisao je bilada posjeta bude jednodnevna i o vlastitom tro{kustudenata konstruktivnog i hidro smjera tre}e i ~et-vrte godine.

Po{to mnogi nisu mogli izdvojiti novac, upravokad smo mislili da odustanemo, prof. Boò Kneèvi}je, cijene}i na{u ideju korisnom i dobrom, ponudiorje{enje problema. Naime, u Javnom preduze}u za«Vodno podru~je slivova rijeke Save», ~iji je profesoruposlenik, je predloìo da oni preuzmu tehni~ku i fi-nansijsku organizaciju ekskurzije u saradnji sa prof.dr. O.Jokanovi}em i asistentima \emalom Fejzi}em iSlobodanom Kova~inom.

Prema ovome planu, ekskurzija bi trajala 2 dana,gdje bi pored Gran~areva obi{li i druge hidrotehni-~ke objekte u Hercegovini. Putovanje je po~elo u po-nedjeljak 30.06. u ranim jutarnjim satima. U Ostro{cusmo svratili na doru~ak koji nam je omogu}io Ener-goinvest.

Ubrzo smo stigli na branu Jablanica, gdje sunam profesori ukratko objasnili historijat i zna~ajovog objekta, koji je svojevremeno bio najve}a lu~nogravitaciona brana u ex Jugoslaviji. Kona~no smo vi-djeli kako se teorija primjenjuje u praksi.

Sljede}a stanica je bila HE Grabovica, gdje jeosoblje postrojenja bilo vrlo susretljivo i provelo naskroz objekat odgovaraju}i na na{a mnogobrojna pi-tanja. Da ne bi sve proteklo u duhu predavanja, nasvoju inicijativu smo, na samom objektu, igrali fudbala.

U Mostaru jednosatna pauza, gdje ~ekamo osta-tak ekipe (mostarske studente). Kada smo se sasta-

li, put smo nastavili prema elektrani u izgradnji, na lo-kalitetu Pe}-Mlini. Nakon upoznavanja sa projektomizgradnje posjetili smo gradili{te, na kome se izvodesljede}i radovi:- bu{enje dovodnog tunela od Imotsko-Bekijskog

polja do tla~ne cijevi,- priprema za instalaciju dva generatora, ukupne

snage 30 MW. Interesantno je da je dovodni tunelpotkovi~astog oblika, a ne kru`nog, zbog lak{eg

59VODA I MI BROJ 35

N

Profesor Ognjen Jokanovi} obja{njava studentima funkciju i zna~aj brane Gran~arevo na Trebi{njici

izvo|enja radova. Akumuliranje vode }e se vr{itiod 3 do 10 mjeseci, s tim da }e se poku{ati «uhva-titi» ponornice, koje bi akumulaciju odràvale kon-stantnom tokom ~itave godine. Nakon kratkog os-vjeènja uputili smo se ka Neumu. Kako je i plani-rano, dolazimo u Motel «More» oko 20 sati. Ujutronapu{tamo Neum, u pratnji dipl.ing.gra|. ZdenkaMimice iz firme «Mareko» Neum, koja je zaduènaza pogon i odràvanje regionalnog kanalizacionogsistema Neum – Malostonski zaliv izgra|enog za-jedni~kim finansijskim i stru~nim naporima Bosne iHercegovine i Hrvatske krajem osamdesetih godi-na pro{log stolje}a. Na izlazu iz grada dobili smodetaljno obja{njenje o kanalizacionom sistemuovog dijela, koji je napravljen u cilju tog dijela Ja-dranskog mora i u tom smislu razvoj turizma i uz-goja marekultura. Dalje sve uz obalu stièmo doDubrova~ke rijeke, na kojoj je izgra|en istoimenimost. Princip projektovanja ovakvih spregnutihmostova objasnio nam je prof. Jokanovi}.

U vru}e popodnevne sate stigli smo u Trebinje uprostorije HE «Gran~arevo», gdje smo se osvjeìli uzkafu i sokove gledaju}i dokumentarni film ~uvenogreìsera H. Krvavca o hidroenergetskom sistemu naTrebi{njici. Prisutan je bio i prof. dr. M.Mili}evi}, ~o-vjek koji je osmislio navedeni sistem i na tome dokto-rirao. Prolaze}i pored HE Trebinje I, stièmo na bra-nu Gran~arevo visine 123 m, najve}u u BiH, u koju jeugra|eno pola miliona kubika betona, koja zadràvaakumulaciju zapremine milijardu i tristo miliona me-tara kubnih vode, stoga joj naziv «srce sistema» upotpunosti pristaje.

Na kruni brane prof. Jokanovi} nam je rastuma-~io principe projektovanja, kako je on to 1968. radioi kako se danas radi. Brana ima 2 kanalisana prelivatako da nema problema sa potkopavanjem temeljakako je to slu~aj na Jablanici gdje voda ima slobo-dan pad.

Javila se ideja o odvodnjavanju Fatni~kog polja,i transportu te vode tunelom u samu akumulaciju Bi-

le}a, ~ime bi se dobio dodatni potencijal u akumula-ciji, i obradiva poljoprivredna povr{ina u Fatnici. Odla-zimo na tunel, koji }e nakon izgradnje biti samo jed-na karika u hidro sistemu koji je pobio narodnu poslo-vicu ovoga kraja «kad grane plane, kad line pline».

Nadamo se da }e i generacije poslije nas imatipriliku da odu na jednu ovakvu sveobuhvatnu ek-skurziju i steknu bolju predstavu o onome {to ih su-tra ~eka u njihovom stru~nom radu u oblasti voda.

