7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 1/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 2/215

902.«  76

Р ә ’ ] ч и л ә р :

т а р и х 'е л м л ә р и д о к т о р у , п р о ф е с с о р Т Е Ј М У Р Б Ү Н Ј А Д О Вс ә н ә т ш ү н а с л ы г д о к т о р у Н Ә С И Р Р З А Ј Е В ,

т а р и х е л м л ә р и н а м и з ә д и М Ә М М Ә Д Ә Л И Һ Ү С Е Ј Н О В .Е л м и р е д а к т о р у :  

т а р и х е л м л э р и д ѳ к т о р у В э л и Ә Л И Ј Е В

Ҝ ө ј ү ш о в Р .

  76 А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о ҝ и ј а с ы . Б ., И ш ы г , 1985.186 с ә һ . ш э к .

А зәр.Јајчан әразиси , м үхтәлиф дөврлзрә аид археолож и абидәләрләзәнхиндир. Бу зәнкинли к бәш әр тарихини н ән гәдим чағлары ндан —П але- .

олитдән баш лајараг, та инкиш аф етм иш ф еодализм дөврүнадәк интенсннјаш ајы ш ы н нәтиҹәсидир.С овет һаким ијјәти илләриндә м адди -м адәни јјәт абпдәләрим изин кениш

м игјаслы араш ды ры лм асьі чохлу археолож и м атериаллар топлам аға им кавверм иш дир. М үәллиф А зәрбајчан тарнхинин ән м үхтәлиф дөврләринииш ы глј1нды рм аг бахы м ы ндан овәзсиз сајы лан һәм ин гајнаглар әсасы ндаА зәрбајҹанда ибтидаи иҹм а гурулуш унун в ә илк синиф ли чом ијјәтин б а ш - лы ча м әрһәлоләрини изләм иш дир.

, Ә сәр ы үтәхзссисләр вә ҝониш охучу күтләси үчүн иәзәрдә тутулм уш -д у р .

0507000000 „ л

  М 6 5 4 - 8 6 4 : 02-6

g ) И ш ы г 1983.

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 3/215

  д Р Һ У Г А Р Д А Ш Ы , А З д Р Б А Ј Ч А н  С С Р Е А - Н Ы Н Ү Х Б И Р Ү З В Ү . Ф д Л С д Ф д  Е Л Л д Р И Д О К Т О Р У . П Р О Ф Е С С О Р З И Ј д Д -  Ц И Н Ҝ Ө Ј Ү Ш О В У Н Э З И З Х А Т И Р д С И Н д

  Е Д А К Т О Д А Н

А з ә р б а ј ч а н т а р и х и н и н б и р ч о х м ә с ә л ә л ә р и н и н ө ј р ә - 

н и л м ә с и н д ә һ ә л л е д и н и ә һ ә м и јј ә т к ә с б е д ә н ү м у м и л ә ш -  д и р и ч и а р х е о л о ж и ә с ә р л ә р и н ј а з ы л м а с ы ч о х в а ч й б д и р . Б у б а х ы м д а н . Б . К ө ј ү ш о в у н «А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о к и -  ј а с ы » ә с ә р и т ә г д и р ә л а ј и г д и р .

А з ә р б а ј ч а н ы н з ә н к и н м а д д и - м ә д ә н и јј ә т а б и д ә л ә р и  һ ә л ә к е ч ә н ә с р и н и к и н ч и ј а р ы с ы н д а н к ө р к ә м л и р у с eə  х а р и ч и ө л к ә а л и м л ә р и н и н , с ә ј ј а һ л а р ы н д и г г ә т и н и ч ә л б  е т м и и ід и р .

Л а к и н А з ә р б а ј ч а н ы н т а р и х и а б и д ә л ә р и н и н г о р у н м а - 

с ы , т ә д г и г и eə т ә б л и ғ и с а һ ә с и н д ә ә с а с л ы е л м и т ә д г и г а т  ш и л ә р и н и н м е јд а н а к ә л м ә с и ј а л н ы з С о в е т һ а к и м и ј ј ә т и - н и н г ә л ә б ә с и н д ә н с о н р а м ү м к ү н о л м у ш д у р . И н д и ј ә д ә к  С о в е т А з ә р б а ј ч а н ы ә р а з и с и н д ә ј ү з л ә р л ә т а р и х и а б и д ә  г е ј д ә а л ы н ы б ө ј р ә н и л м и ш д и р .

Б ү т ү н б у т ә д г и г а т л а р ы н н ә т и ч ә л ә р и м ү х т ә л и ф м о н о г р а ф и к в ә к и ч и к һ ә ч м л и е л м и ә с ә р л ә р д ә г и с м ә н ө з ә к - с и н и т а п с а д а , у з у н и л л ә р д и р к и , ү м у м и А з ә р б а ј ч а н  а р х е о л о к и ј а с ы н ы н н ә ш р о л у н м а с ы н ы х а л г ы м ы з с ә б и р - 

с и з л и к л ә к ө з л ә ј и р д и .Б у с а һ ә д ә и л к т ә ш ә б б ү с Т . Ә . Б ү н ј а д о в т ә р ә ф и н д ә н  ј а з ы л м ы ш « А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о к и ј а с ы н ы н о ч е р к л ә р и » (1962-ч и и л ) в д М . М . һ ү с е ј н о в у н « А з ә р б а ј ч а н а р х е о - л о к и ј а с ы » (д а ш д ө в р ү — 1975) а д л ы ә с ә р л ә р и л ә к ө с т ә - р и л м и ш д и р . Л а к и н һ ә м и н ■в а х т д а н к е ч ә н м ү д д ә т д д А з ә р - б а ј ч а н С С 'Е А Т а р и х И н с т и т у т у н у н а р х е о л о ж и е к с п е - д и с и ј а л а р ы т ә р ә ф и н д ә н р е с п у б л и к а м ы з ы н т а р и х в ә  м ә д ә н и јј ә т а б и д ә л ә р и н и н к е н и ш п л а н д а е л м и т ә д г и г и  

с а ј ә с и н д ә ч о х м ү һ ү м н а и л и јј ә т л ә р г а з а н ы л м ы ш д ы р .3

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 4/215

Б е л ә н а и л и ј ј ә т л ә р и н е л м и ә с ә р л ә р д ә ш ә р һ и н ә б ө ј ү к е һ - т и ја ч д у ј у л у р . . Б . К ө ј ү ш о в ө з м о н о г р а ф и ј а с ы и л ә  

А з ә р б а ј ч а н . а р х е о л о к и ј а с ы н ы н с о н н а и л и ј ј ә т л ә р и н и и л к  д ә ф ә д и р к и , ү м у м и л ә ш д и р и л м и ш ф о р м а д а ә к с е т д и р м ғ - ј ә т ә ш д б б ү с к ө с т ә р м и ш д и р . .

  . Б . К ө ј ү ш о в А з ә р б а ј ч а н ә р а з и с и н д ә е . a. I м и н и л - 

л и к д ә ј а р а н м ы ш г ү д р ә т л и А л б а н д ө в л ә т и н и н т а р и х и н ә в ә  м а д д и -м ә д ә н и ј ј з т и н ә д а и р г и ј м ә т л и е л м и т ә д г и г а т ә с ә р - л ә р и н и н м ү ә л л и ф и к и м и к е н и ш о х у ч у к ү т л ә с и н ә ј а х ш ы  т а н ы іи д ы р . Б у ј е н и ә с ә р и н д ә о , А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о г л а -  р ы н ы н с о н и л л ә р к з р к и н ф ә а л и ј ј ә т и н ә т и ч ә с и н д ә ә л д ә  е т д и к л ә р и б и р ч о х м ү һ ү м е л м и н а и л и ј ј ә т л ә р и , х ү с у с и л ә  А з ә р б а ј ч а н ы н д ү н ј а д а и л к и н с а н ы н т ә ш ә к к ү л б е ш и ј и  о л д у ғ у н у с ү б у т а је т и р ә н А з ы х , Т а ғ л а р в ә б . м а ғ а р а л а р -  д а к ы Д а ш д ө в р ү м ә с к ә н л ә р и , ә н г ә д и м ә к и н ч и в ә м а л -  

о а р т а ј ф а л а р ы н һ ә ј а т т ә р з и , и л к и н ш ә һ ә р м ә д ә н и ј ј ә т и , а н т и к , а л б а н , е л з ч ә д ә и л к в ә и н к и ш а ф е т м и ш о р т а ә с р  д ө в р л ә р и а б и д ә л ә р и в д г ә д и м ш ә һ ә р л ә р и м и з и н м а д д и - м ә д ә н и јј ә т и б а р ә д ә ј ы ғ ч а м , м а р а г л ы м э ’л у м а т в е р м и ш -  д и р .

Ш ү б һ ә с и з к и , б е л ә г ы с а һ ә ч м л и ә с ә р д ә А з ә р б а ј ч а н  а р х е о л о к и ј а с ы п р о б л е м л ә р и н и һ ә р т ә р ә ф л и , к е н и ш ш ә - к и л д ә ә һ а т ә е т м ә к м ү м к ү н д е ји л д и р . Б у м ә г с ә д и м ү ә л - л и ф ө з ү д ә г а р ш ы ј а г о ј м а м ы ш д ы р . Ö, А з ә р о а ј ч а н ы н  

м а д д и - м ә д ә н и ј ј ә т а б и д ә л ә р и н и н т ә д г и г и с а һ ә с и н д ә һ ә л ә  к е ч ә н ә с р д ә н б а ш л а ј а р а г к ө р ү л м ү ш б ү т ү н е л м и а х т а - р ы ш л а р ы д и г г ә т л ә а р а і и д ы р ы б м а р а г л ы ә с ә р ј а з м ы ш - д ы р . Ә с ә р б и р н ө в А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о к и ј а с ы н ы н о ч е р к - л ә р и о л у б , а р х е о л о г л а р , т а р и х ч и л ә р , с ә н ә т ш ү н а с л а р  8д б . м ү т ә х ә с и с с л ә р , е л д ч ә д ә а л и м ә к т ә б т ә л ә б ә л ә р и ү ч ү н  о л д у г ч а ә һ ә м и ј ј ә т л и д и р . К и т а б ы н . м ү с б ә т ч ә һ ә т л ә р и н д ә н  б и р и д ә о н у н к е н и ш и л л ү с т р а т и в м а т е р и а л л а р л а т ә ч - һ и з о л у н м а с ы д ы р .

Ə cə pdş п р о б л е м л ә р ш ә к л и н д ә , т а м а ч ы л м а ј а н б э ’з и  м ә с ә л ә л ә р и н г о ј у л у ш у д и г г ә т и ч д л б е д и р . Б у п р о б л е м - л ә р и н г ы с а д а о л с а , м ү ә л л и ф т ә р ә ф и н д ә н ш ә р һ и в е р и л -  м и ш д и р .

Ә м и н и к к и , о х у ч у л а р «А з ә р б а ј н а н а р х в о л о к и ј а с ы »  ә с ә р и н д ә н х е ј л и ф а ј д а л ы в ә ә һ ә м и ј ј ә т л и м э ’л у м а т а л а  б и л э ч д к л э р .

В Ә Л И Э Л И ] Е В  

т а р и х е л м л э р и д о к т о р у .4

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 5/215

M Y Ә Л Л И Ф Д Э Н  

Ә л в е р и ш л и т ә б и и -ҹ о ғ р а ф и ш ә р а и т и о л а н А з ә р б а ј ч а н э р а - з и с и д ү н ј а д а и н с а н ы н ф о р м а л а ш д ы ғ ы и л к м ә с к ә н л ә р д ә н - д и р . А р а с ы к ә с и л м ә д ә н ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н и о л м у ш б у т о р п а г  ч ә м и ј ј ә т т а р и х и н и н м ү х т ә л и ф м ә р һ ә л ә л ә р и н и ө з ү н д ә э к с  

е т д и р ә н з ә н к и н а б и д ә л ә р д и ј а р ы д ы р . Б у а б и д ө л ә р ә с а с ө н  и б т к д а и и н с а н л а р ы н м ә с к ә н л ә р и о л а н т ә б и и м а ғ а р а л а р д а н , м ү х т ә л и ф н ө в л ү г ә д и м ј а ш а јы ш ј е р л ә р и н д ә н , г ә б и р и с т а н - л ы г л а р д а н , с ә н ә т е ’м а л а т х а н а л а р ы н д а н , г а ј а ү с т ү т ә с в и р - л ә р д ә н , г ә д и м с у з а р м а с и с т е м и н и ө з ү н д ә ә к с е т д и р ә н к а н а л  в ә б ә н д л ә р д ә н , ј о л в ә к ө р п ү г а л ы г л а р ы н д а н , һ ә м ч и н и н м ү д а - ф и ә х а р а к т е р л и м ү х т ә л и ф т и к и л и л ә р д ә н и б а р ә т д и р .

һ ә р б и р х а л г ы н м и л л и с ә р в ә т и с а јы л а н м а д д и -м ә д ә н и ј - ј ә т а б и д ә л ә р и е ј н и з а м а и д а һ ә м и н х а л г ы н т а р и х и н и в ә  

м ә д ә н и ј ј ә т и н и ө ј р ә н м ә к ү ч ү н ә в ә з с и з м ә н б ә л ә р д и р . Ј а д е л л и  и ш ғ а л ч ы л а р ы н а р д ы -а р а с ы к ә с и л м ә ј ә н һ ү ҹ у м л а р ы , ө л к ә д ә  б а ш в е р м и ш и г т и с а д и , с и ј а с и в ә д и н и -и д е о л о ж и д ә ј и ш и к - л и к л ә р н ә т и ҹ ә с и и д ә А з ә р б а ј ҹ а н ы н т а р и х в ә м ә д ә н и ј ј ә т  а б и д ә л ә р и ҹ и д д и д а ғ ы н т ы л а р а м э ’р у з г а л м ы ш д ы р . Б у п р о - с е с д ә А з ә р б а ј ч а н д а б а ш в е р м и ш д а х и л и ф е о д а л м ү һ а р и б ә - л ә р и н и н д ә д а ғ ы д ы ҹ ы т э ’с и р и а з о л м а м ы ш д ы р . Б ү т ү н б у н - л а р а б а х м а ј а р а г , т о р п а г ө з г о ј н у и д а т а р и х и м и з ү ч ү н с о н  

д ә р ә ҹ ә г и ј м ә т л и о л а н м а д д и а б и д ә л ә р с а х л а м ы ш д ы р - Б у  а б и д ә л ә р и н г о р у н м а с ы н а , ө ј р ә н и л м ә с и н ә в ә и с т и ф а д ө с и н ә  х а л г г а јғ ы с ы ј а л н ы з А з ә р б а ј ҹ а м д а С о в е т һ а к и м и ј ј ә т и н и н  г ә л ә б ә с и н д ә н с о и р а м ү м к ү н о л м у ш д у р . А з ә р б а ј ҹ а н Х а л г  

о м и с с а р л а р Ш у р а с ы ө з ф ә а л и ј ј ә т и н и н и л к к ү к л ә р и н д ә н  т а р и х в ә м ә д ә н и ј ј ә т а б и д ә л ә р и и и н - г е ј д ә а л ы н м а с ы в ә  ө ј р ә н и л м ә с и и л ә б а ғ л ы б и р с ы р а т ә д б и р л ә р к ө р м ү ш в ә  т а р и х и н ө ј р ә н и л м ә с и н д ә а б и д ө л ә р и н б и р м ә н б ә к и м и р о л у - н у н а р т ы р ы л м а с ы н а з ә м и н ј а р а т м ы ш д ы р . Б у м ә г с ә д л ә 20-ҹ и  

и л л ә р д ә б и р с ы р а г ә р а р в ә г ә т н а м ә л ә р г ә б у л е д и л м и ш д и р - 1924-ҹ ү и л и н м а р т ы н д а а б и д ә л ә р и н г о р у н м а с ы н а в ә и с т и - ф а д ә с и н ә д а и р х ү с у с и д е к р е т в е р и л м и ш д и р . Е ј н и з а м а н д а

5

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 6/215

б у м ә с ә л ә А з ә р б а ј ч а н С С Р -и н о н с т и т у с и ј а с ы н д а т ә с б и т  е д и л м и ш д и р . О р а д а д е ј и л и р : «Д ө в л ә т м э ’н э в и с ә р в ә т л ә р и  м ү һ а ф и з ә е т м ә к в ә а р т ы р м а г , б у н л а р д а н с о в е т а д а м л а р ы - н ы н м э ’н э в и в ә е с т е т и к т ә р б и ј ә с и ү ч ү н , о н л а р ы н м ә д ә н и  с ә в и ј ј ә с и н и н ј ү к с ә л д и л м ә с и ү ч ү н к е н и ш и с т и ф а д ә е т м ә к  г а ј ғ ы с ы н а г а л ы р -..» о н с т и т у с и ј а н ы н 66-ч ы м а д д ә с и н д ә  

и с ә т а р и х и а б и д ә л ә р и н м ү һ а ф и з ә с и г а јғ ы с ы н а г а л м а ғ ы н  б ү т ү н в ә т ә н д а ш л а р ы н б о р ч у в ә в ә з и ф ә с и о л д у ғ у х ү с у с и г е ј д  е д и л м и ш д и р .

Н ә з ә р ә а л м а г л а з ы м д ы р к и , А з ә р б а ј ч а н ә р а з и с и н д ә б ә - ш ә р ч ә м и ј ј ә т и н и н т а р и х и 2 м и л ј о н и л ә ј а х ы н б и р д ө в р ү  ә һ а т ә е д и р . Б у н д а н ј а л н ы з с о н и к и м и н и л һ а г г ы н д а а з -ч о х  ј а з ы л ы м э ’л у м а т л а р г а л м ы ш д ы р . М ү х т ә л и ф д и л л ә р д ә о л а н  б у м э ’л у м а т л а р ы н х е ј л и һ и с с ә с и о г ә д ә р д ә е ’т и б а р л ы д е ј и л - д и р . О н а к ө р ә д ә ә р а з и м и з д ә и н с а н ч ә м и ј ј ә т и н и н и н к и ш а ф  т а р и х и н и н ч о х б ө ј ү к б и р д ө в р ү н ү н м ә н з ә р ә с и н и ј а л н ы з  а р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р ә с а с ы н д а б ә р п а е т м ә к м ү м к ү к д ү р . А р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р н ә т и ҹ ә с и н д ә а ш к а р о л у н м у ш м а т е р и а л л а р ә с а с ы н д а А з ә р б а ј ҹ а н ы н г ә д и м т а р и х и н и н б и р с ы р а  м ү п ү м п р о б л е м л ә р и н и , о ҹ ү м л ә д ә н м ү х т ә л и ф д ө в р л ә р д ә  х а л г ы н т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы н ы , о н у н м ә и ш ә т и н и , с о с и а л в ә  м ә д ә н и и н к и ш а ф м ә н з ә р ә с и н и , с и н и ф л ә р и н в ә д ө в л ә т и н ј а - р а н м а п р о с е с и н и , д и н и -и д е о л о ж и п р о с е с л ә р и в ә с . ө ј р ә н м ә к  

о л у р . Б ү т ү н б у н л а р л а ј а н а ш ы , а р х е о л о ж и а б и д ә л ә р и н ө јр ә - н и л м ә с и к ә н ч н ә с л и н т ә р б и ј ә с и н д ә , д ү н ј а к е р ү ш ү н ү н ф о р м а - л а ш м а с ы н д а , о н л а р д а б е ј н ә л м и л ә л ч и л и к в ә в ә т ә н п ә р в ә р л и к  к и м и н ә ч и б һ и с с л ә р и н а ш ы л а н м а с ы н д а м ү һ ү м ә һ ә м и ј ј ә т  к ә с б е д и р .

Д е ј и л ә н л ә р д ә н а ј д ы н о л у р к и , А з ә р б а ј ҹ а н т а р и х и н и н  ө ј р ә н и л м ә с и н д ә , х а л г ы н т ә ш ә к к ү л ү в ә ф о р м а л а ш м а с ы п р о - с е с и н и н и з л ә н и л м ә с и н д ә а р х е о л о к и ј а е л м и н и н - р о л у с о н  д ә р ә ҹ ә б ө ј ү к д ү р .

