WATERSCHAP NOORDERZIJLVEST

Inventarisatie planten op muren van (monumentale) bruggen ensluizen

Periode: 2004/2005

Opdrachtgever:

NOORDERZIJLVESTJ.R. Starke & K.R. Strating, afdeling project en advies

Uitvoering:

Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afdeling GroningenPlantenWerkGroep, coordinatie W.J. Stouthamer

InleidingVia contacten met Rob Lindenboom (IVN) en Edwin Dijkhuis (KNNV) is op het kantoorvan het Noorderzijlvest te Groningen op 17 juni 2003 door K.R. Strating (Noorderzijlvest,afd. project en advies) en Willem Stouthamer (KNNV afd. Groningen, PlantenWerkGroep)afgesproken in 2004 muren de monumentale bruggen en sluizen van het Noorderzijlvestte inventariseren op het voorkomen van muurplanten, in het bijzonder muurvarens.

Achtergrond De in ons land voorkomende muurplanten zijn vaak van nature rotsplanten die op demuren bij ons een alternatieve standplaats vonden. Er zijn slechts een twintigtal soortendie in Nederland vrijwel uitsluitend op muren voorkomen (tabel 1). De rijkstemuurvegetaties kunnen vaak aangetroffen worden op oude, waterkerende muren, zoalskademuren, sluismuren en bruggenhoofden. Tot de karakteristieke muurplanten behorenopvallend veel varens. Varens planten zich voort met behulp van zeer kleine, lichte zaden(sporen), die met de wind over grote afstanden verspreid kunnen worden. Hierdoorkunnen ze zich eenvoudig vestigen op moeilijk bereikbare plaatsen, in kleine holten enspleten in het metselwerk.

Tabel 1 Karakteristieke soorten van de Nederlandse muurflora

Blaasvaren * Genaalde streepvarenMuurvaren Rechte driehoeksvaren*Schubvaren* Steenbreekvaren*Tongvaren* Zwartsteel*Groensteel Gele helmbloem*Grote leeuwenbek MuurbloemMuurhavikskruid ** MuurleeuwenbekKlein glaskruid* PijlscheefkelkStijf hardgras Stengelomvattend havikskruidVlinderstruik Vijgenboom

* Wettelijk beschermde soort** Tegenwoordig voornamelijk voorkomend als zoomplant in bossen op kalkrijke of lemige bodem

Naast deze typische muurplanten zijn er een groot aantal soorten, die een brede rangevan milieuomstandigheden aankunnen en die we niet tot de karakteristieke muurplantenrekenen, maar die je wel vaak op oude muren aan kunt treffen.

Er is tot nu weinig gepubliceerd over het voorkomen van muurplanten in de provinciesGroningen en Drenthe. Toch komen ze wel voor. Vooral de oude kerken in het noordenen oosten van de provincie Groningen zijn bekende vindplaatsen van de muurvaren.Maar ook kaden en oude sluizencomplexen hebben soms rijke muurvegetaties. De kadenvan Diepenring in de stad Groningen zijn in 1998 uitgebreid genventariseerd.Aangetroffen werden o.a. muurvaren, steenbreekvaren, tongvaren, muurleeuwenbek,gele helmbloem en vijgenboom, samen met begeleidende soorten als muurpeper,stekelvarens, mannetjesvaren en plat beemdgras. Elders in de provincie Groningenworden op muren enkele varen soorten aangetroffen, die in de stad ontbreken, zoals dezwartsteel op een brug in Kiel-Windeweer en de in Nederland zeer zeldzame groensteelop de sluis van Musselkanaal. Deze sluis geniet binnen floristenkringen landelijkeberoemdheid. Behalve in Groningen, Kielwindeweer en Musselkanaal is tot nu toe echterweinig systematisch onderzoek gedaan naar het voorkomen van muurplanten opmonumentale bruggen en sluizen. Het in dit rapport beschreven onderzoek brengt daarinverandering.

UitvoeringDe te inventariseren objecten zijn in 2003 getoond door de heer Strating. Op 25 juni hetHoge land, op 3 juli het Reitdiepdal en op 1 september Drenthe/Veenhuizen.

In het najaar van 2004 heeft de plantenwerkgroep 4 objecten bezocht: Boerdam,Westerwijtwerd, Kantens en Warffumerverlaat. Op verdere afgekondigde datums in datjaar was een zodanig geringe opkomst van leden, dat de inventarisaties helaas zijnafgeblazen. De overige objecten zijn daarom pas in 2005 genspecteerd.