U~esnici ekskurzije – studentiGra|evinskog fakulteta u Sarajevu i Mostaru


Detalj sa HE Gran~arevo

Studenti su obi{li i HE Jablanica

O SEMINARU U [PANIJI:“Kori{}enje jeftinijih tehnologijau pre~i{}avanju otpadnih voda”

organizaciji AZAHAR programa, u saradnjisa Vladom Andaluzije, Andaluzijskim In-sti-tutom za vode, Ministarstvom javnih rado-va i transporta i Centrom za nove tehno-

logije u resoru voda (CENTA), u Sevilji ([panija) iTetuanu (Maroko) je od 19. do 31. maja 2003. godineodràn seminar na temu “Kori{}enje jeftinijih tehno-logija u pre~i{}avanju otpadnih voda”. Predavanjasu se odràvala u eksperimentalnom Centru za pre-~i{}avanje otpadnih voda u Carrion de Los Cespe-desu 40-ak km od Sevilje svaki radni dan od 9 do18sati do 28. maja i u Centru za transfer tehnologija(TTC) u Tetuanu (Maroko) do 31. maja, od straneeminentnih predava~a iz Centra za pre~i{}avanjeotpadnih voda u Carrion de Los Cespedesu iCENTA-e. Predavanja su bila na {panskom jeziku uzsimultano prevo|enje na engleski i francuski jezik.

Centar za pre~i{}avanje otpadnih voda se nalaziu mjestu Carrion de Los Cespedes sa 2.300 sta-novnika, koje je udaljeno oko 40 km ju`no od Sevilje.Osnovan je 1990.godine i prostire se na 21.000 m2.U okviru Centra je glavna zgrada sa salom za preda-vanja, laboratorijom, bibliotekom i u~ionicom, malameteorolo{ka stanica, a zastupljene su i obe tehno-logije za pre~i{}avanje otpadnih voda – nekonven-cionalna i konvencionalna. Centar je razvio dobru sa-radnju sa Univerzitetom i Vladom Andaluzije i indus-trijom, a uklju~en je i u transfer tehnologija u drugezemlje (Maroko, Brazil, Kuba, Egipat, Tunis, Alìr,...),te redovno organizuje seminare, posjete i kurseve zapredstavnike industrije, vlada i {kola.

Na po~etku seminara u~esnici su upoznati sa:Okvirnom legislativom u Andaluziji, [paniji iEvropskoj Uniji sa posebnim osvrtom na politikukvaliteta voda

Perspektivama za aplikaciju Okvirne Direktive ovodama i Direktive 91/271 o pre~i{}avanju otpad-nih vodaProblemima pre~i{}avanja otpadnih voda u malimgradovima i razlozi za Plan jeftinijih tehnologija zapre~i{}avanje otpadnih voda u Andaluziji.

61

VIOLETA JANKOVI], dipl. in`.

VODA I MI BROJ 35

U

Nekonvencionalne tehnologije za pre~i{}avanjegradskih otpadnih voda ispunjavaju zahtjeve za mini-malnom potro{njom energije, jednostavne su za radi odràvanje i efikasne i funkcionalne i kada dolazi dopromjena u protoku. Ove tehnologije imaju manji uti-caj na ìvotnu sredinu i postiù redukciju optere-}enja kontaminanata uz nià ulaganja materijalnihsredstava u odnosu na konvencionalne metode. Utoku procesa pre~i{}avanja otpadnih voda po faza-ma, koristi se prirodni, gravitacioni pad, tako da jepotro{nja energije svedena na minimum. Pre~i{}enavoda se koristi u poljoprivredi, za navodnjavanje i uradu komunalnih preduze}a (za pranje ulica), a min-eralizovani mulj se koristi u pravljenju zemlji{nihsmjesa za rasadni~ku proizvodnju.

Nekonvencionalna tehnologija pre~i{}avanja ot-padnih voda sadrì slede}e elemente:

Predtretman – odstranjivanje krupnih ~estica,masti i ulja i finih, sitnijih ~estica Primarni tretman – primarni talo`nikSekundarni tretman – lagune (anaerobne, fakulta-tivne i aerobne), vje{ta~ke mo~vare, zeleni filteri,tresetni filteri, procjedni filteri (bacteria beds), roti-raju}i biolo{ki kontraktoriMjerenje protoka, uzorkovanje (po Direktivi 91/271EU) i parametri mjerenja in situ (temperatura, pHvrijednost, otopljeni kiseonik i elektroprovodljivost)Osnovne zdravstvene i siguronosne mjere (pre-vencija incidenata, bolesti, trovanja)

Ovakav tip pre~i{}avanja otpadnih voda jepogodan za manja naselja (2.000-3.000 stanovnika),zahtijeva ve}e povr{ine zemlji{ta, zavisi od klimat-skih faktora (sun~eva svjetlost, temperatura, vjetar,padavine,...) i imitira prirodne procese samopre~i{-}avanja u rijekama.

U okviru seminara u~esnici su posjetili i nekolikopostrojenja za pre~i{}avanje otpadnih voda (konven-cionalnih i nekonvencionalnih) u Sevilji, Alanisu, Mo-gueru i Viljamartinu.

Pored Bosne i Hercegovine, na seminaru suu~estvovali predstavnici Turske, Palestine, Libana,Egipta, Tunisa, Alìra, Maroka i Albanije, koji su odr-àli kra}e prezentacije o situaciji u resoru voda usvojim zemljama.


HE “Grabovica” na rijeci NeretviHE “Grabovica” na rijeci Neretvi(F(Foto: Elektroprivreda BiH)oto: Elektroprivreda BiH)

Documents

11-06-40-41/01 od 12.03.2001. godine