О х у ҹ у л а р а т ә г д и м о л у н а н б у ә с ә р ә с а с ә н С о в е т А з ә р б а ј - ҹ а н ы ә р а з и с и н д ә к и а р х е о л о ж и а б и д ә л ә р ә в ә о н л а р д а н ә л д ә  о л у н м у ш м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы н а һ ә с р е д и л м и ш д и р - Ә л б ә т т ә , к и ч и к б и р ә с ә р д ә А з ә р б а ј ҹ а н а р х е о л о г л а р ы н ы н  б ө ј ү к з ә һ м ә т һ е с а б ы н а а ш к а р в ә т ә д г и г е т д и к л ә р и а б и д ә - л ә р , о н л а р д а н т о п л а н м ы ш к ү л л и м и г д а р д а м а д д и -м ә д ә н и ј - ј ә т г а л ы г л а р ы һ а г г ы н д а ә т р а ф л ы б ә һ с е т м ә к м ү м к ү н д е ј и л - д и р . О н а к ө р ә д ә б и з ј а л н ы з б и р г р у п а б и д ә л ә р в ә о н л а р ы н  

м а т е р и а л л а р ы б а р ә д ә о л д у г ч а г ы с а м э ’л у м а т л а к и ф а ј ә т - л ә н и р и к .

6

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 7/215

я -

I А З Ә Р Б А Ј Ҹ А Н Ы Н  

А Р Х Е О Л О Ж И Ҹ Ә Һ Ә Т Д Ә Н Ө Ј Р Ә Н И Л М Ә С ИТ А Р И Х И Н Д Ә Н

Б ә ш ә р ч ә м и ј ј ә т и н и н б ү т у н д ө в р л ә р и н ә а и д з ә н к и н а б и - д ә л ә р д и ј а р ы о л а н А з ә р б а ј ч а н һ ә л ә к е ч ә н ә с р д ә н д ү н ј а н ы н  м ү х т ә л и ф и х т и с а с с а һ и б л ә р и н и н д и г г ә т и н и ч ә л б е т м и ш д и р . 

ө р к ә м л и А з ә р б а ј ҹ а н т а р и х ч и с и А . Б а к ы х а н о в ө з ү н ү н  

« ү л ү с т а н и —И р ә м » ә с ә р и н д ә т а р и х и һ а д и с ә л ә р и ш ә р һ  е д ә р к ә н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т а б и д ә л ә р и н д ә н б и р м ә н б ә к и м и  ф а јд а л а н м ы ш д ы р . А . Б а к ы х а н о в у н Г ә б ә л ә , Д ә р б ә н д , и л - к и л ч а ј с ә д л ә р и в ә б а ш г а а б и д ә л ә р һ а г г ы н д а в е р д и ј и м э ’л у м а т ө з ә һ ә м и ј ј ә т и н и и н д и ј ә д ә к с а х л а м ы ш д ы р .

А з ә р б а ј ҹ а н а б и д ә л ә р и н ә , о н л а р ы н ј е р л ә ш м ә с и н ә , х ү с у - с и л ә г ә д и м Ј у н а н т а р и х ч и с и Б ө ј ү к П л и н и н и н «Т ә б и ә т и н т а р и х и » а д л ы ә с ә р и н д ә к и т о п о н и м и к а д л а р ы н м ү а с и р к а р т о - г р а ф и ј а д а к ы ј е р и н ә д а и р и л к ә с а с л ы и ш и 1829-ҹ у и л д ә  

Р у с и ј а И м п е р а т о р А р х е о л о ж и о м и с с и ј а с ы т ә р ә ф и н д ә н  к ө н д ә р и л м и ш А . Ј а н о в с к и к ө р м ү ш д ү р . О н у н а р а ш д ы р м а - л а р ы 1846-ҹ ы и л д ә «Г ә д и м Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы » һ а г г ы н д а  а д л ы б ө ј ү к м ә г а л ә д ә ө з ә к с и н и т а п м ы ш д ы р . С о н р а к ы д ө в р - л ә р д ә , д а һ а д о ғ р у с у , А з ә р б а ј ҹ а н д а С о в е т һ а к и м и ј ј ә т и г у р у - л а н а д ә к а р х е о л о ж и а б и д ә л ә р и н т ә д г и г и л ә ә с а с ә н ә ҹ н ә б и  һ ә в ә с к а р а р х е о л о г л а р м ә ш г у л о л м у ш д у л а р . 1834-ч ү и л д ө  И с в е ч р ә с ә ј ј а һ ы Д ү б у а д е М а н п е р и и н д и к и Х а н л а р р а ј о н у  

ә р а з и с и н д ә а р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р а п а р м ы ш в ә т а п д ы ғ ы  м а т е р и а л л а р ы Ф р а н с а ј а к ө н д ә р м и ш д и р . 1848-ч и и л д ә к ө р - к ә м л и р у с ш ә р г ш ү н а с ы В . Н . Х а н ы к о в А з ә р б а ј ҹ а н ы н б и р  с ы р а о р т а ә с р а б и д ә л ә р и , о ч ү м л ә д ә н Б ә р д ә в ә Н а х ч ы в а н  а б и д ә л ә р и б а р ә д ә , 1862-ҹ и и л д ә ф р а н с ы з с ә ј ј а һ ы А - Б е р ж е

7

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 8/215

М у ғ а н д ү з ү н д ә к и б и р г р у п а б и д ә л ә р һ а г г ы н д а м э ’л у м а т  в е р м и ш л ә р . Н а х ч ы в а н д а м ә к т ә б м ү ф ә т т и ш и и ш л ә м и ш  

. А . Н и к и т и н 1870-ҹ и и л д ә б у р а д а к ы д у з м э ’д э н л э р и н д э  и с т и ф а д ә о л у н м у ш г ә д и м д а ш к ү р з в ә б а л т а л а р т о п л а м ы ш - д ы р .

1871-ҹ и и л д ә ү р ҹ ү с т а н д а Г а ф г а з А р х е о л о ж и о м и т ә - с и н и н ј а р а д ы л м а с ы А з ә р б а ј ҹ а н а б и д ә л ә р и н ә м а р а ғ ы а р т ы р - м ы ш д ы р . 1881-ҹ и и л д ә Т и ф л и с д ә ч а ғ ы р ы л м ы ш 5-ҹ и а р х е о л о ж и г у р у л т а ј ы н г ә р а р л а р ы н д а н с о н р а б у м а р а г д а һ а Д а  к е н и ш л ә н м и ш д и р . 1879-ҹ у и л д ә , г у р у л т а ј а һ а з ы р л ы г д ә в - р ү н д ә И . С . П о л ј а к о в т ә р ә ф и н д ә н Н а х ч ы в а н ә р а з и с и н д ә ,Н . О . С е л о с а н и т ә р ә ф и н д ә н и с ә Б ә р д ә ш ә һ ә р и х а р а б а л ы ғ ы н - д а а х т а р ы ш и ш л ә р и а п а р ы л м ы ш д ы р . Ө з л ә р и н ә к о л л е к с и ј а  

т о п л а м а г м ә г с ә д и л ә б и р с ы р а һ ә в ә с к а р л а р ы н А з ә р б а ј ч а н ы н  з ә н к и н г ә б и р а б и д ә л ә р и н и г а р ә т е т м ә с и д ә о в а х т д а н б а ш л а - м ы ш д ы р . М ә с ә л ә н , Ҝ ә д ә б ә ј в ә Д а ш к э с э н м и с м э ’д э н л э р и н д э ч и л и н к ә р и ш л ә м и ш В - Б е л к а д л ы б и р и с и 300-д ә н ч о х  а б и д ә н и г а р ә т е т м и ш в ә т о п л а д ы ғ ы г и ј м ә т л и ј а д и к а р л а р ы  Ь а м б у р г в ә М ү н һ е н м у з е ј л ә р и н ә ҝ ө н д ә р м и ш д и р .

А з ә р б а ј ч а н д а к ә ш ф и ј ј а т и ш л ә р и а п а р м ы ш ә ҹ н ә б и а р х е о - л о г л а р и ч ә р и с и н д ә ф р а н с ы з т э д г и г а т ч ы с ы Ж а к д е М о р г а - 

н ы н а д ы н ы х ү с у с и г е ј д е т м ә к л а з ы м д ы р . О , 1880-ҹ и и л д ә  Т а л ы ш з о н а с ы н д а 230-д а н ч о х г ә б и р а б и д ә с и а ч м ы ш , т у н ч  в ә д ә м и р д ө в р л ә р и н ә а и д з ә н к и н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г - л а р ы т о п л а м ы ш д ы р . Ж а к д е М о р г а н б у м а т е р и а л л а р ы н  ә н н ә ф и с л ә р и н и П а р и с ә —С е н Ж е р м е н м у з е ј и н ә к ө н д ә р - м и ш д и р .

И н г и л а б д а н ә в в ә л А з ә р б а ј ч а н ы н а р х е о л о ж и т ә д г и г и н д ә  Ш у ш а р е а л н ы м ә к т ә б и н д ә а л м а н д и л и м ү ә л л и м и и ш л ә м и ш  Е м и л Р е с л е р и н б ө ј ү к х и д м ә т и о л м у ш д у р . 0 , 1892— 1903-ҹ ү  

и л л ә р а р а с ы н д а Г а р а б а ғ д а в ә ә н ч ә ч а ј б о ј у н д а б и р с ы р а  а б и д ә л ә р и ө ј р ә н м и ш , е н е о л и т , т у н ҹ в ә д ә м и р д ө в р л ә р и н ә  а и д м а р а г л ы м а т е р и а л т о п л а м ы ш д ы р . Е м и л Р е с л е р и ә в в ә л - к и а р х е о л о г л а р д а н ф ә р г л ә н д и р ә н ҹ ә һ ә т т ә д г и г е т д и ј и а б и - д э л э р б а р ә д ә к е н и ш һ е с а б а т ја з м а с ы д ы р .

1903-ҹ ү и л д ә н б а ш л а ј а р а г , Ј е л е н е д о р ф д а (и н д и к и Х а н - л а р ) а п т е к д ә к и м ј а ч ы и ш л ә ј ә н Г . Д . Р о з е н д о р ф Ҝ ә н ҹ ә ч а ј  в а д и с и н д ә г а з ы н т ы и ш л ә р и а п а р ы р . О н у н Ј е л и з а в е т п о л  

г у б е р н и ј а с ы ә р а з и с и н д ә к и т ә д г и г а т л а р ы б а р ә д ә м э ’л у м а т  1906-ҹ ы и л д ә С а н к т -П е т е р б у р г д а «И м п е р а т о р а р х е о л о ж и  к о м и с с и ј а с ы н ы н һ е с а б а т л а р ы н д а » д ә р ҹ о л у н м у ш д у р .

1901-ҹ и и л д ә М о с к в а А р х е о л о ж и Ч ә м и ј ј ә т и н и н Г а ф г а з  ш о ’б э с и ј а р а д ы л д ы . Г а ф г а з ы н , о ҹ ү м л ә д ә н д ә А з ә р б а ј ҹ а н ы к  

8

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 9/215

а р х е о л о ж и ч ә һ ә т д ә н ө јр ә н и л м ә с и н д ә һ ә м и н ш ө ’б ә м ү һ ү м  р о л о ј н а д ы . Т и ф л и с д ә т ә ш к и л о л у н а н б у ш ө ’б ә а б и д ә л ә р и н  т ә д г и г и и ш и н и ө з ә л и н д ә ч ә м л ә ш д и р д и .

Һ ә л ә 1896-ч ы и л д ә з а б и т Н - Ф . Ф ј о д о р о в у н Г ы з ы л в ә н к - 

д ә т ә д г и г е т д и ј и а б и д ә л ә р , ј е н ә һ ә м и н и л д ә М о с к в а А р х е о л о ж и Ч ә м и ј ј ә т и н и н т а п ш ы р ы ғ ы и л ә ч о г р а ф и ј а ш ү н а с  А . А . И в а н о в с к и н и н Ш и м а л -Г ә р б и А з ә р б а ј ҹ а н д а г а з д ы ғ ы  72-д ә н ч о х г ә б и р а б и д ө с и А р х е о л о ж и Ч ә м и ј ј ә т и н Г а ф г а з  ш е ’б э с и т ә ш к и л е д и л д и к д ә н с о н р а А з ә р б а ј ч а н а х ү с у с и е л м и  с ә ф ә р т ә ш к и л е д и л м ә с и н ә с ә б ә б о л д у - Г а ф г а з ш е ’б э с и н и н  ј а р а д ы л м а с ы н д а н б и р и л с о н р а — 1902-ҹ и и л д ә М . А . М а ј е в - с к и ү р —А р а з о в а л ы ғ ы а б и д ә л ә р и н и н б и р г и с м и н и г е ј д ә  а л д ы . 1905-ч и и л д ә Ш и м а л —Г ә р б и А з ә р б а ј ч а н д а һ ә р б и  

г у л л у г д а о л а н В . А . С к и н д е р ә н ч ә ч а ј б о ј у н ч а б и р с ы р а  а б и д ә л ә р и т ә д г и г е т д и . Л а к и н б ү т ү н б у а х т а р ы ш в ә т ә д г и - г а т л а р ы н һ е ч б и р и А з ә р б а ј ҹ а н а р х е о л о ж и а б и д ә л ә р и н и н  п л а н л ы с у р ә т д ә ө ј р ә н и л м ә с и н ә х и д м ә т е т м ә м и ш д и р . ө с т ә - р и л ә н т ә д г и г а т ч ы л а р ә с а с ә н «д ә ф и н ә » т о п л а м а г м ә г с ә д и  к ү д ә р ә к з ә н ҝ и н г ә б и р а б и д ә л ә р и н и а ч м ы ш в ә о н л а р ы н м а т е - р и а л л а р ы н д а н б и р н ө в к ә л и р м ә н б ә ј и к и м и и с т и ф а д ә  е т м и ш л ә р . О н л а р ы н б и р ч о х у һ ә м и н а б и д ә л ә р б а р ә д ә һ е с а - б а т ј а з м а м ы ш , т ә д г и г а т з а м а н ы е л м и м е т о д л а р д а н и с т и ф а - д ә е т м ә м и ш в ә һ е ч б и р е л м и н ә т и ҹ ә ч ы х а р м а м ы ш д ы р . Т о п л а д ы г л а р ы н ә ф и с п р е д м е т л ә р и н б и р г и с м и н и и с ә ө з  ө л к ә л ә р и н д ә м у з е ј л ә р и н е к с п о з и с и ј а л а р ы н ы б ә з ә м ә ј ә к е и - д ә р м и ш л ә р .

А з ә р б а ј ҹ а н д а С о в е т һ а к и м и ј ј ә т и н и н и л к и л л ә р и н д ә н  б а ш л а ј а р а г , х а л г ы н м и л л и с ә р в ә т и о л а н а б и д ә л ә р ә г а јғ ы  и л ә ј а н а ш ы л м ы ш , о н л а р ы н г е ј д ә а л ы н м а с ы , и с т и ф а д ә с и в ә  т ә д г и г и и ш и е л м и ә с а с л а р л а п л а н л а ш д ы р ы л м ы ш д ы р . 1920- 

ҹ и и л д ә А з ә р б а ј ҹ а н Д ѳ в л э т Т а р и х м у з е ј и н и н ј а р а д ы л м а с ы  х а л г ы м ы з ы н м э ’н э в и м ә д ә н и ј ј ә т т а р и х и н д ә ч о х м ү һ ү м б и р  һ а д и с ә о л д у . А б и д ә л ә р и н г е ј д ә а л ы н м а с ы в ә ә ј р ә н и л м ә с и  и ш и д ә б у м у з е ј д ә м ә р к ә з л ә ш д и р и л м и ш д и . 1923-ч ү и л д ә  А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о ҝ и ј а с ы н ы н и л а н л ы ш ә к и л д ә т ә д г и г и  ү ч ү н д а һ а б и р м ә р к ә з —А з ө р б а ј ч а н А р х е о л о ж и о м и т ә с и  ј а р а д ы л д ы . Ь ѳ м и н и л и н ә н б ө ј ү к е л м и һ а д и с ә л ә р и н д ә н б и р и  А з ә р б а ј ч а н ы т ә д г и г в ә т ә т ә б б ә Ч ә м и ј ј ә т и н и н т ә ш к и л и о л д у . Е л м и н д и к ә р с а һ ә л ә р и и л ә ј а н а ш ы , А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о к к - 

ј а с ы н ы н д а и н к и ш а ф ы н д а б у ч ә м и ј ј ә т и н х и д м ә т л ә р и с о н  д ә р ә ч ә б ө ј ү к д ү р . Һ ә м и н и л л ә р д ә н б а ш л а ј а р а г , А з ә р б а ј ч а - н ы н т а р и х в ә м ә д ә н и ј ј ә т а б и д ә л ә р и ү м у м х а л г ә һ ә м и ј ј ә т и  д а ш ы м ы ш в ә ч и д д и д ә в л ә т г а ј ғ ы с ы и л ә ә һ а т ә о л у н м у ш д у р .

9

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 10/215

1924-ҹ ү и л д ә А з ә р б а ј ҹ а н Х а л г о м и с с а р л а р ы Ш у р а с ы  а б и д ә л ә р ә д а и р х ү с у с и д е к р е т в е р м и ш , б и р и л с о н р а и с ә  ә л а в ә г ә р а р г ә б у л е т м и ш д и р - А з ә р б а ј ҹ а н А р х е о л о ж и о м и - т ә с и ҹ ә м и ј ј ә т и н и н к и ш а ф ы н д а ә с а с а м и л л ә р д ә н с а ј ы л а н  

о р т а ә с р ш ә һ ә р л ә р и н и н ө ј р ә н и л м ә с и н ә х ү с у с и ф и к и р в е р - м и ш д и р . Ь э м и н д ө в р д ә Б а к ы , Б ә р д ә , Л ө н к ә р а н , Д ә в ә ч и ә р а - з и с и н д ә а п а р ы л м ы ш г а з ы н т ы л а р б у н а к ө з ә л с ү б у т д у р ,

1924-ҹ ү и л д ә Б а к ы д а ө л к ә ш ү н а с л а р г у р у л т а јы к е ч и р и л - д и . А б и д ә л ә р и н м ү һ а ф и з ә с и в ә т ә б л и ғ и п р о б л е м и н и н х ү с у - с и ә һ ә м и ј ј ә т и н и н ә з ә р ә а л а н г у р у л т а ј б у с а һ ә д ә к о н к р е т  г ә р а р г ә б у л е т д и . 1925-ч и и л д ә А з ә р б а ј ч а н Д ѳ в л э т Т а р и х  М у з е ј и Д . Ш ә р и ф о в у н р ә һ б ә р л и ј и и л ә А з ә р б а ј ҹ а н ы н ә н г ә - д и м ш ә һ ә р л ә р и н д ә н б и р и о л а н Г ә б ә л ә ә р а з и с и н ә и л к а р х е о л о ж и е к с п е д и с и ј а т ә ш к и л е д и р .

Р е с п у б л и к а д а и х т и с а с л ы м и л л и к а д р л а р ы н о л м а м а с ы  а б и д ә л ә р и н о ј р ә н и л м ә с и н и ч ә т и н л ә ш д и р и р д и . О н а ҝ е р ә д ә  1926-ҹ ы и л д ә н б а ш л а ј а р а г , б у и ш ә к ѳ р к э м л и р у с а л и м л ә р и  ҹ ә л б о л у н у р . Б у б а х ы м д а н , м ә ш һ у р ш ә р г ш ү н а с а л и м а к а д е м и к И . И . М е ш ш а н и н о в у н х и д м ә т л ә р и х ү с у с и г е ј д о л у н - м а л ы д ы р . О н у н р ә һ б ә р л и ј и и л ә А з ә р б а ј ҹ а н ы н м ү х т ә л и ф  з о н а л а р ы н а т ә ш к и л о л у н м у ш е к с п е д и с и ј а л а р з ә н к и н а р х е о

л о ж и м а т е р и а л т о п л а м а ғ а и м к а н в е р м и ш д и р . И - И . М е ш ш а - н и н о в л а ј а н а ш ы , А . А . М и л л е р и н , А . А . И е е с е н и н , Т . С . П а с - с е к в ә Б . А . Л а т ы н и н и н Н а х ч ы в а н д а к ы т ә д г и г а т л а р ы . М у - г а н д а а п а р ы л а н г а з ы н т ы л а р А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о к и ј а с ы н ы  ј е н и ф а к т л а р л а з ә н к и н л ә ш д и р д и . «А з ә р б а ј ҹ а н ы н т а р и х , и н ч ә с ә н ә т в ә т ә б и ә т а б и д ә л ө р и н и г о р у ј а н к о м и т ә »н и н ј а р а - д ы л м а с ы д а р е с п у б л и к а н ы н е л м и һ ә ј а т ы н д а б о ј ү к һ а д и с ә - с а ј ы л м а л ы д ы р .