Alleen de verticale kademuren zijn onderzocht. Van de typische muurplanten is eenaantalschatting gemaakt. Naast specifieke muurplanten bleek op de muren een keur aanlandelijk algemene plantensoorten te staan die niet tot de typische muurvegetatiebehoren. Van deze soorten is per genventariseerd object een lijst gemaakt.

Uitkomsten inventarisatieIn bijlage 1 is per object een inventarisatieverslag weergegeven. In totaal zijn 88plantensoorten aangetroffen op 18 van de 27 onderzochte objecten (66%). De nietbegroeide objecten waren recentelijk gerestaureerd. Van de aangetroffen soorten is 44%slechts op n object gevonden. Opmerkelijk is de vondst van Grote wederik op de brugover het Kommerzijl (KSL13), een soort die van nature grotendeels ontbreekt in hetzeekleigebied van Groningen.

In tabel 2 is een overzicht gegeven van de 24 meest aangetroffen planten. Van degrassenfamilie komt rood zwenkgras veel op muren voor. Onderlangs kademurennestelen zich vaak soorten van oevers en vochtige ruigten op de muur. Voorbeelden zijnwolfspoot, zwart tandzaad, grote brandnetel, waterzuring, pluimzegge en gewoneengelwortel. Wanneer er grote scheuren ontstaan, bijvoorbeeld door verzakking of zwaarverkeer, kunnen zich ook bomen en struiken vestigen als gewone es, gewone vlier, berken esdoorn.

Tabel 2. Overzicht meest op muren aangetroffen planten

Nederlandse naam Aantal maalaangetroffen

Nederlandse naam Aantal maalaangetroffen

1 Wolfspoot 9 13 Waterzuring 42 Gewone paardebloem 8 14 Blauw glidkruid 33 Rood zwenkgras 8 15 Engels raaigras 34 Grote brandnetel 6 16 Gewone engelwortel 35 Smalle weegbree 6 17 Gewone es 3

6 Gewone melkdistel 5 18 Heermoes 37 Zwart tandzaad 5 19 Hoge cyperzegge 38 Gestreepte witbol 4 20 Kantige basterdwederik 39 Grote weegbree 4 21 Kropaar 310 Kweek 4 22 Melkeppe 311 Muurvaren 4 23 Moerasspirea 312 Pluimzegge 4 24 Straatgras 3

Op slechts 5 van de 27 bezochte monumenten zijn specifieke muurplanten aangetroffen.Het betreft:

FRIESCHE SCHUT (KSL43) Muurvaren (veel)KOMMERZIJL (KSL13) Muurvaren ( >50 ex)KANSTERVERLAAT (KSL44) Muurvaren (3 exemplaren)ZIELHOESTIL (KBR701) Zwartsteel ( >20 exemplaren)WETSINGERZIJL (KSL21) Muurvaren (veel)

Als zeer bijzonder zijn de 20 exemplaren Zwartsteel (zie figuur 1) op de Zielhoestil in Noordpolderzijl aan te merken. De Zwartsteel is verder in Groningen en Drenthe alleenbekend van Kielwindeweer. Het is een wettelijk beschermde varen (tabel 2 soort van deFlora en Faunawet) wat inhoud dat er een ontheffing vereist is als bij toekomstigeherstelwerkzaamheden zwartstelen zouden moeten worden verwijderd. De vindplaats isreeds sinds 2002 bij FLORON bekend. Zwartsteel staat als een vorstgevoelige soort teboek, toch heeft hij de vorstperiode in maart 2005 (tot -18C) prima overleefd.

Muurvaren is bij uitstek een pioniersoort die zich als een van de eerste 'typische'muurplanten kan vestigen. Met name de sluis te Wetsingerzijl (KSL21) is zeer rijkbegroeid met muurvarens. Deze sluis verkeert echter in een erbarmelijke staat zodat detoekomst van deze groeiplaats niet zeker is. Onder het kopje onderhoud en herstelworden tips gegeven hoe bij restauratiewerkzaamheden de aangetroffen muurplantenkunnen worden gespaard.

Figuur 1. Zwartsteel Figuur 2. Muurvaren

afbeeldingen overgenomen uit: Rothmaler 2000 Spectrum Akademischer VerlagOnderhoud en herstel Het ontstaan van een goed ontwikkelde muurvegetatie vergt enkele decennia.Muurvegetaties bezitten daarom een belangrijke natuurhistorische waarde. Maar ook zijnze zeer decoratief en verhogen de belevingswaarde van oude objecten.