1928-ҹ и и л д ә Н а х ч ы в а н ә р а з и с и н ә х ү с у с и е к с п е д п с и ј а  т ә ш к и л е д и л м и ш д и р . Е к с п е д и с и ј а ү з в л ө р и Н а х ч ы в а н , Х а р а - б а к и л а н , Ә б р ә г у н и с в ә Н о р а ш е н а б и д ә л ә р и н и ө ј р ә н м и ш , е п и г р а ф и к а б и д ә л ә р и 1 г е ј д ә а л м ы ш л а р -

20-ҹ и и л л ә р д ә А з ә р б а ј ч а н а р х е о л о к и ј а с ы н ы н и н к н ш а - ф ы н д а б и р с ы р а н ә ш р л ә р , о ч ү м л ә д ә н «А з ә р б а ј ч а н А р х е о л о ж и о м и т ә с и н и н ә с ә р л ә р и » (1925— 1926), «А з ә р б а ј ч а н ы  Т ә д г и г в ә Т ә т ә б б ә Ҹ ә м и ј ј ә т и н и н х ә б ә р л ә р и » (1926—1929), «А з ә р б а ј ҹ а н ы н Т а р и х , И н ч ә с ә н ә т в ә Т ә б и ә т А б и д ә л ә р и н и

1 «Е п и г р а ф и к а б и д ә л ә р » д е ј ә н д ә г ә д и м д а ш ү с т ү , г а ј а ү с т ү ј а з ы л а р , е л ә ч ә д ә б ә з ә к ә ш ј а л а р ы в ә г а б -г а ч а г ү з ә р и н ә д ө ј ү л м ү ш ј а з ы л а р н ә - з ә р д ә т у т у л у р .

10

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 11/215

Г о р у ј а н о м и т ә н и н х ә б ә р л ә р и » (1927— 1929) ч о х б ө ј ү к р о л  о ј н а м ы ш д ы р .

30-ҹ у и л л ә р А з ә р б а ј ҹ а н а р х е о л о к и ј а с ы н ы н и н к и ш а ф ы н - д а х ү с у с и м ә р һ ә л ә т ә ш к и л е д и р . Б у и л л ә р д ә М и л д ү з ү н ә , 

х ү с у с ә н Ө р ә н г а л а ш ә һ ә р ј е р и н ә , и ч и к Г а ф г а з ы н Ҹ ә н у б — Ш ә р г ә т ә к л ә р и н ә , Н а х ч ы в а н ө р а з и с и н ә в ә А з ә р б а ј ҹ а н ы н  г ә р б р а ј о н л а р ы н а е к с п е д и с и ј а л а р т ә ш к и л о л у н у р . Б у и ш д ә  ј е р л и а л и м л ә р д ә н Ә . Ә л ә к б ә р о в у н , И . Ч ә ф ә р з а д ә н и н , Д . Ш ә - р и ф о в у н , С . Г а з ы ј е в и н , е л ә ч ә д ә Ј . И . Һ у м м е л и н х ү с у с и  х и д м ә т л ә р и н и к ө с т ә р м ә к л а з ы м д ы р .

Б ү т ү н б у н л а р л а б е л ә , д е м ә л и ј и к к и , А з ә р б а ј ҹ а н а р х е о - л о к и ј а с ы е з ү н ү н ә н ј ү к с ә к и н к и ш а ф м ә р һ ә л ә с и н ә Б ө јү к  

В ә т ә н м ү һ а р и б ә с и н д ә н с о н р а г ә д ә м г о јм у ш д у р . 1948-ч и  и л и н о к т ј а б р ы н д а С С Р И Н а з и р л ә р С о в е т и «М ә д ә н и ј ј ә т а б и - д ә л ә р и н и м ү һ а ф и з ә ҹ ә м и ј ј ә т и н и н и ш и н и ј а х ш ы л а ш д ы р м а г  т ә д б и р л ә р р и һ а г г ы н д а » г ә р а р г ә б у л е т м и ш д и р - 1957-ч и и л д ә  и с ә А з ә р б а ј ҹ а н С С Р А л и С о в е т и н и н Р ә ј а с ә т һ е ј ’ә т и р е с п у б л и к а ә р а з и с и н д ә м ә д ә н и ј ј ә т а б и д ә л ә р и н и н г о р у н м а с ы , б э р - п а с ы в ә ө ј р ә н и л м ә с и б а р ә д ә х ү с у с и г ә р а р г ә б у л е т м и ш д и р - Б ү т ү н б у т ә д б и р л ә р и н һ ә ј а т а к е ч и р и л м ә с и н д ә 1946-ҹ ы и л и н  а п р е л а јы н д а ф ә а л и ј ј ә т ә б а ш л а м ы ш М и н ҝ ә ч е в и р а р х е о л о ж и  

е к с п е д и с и ј а с ы н ы н р о л у б ө ј ү к о л м у ш д у р . Б у е к с п е д и с и ј а ө з  ф ә а л и ј ј ә т и д ө в р ү н д ә 20 м и н д ә н ч о х а р х е о л о ж и м а т е р и а л  т о п л а м ы ш д ы р . М и н к ә ч е в и р и н з ә н к и н а р х е о л о ж и м а т е р и а л - л а р ы р е с п у б л и к а д а х ү с у с и т о п л у н у н — «А з ә р б а ј ҹ а н ы н м а д - д и —м ә д ә н и ј ј ә т м ә ҹ м у ә с и »н и н н ә ш р и н ә с ә б ә б о л д у . Һ .Ә М И Н

т о п л у н у н и л к ү ч н ө м р ә с и м ә һ з М и н к ә ч е в и р и н а р х е о л о ж и  а б и д ә л ә р и н ә һ ә с р е д и л м и ш д и р .

Т ә д г и г а т ч ы л а р һ а г л ы о л а р а г М и н к ә ч е в и р а б и д ә л ә р и н и  

б ү т ө в л ү к д ә З а г а ф г а з и ј а а р х е о л о ҝ и ј а с ы н ы н ш ә ҹ ә р ә с и а д л а н - д ы р ы р л а р .1947-ч и и л д ә к ә р к ә м л и А з ә р б а ј ҹ а н а р х е о л о г у И . М . Ҹ ә - 

ф ә р з а д ә д ү н ј а н ы н ә н г ә д и м в ә м ә ш һ у р а б и д ә л ә р и н д ә н о л а н  Г о б у с т а н г а ј а ү с т ү р ә с м л ә р и н и ө ј р ә н м ә ј ә б а ш л а м ы ш д ы р .

1951-ҹ и и л д ә А з ә р б а ј ҹ а н а л и м и О . . Һ ә б и б у л л а ј е в Н а х ч ы в а н ш ә һ ә р и ј а х ы н л ы ғ ы н д а Е н е о л и т в ә Т у н ҹ д ә в р л ә р и - н и н ә н м ә һ т ә ш ә м а б и д ә л ә р и н д ә н с а ј ы л а н в ә 21 м -д ә н ч о х  м ә д ә н и г а т а м а л и к ү л т ә п ә а б и д ә с и н и н г а з ы н т ы с ы н а б а ш - л а ј ы р . .

1953-ҹ ү и л д ә к ө р к ә м л и С о в е т а л и м и А . А . И е с с е н и н р ә һ - б ә р л ы ј и и л ә М и л д ү з ү н ә е к с п е д и с и ј а к ө н д ә р и л и р . Е к с п е д и - с и ј а Ө р ә н г а л а , Ү з ә р л и к т ә п ә в ә б и р с ы р а б а ш г а а б и Д ә л ә р и н  ә т р а ф л ы ө ј р ә н н л м ә с и ү ч ү н м ү һ ү м и ш л ә р к ә р м ү ш д ү р .

11

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 12/215

1959-ҹ у и л д ә н б а ш л а ј а р а г , А з ә р б а ј ҹ а н ы н м ү х т ә л и ф ј е р - л ә р и н ә , о ч ү м л ә д ә н Г ә б ә л ә ј ә , Ш а м а х ы ј а , Н а х ч ы в а н а , Г а х , А ғ д а м , Г а з а х р а ј о н л а р ы н а с т а с и о н а р е к с п е д и с и ј а л а р т ә ш - к и л е д и л и р .

Б у е к с п е д и с и ј а л а р н ә т и ҹ ә с и н д ә А з ә р б а ј ҹ а н т а р к х и н и к  

б и р ч о х п р о б л е м м ә с ә л ә л ә р и н ә д а и р х е ј л и м а т е р и а л т о п - л а н м ы ш д ы р .Go h   з а м а н л а р А з ә р б а ј ҹ а н археологлары м үхтөлиф ти-

к и н т и с а һ ә л ә р и н д ә д а ғ ы л м а г т ә һ л ү к ә с и олан абидәләрине л м и т ә д г и г и н ә ч и д д и ф и к и р в е р и р л ә р .

  а з ы р д а А з ә р б а ј ч а н С С Р Е А Т а р и х И нституту н ә з д и н д ә  х ү с у с и А р х е о л о к и ј а в ә Е т н о г р а ф и ј а б ө л м ә с и ф әали јјәт көс-т ә р и р . Б ө л м ә д ә А з ә р б а ј ҹ а н а р х е о л о к и ј а с ы н ы н м үхтәлиф

п р о б л е м л ә р и н и е ј р ә н ә н 8 ш ә ’б ә в ә л а б о р а т о р и ј а 1в а р д ы р . И н д и р е с п у б л и к а д а к и ф а ј ә т г ә д ә р ихти саслы археолог алимч а л ы ш ы р . О н л а р б и р с ы р а ү м у м и т т и ф а г археолож и проб»-л е м л ә р и н и н һ ә л л и н д ә ј а х ы н д а н и ш т и р а к е д и р л ә р .

Б и р ч ә һ ә т и д ә г е ј д е т м ә к л а з ы м д ы р к и , А з ә р б а ј ҹ а н  а р х е о л о г л а р ы н ы н н а и л и ј ј ә т л ә р и р е с п у б л и к а м ы з д а е т н о г р а - 

ф и ј а н ы н , е п и г р а ф и к а н ы н , н у м и з м а т и к а н ы н 2, һ е р а л д и к а н ы н 3, м е ’м а р л ы г ы н , с ә н ә т ш ү н а с л ы ғ ы н в ә б а ш г а ә л а г ә д а р с а һ ә л ә - р и н и н к и ш а ф ы н а б ө ј ү к т ә к а н в е р м и ш д и р .

А З Ә Р Б А Ј Ҹ А Н Д А Ш Д Ө В Р Ү Н Д Ә

С о н з а м а н л а р а д ә к А з ә р б а ј ҹ а н д а д а ш д ө в р ү а б и д ә л ә р и - н и н о л м а с ы б а р ә д ә г ә т и ф и к и р с ө јл ә м ә к м ү м к ү н д е ј и л д и , 

ч ү н к и ә с а с л ы ф а к т л а р ј о х и д и . ә т т а б и р с ы р а т ә д г и г а т ч ы - л а р б у ә р а з и д ә п а л е о л и т д ө в р ү а б и д ә л ә р и н и н а х т а р ы л м а с ы - н ы м э ’н а с ы з с а јы р д ы л а р - 1956-ч ы и л д ә н б а ш л а ј а р г , бу с а һ ә - д ә а п а р ы л а н а р д ы ҹ ы л в ә м ә г с ә д ј ә н л ү а х т а р ы ш л а р к ө з ә л  б ә һ р ә в е р д и . И н д и А з ә р б а ј ҹ а н д а Д а ш д ө в р ү н ү н и л к м ә р - һ ә л ә л ә р и н и ө з ү н д ә ә к с е т д и р ә н б и р г р у п м а ғ а р а вә а ч ы г  д ү ш ә р к ә ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . Б у н л а р д а н А з ы х , Т а г л а р , Д а ш с а л а һ л ы , Д а м ҹ ы л ы в ә Г а з а х р а ј о н у ә р а з и с и н д ә г е ј д ә  а л ы н м ы ш б и р н е ч ә а ч ы г д ү ш ә р к ә д а һ а м ә ш һ у р д у р . Һ ә м и н  

а б и д ә л ә р д ә н т о п л а н м ы ш а р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р ы н к о м -

2 Н у м и з м а т и к а —г ә д и м п у л л а р ы ө ј р ә н ә н е л м с а һ ә с и .3 һ е р а л д и к а —г ә д и м к е р б л ә р и ө ј р ә н ә н е л м с а һ ә с и .

12

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 13/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 14/215

Д а л а л ә т л ә р

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 15/215

н л е к с т ә д г и г и с ү б у т е т м и ш д и р к и , д ү н ј а н ы н б и р ч о х ј е р - л ә р и н д ә о л д у ғ у к и м и , А з ә р б а ј ч а н д а д а Д а ш д ө в р ү ө з ү н ү н  б ү т ү н и н к и ш а ф п и л л ә л ә р и н д ә н к е ч м и ш д н р .■ Ч ә м и ј ј ә т и н с о н р а к ы и н к и ш а ф ы н а ә с а с л ы т э ’с и р к е с т ә - 

р ә н б и р с ы р а к ә ш ф л ә р м ә һ з Д а ш д ө в р ү н д ә о л м у ш д у р . Б у  к ә ш ф л ә р с ы р а с ы н д а о д у н т а п ы л м а с ы н ы , и л к к е ј и м л ә р и , и б т и д а и ј а ш а ј ы ш м ә н з и л л ә р и н и н т и к и л м ә с и н и , о х л а к а м а - н ы н и х т и р а с ы н ы , и л к н ә г л и ј ј а т в а с и т ә л ә р и н и н , м ү х т ә л и ф  ә м ә к а л ә т л ә р и н и н ја р а д ы л м а с ы н ы , к и л г а б л а р ы н һ а з ы р - л а н м а с ы н ы , һ е ј в а н л а р ы н ә һ л и л ә ш д и р и л м ә с и н и в ә и л к и н  ә к и н ч и л и к м ә д ә н и ј ј ә т и н и г е ј д е т м ә к л а з ы м д ы р . А з ә р б а ј - ч а н д а д а ш д ө в р ү а б и д ә л ә р и н и н м ө в ҹ у д о л м а с ы о д е м ә к д и р  

к и , б у ә р а з и н и н и л к с а к и н л ә р и ј у х а р ы д а к ө с т ә р д и ј и м и з  б ә ш ә р и к ә ш ф л ә р и н б и л а в а с и т ә и ш т и р а к ч ы л а р ы н д а н д ы р л а р . Б у ф и к р и г ә т и с ө јл ә м ә к ү ч ү н д ү н ј а н ы н ә н г ә д и м П а л е о л и т  д ү ш ә р ҝ ә л ә р и н д ә н с а ј ы л а н А з ы х м а ғ а р а с ы н ы н а р х е о л о ж и  т ә д г и г и с о н д ә р ә ч ә б ө ј ү к ә һ ә м и ј ј ә т к ә с б е д и р . 1960-ч ы и л - д ә н б а ш л а ј а р а г , а р а с ы к ә с и л м ә д ә н ө ј р ә н и л ә н б у а б и д ә  д ү н ј а д а и н с а н ы н ә м ә л ә к ә л м ә с и , и б т и д а и и н с а н л а р ы н һ ә - ј а т т ә р з и , ә м ә к а л ә т л ә р и н и н т ә к а м ү л п р о с е с и б а р ә д ә б и р  с ы р а ј е н и ф и к и р л ә р с ө ј л ә м ә ј ә и м к а н в е р и р .

А з ы х м а ғ а р а с ы и ч и к Г а ф г а з д а , Г у р у ч а ј ы н с о л е а һ и - л и н д ә , Т у ғ ч ө к ә к л и ј и н д ә ә м ә л ә к ә л м и ш д и р . Д ә н и з с ә в и ј ј ә - с и н д ә н 90 м ј ү к с ә к л и к д ә ј е р л ә ш ә н м а ғ а р а н ы н с а һ ә с и 8 м и н к в а д р а т м е т р д и р . Б у р а д а а п а р ы л а н а р х е о л о ж и т ә д г к г а т - л а р н ә т и ҹ ә с и н д ә м ү х т ә л и ф а р х е о л о ж и д ө в р л ә р и ә һ а т ә е д ә н10 к ә д ә н и г а т ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . Г а т л а р д а н т о п л а н м ы ш  а р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р һ ә м и н ә р а з и д ә Д а ш д ө в р ү н ү н а з  г а л а б ү т ү н м ә р һ ә л ә л ә р и н и и з л ә м ә ј ә и м к а н в е р и р . М а ғ а р а - н ы н ә н г ә д и м (V—X) т ә б ә г ә л ә р и н д ә н а ш к а р о л у н м у ш м а т е

р и а л л а р ч ә м и ј ј ә т т а р и х и н и н и л к и н ч а ғ ы н ы —Ш е л л м ә д ә н и ј - ј ә т и н д ә н 4 ә в в ә л к и д ө в р ү ә һ а т ә е д и р . Е ј н и з а м а и д а , а р х е о л о ж и  м а т е р и а л л а р ы н б и р с ы р а ј е р л и х ү с у с и ј ј ә т л ә р и в а р . А р х е о - л о г л а р а ј д ы н л а ш д ы р м ы ш л а р к и , А з ы х ы н и л к с а к и н л ә р и  ә в в ә л ч ә Г у р у ч а ј д ә р ә с и н д ә ј а ш а м ы ш в ә с о н р а л а р м а ғ а р а ј а  к ә л ә р ә к ө з л ә р и и л ә һ ә м и н д ә р ә д ә н д а ш к ә т и р м и ш в ә б у  д а ш л а р д а н м ү х т ә л и ф а л ә т л ә р һ а з ы р л а м ы ш л а р - Д ү н ј а н ы н  б а ш г а ј а ш ы д а б и д ә л ә р и н д ә н ф ә р г л ә н д и ј и н д ә н , д а н ы л м а з  

ј е р л и х ү с у с и ј ј ә т л ә р и о л д у ғ у н д а н А з ы х ы н г ә д и м т ә б ә г ә л ә - р и н д ә н т о п л а н м ы ш м а т е р и а л л а р к о м п л ё к с и н и т ә д г и г а т ч ы -

4 Ш е л л — Ф р а н с а д а ј е р а д ы д ы р . О р а д а н а ш к а р о л у н м у ш и л к д а ша л ә т л ә р д ә г е ј д ә а л ы н м ы ш м ә д ә н и и н к и ш а ф с ә в и ј ј ә с и е л м д ә Ш е л л м ә - д ә н п ј ј ә т и а д л а н ы р . •

14  s

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 16/215

л а р «Г у р у ч а ј м ә д ә н и ј ј ә т и » а д л а н д ы р м а ғ ы л а з ы м б и л м и ш л ә р .А з ы х с а к и н л ә р и н и н һ а з ы р л а д ы г л а р ы и л к ә ш ј а л а р к о - 

б у д ч а п а ҹ а г л а р д а н , м ү х т ә л и ф д а ш г ә л п ә л ә р д ә н д ү з ә л д и л - м и ш г а з ы ј ы ҹ ы в ә д е ш и ҹ и а л ә т л ә р д ә н и б а р ә т д и р . Б у а л ә т - л ә р д ә н б э ’з и л э р и н и н а ғ ы р л ы ғ ы 4 — 5 к г -а ч а т ы р . О н л а р ы  

у н и в е р с а л д а с а ј м а г о л а р . ә м и н а л ә т л ә р в у р м а г , а т м а г , к ә с м ә к , г а ш ы м а г в ә с . м ә г с ә д л ә р л ә и ш л ә н м и ш д и р .М а ғ а р а д а н ч о х л у с ү м ү к г а л ы г л а р ы д а т а п ы л м ы ш д ы р . 

О н л а р ы н ч о х у н ә с л и к ә с и л м и ш һ е ј в а н л а р а м ә х с у с д у р в ә  А з ы х ы н и л к с а к и н л ә р и н и н о в ч у л у г л а м ә ш ғ у л о л д у г у н у  с ү б у т е д и р .

М ү т ә х ә с с и с л ә р и н ф и к р и н ҹ ә , Г у р у ч а ј м ә д ә н и ј ј ә т и д ө в р ү н - д ә һ а в а л а р и с т и к е ч м и ш д и р . Б у м ә д ә н и ј Ј ә т и н , ј ә ’н и Ш е л л - д ә н ә в в ә л к и д ө в р ә а и д м а т е р и а л л а р ы н ө ј р ә н и л м ә с и А з ы х  

м а ғ а р а с ы н ы н ә н г ә д и м с а к и н л ә р и в ә о н л а р ы н һ ә ј а т т ә р з и  һ а г г ы н д а б э 'з и ү м у м и н ә т и ҹ ә л ә р ч ы х а р м а ғ а и м к а н в е р и р -А з ы х ы н ә н г ә д и м д ө з р м а т е р и а л л а р ы 1959-ҹ у и л д ә  

а ш к а р о л у н м у ш О л д у в е ј м ә д ә н и ј ј ә т и и л ә о х ш а р д ы р . О л д у - в е ј м ә д ә н и ј ј ә т и Ш ә р г и А ф р и к а д а е ј н и а д л ы д а ғ д а , Б и р л ә ш - м и ш Т а н з а н и ј а Р е с п у б л и к а с ы н д а ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . Б у р а д а м и л ј о н ја р ы м и л ј а ш ы о л а н в ә З и н ҹ а н т р о п а д л а - н а н и б т и д а и и н с а н к ә л л ә с и т а п ы л м ы ш д ы р . О л д у в е ј и н З и н - ҹ а н т р о п д а н ә в в ә л к и в ә А з ы х ы н Ш е л л д ә н ә в в ә л к и г а л ы г л а

р ы с ү б у т е д и р к и , б у ј е р л ә р д ә е л м и ә д ә б и ј ј а т д а м ә ш һ у р  о л а н а в с т р а л о п и т е к («ҹ ә н у б м е ј м у н у » д е м ә к д и р ) т и п л и  и н с а н а б ә н з ә р м е ј м у н л а р ј а ш а м ы ш д ы р 5.

А в с т р а л о п и т е к л ә р и ө з һ е ј в а н ә ҹ д а д л а р ы н д а н ү ч ә с а с  ф и з н к и х ү с у с и ј ј ә т а јы р ы р : А в с т р а л о п и т е к л ә р д ү з ј е р и ш л и  о л м у ш л а р . О н л а р ы н ә л б а р м а г л а р ы д ү з в ә г ы с а д ы р н а г л ы , б е ј и н т у т у м л а р ы н и с б ә т ә н б ө ј ү к (650 с м ) о л м у ш д у р .

А в с т р а л о п и т е к л ә р ә с а с ә н д ү з ә н л ә р д ә ј а ш а м ы ш , о в л а д ы г - л а р ы һ е ј в а н л а р ы н э т и и л ә г и д а л а н м ы ш л а р . С о н в а х т л а р а  г ә д ә р а в с т р а л о п и т е к л ә р и н м а ғ а р а л а р д а ј а ш а ј ы б -ј а ш а м а м а - с ы , о н л а р ы н ә м ә к а л ә т и һ а з ы р л а ј ы б -һ а з ы р л а м а м а с ы а л и м - л ә р а р а с ы н д а м ү б а һ и с ә д о ғ у р у р д у - Л а к и н с о н и л л ә р д ә  а п а р ы л а н а р а ш д ы р м а х ү с у с ә н О л д у в е ј в ә Г у р у ч а ј м ә д ә н и ј - ј ә т л ә р и н и н ө ј р ә н и л м ә с и а в с т р а л о п и т е к л ә р и н к о б у д д а о л с а  а л ә т д ү з ә л т д и к л ә р и н и в ә т ә б и и м а ғ а р а л а р д а н с ы ғ ы н а ч а г  к и м и и с т и ф а д ә е т д и к л ә р и н и к ө с т ә р д и .

5 Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ҹ ә , и н с а н ы н ф о р м а л а ш м а с ы т а р и х ә н  

ү ч м ө р һ ә л ә д ә н и б а р ә т о л м у ш д у р : ә н г ә д и м н ө в а р х а н т р о п л а р , и б т и д а и  н ѳ з —п а л е а н т р о п л а р в ә с о н р а к ы н ө в — м ү а с и р и н с а н л а р д ы р .

15

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 17/215

Е һ т и м а л а к ө р ә , а в с т р а л о п и т е к л ә р а р а с ы н д а к а н н и б а л и з м , ј ә ’н и б и р -б и р и н и н ә т и н и ј е м ә к а д ә т и д ә м ө в ҹ у д и м и ш .

А з ы х м а ғ а р а с ы н д а с о н р а к ы , ј ә ’н и Ш е л л д ө в р ү н ә а и д  т ә б ә г ә д ә з ә н к и н ј а ш а ј ы ш и з л ә р и в а р д ы р . Һ ә л ә л и к д ү н ј а д а  и л к о ҹ а г А з ы х м а ғ а р а с ы н ы н м ә һ з Ш е л л д ө в р ү т ә б ә г ә с и н - 

д ә н а ш к а р е д и л м и ш д и р . О ч а г л а р ы н б и р и н и н с а һ ә с и 10 к в - м -д и р . О н у н ә т р а ф ы н а к и л д ә н ч ә л л ә к в а р ы с ә д д ч ә к и л м и ш - д и р .

А з ы х м а ғ а р а с ы н д а Ш е л л г а т ы н ы н ә н г и ј м ә т л и т а п ы н - т ы с ы и с ә и н с а н ч ә н ә с и д и р . Б у ч ә н ә 1968-ч и и л д ә м а ғ а р а н ы н  V т ә б ә г ә с и н д ә н т а п ы л м ы ш д ы р .

А р а ш д ы р ы ҹ ы л а р ы н ф и к р и н ч ә , һ ә м и н ч ә н ә м о р ф о л о ж и  х ү с у с и ј ј ә т л ә р и б а х ы м ы н д а н П и т е к а н т р о п т и п л и и н с а н а  м ә х с у с д у р . Л а к и н ч ә н ә д и ш л ә р и н и н х ы р д а л ы ғ ы о н у а р х а н - 

т р о п л а р д а н п а л е о н т р о п л а р а к е ч и д д ө в р ү н ә д ә а и д е т м ә ј ә  и м к а н в е р и р . С о в е т ә д ә б и ј ј а т ы н д а «А з ы х а н т р о п » (А з ы х  а д а м ы ) а д ы и л ә м ә ш һ у р о л а н б у ч ә н ә е з д ө в р ү н ә к ө р ә  С С Р И -д ә и л к т а п ы н т ы д ы р .

Б у т а п ы н т ы н ы н ә һ ә м и ј ј ә т и б и р д ә о н д а н и б а р ә т д и р к и ,о А з ы х а н т р о п у н ә м ә к ф ә а л и ј ј ә т и н и в ә ш ү у р д а и р ә с и н и ө з ү н - д ә ә к с е т д и р ә н х е ј л и м а д д и м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы и л ә б и р - л и к д ә а ш к а р о л у н м у ш д у р . Б у к о м п л е к с и н т ә д г и г и ѳ з б и о - л о ж и х ү с у с и ј ј ә т л ә р и в ә ә м ә к ф ә л и ј ј ә т и д а и р ә с и н ә к ө р ә  

А з ы х а н т р о п у н п и т е к а н т р о п л а р д а н х е ј л и и р ә л и к е т д и ј и н и  к ѳ с т э р м и ш д и р . А з ы х а н т р о п н и с б ә т ә н и н ҹ ә ә м ә к а л ә т л ә р и  һ а з ы р л а м ы ш , д ө в р ү н ә к ө р ә д а һ а к а м и л о в ч у о л м у ш в ә е ј н и  з а м а н д а , о д д а н и с т и ф а д ә е т м и ш д и р . А з ы х д ү ш ә р к ә с и н д ә  г ә д и м П а л е о л и т г а т ы н ы н и з л ә н м ә с и , б ә ш ә р ч ә м и ј ј ә т и н и н  б у и л к п и л л ә с и н д ә к е ч и д д ө в р ү и н с а н л а р ы н ы н б и о л о ж и  т ә к а м ү л п р о с е с и н и ө ј р ә н м ә к л ә ј а н а ш ы , д ө в р ү н т ә с ә р р ү ф а т  һ ә ј а т ы н ы , и н ч ә с ә н ә т и н и в ә р ү ш е ј м һ а л ы н д а д а о л с а А з ы х  с а к и н л ә р и н и н д ү н ј а к е р ү ш ү н ү а ј д ы н л а ш д ы р м а г ү ч ү н з ө н - 

к и н м а т е р и а л в е р и р -Д а ш д ө в р ү н ү н с о н р а к ы п и л л ә р и н и ө јр ә н м ә к ү ч ү н д ә  м а ғ а р а д а н ч о х л у м а т е р и а л т о п л а н м ы ш д ы р . Һ ә м о р т а П а л е о л и т (М у с т је ), һ ә м д ә с о н П а л е о л и т д ө в р ү н ү н а б и д ә л ә р и н ә  А з ы х д а н б а ш г а Т а ғ л а р , Д а м ч ы л ы в ә Д а ш с а л а һ л ы д ү ш ә р - к ә л ә р и н д ә р а с т к ә л м ә к м ү м к ү н д ү р . О н а к ө р ә д ә б ү т ө в л ү к - д ә и ч и к Г а ф г а з р а ј о н у н д а Д а ш д е в р ү и н с а н л а р ы н ы н һ ә ј а т  т ә р з и н и и з л ә м ә к а с а н л а ш м ы ш д ы р . М а т е р и а л л а р ҝ ө с т ә р и р  к и , М у с т ј е д ө в р ү А з ә р б а ј ҹ а н д а 140— 150 м и н и л л и к б и р  

д ө в р ү ә һ а т ә е т м и ш в ә һ ә м и н в а х т л а р ј у р д у м у з д а ә с а с ә н  н е а п д е р т а л и н с а н л а р (п а л е а н т р о п л а р ) ј а ш а м ы ш л а р . Н е а н - 16

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 18/215

д е р т а л л а р һ е ј в а н д ә р и л ә р и н д ә н , с ү м ү к л ә р и н д ә н в ә а ғ а ч  а л ә т л ә р д ә н ҝ е н и ш и с т и ф а д ә е т м и ш л ә р . О н л а р б и р ҝ ә ә м ә к - л ә м ә ш ғ у л о л м у ш д у р . Ө л ү л ә р и д ә ф н е т м ә м ә р а с и м и д ә б и - л а в а с и т ә н е а н д е р т а л л а р д а н б а ш л а м ы ш д ы р . О н л а р и с т и һ а - в а д а а ч ы г д ү ш ә р к ә л ә р д ә , с о ј у г һ а в а д а и с ә м а ғ а р а л а р д а  

ј а ш а м ы ш л а р .Н е а н д е р т а л л а р ы н с ү м ү к л ә р и ү з ә р и н д ә а п а р ы л м ы ш т ә д - 

г и г а т л а р к ө с т ә р и р к и , о н л а р ә н ч о х у 40— 50 и л ј а ш а м ы ш - л а р . Ө з ү д ә б у г ә д ә р а н ч а г к и ш и л ә р ө м ү р с ү р ү р м ү ш . Г а д ы н - л а р ы и с ә 30— 35 и л д ә н ч о х ј а ш а м ы р л а р м ы ш . Б у , ј ә г и н к и , д е в р ү н ч ә т и н л и к л ә р и , х ү с у с и л ә к и к и ј е н и к х ү с у с и ј ј ә т л ә р и  и л ә б а ғ л ы и м и ш - -

А з ы х м а ғ а р а с ы н д а н т а п ы л м ы ш «А з ы х а н т р о п » а д - л а н а н и б т и д а и и н с а н ч ә н ә с и

М ә һ с у л д а р г ү в в ә л ә р и н и н к и ш а ф ы б а х ы м ы н д а н , н е а н д е р т а л л а р ы н ј а ш а д ы ғ ы М у с т ј е д ө в р ү ҹ ә м и ј ј ә т т а р и х и н д ә  х ү с у с и м ә р һ ә л ә т ә ш к и л е д и р . Б у д ө в р д ә д а ш а л ә т л ә р н н  и с т е һ с а л т е х н и к а с ы н д а ч и д д и д ә ј и ш и к л и к л ә р б а ш в е р и р . Д а ш а л ә т л ә р и н и к и н ҹ и м ү к ә м м ә л е ’м а л ы т е х н и к а с ы м ә һ з  

м у с т ј е д е в р ү н д ә н б а ш л а н ы р в ә о н л а р ы н 60-д а н ч о х н ө в ү  ј а р а н ы р . Н е а н д е р т а л д ү ш ә р к ә л ә р и н и н ч о х г а т л ы , ј ә ’н и у з у н - о м ү р л ү о л м а с ы , о н л а р ы н б и р ҝ ә ч а л ы ш м а л а р ы т ә д г и г а т ч ы - л а р а р а с ы н д а б е л ә б и р ф и к и р д о ғ у р м у ш д у р к и , и л к и ч м а - л а р в ә б ә с и т и ч м а т ә ш к к л а т л а р ы м ә һ з М у с т ј е д ө в р ү н д ә  ј а р а н м ы ш д ы р .

А з ә р б а ј ч а н ә р а з и с и н д ә Ү с т П а л е о л и т и н и з л ә р и н ә , ә с а с ә н  Г а з а х р а ј о н у , ә р а з и с и н д ә Д а м ҹ ы л ы м а ғ а р а с ы н д а т ә с а д ү ф  

е д и л м и ш д и р . Б у р а д а н Ү с т П а л е о л и т ә а и д т о п л а н м ы ш ә м ә к  а л ә т л ә р и и т и у ч л у , д а и р ә в и , к ә з л и , у з у н с о в , ү ч б у ҹ а г ч ә с . ф о р м а л ы г а ш о в л а р д а н , м ү х т ә л и ф ф о р м а л ы в ә м ү х т ә л и ф  е л ч ү л ү б и з л ә р д ә н , к ә с и ч и а л ә т л ә р д ә н и б а р ә т д и р -2 з а к . 652 17

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 19/215

Т әдгигатчы лары н ф икринҹә, Д ам ҹы лы дүш әркәсиндәннәин ки јаш ајы ш јери ким и, һәм дә аләт һазы рлам аг үчүнбир е’м алатхана ким и истиф адә едилм иш дир.

М е з о л и т д ө в р ү н ү н с о н у в ә Н е о л и т д ө в р ү н ү н ә в в ә л и н ә а и д  а л ә т л ө р в ә н у к л е у с л а р

Б е л ә л и к л ә , с о н и л л ә р д ә А з ә р б а ј ҹ а н . а р х е о л о г л а р ы н ы н  а п а р д ы г л а р ы к е н и ш м и г ј а с л ы а р х е о л о ж и т ә д г и г а т и ш л ә р и  н ә т и ҹ ә с и н д ә г ә д и м д а ш д ө в р ү н ү н б ү т ү н м ә р һ ә л ә л ә р и н ә а и д  ч о х л у м а т е р и а л л а р а ш к а р о л у н м у ш д у р . Б у м а т е р и а л л а р  ҹ ә м и ј ј ә т и н ә н г ә д и м д ө в р ү н ү х а р а к т е р и з ә е т м ә ј ә и м к а н в е р - М И Ш Д И р.

Е р а ы ы з д а н ә в в ә л XIII м и н и л л и к д ә н б ә ш ә р т а р и х и н д ә  ј е н и б и р д ө в р —М е з о л и т (о р т а Д а ш ) д ө в р ү б а ш л а н ы р . Б у д ө в р һ ә ы д ә ј е р и н к е о л о ж и т а р и х и н д ә б ө ј ү к д ә ј и ш и к -

18

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 20/215

ли кләрлә характеризә олунур. Ә ввәла, М езолит дөврундәне’тибарэн дүн јаны н чох јериндә бузлаглар әријиб чәкилм ә-јә баш лајы р. Б у исә иглим ш әраитинин дәјиш м әсин и, Јеррелјеф ини н ф орм алаш м асы ны , еләҹә дә јени битки өртүјү-

нүн јаран м асы н ы доғурм уш дур. Б узу әрим иш әразиләрәин санлар көчм әјә баш лам ы ш ды р. Јени јаран ан м еш ә вәдүзләрдә әввәлки ири аста јери ш ли һејванлары хы рда вәити јериш ли ҹанлы лар сы хы ш ды ры б арадан чы харм ы ш -ды р. Б у исә овчулуғун характериндә дәји ш и кли к етм әјә вәм үнасиб ов аләтлори һазы рл ам аға сәбәб олм уш дур.

О хла кам аны н ихтирасы ны н М езолит дөврүнә дүш м әси,м икроли т (кичик даш ) аләтләрин јаранм асы да һәм ин сә-бәблә бағлы ды р.

Г ејд етм әк лазы м ды р ки, ох вә кам ан ы н и хтирасы бәш әртарихи ндә ' ән м үһүм һадисәләрдән сајы лм алы ды р.Ф . Е нкелсин ф икрин ҹә, узун м үддәтә топланм ы ш тәҹрүбә-нин в ә.әгли баҹары гы н, һәм чин ин ејни деврлү кәш ф ләринәсасы нд а и хти ра едилм иш ох вә кам ан олду гча м үрәккәбаләтләр ком плексид ир. Д оғрудан да һәм ин и хтира м әһсул-дар гүввәләрин и кки ш аф ы н да ин гилаби һадисә олм уш дур.

Ф . Е нҝелс јазм ы ш ды : «Б ајтарлы г үчүк дәм ир гы лы нч

вә ы әдәни јјәт үчүн одлу силаһ иә идисә, вәһш или к дөврүүч үн дә кам ан вә ох ејни ш ејди , јә'ни һәлледи ҹи силаһи ди »6-

М езолит дөврү А зәрб ајҹанд а VII м инилли јәдәк даваметм иш дир. О нун изләринә Д ам ҹы лы да вә Г обустандакыА на загасы , Ч обанлар зағасы , Ф ируз дүш әрҝәси ким и аби-дәләрдә раст кәлм әк м үм күн дүр. Б у абидәләрдән хы рдадаш аләтләр, ох учлары , аләт һазы рлам аг үчун карандаш -

вары н үвәҹи кләр, м икролөвһәҹикләр вә с. илә јан аш ы ,әһлиләш дирилм иш һејван сүм үкләри дә аш кар едилм иш дир.

Д ем әли, һәм ин дѳврдэ и нсанлар нәин ки ох-јај кәзди ри бовчулугла м әш ғул олм .уш , һәм чи нин бэ’зи һејван лары әһли-ләш дирә билм иш ләр.

М езолит дөврү дүш әркәләрини өјрәнән дун ја алим ләрибу дөврдә јаш ам ы ш и н санлары н һ әјат тәрзин ә аид м араг

лы м атери аллар топлам ы ш лар. К әр ш ејдән әввәл м э’лумолм уш дур ки, М езолит дөврү ин санлары ны н кејим и јаш а-ды глары зонаны н иглим ш әраитинә ујғун им иш . М исал

6 . М а р к с , Ф . Е н ҝ е л с . С е ч и л м и ш ә с ә р л ә р и , II ч и л д , Б а к ы , 1953, с ә һ . 312.

9 * . 19

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 21/215

ү ч ү н , Ш ә р г и И с п а н и ј а д а к ы г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р д ә к и ш и л ә р  б у д в ә һ ө в с ә л ә ч а н а ғ ы һ и с с ә л ә р и ө р т ә н к е ј и м д ә , г а д ы н л а р  и с ә к е н б а л а г т у м а н д а т ә с в и р е д и л м и ш л ә р . Б у к е ј и м л ә р  ҹ ә н у б г у р ш а г л а р ы н д а н ө т р ү , о ҹ ү м л ә д ә н Г а ф г а з ү ч ү н  х а р а к т е р и к о л а б и л ә р д и . Ч о х к ү м а н , с о ј у г и г л и м л и ј е р л ә - р и н к е Ј и м л ә р и ф ә р г л и о л м у ш д у р . М е з о л и т д ө в р ү н ү н и н с а н - л а р ы п а л т а р ы , ә с а с ә н о в л а д ы г л а р ы һ е ј в а н л а р ы н д ә о и с и н - д ә н т и к м и ш л ә р .