In het verleden boden muren volop mogelijkheden voor een wilde plantengroei. In deloop van de 20e eeuw heeft de muurvegetatie in Nederland door sloop en schoonmaakvan de oude muren sterk aan oppervlak en kwaliteit moeten inleveren. Ook door hetgebruik van eigentijdse bouwmaterialen, die bijna niet verweren, zijn bij restauratie-werkzaamheden veel groeiplaatsen verloren gegaan. Muurplanten behoren hierdoor totn van de meest bedreigde plantengroepen van Nederland.

Het spreekt voor zich dat de genventariseerde monumentale bruggen en sluizen eenander doel dienen dan het huisvesten van een bedreigde plantengroep. Toch kan eenverantwoord muurbeheer goed samengaan met het in stand houden en beschermen vanmuurvegetaties.

Algemene beheermaatregelenHet meest basale beheer van muurplanten bestaat uit het ongemoeid laten van debetreffende muren. Onder gunstige omstandigheden ontstaan en ontwikkelenmuurvegetaties zich spontaan. Het achterwege laten van het schoonmaken van oudemuren door middel van hoge drukreiniging en gebruik van herbiciden(onkruidverdelgingsmiddelen) is dan ook een vorm van (passief) beheer waarmee veel tebereiken valt.

Beperkt beheer, zoals het periodiek verwijderen van op de muur groeiende zaailingenvan bomen kan voor het behoud van de muur gewenst zijn. Door de diktegroei van deboomwortels kan namelijk de constructie van de muur worden ontzet.

Restauratie van muren met muurvegetatieMuurplanten staan als muurvernielers bekend. Toch zijn het eerder sterke temperatuur-schommelingen en bijv. zware verkeersdruk die scheuren en verzakkingen veroorzaken.Vrijwel alle echte muurplanten wortelen zeer oppervlakkig en zijn hierdoor betrekkelijkmuurvriendelijk. Bomen en struiken kunnen zoals gezegd wel aanzienlijke schade aan demuur veroorzaken. De ideale methode om zowel de kademuren als de echte muurplantente beschermen is permanent muurvegetatievriendelijk onderhoud, waardoor wordtvoorkomen dat op termijn grote restauraties noodzakelijk zijn.

Als uit bouwkundig oogpunt toch herstel noodzakelijk is dan dient bij voorkeur te wordengekozen voor een gefaseerde aanpak waardoor zaden en sporen (kunnen) wordenaangevoerd vanuit nabijgelegen muurbegroeiingen. Door het aanbrengen vanmuurankers kunnen oude muren met een mooie begroeiing worden verstevigd zondernadelige gevolgen voor de vegetatie. Kleinschalig herstel waarbij alleen de slechte delenworden hersteld, gevoegd met kalkmortel (dus geen portland cement!) en deelsaangevuld met in de muur behorende stenen verdient de voorkeur. De mogelijkheid tothervestiging wordt aanzienlijk vergroot door te zorgen voor een terugliggende ruwevoeg. Aanwezige muurplanten kunnen bij voegwerkzaamheden eenvoudig wordengespaard door om de planten heen te voegen.

Als niet kan worden voorkomen dat de muur volledig wordt afgebroken en vervolgensopnieuw wordt opgebouwd dan kan de muurvegetatie eventueel samen met de specie enstenen waar ze instaat als een pakket worden verwijderd en bij de wederopbouw opdezelfde of een andere plek in de muur worden teruggezet. De planten moeten dantijdelijk, vochtig en koel worden opgeslagen. Het overplanten kan daarbij het besteworden uitgevoerd buiten het groeiseizoen (periode van het late najaar tot het vroegevoorjaar).

Tot slotIn het literatuur lijstje staan en aantal boeken vermeld welke informatie geven overmuurplanten en het muurplantenvriendelijk restaureren van monumenten. De KNNVhoopt door het uitvoeren van deze inventarisatie een bijdrage te hebben geleverd aaneen betere bescherming en de instandhouding van de muurvegetaties op monumentalebruggen en sluizen van het Noorderzijlvest.

Groningen, 3 october 2005

contactadres:W.J. StouthamerZoutstraat 17/3, Groningentel. 050 3143841 of 06 53223691Email stouthamer.wj@inter.nl.net

Bijlage 1.