М е з о л и т д ө в р ү н ә а и д ә м ә к а л ә т л ә р и

О д ө в р д ә к о л л е к т и в ә м ә к ч о х к ү ч л ү о л м у ш д у р . Б у д а т ә - б и и д и р . В ә һ ш и һ е ј в а н л а р ы д ө р д ј а н д а н г о в у б һ ә р һ а н с ы ј а р - ғ а н , ј а х у д г а ј а д а н т у л л а н м а ғ а м ә ҹ б у р е т м ә к , х ү с у с и ч ә п ә р  в ә т о р и л ә б а л ы г о в л а м а г , е в т и к м ә к , г а ј ы г д ү з ә л т м ә к в ә с - ш ү б һ ә с и з к и , к о л л е к т и в ә м ә ј и ш ә р т л ә н д и р м и ш д и р . М э ’л у м - д у р к и , к о л л е к т и в ә м ә к ө з л ү ј ү н д ә и ҹ м а м ү л к и ј ј ә т и ј а р а - д ы р . А ј р ы -а ј р ы и н с а н к о л л е к т и в л ә р и м ү ә ј ј ә н ә р а з и ј ә , т о р - п а ғ а , о в ү ч ү н ј а р а р л ы ј е р ә , м е ш ә јә , с у ј а в ә с . ө з ә р а з и с и  

к и м и б а х м а ғ а б а ш л а ј ы р . Б у и с ә б ә ш ә р т а р и х и н д ә , р ү ш е ј м  һ а л ы н д а д а о л с а , и л к г ә б и л ә г у р у л у ш у н у н ј а р а н м а с ы н ы  д о ғ у р у р .

Б е л ә л и к л ә , М е з о л и т д ө в р ү н д ә м ә һ с у л д а р г ү в в ә л ә р и н  с ү р ’ә т л и и н к и ш а ф ы и л к и н с а н г р у п л а р ы а р а с ы н д а и ҹ т и - м а и д ә ј и ш и к л и к л ә р п р о с е с и н и н б а ш л а н м а с ы к и м и д ә х а р а к - т е р и з ә о л у н у р .

Ч о х т ә ә с с ү ф к и , б ә ш ә р т а р и х и н и н б у м ү һ ү м д ө в р ү б ү - 

т ү н д ү н ј а д а , е л ә ҹ ә д ә С С Р И -д ә з ә и ф ө ј р ә н и л м и ш д и р . Е л ә  б у н а к ө р ә д и р к и , М е з о л и т д ө в р ү н ү н х а р а к т е р и , о н у н т а р и х - д ә м ө в г е ј и б а р ә д ә ф и к и р л ә р һ а ч а л а н ы р .

Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н б и р г и с м и М е з о л и т и Ј е н и Д а ш д ө в - р ү н ә (Н е о л и т ) к е ч и д м ә р һ ә л ә с и , б э ’з и л э р и а ј р ы ч а а р х е о л о ж и м ә д ә н и ј ј ә т , д а һ а б а ш г а л а р ы и с ә б ә ш ә р т а р и х и н д ә х ү с у - 20

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 22/215

с и м ә р һ ә л ә а д л а н д ы р ы р л а р . З ә н н и м и з ҹ ә , ү ч ү н ҹ ү л ә р и н ф и к -  р и һ ә г и г ә т ә д а һ а ч о х у ј ғ у н д у р .

А р т ы г х а т ы р л а т д ы г к и , Д а ш д ө в р ү н ү н и н к и ш а ф е т м и ш  м ә р һ ә л ә л ә р и и д ә н б и р и Н е о л и т (Ј е н и Д а ш д ө в р ү ) а д л а - 

н ы р . Н е о л и т д ө в р ү м ә һ с у л д а р г ү в в ә л ә р и н д а һ а д а и н к и ш а ф  е т м ә с и , ј е н и в ә м ү р ә к к ә б ә м ә к с а һ ә л ә р и н и н м е ј д а н а ҝ ә л м ә - с и и л ә в ә б у н л а р ы н ә м ә к в ә м ә и ш ә т с а һ ә л ә р и н д ә д о ғ у р д у - ғ у б и р с ы р а ҹ и д д и д ә ј и ш и к л и к л ә р л ә с ә ч и ј ј ә л ә н д и р и л и р .

&

'Ş'SО О

I m m

М и к р о л и т л ә р

, \ V 1

Х р о н о л о ж и б а х ы м д а н , j. е . ə . VI м и н и л л и к д э н б а ш л а н а н  

б у д ѳ в р э к и н ч и л и к в э м а л д а р л ы г к и м и б ө ј ү к ә м ә к с а һ ә л ә - р и н и н м е ј д а н а к ә л д и ј и б и р д ө в р д ү р .Н е о л и т д е в р ү б ә ш ә р т а р и х и н д ә ө з ү н ү н б и р с ы р а ч ә һ ә т - 

л ә р и и л ә х а р а к т е р и к д и р И л к к и л г а б л а р м ә һ з б у д е в р д ә  һ а з ы р л а н м ы ш д ы р . Ә с а с ә н к е н и ш а ғ ы з л ы в ә к о н у с в а р ы к ө в - д ә с и о л а н һ ө м и н г а б л а р г а р ы ш ы г к и л д ә н а л а ч и ј б и ш и р и л - м и ш д и р . П р и м и т и в ф о р м а д а д а о л с а к и л г а б и с т е һ с з л ы н ы н

. 21

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 23/215

1 —5 Н е о л и т д ө в р ү н ә а и д к и л г а б л а р  6 —8 Н е о л и т д ө в р ү н ә а и д м е т а л е ’м а л ы к у р э с и в э ф о р м а л а р

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 24/215

м ејдана кәлм әси бәш әр тарихинд ә чох м үһүм һади сә иди.О нлар, һ ә р tae jf l Ə H әввәл, и н санлара әрзаг вә су еһтијатысахлам аг и м кан ы верди. И лк вахтлар тохун м а сәбәтләринүзәрин ә әл иЛ ә чәкилән п алчы ғы очагда биш ирм әклә ири-

һәчм ли м үхтәлиф габлар һазы рлан ы рды . С онралар ки л габ-лары һазы рларкән әл чархы н дан и стиф адә етм әјә баш -лады лар. Т ун ҹ дөврүнүн лап өввәлләрин дән исә ки л габистеһсалы нда өн б өјүк техники тәрәгги олан ајаг чархы м еј-дана кәли р. С адә бир гур ғуд ан—үст вә алт чархл ардан вәбунлары бирләш дирән охдан и барәт олан ајаг чархы н дансон вахтларадәк ки л габ истеһсалы н да ән универсал д әзкаһким и истиф адә едилирди. .

Н еолит дѳврундэ даш дан аләт һазы рл ам аг просеси өзү-нүн ән јүксәк техн и ки тәрәгги ф орм асы н а чаты р. И нди ин-санлар нәин ки м үхтәлиф ҹи нсли даш лардан һәр ҹүр аләт-ләр Һ азы рлајы рды лар, онлар, ејни зам анда, бу аләтләри нбәдии-естетик ҹәһәтдән зовглү олм асы на ф икир верирләр.Е лә буна көрә дә Н еолит деврүндә даш аләт и стеһсалы ндаән м үһүм техн ики тәрәгги олан ч и лалам а вә деш м ә тех-н икасы м ејдана кәлир-

Ә јири чи ли к вә тохуҹулуг да о зам ан јараны р вә кејим ,

кисә, торба, тор ким и м үһүм м әиш әт әш јалары ны н м ејданакәлм әсинә сәбәб олур.

Б у дөврүн ән м үһүм уни версал аләтләринд ән бири ҹи ла-лы балталарды р. К әм ин балталар тәсәррүф аты н бүтүн са-һәләринд ә, хүсусилә ағаҹ е’м алы н да и нсанлары н јахы нкѳм экчиси олм уш дур.

Б еләли клә, аләтләр үчүн хүсуси чин с даш лары н сечи-либ, күтләви ф орм ада вә јүксәк сәнәткарлы гла истеһсал

олун м асы , он лары н тајф алар арасы нда м үбадиләси, истеһ-сал зам аны јени-јени үсуллары н тәтбиг едилм әси, тохучу-луғун м ејдана кәлм әси , рүш ејм һалы н да да олса, әкинчи-ли ји н вә м алдарлы ғы н јаран м асы , ки л габлар истеһсалы набаш ланм асы вә с, Н еоли т дөврүнүн әсас хүсусијјәтләри-дир. Б у дөвр һәм чин и н и бтидаи әкин чи ли ји н вә м алдарлы -ғы и кениш инкиш аф ы үчүн зәм ин јаратды .

Б ир сы ра тәдгигатчы лар, һәтта илк м үбади ләни н вә бэ’зи

м еталлары н кәш ф и ни дә неолит дөврү илә бағлајы рлар-А зәрбајҹан әразисиндә Н еоли т аби дәләри ни сбәтәнзәиф өјрәнилм иш дир. һалбуки , илкин араш ды рм алар бура-да зән кин Н еолит м әдәнијјәтини н варлы ғы ны көстәрир.Н ахчы ван , Г арабағ вә К ән ҹәчај зон алары н дакы бэ’зи чохтәбәгәли аби дәләр, М инкәчевирин алт тәбәгәси, Г обустаны н

. 23 :

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 25/215

Ф и р у з д ү ш ә р к ә с и в ә б и р с ы р а б а ш г а а б и д ә л ә р о л д у г ҹ а  м а р а г л ы м а т е р и а л л а р в е р м и ш д и р . Ь э м и н а б и д ә л ә р д ә н ҹ и - л а л ы д а ш а л ә т л ә р , х ү с у с и л ә б а л т а л а р , к ү л л и м и г д а р д а к и л  г а б н ү м у н ә л ә р и , т и к и н т и , д э н л и б и т к и в э д и к э р м а д д и - 

м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы т о п л а н м ы ш д ы р . Б у б а х ы м д а н Г о б у с - т а н а б и д ә л ә р и д а һ а з э н к и н д и р .

Б ө ј ү к Д а ш д а ғ ы н д а ј е р л ә ш ә н б и р г а ј а а л т ы с ы ғ ы н а ҹ а г д а  4 м г а л ы н л ы ғ ы н д а м ә д ә н и т ә б ә г ә а ш к а р о л м у ш д у р - Б у р а д а  М е з о л и т м а т е р и а л л а р ы и л ә ј а н а ш ы Н е о л и т д ө в р ү н ү ә к с  е т д и р ә н к и ч и к д а ш а л ә т л ә р , к а р а н д а ш в а р ы н ү в ә ҹ и к л ә р , с а х с ы г а л ы г л а р ы в э в ә һ ш и һ е ј в а н с ү м ү к л ә р и ү з ә ч ы х а р ы л - м ы ш д ы р .

Ч о х т ә б ә г ә л и Ф и р у з д ү ш ә р к ә с и Н е о л и т м ә д ә н и ј ј ә т и б а х ы - м ы н д а н д а һ а м а р а г л ы д ы р . Д ү ш ә р к ә н и н һ ә м и н д ө в р ә а и д  т ә б ә г ә д ә н ч а х м а г д а ш ы н д а н һ а з ы р л а н м ы ш к и ч и к л ө в һ ә - ҹ и к л ә р , м ү х т ә л и ф ф о р м а л ы г а ш о в л а р , к и л г а б н ү м у н ә л ә р и  а ш к а р о л у н м у ш д у р . Л а к и н Ф и р у з д ү ш ә р ҝ ә с и н и н е л м ү ч ү н  ә н м а р а г л ы т а п ы н т ы с ы 2x1 м ө л ч ү д ә г ә б р и н а ч ы л м а с ы о л м у ш д у р . Б у р а д а п ә р а к ә н д ә һ а л д а II и н с а н к ә л л ә с и в ә д и к э р с ү м ү к л ә р ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . С к е л е т л ә р и н ј а н ы н д а т о р - 

б а в а р ы м у н ҹ у г л а р , һ е ј в а н д и ш и н д ә н а с м а л а р д а в а р и д и .Б у г ә б и р һ ә л ә л и к А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н д ә ә н г ә д и м д и р . А р а ш д ы р ы ч ы л а р о н у т ә х м и н ә н С о н М е з о л и т в ә И л к Н е о л и т д е в р ү н ә а и д е д и р л ә р .

А з ә р б а ј ҹ а н ы н в ә е л ә ч ә д ә Г а ф г а з ы н д и к ә р а б и д ә л ә р и н - д ә н т о п л а н ы л м ы ш м а т е р и а л л а р Н е о л и т д ө в р ү н ү н Ш ә р г и  З а г а ф г а з и ј а ә р а з и с и н и ә к и н ч и л и к в ә м а л д а р л ы г т ә с ә р р ү ф а - т ы н ы н и н к и ш а ф ы б а ш л а д ы ғ ы и л к ч о ғ р а ф и р а ј о н л а р д а н  б и р и һ е с а б е т м ә ј ә и м к а н в е р и р .

А р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р Н е о л и т д ө в р ү н д ә З а г а ф г а з и ј а  и л ә и ч и к А с и ј а ө л к ә л ә р и а р а с ы н д а и г т и с а д и ә л а г ә л ә р и ы  м ө в ҹ у д о л д у ғ у н у к ө с т ә р и р . Ч о х л у б ә н з ә р м а т е р и а л л а р л а  ј а н а ш ы , и ч и к А с и ј а ү ч ү н х а р а к т е р и к б ә з ә к л ә р ә З а г а ф г а - з и ј а а б и д ә л ә р и н д ә д ә т ә с а д ү ф о л у н м а с ы б у н у с ү б у т е д и р .

М Е Т А Л Ы Н Ә Ш Ф И — Е Н Е О Л И Т Д Ә В Р Ү

Б ә ш ә р т а р и х и н д ә и л к к ү т л ә в и м е т а л о л а н м и с и н к ә ш - ф и и л ә ј е н и м ә р һ ә л ә о л а н Е н е о л и т д ө в р ү б а ш л а ј ы р . Е р а - м ы з д а н ә в в ә л VI в ә IV м и н и л л и к л ә р и ә һ а т ә е д ә н б у д ө в р ә  

24

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 26/215

һ ә м д ә Х а л к о л и т («х а л к о с »— ј у н а н ҹ а м и с д е м ә к д и р ), ј ә ’н и  м и с д ө в р ү д е ј и л и р - М и с ј у м ш а г м е т а л о л д у ғ у н д а н о һ е ч д ә  д а ш а л ә т л ә р и с ы р а д а н ч ы х а р м а д ы . Е л ә б у н а к ө р ә д ә һ ә м и н  д ө в р ү М и с -Д а ш д ө в р ү (л а т ы н ҹ а а е н е у с -м и с , ј у н а н ҹ а л и т о е - д а ш д е м ә к д и р ) а д л а н д ы р ы р л а р . А л и м л ә р и н ф и к р и н ч ә , м и с  и л к д ә ф ә и п р а д а с ы н д а т а п ы л м ы ш д ы р .

Ч ә м и ј ј ә т и н и н к и ш а ф ы н д а м и с л и к ө р ү н м ә м и ш д ә ј и ш и к - л и к л ә р д о ғ у р а н е н е о л и т д ө в р ү б и р с ы р а х ү с у с и ј ј ә т л ә р и б а - х ы м ы н д а н ө з ү н д ә н ә в в ә л к и в ә с о н р а к ы д ө в р л ә р д ә н ә с а с л ы  ш ә к и л д ә ф ә р г л ә н и р . Б у д ө в р д ә ч ә м и ј ј ә т и н и ҹ т и м а и и н к и ш а ф ы н д а х ү с у с и и р ә л и л ә ј и ш м ү ш а һ и д ә о л у н у р ; ә к и н ч и - л и к в ә м а л д а р л ы г и н к и ш а ф е д и р , т а јф а л а р а р а с ы ә л а г ә л ә р  к е н и ш л ә н и р , о т у р а г һ ә ј а т м ә д ә н и ј ј ә т и ф о р м а л а ш ы р . ә т т а  г ә д и м Ш ә р г и н б э ’з и р а јо н л а р ы н д а , х ү с у с и и л ә М и с и р д ә в ә  

М е с о п о т а м и ј а д а с и н и ф л и ч ә м и ј ј ә т и и т ә ш ә к к ү л ү ү ч ү н з ә м и н  ј а р а н ы р .М и с д ә н и л к в а х т л а р д а с о ј у г д ө јм ә ү с у л у и л ә х ы р д а  

а л ә т л ә р : б ы ч а г л а р , и ј н ә л ә р , б и з л ә р в ә с . һ ә м ч и н и н б ә з ә к  ә ш ј а л а р ы һ а з ы р л а н м ы ш д ы р . И н с а н л а р м и с к ү л ч ә с и н ә  ә в в ә л л ә р д а ш ы н б и р н ө в ү к и м и б а х м ы ш л а р . Б у к ү л ч ә л ә р и н  д а ш д а н ф ә р г л ә н д и ј и о н л а р а ј а л н ы з VI м и н и л л и ј и н с о н л а - р ы н д а н м э ’л у м о л м у ш д у р . М и с и н ј ү к с ә к и с т и л и к д ә ә р и м ә '- с и , м ү х т ә л и ф ф о р м а ј а д ү ш м ә с и , с о ј у ј а р к ә н ј е н и д ә н б ә р к и - 

м ә е и в ә с . д а ш д а н ф ә р г л ә н д и р и л м ә с и н ә ә с а с в е р м и ш в ә о н - д а н ҹ ү р б ә ҹ ү р м ә г с ә д л ә р ү ч ү н и с т и ф а д ә е д и л м ә с и н ә и м к а н  ј а р а т м ы ш д ы р -

С о в т̂ а р х е о л о г л а р ы б ү т ө в л ү к д ә , Е н е о л и т д ө в р ү н ү н б е ш  ә с а с х а р а к т е р и к х ү с у с и ј ј ә т и н и к ө с т ә р и р л ә р ; 1. Т ә с ә р р ү ф а - т ы н д и к ә р с а һ ә л ә р и н ә н и с б ә т ә н т о х а ә к и н ч и л и ј и н и н Е н е о л и т д ө в р ү н д ә д а һ а д а ү с т ү н л ү к т ә ш к и л е т м ә с и ; 2. Ч а х м а г  д а ш ы н д а н һ а з ы р л а н м ы ш а л ә т л ә р л ә ј а н а ш ы , м и с а л ә т л ә - 

р и н д ә м е ј д а н а к ә л м ә с и ; & И б т и д а и и ҹ м а к о л л е к т и в л ә р и  ү ч ү н м ө һ р ә д ә н т и к и л м и ш б ө јү к г ә б и л ә е в л ә р и н и н м ө в ҹ у д  о л м а с ы ; 4. А н а н ә с л и ү ч ү н х а р а к т е р и к о л а н к и л г а д ы н  һ е ј к ә л л ә р и н и н (б ү т л ә р и н и н ) ј а р а н м а с ы ; 5. Ф ы р ч а и л ә н а - х ы ш л а н м ы ш к и л г а б л а р ы н һ а з ы р л а н м а с ы . Б ү т ү н б у ә л а - м ә т л ә р и А з ә р б а ј ҹ а н ы н Е н е о л и т д ө в р ү а б и д ә л ә р и н д ә т а м  т ә ф ә р р ү а т ы и л ә и з л ә м ә к м ү м к ү н д ү р . Ј е р и к ә л м и ш к ә н , к ө с - т ә р м ә л и ј и к к и , Е н е о л и т д ө в р ү а б и д ә л ә р и и л ә з ә н к и н о л а н  А з ә р б а ј ҹ а н м и с е ’м а л ы н ы н и л к в ә т ә н л ә р и н д ә н д и р . Б у н у н  ә с а с с ә б ә б л ә р и н д ә н б и р и б у р а д а т ү к ә н м ә з м и с ј а т а г л а р ы - н ы н о л м а с ы д ы р .

А с а н е ’м а л л ы м и с ј а т а г л а р ы н ы н ч о х л у ғ у и с ә е з н ө в б ә -25 '

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 27/215

с и н д ә А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н и н е н е о л и т а б и д ә л ә р и л ә з ә н к и н - л и ј и н и ш ә р т л ә н д и р м и ш д и р .

И н д и ј ә д ә к А з ә р б а ј ҹ а н д а Е н е о л и т д ө в р ү н ә а и д о т у р а г - ә к и н ҹ и т а ј ф а л а р а м ә х с у с 60-д а н ч о х ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н и а ш к а р о л у н м у ш д у р . Б у н л а р д а н Н а х ч ы в а н ә р а з и с и н д ә к и I 

ү л т ә п ә а б и д ә с и , М и л -Г а р а б а ғ д а к ы И л а н л ы т ә п ә , Ч а л а ғ а н  т ә п ә , Г а р а к е п ә к т ә п ә , З ә р к ә р т ә п ә , М е ј н ә т ә п ә ,Ч а д ы р т ә п ә , Ш ә к ә р ј а л ы , М у ғ а н Д ү з ү н д ә к и Ә л и к ө м ә к т ә п ә с и , С у л у т ә п ә , Ү ч т ә п ә , М и ш а р ч а ј , Г у р у д ә р ә , ү р ч а ј ы н ы н с а ғ с а һ и л и н д ә , Г а з а х р а ј о н у ә р а з и с и н д ә к и I Т ө ј р ә т ә п ә , Ш о м у т ә п ә , Б а б а д ә р - в и ш , Г а р ғ а л а р т ә п ә с и в ә с - ч о х з ә н к и н д и р л ә р .

Е н е о л и т д ө в р ү н ә а и д ј а ш а јы ш е в л ә р н

Е н е о л и т д ө в р ү н ү н ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и ә с а с ә н һ ү н д ү р  т э п й л э р ф о р м а с ы н д а о л у б м ү х т ә л и ф ө л ч ү л ү д ү р л ә р . Б у м ә с - к ә н л ә р ә һ ә м д ү з ә н в ә һ ә м д ә д а ғ ә т ә ј и з о н а л а р д а т ә с а д ү ф  е д и л и р .

Е н е о л и т д ө в р ү н ү н ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и м ә д ә н и т ә б ә г ә - л ә р и н г а л ы н л ы ғ ы и л ә с ә ҹ и ј ј ә л ә н и р . Б у и с ә е з л ү ј ү н д ә о т у - р а г ј а ш а ј ы ш т ә р з и н и н к ү ҹ л ү о л м а с ы и л ә б а ғ л ы д ы р .

А з ә р б а ј ч а н д а г ә д и м о т у р а г ә к и н ч и л и к в ә м а л д а р л ы г26

 / 

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 28/215

м ә д ә н и ј ј ә т и н и ө ј р ә н м ә к ү ч ү н м ө в ҹ у д а б и д ә л ә р и т ә д г и г а т - ч ы л а р и к и г р у п а б е л ү р л ә р . Н а х ч ы в а н д а ө ј р ә н и л м и ш I ү л - т ә п ә н и н а л т т ә б ә г ә с и , М и л -Г а р а б а ғ в ә М у ғ а н д ү з л ә р и н д ә к и  ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и б и р и н ч и г р у п а а и д е д и л и р .

И к и н ч и г р у п а б и д ә л ә р ә Г ә р б и А з ә р б а ј ҹ а н д а и ч и к Г а ф - 

г а з д а ғ с и л с и л ә с и и л ә ү р ч а ј ы а р а с ы н д а ј е р л ә ш ә н ј а ш а - ј ы ш м ә с к ә н л ә р и д а х и л д и р .  е н и ш а р х е о л о ж и т ә д г и г а т и ш л ә р и ә с а с ә н ү л т ә п ә , 

Ш о м у т ә п ә , Т ө ј р ә т ә п ә , Г а р ғ а л а р т ә п ә с и , Ә л и к ө м ә к т ә п ә с и , И л а н л ы т ә п ә в ә д и к ә р ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н д ә а п а р ы л - м ы ш д ы р .

Н а х ч ы в а н ш ә һ ә р и н д ә н 8 к м а р а л ы д а ј е р л ә ш ә н I ү л т ә - п ә ј а ш а ј ы ш ј е р и 1,5 һ е к т а р а ј а х ы н б и р с а һ ә н и ә һ а т ә е т м ә к - л ә 21 м г а л ы н л ы ғ ы н д а м ә д ә н и т ә б ә г ә с и о л а н ј ү к с ә к б и р  т ә п ә д ә н и б а р ә т д и р . Т ә п ә б ү т ө в л ү к д ә а ш а ғ ы д а н ј у х а р ы ј а д ә к  к ү л , х ы р д а д а ш , т ә с ә р р ү ф а т в ә м ә и ш ә т г а л ы г л а р ы и л ә е р - т ү л м ү ш д ү р . Б у р а д а ү з ә ч ы х а р ы л а н д ө р д м ә д ә н и т ә б ә г ә - н и н а ш а ғ ы д а н б и р и н ҹ и с и Е н е о л и т д ө в р ү н ә а и д д и р . Г а л ы н - л ы ғ ы 9 м о л а н б у т ә б ә г ә д ә н т и к и н т и г а л ы г л а р ы , т ә с ә р р ү - ф а т г у ј у л а р ы , о ҹ а г в ә к ү р ә л ә р , м ү х т ә л и ф һ е јв а н с ү м ү к л ә р и , д а ш д а н ; с ү м ү к д ә н в ә к и л д ә н һ а з ы р л а н м ы ш ә ш ј а л а р , б у ғ д а  г а л ы г л а р , г ә б и р л ә р в ә с . т а п ы л м ы ш д ы р . Һ ә м и н а р х е о л о

ж и м а т е р и а л л а р ү л т ә п ә с а к и н л ә р и н и н о т у р а г һ ә ј а т л а  м ә ш ғ у л о л д у г л а р ы н ы с ү б у т е д и р . Д а ш д а н в ә м ө һ р ә д ә н т и - к и л м и ш д а и р ә в и б и н а г а л ы г л а р ы х ү с у с и л ә м а р а г л ы д ы р . Д и а м е т р и о р т а һ е с а б л а 7 м -ә ч а т а н , 35-55 с м г а л ы н л ы ғ ы н - д а д и в а р л а р ы о л а н б е л ә е в л ә р б и р ч о х һ а л л а р д а а р а к ә с м ә - л ә р л ә а јр ы -а јр ы һ и с с ә л ә р ә б ө л ү н м ү ш д ү р .

I ү л т ә п ә н и н Е н е о л и т д е в р ү м а т е р и а л л а р ы и ч ә р и с и н д ә  д а ш а л ә т л ә р ч о х л у г т ә ш к и л е д и р . А л ә т л ә р и н ч о х у д ә в ә к ө - 

з ү д а ш ы н д а н һ а з ы р л а н м ы ш д ы р . О н л а р ы н н у к л е у с л а р ы д а  т а п ы л м ы ш д ы р . А л ә т л ә р б у н у к л е у с л а р д а н г ә л п ә л ә м ә ү с у л у  и л ә а л ы н м ы ш д ы р .

  ү л т ә п ә д ә н ч а х м а г д а ш ы н д а н һ а з ы р л а н м ы ш а л ә т л ә р , о х  у ч л у г л а р ы , 300-д ә н ч о х о р а г д и ш и ә л д ә е д и л м и ш д и р . Б а - з а л т н ө в л ү д а ш д а н и с ә ә с а с ә н б а л т а л а р , п а з л а р , ҝ ү р з л ә р , ч ә к и ч л ә р , т о п п у з л а р в ә с . һ а з ы р л а н м ы ш д ы р .

  ү л т ә п ә н и н с ү м ү к м э ’м у л а т ы и ч ә р и с и н д ә г а р а м а л с ү м ү - 

ј ү н д ә н һ а з ы р л а н м ы ш г а ш о в л а р п а р д а х л а ј ы ҹ ы а л ә т л ә р  ч о х л у г т ә ш к и л е д и р .М и с д ә н һ а з ы р л а н м ы ш ә ш ј а л а р и с ә с а н ҹ а г л а р д а н , м у н - 

ҹ у г л а р д а н , т и ј ә л ә р д ә н , н и з ә у ч л у г л а р ы н д а н в ә с - и б а р ә т - д и р . Б у ә ш ј а л а р т ә м и з м и с д ә н һ а з ы р л а н м ы ш д ы р . Б у ә ш ј а -

• 27 '

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 29/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 30/215

л а р ы н б э ’з и с и н и н т ә р к и б и н д ә ҹ ү з и м ә р к ү м ү ш г а т ы ш ы ғ ы  з а р . ү л т ә п ә Е н е о л и т д ө в р ү к и л г а б л а р ы н ы н ә к с ә р и ј ј ә т и  е н л и а ғ ы з л ы в ә ј а с т ы о т у р а ҹ а г л ы д ы р . ү л т ә п ә д ә һ ә м ч и н и н  м ү р ә к к ә б т е х н о л о ж и ү с у л л а һ а з ы р л а н м ы ш , д ө в р ү н ү н к ө - з ә л с ә н ә т м ә һ с у л у с а јы л а н б о ј а л ы г а б л а р ә л д ә е д и л м и ш д и р .

Е н е о л и т д ө в р ү н ү н м е ’м а р л ы г ы , о н у н м ү х т ә л и ф т ә с ә р р ү - ф а т с а һ ә л ә р и , к и л в ә д и к ә р м ә и ш ә т ә ш ј а л а р ы һ а г г ы н д а  д а һ а к е н и ш т ә с ә в в ү р ј а р а д а н а б и д ә л ә р д ә н б и р и Ш о м у т ә п ә  ј а ш а ј ы ш ј е р и д и р .

Ү м у м и с а һ ә с и 0,5 һ е к т а р д а н б и р г ә д ә р ч о х о л а н о в а л  ф о р м а л ы б у а б и д ә д ә и к и м ә д ә н и т о б ә г ә ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш - д ы р . О н у н I а л т т ә б ә г ә с и Е н е о л и т , II т ә б ә г ә с и и с ә с о н Т у н ч  д ө в р ү н ә а и д д и р . Е н е о л и т д е з р ү т ә б ә г ә с и и н и н г а л ы н л ы ғ ы1,5 м -д и р . Б у т ә б ә г ә д ә с а һ ә с и 400 к в м -ә ја х ы н д а и р ә в и ј а - ш а ј ы ш б и н а с ы в ә х е ј л и т ә с ә р р ү ф а т т и к и л и л ә р и а ш к а р  

о л у н м у ш д у р . Б и н а л а р м ү х т ә л и ф ө л ч ү л ү (50-55x22-25x8; 26x16x9 с м ) ч и ј к ә р и и ч л ә т и к и л м и ш д и р - Б и р -б и р и н ә к и л  м ә һ л у л л а б ә р к и д и л м и ш к ә р п и ҹ һ ө р ү к л ә р и н и н д и а м е т р и3 м -ә ч а т ы р . О н л а р ј а р ы м о в а л ф о р м а д а (0,5x0,5 м ө л ч ү д ә ) д ү з ә л д и л м и ш д и р - О ҹ а г л а р о т а г д а д и в а р д и б и н д ә ј е р л о ш и р  в ә ү с т л ә р и е л л и п с ш ә к л и н д ә е р т ү л м ү ш д ү р . Ј а ш а јы ш е в л ә - р и н д ә т ү с т ү б а ҹ а с ы г о ј у л м у ш д у р . О т а г л а р ы н б э ’з и л э р и н - д ә д и в а р д и б и н д ә б и ш и р и л м ә м и ш к и л г а б л а р в а р д ы р . Т ә д - г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ҹ ә , б у г а б л а р д и н и х а р а к т е р д а ш ы - м ы ш в ә о н л а р д а с ө н м ә ј ә и , д а и м и о д с а х л а н м ы ш д ы р .

Ш о м у т ә п ә д ә н т а п ы л м ы ш м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы , о н у н с а к и н л ә р и н и н о т у р а г һ ә ј а т ы б ә т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы  һ а г г ы н д а ә т р а ф л ы т ә с ә в в ү р ј а р а д ы р . Б у р а д а н т а н ы л а н  м ү х т ә л и ф н ө в б у ғ д а г а л ы г л а р ы , с ү м ү к д ә н в ә б у ј н у з д а н һ а - з ы р л а н м ы ш т о х а л а р , д а ш д и ш л и о р а г л а р в ә с . ә к и н ч и л и к  м ә д ә н и ј ј ә т и н и н ј ү к с ә к с ә в и ј ј ә д ә и н к и ш а ф е т д и ј и н и к ө с т ә - р и р . М ү х т ә л и ф һ е ј в а н л а р а м ә х с у с о с т е о л о ж и г а л ы г л а р  

и с ә Ш о м у т ә п ә с а к и н л ә р и н и н и н к и ш а ф е т м и ш м а л д а р л ы г л а  д а м ә ш г у л о л м а л а р ы н а с ү б у т д у р . Ш о м у т ә п ә д ә н ә л д ә е д и - л ә н н а д и р т а п ы н т ы л а р д а н б и р и д ә с ү м ү к д ә к һ а з ы р л а н м ы ш  г а д ы н ф и г у р у д у р . Б у т а п ы н т ы ө з з ә м а н ә с и н и н м э ’н э в и  а л ә м и н и ө ј р ә н м ә к б а х ы м ы н д а н г и ј м ә т л и д и р . Б у н д а н ә л а з ә , Ш о м у т ә п ә д ә н к и л д ә н д ү з ә л д и л м и ш и н с а н ф и г у р у д а т а п ы л - м ы ш д ы р .

Е н е о л и т д ө в р ү н ә а и д о т у р м у ш в ә з и ј ј ә т д ә т ә с в и р о л у н а н  

к и л г а д ы н ф и г у р у Г а р ғ а л а р т ә п ә с и н д ә т а п ы л м ы ш д ы р .Е н е о л и т д ө в р ү а б и д ә л ә р и н д ә н т а п ы л м ы ш а р х е о л о ж и

29

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 31/215

м а т е р и а л л а р м а л д а р л ы г д а г а р а м а л а н и с б э т э н д а в а р ы л  Ј г о ју н , к е ч и в э с .) , һ ә м ч и н и н ч ү т д ы р н а г л ы л а р д а н д о н у з у и  д а һ а к е н и ш б е ч ә р и л д и ј и н и к ө с т ә р и р . О в ч у л у г д а м а р а л в ѵ>г а б а н о в у ү с т ү н о л м у ш д у р . Ә в в ә л к и д ө в р д ә н ф э р г л и о л а р а г  Е н е о л и т д ә с а п а н д а н с и л а һ к и м и и с т и ф а д э е д и л м и ш д и р . С а п а н д а г о ј у б а т м а г ү ч ү н ј у м р у д а ш л а р л а ј а н а ш ы , ҝ и л д ә н  

д ә и с т и ф а д э е т м и ш л ә р . Д е м ә к о л а р к и , б ү т ү н д ү ш ә р к ә л ә р - д ә н с а п а н д д а ш л а р ы т а п ы л м ы ш д ы р .Т ә к ҹ ә Ш о м у т ә п ә д ә б и р о т а ғ ы н ј а н ы н д а 155 с а п а н д д а ш ы  

ә л д ә е д и л м и ш д и р . Е н е о л и т д ө в р ү а б и д ә л ә р и н д ә н т о п л а н - м ы ш м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы и ч ә р и с и н д ә д а ш , с ү м ү к  в ә к и л д ә н һ а з ы р л а н м ы ш ҹ ү р б ә ч ү р м ә и ш ә т ә ш ј а л а р ы ч о х л у г т ә ш к и л е д и р .

Т а п ы л а н з ә н к и н ә м ә к а л ә т л ә р и к е с т ә р и р к и , б ү т ү н и р и  ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и ј а н ы н д а с ә н ә т е ’м а л а т х а н а л а р ы м ө в - 

ҹ у д о л м у ш д у р . У с т а л ы г л а һ а з ы р л а н м ы ш д ә н д а ш л а р ы , һ ә в ә н к д ә с т ә , б а л т а , м ү х т ә л и ф д ә с т ә к л ә р , т о п п у з , и с к ә н ә , з и н д а н д а ш ы , ч и л а л ы д а ш л а р в ә с . ә м ә к а л ә т л ә р и м ә һ з һ ә - м и н е ’м а л а т х а н а л а р д а д ү з ә л д и л ә б и л ә р д и .

Б ә ш ә р т а р и х и ү ч ү н Е н е о л и т д ө в р ү н ә а и д ә н м ү һ ү м м ә - с ә л ә л ә р д ә н б и р и д ә д ә ф н а д ә т и н и н ф о р м а л а ш м а с ы д ы р -

Т ә к ч ә I ү л т ә п ә н и н Е н е о л и т д ө в р ү т ә б ә г ә с и н д ә 85 г ә б и р  а ч ы л м ы ш д ы р . Б у р а д а н ч ы х а н с к е л е т л ә р ө л ү л ә р и н б ү к ү л ү  

в ә з и ј ј ә т д ә в ә ја б ө ј р ү , ј а х у д д а а р х а с ы ү с т ә , ө з ү д ә м ү х т ә - л и ф и с т и г а м ә т л ә р д ә д ә ф н е д и л д и ј и н и к ө с т ә р и р . Б э ’з и с к е - л е т л ә р и н ү з ә р и н ә г ы р м ы з ы о х р а с ә п и л м и ш д и р . 2 г ә б и р д ә н  и т с к е л е т и , б и р г и с и м г ә б и р д ә н и с ә к и л г а б л а р , ҹ ү р б ә ҹ ү р  м у н ч у г л а р в ә д ә в ә к ө з ү д а ш ы н д а н һ а з ы р л а н м ы ш ә ш ј а л а р  т а п ы л м ы ш д ы р . Б е л ә г ә б и р л ә р Б а б а д ә р в и ш в ә д и к ә р а б и - д ә л ә р д ә д ә ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р .

А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н д ә ө јр ә н и л м и ш Е н е о л и т а б и д ә л ә р и - н и н ч о х у н д а г ә б и р л ә р б и л а в а с и т ә ј а ш а јы ш м ә с к ә н л ә р и н д ә  г а з ы л м ы ш д ы р . Б у а д ә т Ј а х ы н в ә О р т а Ш ә р г и и б и р ч о х  ө л к ә л ә р и н д ә у з у н м ү д д ә т г а л м ы ш д ы р . Б е л ә г ә б и р л ә р б и р  г а ј д а о л а р а г ј а ш а ј ы ш ј е р и н и н м ә д ә н и т ә б ә г ә с и н д ә в ә ј а х у д  х а м т о р п а г д а г а з ы л ы р д ы .

Б ү т ү н б у д е ј и л ә н л ә р д ө н а ј д ы н л а ш ы р к и , Е н е о л и т д ө в - р ү н д ә А з ә р б а ј ҹ а н д а в а һ и д ә к и н ч и л и к в ә м а л д а р л ы г м ә д ә - н и ј ј ә т и о л м у ш в ә б у м ә д ә н и ј ј ә т з ә м и н и н д ә в а һ и д а д ә т -ә н ’- ә н ә , и д е о л о к и ј а д а ф о р м а л а ш м ы ш д ы р . һ ә м и н д ө в р ү н и д е о - 

л о к и ј а с ы , б и р и н ҹ и н ө в б ә д ә , ө з ү н ү д ә ф н а д ә т и н ә м ү н а с и б ә т - д ө б ү р у з ә в е р и р . Б у д ө в р д ә һ ә т т а д ә ф н ө н ’ә н ә л ә р и н д ә н д в30

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 32/215

д а н ы ш м а г о л а р . М ә с ә л ә н : ү р ч а ј ы н ы н о р т а а х а р ы н д а  ј а ш а ј а н ә һ а л и ө з ө л ү л ә р и н и ј а ш а јы ш ј е р л ә р и н д ә н х е ј л и  к ә н а р д а , А з ә р б а ј ҹ а н ы н ч ә н у б р а ј о н л а р ы н д а ј а ш а ј а н ә һ а л и  и с ә б и л а в а с и т ә ј а ш а јы ш м ә с к ә н л ә р и н и н ө з ү н д ә —е в л ә р и н  а р а с ы н д а , д ө ш ә м ә н и н а л т ы н д а в ә ј а х у д д а һ ә ј ә т д ә д ә ф н  е т м и ш д и р . Ч о х в а х т ө л ү т ә к в ә б ү к ү л ү в ә з и ј ј ә т д ә б а с д ы - р ы л м ы ш д ы р , а н ч а г а з д а о л с а к о л л е к т и в д ә ф н а д ә т и н ә д ә  р а с т к ә л м ә к м ү м к ү н д ү р . I ү л т ә п ә д ә о л д у ғ у к и м и , Б а б а - д ә р в и ш в ә Ә л и к ө м ә к т ә п ә а б и д ә л ә р и н д ә д ә г ә б и р л ә р д ө н о х р а  т а п ы л м ы ш д ы р .