Inventarisatieverslag per object

Object: KSL12 NORGERSLUIS, Huis ter Heide

Omschrijving: schutsluis Kolonievaart / NorgervaartCordinaten: 228.45 X 559.81Schouw: 22 augustus 2005

Hanenpoot Echinochloa crus-galliHarig wilgenroosje Epilobium hirsutumHoge cyperzegge Carex pseudocyperusGestreepte witbol Holcus lanatusGewone brunel Prunella vulgarisGewone paardenbloem Taraxacum officinaleGewoon varkensgras Polygonum aviculareGrote brandnetel Urtica dioicaLiggend vetmuur Sagina procumbensMelkeppe Peucedanum palustrePluimzegge Carex paniculataRoodzwenkgras Festuca rubraSchijfkamille Matricaria discoideaStraatgras Poa annuaWaterzuring Rumex hydrolapathumWolfspoot Lycopus europaeusZevenblad Aegopodium podagrariaZwart tandzaad Bidens frondosaZwarte els Alnus glutinosa

Object: KSL43 FRIESCHE SCHUT, Veenhuizen

Omschrijving: sluis in de KolonievaartCordinaten: 221.34 X 561.51Schouw: 22 augustus 2005

Blauw glidkruid Scutellaria galericulataBrede stekelvaren Dryopterus dilatataDicht havikskruid Hieracium vulgatumGewone es Fraxinus excelsiorGeoorde wilg Salix auritaGestreepte witbol Holcus lanatusGewone engelwortel Angelica sylvestrisGewone paardenbloem Taraxacum officinaleGewoon biggenkruid Hypochaeris radicataGrote wederik Lysimachia vulgarisHeermoes Equisetum arvenseHoge cyperzegge Carex pseudocyperusKantige basterdwederik Epilobium tetragonumMelkeppe Peucedanum palustreMoerasandoorn Stachys palustrisMoerasspirea Filipendula ulmariaMoeraswalstro Galium palustreMuurvaren Asplenium ruta-murariaRoodzwenkgras Festuca rubraSmalle weegbree Plantago lanceolataPluimzegge Carex paniculataSmalle stekelvaren Dryopteris carthusianaWaterzuring Rumex hydrolapathumWolfspoot Lycopus europaeusWijfjesvaren Athyrium filix-femina

Zachte berk Betula pubescensZwart tandzaad Bidens frondosaZwarte els Alnus glutinosa

Object: KSL48 VEENHUIZERSLUIS, Veenhuizen

Omschrijving: groene sluis Cordinaten: 221.82 X 561.26Schouw: 22 augustus 2005

Blauw glidkruid Scutellaria galericulataGestreepte witbol Holcus lanatusGewone ereprijs Veronica chamaedrysGewone veldbies Luzula campestrisGewoon biggenkruid Hypochaeris radicataGewoon duizendblad Achillea millefoliumGewoon struisgras Agrostis capillarisHeermoes Equisetum arvenseHoge cyperzegge Carex pseudocyperusKleine leeuwentand Leontodon saxatilisKluwenzuring Rumex conglomeratusKweek Elytrigia repensMelkeppe Peucedanum palustreMoerasandoorn Stachys palustrisMoerasspirea Filipendula ulmariaMoeraswalstro Galium palustrisPluimzegge Carex paniculataRood zwenkgras Festuca rubra

Ruige zegge Carex hirtaSchapenzuring Rumex acetosellaSmalle weegbree Plantago lanceolataVertakte leeuwentand Leontodon autumnaleWaterzuring Rumex aquaticaWolfspoot Lycopus europaeusZwart tandzaad Bidens frondosa

Object: KSL39 KOLONIESLUIS, Veenhuizen

Omschrijving: sluis in VeenhuizerkanaalCordinaten: 224 X 559Schouw: 22 augustus 2005

Akkerdistel Cirsium arvenseBlauw glidkruid Scutellaria galericulataBoerenwormkruid Tanacetum vulgareEngels raaigras Lolium perenneFramboos Rubus idaeusGestreepte witbol Holcus lanatusGewone berenklauw Heracleum sphondyliumGewone engelwortel Angelica sylvestrisGewone hoornbloem Cerasticum fontanum (vulgare)Gewone paardenbloem Taraxacum officinaleGewone veldbies Luzula campestrisGrote brandnetel Urtica dioicaHaagwinde Calystegia sepium