Е н е о л и т д ө в р ү н ү н д и н и д ү н ј а к ө р г ш ү н ү ө ј р ә н м ә к ү ч ү н  Ә л и к ө м ә к т ә п ә д ә т а п ы л а н д а и р ә в и о а̂ г ы н б ө ј ү к ө һ ә м и ј ј ә т и  в а р . О т а ғ ы н д и в а р л а р ы к и л л ә с у в а н м ы ш , ү с т ү н д ә н и с ә  а ғ к и л л ө ш и р ә л ә н м и ш д и р . Һ а м а р д и в а р д а һ ә н д ә с и х а р а к - 

т е р л и н а х ы ш л а р ч ә к и л м и ш д и р . Б у б и н а ч о х к ү м а н к и , м а - к и к (о в с у н ) м ә р а с и м л ә р и н ' к е ч и р и л м ә с и ү ч ү н и с т и ф а д э  е д и л м и ш д и р . Д а ш д а н в ә к и л д ә н д ү з ә л д и л м и ш и н с а н ф и - г у р л а р ы Е н е о л и т д ө в р ү н ү н ә н м а р а г л ы а б и д ә л ә р и н д ә н д и р . И н д и ј ә д ә к А з ә р б а ј ҹ а н д а т а п ы л а н б ү т ү н а н т р о п о м о р ф ф и - г у р л а р м ә һ с у л д а р л ы г р ә м з и о л а н г а д ы н т ә с в и р л ә р и н д ә н  и б а р ә т д и р . Б у б а х ы м д а н , ј у х а р ы д а к ө с т ә р д и ј и м н з Г а р ғ а л а р  т ә п ә с и н д ә т а п ы л м ы ш к и л г а д ы н ф и г у р у ч о х м а р а г л ы д ы р . Ф и г у р у н ү з ә р и д а л ғ а в а р ы ш а г у л и х ә т л ә р л ә б ә з ә д и л м и ш д и р . 

Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ч ә , т а х ы л з ә м и с и н и х а т ы р л а д а н  б у н а х ы ш м ә һ с у л д а р л ы г а ј и н и и л ә б а ғ л ы д ы р . Ш о м у т ә п ә - д ә н т а п ы л м ы ш г а д ы н ф и г у р у и с ә е һ т и м а л к и , е в и н -о ҹ а ғ ы н  м ү һ а ф и з ә ч и с и с и м в о л у д у р .

Ү м у м и ј ј ә т л ә , Е н е о л и т д е в р ү н ү н ә к и н ч и л и к в ә м а л д а р - л ы г с а һ ә с и н д ә о л д у г у к и м и , и д е о л о к и ј а с а һ ә с и н д ә д ә м ү ә ј* ј ә н с и с т е м , в а һ и д ə h ' ə h ə к ө з ә ч а р п ы р . Б ү т ү н б у н л а р һ ә м и н  д ө в р д ә А з ә р б а ј ҹ а н ы н ө з ү н ә м ә х с у с м ә д ә н и ј ј ә т и о л д у г у н у  

к ө с т ә р и р .

Т У Н Ҹ Д Ө В Р Ү

Т а р и х д ә Е н е о л и т д ә н _с о н р а к ә л ә н д ө в р Т у н ҹ д ө в р ү а д л а * н ы р . Б у д ә в р ј . е . ә . IV м и н и л л и ј и н с о н у в ә III м и и и л л и - 

ј и н ә в в ә л л ә р и н д ә н б а ш л а ј а р а г ј . е . ә . I м и ы и л л и ј и н ә з в ә л - л ә р и н ә д ә к д а в а м е д и р . М и с и н г а л а ј в ә ј а с ү р м ә и л ә г а р ы - ш ы ғ ы н д а н а л ы н а н т у н ч д а һ а м ө һ к ә м в э ѳ л в е р и ш л н м е т а л

31

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 33/215

о л д у ғ у н д а н и н с а н ф ә а л и ј ј ә т и н и н б ү т ү н с а һ ә л ө р и н ә ј а р а - м ы ш д ы р . О н д а н м ү х т ә л и ф н ө в с и л а һ л а р , ә м ә к а л ә т л ә р и , м ә и ш ә т а в а д а н л ы ғ ы , б ә з ә к ә ш ј а л а р ы в ә с . һ а з ы р л а н м ы ш - д ы р - А р х е о л о ж и т ә д г и г а т л а р к ө с т ә р м и ш д и р к и , А з ә р б а ј - ч а н ә р а з и с и Т у н ҹ д ө в р ү а б и д ә л ә р и и л ә з ә н к и н д и р .

Г а ф г а з ы н һ ә р ј е р и н д ә о л д у ғ у к и м и , А з ә р б а ј ч а н д а д а б у  д ө в р х р о н о л о ж и ч ә һ ә т д ә н ү ч м ү һ ү м һ и с с ә ј ә б ө л ү н ү р : и л к  о р т а в ә с о н Т у н ч д ө в р л ә р и .

И л к Т у н ч д о в р ү т у н ч у н к ә ш ф и и л ә б а ш л а н ы р . Б у д ө в р  ү ч ү н б а ш л ы ч а х а р а к т е р и к ҹ ә һ ә т л ә р д ә н б и р и һ ә м и н д ө в р  м ә д ә н и ј ј ә т и н и н ү м у м и Г а ф г а з м и г ј а с ы н д а е ј н и л и Ј и д и р . А з ә р б а ј ҹ а н д а и л к Т у н ч д ө в р ү а б и д ө л ә р и е л м и ә д ә б и ј ј а т д а  

ү р —А р а з м ә д ә н и ј ј ә т и а д ы и д ә м ә ш һ у р д у р . һ а - 

з ы р д а м ү ә ј ј ә н о л у н м у ш д у р к и , и л к Т у н ч д ө в р ү н ә а и д ү р - А р а з м ә д ә н и ј ј ә т и ү ч ү н х а р а к т е р и к о л а н а б и д ә л о р и н ј а јы л - м а ә р а з и с и о л д у г ч а к е н и ш д и р . Т ә д г и г а т ч ы л а р ү р -А р а ә  м ә д ә н и ј ј ә т и н и н к з л ә р и н ә б ү т ү н З а г а ф г а з и ј а д а , И р а н ы н  ш и м а л -г ә р б и н д ә , Ш ә р г и А н а д о л у д а , Д а ғ ы с т а н д а , Ч е ч е н - И н г у ш е т и ј а д а в ә б . ј е р л ө р д ә т ә с а д ү ф е т м и ш л ә р . Б у а б и д ә - л ә р д ү з ә н , д а ғ ә т ә ј и в ә һ ә т т а д а г з и р в ә л ә р и н д ә б е л ә ө ј р ә н и л - м и ш д и р . ү р - А р а з м ә д ә н и ј ј ә т и н ә а и д а р х е о л о ж и а б и д ә л ә - р и н ј а ј ы л м а ә р а з и с и в э о н л а р ы н с ы х л ы ғ ы һ а г л ы о л а р а г  

б е л ә б и р н ә т и ҹ ә ј ә к ә л м ә ј ә и м к а н в е р м и ш д и р к и , и л к Т у н ч  д ө в р ү н д ә А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н д ә ә һ а л и н и н с а јы х е ј л и а р т - д ы ғ ы н ы к ө с т ә р и р .

Б у д ө в р б а ш л ы ҹ а о л а р а г м ә и ш ә т а б и д ә л ә р и —ја ш а ј ы ш  м ә с к ә н л ә р и в а с и т ә с и л ә и з л ә н м и ш д и р .

Н а х ч ы в а н д а I ү л т ә п ә н и н II т ә б ә г ә с и , II ү л т ә п ә н и н  а л т т ә б ә г ә с и , Б а б а д ә р в и ш ј а ш а јы ш ј е р и н и н ү с т г а т ы , М и н - к ә ч е в к р а б и д ә л ә р и к о м п л е к с и н и н и л к д ө в р ү , ү л т ә п ә , М е ј н ә т ә п ә , У з у н т ә п ә в ә д и к ә р а б и д ә л ә р ү р -А р а з м ә д ә н и ј - ј ә т и н и с ә ч и ј ј ә л ә н д и р ә н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы и л ә  о л д у г ч а з ә н к и н д и р . Б у м ә д ә н и ј ј ә т и н и з л ә р и н ә Г о б у с т а н  а б и д ә л ә р и к о м п л е к с и н д ә д ә т ә с а д ү ф о л у н м у ш д у р - ө с т ә р и - л ә н а б и д ә л ә р д ә а п а р ы л м ы ш а р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р , һ ә м и н  д ө в р д ә м ә һ с у л д а р г ү в в ә л ә р и н и н к и ш а ф с ә в и ј ј ә с и н и , ј а ш а - ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н и н х а р а к т е р и к ҹ ә һ ә т л ә р и н и , и л к Т у н ҹ  

.д ө в р ү ү ч ү н с ә ҹ и ј ј ә в и о л а н б и р с ы р а а д ә т в ә ә н ’ә н ә л ә р и , һ ә м ч и н и н ү р - А р а з м ә д ә н и ј ј ә т и с а к и н л ә р и н и н һ ә ј а т ы н д а  

б а ш в е р м и ш д и к ә р и г т и с а д и , и ч т и м а и в ә и д е о л о ж и д ә ј и - ш и к л и к л ә р и ү з ә ч ы х а р м ы ш д ы р .Ј . е . ә . III м и н и л л и ј и н ә в в ә л л ә р и н д ә н е ’т и б а р э н м а л д а р - 

л ы г с ү р ’ә т л ә и н к и ш а ф е т м ә ј ә б а ш л а ј ы р , и л к и н м а л д а р32 ‘

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 34/215

г ә б и л ә л ә р ј а р а н ы р , п а т р и а р х а л г ө б и л ө г у р у л у ш у ф о р м а л а - ш ы р в ә ч ө м и ј ј ә т и н а п а р ы ҹ ы г ү в в ә с и н ә ч е в р и л и р .

М а л д а р л ы г ә с а с ә н д а ғ в ә д а ғ ә т ә ј и р а ј о н л а р д а м ә р к ә з - л ә ш м ә ј ә б а ш л а ј ы р . И н с а н л а р а р т ы г ч а ј к ә н а р л а р ы н д а н  

к е н и ш д ү з ә н л и к л ә р ө ч ы х ы р в ә ј е н и -ј е н и ј а ш а ј ы ш м ә с к ө н - л ә р и с а л ы р л а р .

М ә с к ә н л ә р в ә о н л а р ы н ә т р а ф ы н д а т о п л а н м ы ш г а л ы г л а р  и л к Т у н ч д ө в р ү н д ә һ е ј в а н д а р л ы г д а х ү с у с и и х т и с а с л а ш м а - р т ,т т т (г о ј у н ч у л у г , а т ч ы л ы г , д ә в ә ч и л и к ) к е т д и ј и н и с ү б у т  е д и р . И л к Т у н ч д ә в р ү н д ә м а л д а р л ы г л а ј а н а ш ы , ә м ә к а л ә т - л ә р и н и н т ә к м и л л ә ш м ә с и л ә ә к и н ч и л и к д ә с ү р ’ә т л ә и н к и ш а ф  е т м ә ј ә б а ш л а ј ы р .

1949-ч у и л д ә н б а ш л а ј а р а г , М и н ҝ ә ч е в и р д ө ү р ч а јы н ы н  с о л с а һ и л и н д ә и л к Т у н ч д ө в р ү н ә а и д и р и ө л ч ү л ү д ө р д ј а ш а - ј ы ш б и н а с ы н ы н г а л ы г л а р ы ө ј р ә н и л м и ш д и р - Б у б и н а л а р ы н  ү м у м и у з у н л у ғ у 8 м -д ә н 14 м -ә г ә д ә р , е н и и с ә 4— 8 м -д и р . У з у н с о в , ј а р ы м г а з м а һ а л ы н д а о л а н б у б и н а л а р с а м а н г а р ы - ш ы г л ы п а л ч ы г д а н (м ө һ р ә д ә н ) т и к и л м и ш д и р . О н л а р ы н д ө ш ә - м ә с и н д ә ч о х л у о ҹ а г ј е р л ә р и в а р д ы р - О т а г л а р ы н д и в а р л а р ы  б о ј у д и р ә к ј е р л ә р и ү з ә ч ы х а р ы л ы б . ө р ү н ү р б у б и н а л а

р ы н т а в а н ы д и в а р л а р б о ј у д ү з ү л м ү ш с ү т у н л а р ү з ә р и н д ә  г у р у л м у ш д у р . О р а д а н ч и л а л а н м ы ш к и л г а б л а р , о р а г д и ш - л ә р и , д ә н д а ш л а р ы , с ү м ү к б и з л ә р , е в һ е ј в а н л а р ы н а м ө х с у с  ч о х л у с ү м ү к г а л ы г л а р ы , т а х ы л в ә д и к ә р ә р з а г м ә һ с у л л а р ы - н ы н с а х л а н м а с ы ү ч ү н т ә с ә р р ү ф а т г у ј у л а р ы т а п ы л м ы ш - д ы р .

И л к Т у н ҹ д ө в р ү н ү н ә н кен иш ө ј р ә н и л м и ш а б и д ә л ө р и н - д ә н б и р и д ә I ү л т ә п ө н и н II т ө б ә г ә с и д и р . Б у р а д а н 28 д а и - 

р ә в и о т а г д а н и б а р ә т 4 — 13 м д а и м е т р л и б и н а ү з ә ч ы х а р ы л - м ы ш д ы р . 8 м г а л ы н л ы ғ ы н д а о л а н б у т ә б ә г ә д ә х ү с у с и г у р у - л у ш а м а л и к о ҹ а г г у р ғ у л а р ы , к и л г а б л а р , д а ш в ә с ү м ү к  а л ә т л ә р т о п л а н м ы ш д ы р . Д а и р ә в и б и н а л а р ы н б е ј ү к б и р  к о м п л е к с и Б а б а д ә р в и ш ј а ш а ј ы ш ј е р и н д ә н а ш к а р о л у н м у ш - д у р . Б и н а н ы н ү м у м и с а һ ә с и 600 к в м -д ә н ч о х д у р . Б а б а - 

ә р в и ш ј а ш а ј ы ш ј е р и н д ә т у н ч и с т е һ с а л ы и л ә б а ғ л ы о л а нч к ү р ә г а л ы ғ ы в ә м е т а л и ш л ө м ә ә м ә к а л ә т л ә р и т а п ы л м ы ш - 

д р . Б а б а д ә р в и ш д ә ч у б у г д а н һ ө р ү л м ү ш в ә ү з ә р и с у в а н м ы ш  Д ивар г а л ы ғ ы н а да т ә с а д ү ф о л у н м у ш д у р .И л к Т у н ч д ө в р ү н ә а и д г ә б и р а б и д ә л ә р и д ә М и н ҝ ә ч е в н р ,

»у т г а ш е н р а ј о н у н д а , В а р д а н л ы д а , Х а ч б у л а г д а , С т е п а н а - 'Р ^д ә , ә н ҹ ә в ә Х а н л а р з о н а л а р ы н д а ә ј р ә н и л м и ш д и р .

М и н к ө ч е в и р д ә ү з ә ч ы х а р ы л а н с а д ә т о р п а г г ә б и р л ә р д ә  •е л е т б ү к ү л ү в ә з и ј ј ә т д ә , м ү х т ө л и ф и с т и г а м ѳ т л э р д ѳ д ә ф ніак. 652

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 35/215

3 4

  и л г а б н ү м у н ә л ә р и

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 36/215

е д и л м и ш д и р . Һ ө р г ә б и р д ә , с к е л е т и н б а ш т ә р ә ф и н ә б и р к и л  г а б г о ј у л м у ш д у р . Х а ч б у л а г д а и с э д а ш ө р т ү к л ү к у р г а н  т и п л и г ә б и р л ә р в а р д ы р . у р г а н л а р ы н а л т ы н д а д ө р д к ү н ҹ  г а з ы л м ы ш , п л а н л ы в ә к ү н ч л ә р и ј а р ы м о в а л д ү з ә л д и л м и ш  г ә б и р л ө р ј е р л ә ш и р . Б у г ә б и р л ә р д ә с к е л е т а р х а с ы ү с т ә , о ј- н а г л а р д а н б ү к ү л ү ф о р м а д а , б а ш ы г ә р б ә д о ғ р у д у р . Б е л ә г ә - 

б и р л ә р д ә , б и р г а ј д а о л а р а г , г а р а р ә н к л и к ү п ө ф о р м а л ы , ү ч - г у л п г а б л а р а д а һ а ч о х т ә с а д ү ф о л у н у р . Б у р а д а н һ ө м ч и н и н  г ы з ы л , к ү м ү ш в ә т у н ҹ д а н һ а з ы р л а н м ы ш б ә з ә к ә ш ј а л а р ы  д а т а п ы л м ы ш д ы р .

М а р а г л ы д ы р к и , А з ә р б а ј ч а н ы н б и р ч о х је р л ә р и н д ө ө л ү - н ү д ө ф н ө т м ә и л ә ј а н а ш ы , ө л ү ј а н д ы р м а а д ә т и д ә о л м у ш - Д У Р - , .

Hə hajƏ T, т ә к г ә б и р л ә р л ә ја н а ш ы , к у р г а н л а р д а к о л л е к т и в д ә ф н а д ә т и н ә д ә т ә с а д ү ф о л у н м у ш д у р . Б е л ә л и к л ә , һ ә м  

ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н и н , һ ә м д ә г ә б и р а б и д ә л ә р и н и н т ә д г и - г и и л к Т у н ч д ө в р ү н д ә А з ә р б а ј ҹ а н д а ә м ә к а л ә т л ә р и н и н  т ә к м и л л ә ш м ө с и п р о с е с и н и , ә н г ә д и м т и к и н т и т е х и и к а с ы н ы , ө к и н ч и л и к в ә м а л д а р л ы г т ә с ә р р ү ф а т л а р ы н ы н и н к и ш а ф  с ә в и ј ј ә с и н и е ј р ә н м ә ј ә ә с а с в е р и р .

И л к Т у н ч д ө в р ү н ү н с ә н ә т к а р л ы ғ ы н д а ә м ә л ә к ө л м и ш  д ә ј и ш и к л и к л ә р д и г г ә т и ҹ ә л б е д и р . Б у б а х ы м д а н , ү р -А р а з  м ә д ә н и ј ј ә т и н ә а и д к и л г а б л а р м а р а г л ы д ы р .

Ь э м и н к и л г а б л а р ә с а с ә н ү з в и м а д д ә л ә р г а р ы ш ы г ы н д а н  һ а з ы р л а н м ы ш д ы р . Ә к с ә р һ а л д а г а б л а р ы н ү з ә р и п а р д а х л а н - м ы ш д ы р . Б ә л к ә д ә е л ә б у н а к ө р ә ү р -А р а з м ә д ө н и ј ј ә т и н и н  х а р а к т е р и к ч ә һ ә т л ә р и н д ө н б и р и г а р а , б о з в ә с . р ә н ҝ д ә  ч и л а л а н м ы ш х ү с у с и п а р ы л т ы л ы к и л г а б л а р ы н м ө в ч у д  о л м а с ы д ы р . ү р -А р а з м ә д ә н и ј ј ә т и н ә м ә х с у с г а б л а р ы н б и р  һ и с с ө с и н и н ү з ә р и г а б а р ы г с п и р а л в а р ы , д а и р ә в и в ә с . һ ө н - д ә с и м о т и в л ә р л ә б ә з ә д и л м и ш д и р .

И л к Т у н ҹ д ө в р ү и д ә к и л м э ’м у л а т ы о л д у г ч а м ү т ә н а с и б  ф о р м а д а һ а з ы р л а н м ы ш д ы р . Б у х ү с у с и ј ј ә т л ә р и н ә з ә р ә а л а - р а г т ә д г и г а т ч ы л а р б е л ә б и р г ә н а ә т ә к ө л м и ш л ә р к и , и л к  Т у н ч д ө в р ү н д ө д у л у с ч у л у г б и р с ә н ә т с а һ ә с и к и м и и х т и с а с - л а ш м ы ш д ы р . Б и з ә е л ә к ә л и р к и , Т у н ч д ө в р ү н д ө к и л г а б л а р ы н һ а з ы р л а н м а с ы һ е ч д ә һ ә м и ш ә н а т у р а л х а р а к т е р д а ш ы - м а м ы ш д ы р .

I Т у н ч д ө в р ү а б и д ә л ә р и н и н т ә д г и г и г ә д и м ө к и н ч и л и к  м ә д ә н и ј ј ә т и н и н ө ј р ә н и л м ә с и ү ч ү н к ү л л и м и г д а р д а ф а к т и к  

м а т е р и а л в е р м и ш д и р .Т ә д г и г а т ч ы л а р с о н в а х т л а р а к и м и б е л ә һ е с а б е д и р д и - 

л ә р к и , ү м у м и ј ј ә т л ә , Г а ф г а з д а , о ч ү м л ә д ә н д ә А з ә р б а ј ҹ а н - 3* 35

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 37/215

Д а ш ә м ә к а л ә т л ә р и36

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 38/215

д а и л к Т у н ч д ө в р ү н д ә ә с а с ә н т о х а ә к и н ч и л ј и и н к и ш а ф  е т м и ш д и р . Л а к и н ү л т ө п ә , Б а б а д ә р в и ш в ә Г а р ғ а л а р т э п э - с и а б и д ә л ә р и н д ә н т о п л а н м ы ш ә м ә к а л ә т л ә р и ҹ ү т ә к и н ч и л и - ј и н и н м ә һ з б у д ѳ в р д э ч о х к е н и ш ј а ј ы л д ы ғ ы н ы с ү б у т е д и р . 