Heermoes Equisetum arvenseKantige basterdwederik Epilobium tetragonumKropaar Dactylis glomerataKruipende boterbloem Ranunculus repensMoerasspirea Filipendula ulmariaPluimzegge Carex paniculataRood zwenkgras Festuca rubraRuige zegge Carex hirtaSmalle weegbree Plantago lanceolataWatermunt Mentha aquaticaWilgenroosje Chamerion angustifoliumWitte dovenetel Lamium albumWolfspoot Lycopus europaeusWijfjesvaren Athyrium filix-feminaZachte berk Betula pubescensZomereik Quercus roburZwart tandzaad Bidens frondosaZwarte els Alnus glutinosa

Object: KBR22 ERNSTHEMERTIL, Eenrum

Omschrijving: smalle, vaste brug over Kanaal Baflo-MensingerweerCordinaten: 227.25 X 597.84Schouw: 22 augustus 2005

Smalle weegbree Plantago lanceolataHondsdraf Glechoma hederaRood zwenkgras Festuca rubra

Object: KBR16 SCHOLTENSTIL, Wehe den Hoorn

Omschrijving: vaste brug over Hoornse VaartCordinaten: 224.40 X 597.28Schouw: 22 augustus 2005Opmerking: zeer onlangs gerestaureerd; geen enkele begroeiing

Object: KBR17 DIJKSTIL, Leens

Omschrijving: vaste brug over Hoornse VaartCordinaten: 222.15 X 597.55Schouw: 22 augustus 2005Opmerking: geen begroeiing op de muren van de bruggehoofden.

Object: KBR18 HELLENSTERTIL, t Stort (Leens)

Omschrijving: vaste brug over Hoornse Vaart / Hunsingo kanaal (in de volksmond ookwel geheten: Scheefstertil)

Cordinaten: 221.78 X 596.70Schouw: 22 augustus 2005Opmerking: geen begroeiing op de muren van de bruggehoofden

Object: KBR21 ZUIDEMAS KLAP, Niekerk

Omschrijving: verticale beweegbare brug (1879) over Hunsingo kanaal

Cordinaten: 217.19 X 596.19Schouw: 22 augustus 2005Opmerking: Recent gerestaureerd; dus geen begroeiing op de muren van de

bruggehoofden.(Tussen wegdek/bruggehoofd noordzijde groeit Gewone vlier)

Object: KSL20 HUNSINGOSLUIS, Zoutkamp

Omschrijving: schutsluis Hunsingo kanaalCordinaten: 215.77 X 595.19Schouw: 22 augustus 2005

Gewone vlier Sambucus nigra

Object: ELECTRA

Omschrijving: gemaal De Waterwolf in Kommerzijlsterriet / ReitdiepCordinaten: 219.44 X 592.29Schouw: 22 augustus 2005 muren waterinlaat (recent gerestaureerd)Opmerking: achterzijde verboden voor onbevoegden, dus niet bekeken

(duikteams aanwezig)

Gewone melkdistel Sonchus oleraceusGrote weegbree Plantago major (major)Wolfspoot Lycopus europaeus

Object: KSL13 KOMMERZIJL, Kommerzijl

Omschrijving: vaste brug over KommerzijlsterdiepCordinaten: 217.467 X 589.39Schouw: 22 augustus 2005Opmerking: vrij veel Muurvarens groeien op het middenstuk van de brug noordzijde

Engels raaigras Lolium perenneGewone melkdistel Sonchus oleraceusGewone paardenbloem Taraxacum officinaleGewoon varkensgras Polygonum aviculareGrote brandnetel Urtica dioicaGrote weegbree Plantago major (major)Grote wederik Lysimachia vulgarisKantige basterdwederik Epilobium tetragonumKlein kruiskruid Senecio vulgareMuurvaren Asplenium ruta-murariaStraatgras Poa annuaUitstaande melde Atriplex patulaWolfspoot Lycopus europaeus

Object: KSL1 OOSTERDIJKSHORNERVERLAAT, Ten Boer

Omschrijving: sluis in WesterwijtwerdermaarCordinaten: 224.89 X 589.73Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: stenen walkanten tussen beide schutten tamelijk vervallen

Akkerkool Lapsana communisAkkervergeet-mij-nietje Myosotis arvensisBlaartrekkende boterbloem Ranunculus sceleratusEngels raaigras Lolium perenneFiorin Agrostis stoloniferaFluitenkruid Anthriscus sylvestrisGekroesde melkdistel Sonchus asperGewone engelwortel Angelica sylvestrisGewone es Fraxinus excelsiorGewone esdoorn Acer speudoplatanusGewone hoornbloem Cerasticum fontanum (vulgare)Gewone melkdistel Sonchus oleraceusGewone paardenbloem Taraxacum officinaleGrote brandnetel Urtica dioicaGrote weegbree Plantago major (major)Harig wilgenroosje Epilobium hirsutumHerderstasje Capsella bursa-pastorisKlein kruiskruid Senecio vulgareKluwenzuring Rumex conglomeratusKropaar Dactylis glomerataKruipende boterbloem Ranunculus repensKrulzuring Rumex crispusKweek Elytrigia repensPaarse dovenetel Lamium purpureum

Perzikkruid Persicaria maculosaRidderzuring Rumex obtusifoliusRiet Phragmites australisRoodzwenkgras Festuca rubraSmalle weegbree Plantago lanceolataSpiesmelde Atriplex prostrataStraatgras Poa annuaValse voszegge Carex otrubaeVeerdelig tandzaad Bidens tripartitaViltige basterdwederik Epilobium parviflorumVogelmuur Stellaria mediaWaterzuring Rumex hydrolapathumWitte dovenetel Lamium albumWolfspoot Lycopus europaeusZwart tandzaad Bidens frondosa

Object: KBR56 WESTERWIJTWERDERDRAAI, Westerwijtwerd

Omschrijving: horizontale draaibrug over WesterwijtwerdermaarCordinaten: 238.85 X 594.82Schouw: 23 augustus 2005

Gewone paardenbloem Taraxacum officinale

Object: KBR57 BOERDAMSTERDRAAI, Middelstum

Omschrijving: horizontale draaibrug over BoterdiepCordinaten: 238.18 X 595.46Schouw: 23 augustus 2005

Opmerking: geen enkele begroeiing; vrij nieuw metselwerk bruggenhoofden

Object: KSL44 KANSTERVERLAAT, Kantens

Omschrijving: kademuur van een oud verlaat in het BoterdiepCordinaten: 238.85 X 594.82Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: bruggenhoofden nieuw. In het tweede vak van de stenen wal (naast

het perkje met schandpaal) groeien 3 Muurvarens. NB ook op de nabijgelegen molen.

Basterdwederik spec. Epilobium spec.Gewone es Fraxinus excelsiorGewone esdoorn Acer speudoplatanusGewone paardenbloem Taraxacum officinaleMuurvaren Asplenium ruta-muraria

Object: KBR15 OUDETIL, Uithuizen

Omschrijving: vaste betonnen brug over Oude maarCordinaten: 240.04 X 602.18Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: geen enkele begroeiing; vrij nieuw metselwerk bruggenhoofden

Object: KBR701 ZIELHOESTIL, Usquert

Omschrijving: oude sluis in de zeewering in de Zijlriet(aan de zijde vh Wad afgesloten dmv. damwand)

Cordinaten: 204.44 X 605.83Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: In het midden bovenaan de westelijke sluismuur recht onder het rad

groeien een 20 tal Zwartsteel varens. Zwartsteel staat op de Rode lijsten is beschermd! (tabel van de Flora en Faunawet) Bij toekomstigeherstelwerkzaamheden moeten de varens gespaard worden. NB. Sterk is bij herstel in overweging te nemen de sluis weer (beperkt)te laten functioneren o.a. tbv aal en driedoornig stekelbaarsje, of eenvistrap te realiseren zoals op Texel en bij Termuntenzijl

Zwartsteel Asplenium adiantum-nigrumMuurpeper Sedum acre

Object: KSL33 WACHTER (KLIEF), Warffum

Omschrijving: sluis in de voormalige zeewering / WarffumermaarCordinaten: 233.02 X 602.91Schouw: 23 augustus 2005

Opmerking: sporadische begroeiing

Gewone paardebloem Taraxacum officinaleGewoon duizendblad Achillea millefoliumRoodzwenkgras Festuca rubraSmalle weegbree Plantago lanceolata

Object: KSL40 WARFFUMERVERLAAT, Warffum

Omschrijving: sluis in de WarffumermaarCordinaten: 232.62 X 601.80Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: Gerestaureerd in 2005, geen enkele begroeiing

Object: KBR40 HEN DUURSTIL, Warffum

Omschrijving: vaste brug over WarffumermaarCordinaten: 233.05 X 600.92Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: gemetselde bruggehoofden; sporadisch begroeid

Wolfspoot Lycopus europaeus

Object: KBR43 NIEUWETIL, Tinallinge

Omschrijving: smalle ijzeren wandel- en fietsbrug over de Rasquerdermaar bij OudeWeer

Cordinaten: 232.58 X 597.59Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: gemetselde bruggenhoofden; waarschijnlijk sporadisch begroeid; dit is

niet goed te zien vanwege de begroeiing (struikgewas) er voor

Object: KSL23 SCHOUWERZIJLSTERSLUIS/-BRUG, Schouwerzijl

Omschrijving: sluis/brug in de Kromme RakenCordinaten: 225.78 X 594.42Opmerking: schitterende oude sluis; nauwelijks begroeidSchouw: 23 augustus 2005

Gewone melkdistel Sonchus oleraceusKleefkruid Galium aparineKoninginnenkruid Eupatorium cannabinum

Object: KSL2 WINSUMER/ EN SCHAPHALSTERZIJLEN, Winsum

Omschrijving: sluis/brug (en een nieuw gemaal) WinsumerdiepCordinaten: 226.69 X 594.16Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: restauratie/verbouwing zojuist voltooid; geen enkele begroeiing

(aannemer ruimt laatste bouwafval op) NB. Grote delen zijn met cement aangesmeerd!? Onbegrijpelijk,gemiste kans, zeer lelijk. Zoals het zou moeten zie Schouwerzijl,Aduarderzijlen en de recentelijk herstelde grote zeesluis bij Zoutkamp.

Object: KSL4 NIEUW ADUARDERZIJL, Aduarderzijl

Omschrijving: sluis uit 1867 in het AduarderdiepCordinaten: 227.14 X 593.14Opmerking: mooie oude sluis; prima staat van onderhoudSchouw: 23 augustus 2005

Basterdwederik spec. Epilobium spec.Canadese fijnstraal Conyza canadensisGrote brandnetel Urtica dioicaGrote weegbree Plantago majorHondsdraf Glechoma hederaKweek Elytrigia repensKropaar Dactylis glomerataRoodzwenkgras Festuca rubraRidderzuring Rumex obtusifolius

Object: KSL8 ADUARDERZIJL, Aduarderzijl

Omschrijving: sluis uit 1706 in het AduarderdiepCordinaten: 227.14 X 593.14Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: restauratie 1992; geen begroeiing

Object: KSL21 Wetsingerzijl, Wetsingerzijl

Omschrijving: sluis in de SauwerdermaarCordinaten: 229.56 X 590.49Schouw: 23 augustus 2005Opmerking: Zeer veel Muurvarens! Rijkelijk begroeit.

NB erbarmelijke staat van onderhoud (gedeeltelijk ingestort)

Gewone melkdistel Sonchus oleraceusGrote brandnetel Urtica dioicaHaagwinde Calystegia sepiumKleefkruid Galium aparineKweek Elytrigia repensMuurvaren Asplenium ruta-murariaVertakte leeuwentand Leontodon autumnalisWolfspoot Lycopus europaeus

Bijlage 2.

Literatuur

Handleiding voor de bescherming van bedreigde muurplanten. Anonymus 1990, 2e druk.Ministerie van landbouw en visserij, Den Haag.

Muurplanten in Noord-Holland: bijzonder en bedreigd. Denters, T. 1990. ProvincieNoord-Holland, Dienst Ruimte en Groen.

Levende muren, 1995, uitgave Gemeente Maastricht & Natuurhistorisch Genootschap inLimburg, ISBN 90 73094 151

Muurplanten van de Diepenring. Een onderzoek naar het voorkomen van muurplanten inhet centrum van de stad Groningen in 1998. Werkgroep Florakartering Stad Groningeni.s.m. Plantenwerkgroep KNNV afd. Groningen

Evaluatie Beschermingsplan Muurplanten, Bert Maes/Piet Bakker, Expertisecentrum LNV,rapport nr. 2002/154

De Koppelpoort, 2004, Bureau Monumentenzorg Amersfoort en Uitgeverij THOTH Bussum(www.thoth.nl), ISBN 90 6868 3748, zie bladzijden 87, 119 t/m 126

Onderhoud en herstelRestauratie van muren met muurvegetatieTot slot