ү р -А р а з м ә д ә н и ј ј ә т и н и н ј а ј ы л м а ә р а з и с и ө ј р ә н и л ә р к ә н  м э ’л у м о л м у ш д у р к и , а р т ы г и ^к т у н ҹ д ө в р ү н д ә ә к и н ч и л и к  ү ч ү н ј а р а р л ы о л а н с а һ ә л ә р и н б ө ј ү к ә к с ә р и ј ј ә т и а ј р ы -а ј р ы  г ә б и л ә л ә р т ә р ә ф и н д ә н м ә с к у н л а ш д ы р ы л м ы ш д ы р . Ә к и н ч и - л и к д ә б у ғ д а , а р п а в ә д а р ы б е ч ә р и л м и ш д и р - Ә к и н ч и т а ј ф а - л а р һ ә р ү ч д ә н л и б и т к и н ө в ү н ү б и р ј е р д ә ә к м и ш л ә р .

И л к Т у н ч д ө в р ү н д ә м а л д а р л ы г д а т ә с ә р р ү ф а т ы н ә с а с  с а һ ә с и к и м и ф о р м а л а ш ы р . Г а з ы н т ы л а р з а м а н ы а ш к а р  о л у н м у ш и н ә к , г о ј у н , д о н у з , а т с ү м ү к л ә р и т ә с ә р р ү ф а т д а  һ е ј в а н д а р л ы ғ ы н м ү һ ү м р о л о ј н а д ы ғ ы н ы к ө с т ә р и р . М а л д а р - 

л ы ғ ы н ә с а с т ә с ә р р ү ф а т с а һ ә с и к и м и и н к и ш а ф е т м ә с и е . ә .III м и н и л л и к д ә ј а ј л а г л а р д а н к е н и ш и с т и ф а д э е т м ә ј ә и м к а н  в е р д и . Б у и с ә ө л к ә н и н д а ғ л ы г ј е р л ә р и н д ә м ү в ә г г ә т и ј а ш а - ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н и н м е ј д а н а к ә л м ә с и н ә с ә б ә б о л д у . А р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р е . ә . III м и н и л л и к д ә м а л д а р л ы г т ә с ә р - р ү ф а т ы н д а д а в а р ы н д а һ а ү с т ү н м ө в г е т у т д у ғ у н у с ү б у т е д и р .

Б е л ә л и к л ә , и л к Т у н ҹ д ө в р ү н д ә д а ғ ә т ә ј и в ә д ү з ә н л и к л ә р  ө к и н ч и т а ј ф а л а р , д а ғ в ә ј а ј л а г л а р и с ә м а л д а р т а ј ф а л а р т ә р ә - ф и н д ә н м ә с к у н л а ш д ы р ы л м ы ш д ы р .

Ә к и н ч и л и ј и н , м а л д а р л ы ғ ы н , е л ә ч ә д ә с ә н ө т к а р л ы ғ ы н  и н к и ш а ф ы б ү т ө в л ү к д ә ч ә м и ј ј ә т и н и н к и ш а ф ы н д а б и р с ы р а  м ү һ ү м д ә ј и ш и к л и к л ә р ә с ә б ә б о л м у ш , а ј р ы -а ј р ы и ҹ т и м а и  г р у п л а р ы н в ә б у н а м ү в а ф и г о л а р а г и ҹ т и м а и ш ү у р у н ф о р м а - л а ш м а с ы н а ш ә р а и т ј а р а т м ы ш д ы р .

Б у о д е м ә к д и р к и , Ш ә р г и З а г а ф г а з и ј а н ы б ү р ү м ү ш  ү р -А р а з м ә д ә н и ј ј ә т и ү м у м и ч ә һ ә т л ә р л ә ј а н а ш ы , и н к и ш а ф  

е т д и к ҹ ә м ү ә ј ј ә н д ә р ә ҹ ә д ә л о к а л л а ш м а п р о с е с и н ә д ә м э ’р у з  

г а л м ы ш д ы р .Е . ә . II м и н и л л и к д ә н Т у н ч д ө в р ү н ү н ј е н и м ә р һ ә л ә с и — О р т а Т у н ҹ д ө в р ү б а ш л а н ы р .

О р т а Т у н ч д ө в р ү н д ә и с т ә р о т у р а г ә к и н ч и л и к л ә м ә ш ғ у л  о л а н т а ј ф а л а р ы н , и с т ә р с ә д ә м а л д а р л а р ы н и г т и с а д и в ә  и ҹ т и м а и һ ә ј а т ы н д а ј е н и к е ј ф и ј ј ә т д ә ј и ш и к д ә р и б а ш в е р и р .

А р т ы г б у д ө в р д ә н ј а р ы м к ө ч ә р и м а л д а р л ы г ф о р м а л а ш ы р . И с т и ј а ј а ј л а р ы н д а д а ғ л а р а к ө ч ә н т а ј ф а л а р , д а ғ л а р ы н - 

ә л в е р и ш л и ј е р л ә р и н д ә д а и м и д ү ш ә р ҝ ә ү ч ү н м ә с к ә н л ә р  с а л ы р л а р . Б е л ә л и к л ә , О р т а Т у н ч д ө в р ү н д ә д а ғ л ы г ј е р л ә р д ә  Ј а ш а јы ш м ә с к ә н л ә р и с а л ы н м а с ы ҝ е н и ш в ү с ’ә т а л м а ғ а б а ш - л а јы р .

37

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 39/215

  и л г а б н ү м у н ә л ә р и

Ә к и н ч и л и к л ә м ә ш ғ у л о л а н т а ј ф а л а р и с ә ј е н ә ә в в ө л к и  к и м и д а ғ ә т ә ј и в ә д ү з ә н з о н а л а р д а о т у р а г һ ә ј а т к е ч и р и р л ә р . Б у т а ј ф а л а р а р а с ы н д а ә к и н ч и л и к д а һ а д а т ә к м и л л ә ш и р , с ү н ’и с у в а р м а ш ә б ә к ә с и ҝ е н и ш л ә н и р .

И г т и с а д и и р ә л и л ә ј и ш и ҹ т и м а и м ү н а с и б ә т л ә р д ө д ә ј и ш и к - л и к ј а р а д ы р . И х т и с а с л а ш м ы ш т ә с ә р р ү ф а т с а һ ә л ә р и а ј р ы - а ј р ы т а ј ф а л а р ы н а р а с ы н д а б ө ј ү к м а л -г а р а с ү р ү л ә р и н и н в ә  ј а ә р з а г е һ т и ј а т ы н ы н т о п л а н м а с ы н а , т а ј ф а л а р а р а с ы з и д д и ј - 38

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 40/215

ј ә т л ә р и н в ә ј а т о г г у ш м а л а р ы н м е ј д а н а к ә л м ә с и н ә с ә б ә б  о л д у . Б у и с ә ө з л ү ј ү н д ә ј е н и -ј е н и с и л а һ н ө в л ә р и н и н в ә м ү д а - ф и ә г у р ғ у л а р ы н ы н ј а р а н м а с ы и л ә н ә т и ч ә л ә н д и . Ј а ш а ј ы ш  ј е р л ә р и н и н б ө ј ү к ә к с ә р и ј ј ә т и н и н ә т р а ф ы н д а м ү д а ф и ә с и с - т е м л ә р и ј а р а д ы л м ы ш д ы р .

О р т а Т у н ч д ө в р ү н ә а и д ә н ј а х ш ы ө ј р ә н и л м и ш а б и д ә л ә р  Н а х ч ы в а н ә р а з и с и н д ә к и I в ә II ү л т ә п ә л ә р , Ш о р т ә п ә , О ғ л а н - г а л а , А г д а м р а ј о н у ә р а з и с и н д ә к и Ү з ә р л и к т ә п ә а б и д ә с и д и р . Б у н у н л а б е л ә , б у д ө в р ә а и д м ә д ә н и т ә б ә г ә л ә р Ф ү з у л и р а ј о - н у ә р а з и с и н д ә Г а р а к ө п ә к т ә п ә д ә , Ҝ ү н ә ш т ә п ә д ә , Х а н т ә п ә д ә , У з у н т ә п ә д ә , Ш о м у т ә п ә д ә , Ҹ ә н у б -Ш ә р г и А з ә р б а ј ч а н д а М и - ш а р ч а ј, Ҹ ә ф ә р х а н л ы , Ә л и к ө м ә к т ә п ә , Г о б у с т а н д а — Б ө ј ү к д а ш  а б и д ә л ә р и н д ә г е ј д ә а л ы н м ы ш д ы р -

О р т а Т у н ч д ө в р ү I ү л т ә п ә н и н III л а ј ы н д а т ә м с и л е д и л м и ш д и р . Б у р а д а ч и ј к ә р п и ҹ д ә н һ ө р ү л м ү ш д е р д к ү н ч ф о р м а л ы е в л ә р ә м ә х с у с д и в а р г а л ы г л а р ы , м о н о х р о м в ә п о л и х р о м  к и л г а б л а р , д а ш а л ә т л ө р в ә ј а л н ы з I ә д ә д -т у н ч ә ш ј а т а п ы л - м ы ш д ы р .

Е в л ә р и н д ө ш ә м ә с и ә в в ә л к и д ө в р л ә р д ә н ф ә р г л и о л а р а г  д а ш д а н о л у б , б и р -б и р и н ә а ғ р ә н к л и , к ә ч ә о х ш а р м а д д ә и л ә  б ә р к и д и л м и ш д и р . ү л т ә п ә н и н д а ш а л ә т л ә р и д ә в ә к ө з ү , т у ф , 

б а з а л т ҹ и н с л и д а ш л а р д а н ј ү к с ә к з ө в г л ә һ а з ы р л а н м ы ш д ы р . Б у н л а р ә с а с ә н и т и а г ы з л ы б ы ч а г ш ә к и л л и л ө в һ ә л ә р д ә н , д ә н д а ш л а р ы н д а н , с ү р т к ә ҹ л ә р д ә н в ә с . и б а р ә т д и р .

I ү л т ә п ә д ә О р т а Т у н ч в ә С о н Т у н ҹ д ө в р л ә р и н ә а и д и к и  г р у п к и л г а б л а р ә л д ә е д и л м и ш д и р . Б у н л а р б о ј а л ы в ә с а д ә  к и л г а б л а р д ы р . Г а б л а р ч е ш и д л ә р и н ә к ө р ә д ә и к и г и с м ә : м ә т б ә х в ә с ү ф р ә г а б л а р ы н а б ә л ү н ү р л ә р .

II ү л т ә п ә Ч ә һ р и ч а ј л а Н а х ч ы в а н ч а јл а р ы н ы н б и р л ә ш - 

д и ј и ј е р д ә ү ч һ е к т а р а ј а х ы н б и р с а һ ә н и т у т у р . Б у ч о х т ә б ә - г ә л и а б и д ә н и н О р т а Т у н ҹ д ө в р ү н ә а и д т ә б ә г ә с и н и н г а л ы н - л ы ғ ы 4 м -д ә н ч о х д у р . Б у е . ә - II м и н и л л и к д ә к ү л т ә п ә л и л ә - р и н һ ә ј а т в ә м ә и ш ә т и н и ө з ү н д ә ә к с е т д и р ә н 4 и н ш а а т м ә р - һ ә л ә с и н д ә н и б а р ә т д и р . Ј а ш а јы ш ј е р и н и н ә т р а ф ы н а м ү д а - ф и ә д и в а р ы ч ә к и л м и ш д и р . М ә д ә н и т ә б ә г ә д ә н ј а ш а ј ы ш  е в л ә р и н и н , т ә с ә р р ү ф а т б и н а л а р ы н ы н , и с т е һ с а л а т о ч а г л а - р ы н ы н г а л ы г л а р ы и л ә ј а н а ш ы к ү л л и м и г д а р д а б о ј а л ы к и л  

г а б л а р , д а ш д а н , т у н ҹ д а н в ә с ү м ү к д ә н һ а з ы р л а н м ы ш ә м ә к  а л ә т л ә р и , б ә з ә к л ә р , с и л а һ л а р в ә с . ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р .М ү к ә м м ә л т и к и н т и т е х н и к а с ы н а б ә л ә д о л а н II ү л т ә п ә  

с а к и н л ә р и и н ш а а т м а т е р и а л ы к и м и ч и ј к ә р п и ч д ә н , м ө һ р ә - Д ә н в ә д а ш д а н и с т и ф а д э е т м и ш л ә р . Б у р а д а и н ш а е д и л м и ш

39

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 41/215

м ү д а ф и ә и с т е һ к а м ы , ј а ш а јы ш в ә т ә с ә р р ү ф а т б и н а л а р ы ј ү к - с ә к м е ’м а р л ы г з ө в г ү н ү н м ә һ с у л у о л у б , д ө в р ү н и н ш а а т и ш - л ә р и һ а г г ы н д а к е н и ш т ә с ә в в ү р ј а р а д ы р - М ү р ә к к ә б г у р у л у ш - л у м ү д а ф и ә и с т е һ к а м ы д ө р д к ү н ч б ү р ч л ә р л ә д а һ а д а м ө һ - к ә м л ә н д и р и л м и ш д и р .

II ү л т ә п ә д ә һ ә м м о н о х р о м , һ ә м д ә п о л и х р о м к и л г а б - л а р а т ә с а д ү ф о л у н у р . О н л а р ф о р м а ч а о л д у г ҹ а м ү х т з л и ф - д и р л ә р . Г а б л а р ы н н а х ы ш л а р ы д а з э н к и н д и р - О н л а р ы н ү з ә - р и н д ә һ ә н д ә с и б ә з ә к л ә р л ә ј а н а ш ы м ү ә ј ј ә н м ә з м у н у и ф а д ө  е д ә н с ү ж е т л и н а х ы ш л а р д а в а р д ы р .

Н а х ч ы в а н ә р а з и с и н д ә и к и н ч и ү л т ә п ә и л ә һ ә м д ө в р о л а н  д а һ а б и р н е ч ә а б и д ә т ә д г и г е д и л м и ш д и р . Ч о х т ө б ә г ө л и  Г ы з ы л в ә н к в ә Ш а һ т а х т ы а б и д ә л ә р и н д ә д ә О р т а Т у н ч д ө в р ү  

м ә д ә н и ј ј ә т и ө ј р ә н и л м и ш д и р .О р т а Т у н ч д ө в р ү н ү н м а р а г л ы а б и д ө л ә р и н д ә н б и р и д ө  А ғ д а м ш ә һ ә р и ј а х ы н л ы ғ ы н д а т ә д г и г е д и л м и ш Ү з ә р л и к т ә п ә  ј а ш а ј ы ш ј е р и д и р .

Ү з ә р л и к т ә п ә д ә н т о п л а н м ы ш м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы е . ә . XIX— XIV ә с р л ә р д ә ј е р л и ә һ а л и н и н ј ү к с ә к ә к и н - ч и л и к в ә м а л д а р л ы г м ә д ә н и ј ј ә т и н ә м а л и к о л д у г у н у с ү б у т  е д и р . Б у а б и д ә е л л и п с ф о р м а с ы н д а о л у б , һ ү н д ү р л ү ј ү 8,5 м -д и р .

1954-ч ү и л д ә б у а б и д ә ө ј р ә н и л ә р к ә н о р а д а н 5-6 м г а л ы н - л ы ғ ы н д а з ә н к и н м ә д ә н и т ө б ә г ә а ш к а р о л у н м у ш д у р . Ү з ә р - л и к т ә п ә н и н ә т р а ф ы н а м ө һ т ә ш ә м г а л а д и в а р ы ч ә к и л м и ш - д и р . Е н и 2 м -д ә н ч о х о л а н б у д и в а р с а м а н г а р ы ш ы г л ы ч и ј  к ә р п и ҹ д ә н т и к и л м и ш д и р .

А б и д ә д ә н ч о х л у к и л г а б н ү м у н ә л ә р и , ә м ә к а л ә т л ә р и , д ә н л и б и т к и г а л ы г л а р ы в ә к и л г а д ы н ф и г у р у а ш к а р о л у н м у ш д у р -

Ү з ә р л и к т ә п ә н и н к и л м э ’м у л а т ы и к и г р у п а б ө л ү н ү р . Б и р и н ч и г р у п а Г ы з ы л в ә н к б о ј а л ы г а б л а р ы н ы н о х ш а р ы  о л а н г а б л а р д а х и л д и р . Б у н л а р а ч ы г г ы р м ы з ы р э н к д э о л у б , ү з ә р и г а р а б о ј а и л ә һ ә н д ә с и , н э б а т и в э з о о м о р ф ф о р м а д а  б э з э д и л м и ш д и р .

Ү з ә р л и к т ә п ә н и н и к и н ч и г р у п к и л г а б л а р ы г а р а р э н к д э  б и ш и р и л м и ш , ү з ә р и ч и л а л а н м ы ш в ә х ү с у с и н ѳ г т э л э р л э  һ ә н д ә с и ф о р м а д а б э з э д и л м и ш д и р .

О р т а Т у н ч д ө в р ү м ә д ә н и ј ј ә т и Ф ү з у л и ш ә һ ә р и ј а х ы н л ы - ғ ы н д а к ы Г а р а к ѳ п э к т э п э ј а ш а ј ы ш ј е р и н д ә д ә ө ј р ә н и л м и ш - д и р . Б у р а д а 3 м г а л ы н л ы ғ ы н д а м ә д ә н и т ә б ә г ә ү з ә ч ы х а р ы л - м ы ш д ы р . Б у т ә б ә г ә д ә и р и г а ја п а р ч а л а р ы , ч а ј д а ш л а р ы н - д а н и н ш а е д и л м и ш м ө һ т ә ш ә м м ү д а ф и ә в ә д и к ә р т и к и л и л ә - 40

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 42/215

р и н г а л ы г л а р ы а ш к а р е д и л м и ш д и р . Д ө р д б у ҹ а г л ы т и к и л и л э -р и н д ѳ ш э м э с и с а р ы к и л л э с у в а н м ы ш д ы .

Ү з ә р л и к т ә п ә д ә о л д у ғ у к и м и , Г а р а к ө п ә к т ә п ә д ә д ә б о з , г а р а р ә н к л и , ш т а м п л ы н а х ы ш л ы г а б л а р л а ј а н а ш ы , а з д а  о л с а м о н о х р о м б о ј а л ы г а б л а р т а п ы л м ы ш д ы р . Б у р а д а н , 

һ ә м ч и н и н и ј б а ш л ы г л а р ы , м у н ч у г л а р , д а ш а л ә т л ә р , к и л д э н  д ү з ә л д и л м и ш к и ч и к ф и г у р л а р в э с . а ш к а р е д и л м и ш д и р .

Ә л б ә т т ә , т ә с в и р о л у н а н а б и д э л э р о р т а Т у н ч д ө в р ү н ә а и д  һ е ч д ә ј е к а н ә д е ј и л д и р . Б у д ө в р ү н а б и д ә л ә р и н ә р е с п у б л и к а - н ы н б ү т ү н з о н а л а р ы н д а т ә с а д ү ф о л у н м у ш д у р - Д ө в р ү н г ә - б и р а б и д ә л ә р и д ә т ә д г и г о л у н м у ш д у р .

О р т а Т у н ч д ө в р ү н ә а и д г ә б и р а б и д ә л ә р и ә с а с ә н Х а ч ы н - ч а ј в а д и с и н д ә , Х а ч б у л а г д а , М у г а н д а , Г у р у ч а ј в ә ө н д ә л ә н - ч а ј в а д и с и н д ә , Г о б у с т а н д а , Н а х ч ы в а н д а , ә н ч ә -Г а з а х з о н а - с ы н д а в ә д и к ә р ә р а з и л ә р д ә г е ј д ә а л ы н м ы ш в ә г и с м ә н т ә д - г и г е д и л м и ш д и р . О р т а Т у н ч д ө в р ү ү ч ү н т о р п а г , д а ш г у т у  г ә б и р а б и д ә л ә р и в ә к у р г а н л а р с ә ч и ј ј ә в и д и р .

  у р г а н л а р т о р п а г в ә д а ш д а н т ө к ү л м ү ш д ү р . у р г а н а л т ы  г ә б и р л ә р ә с а с ә н д ө р д к ү н ч п л а н д а о л у б , д ә ф н б ү к ү л ү в ә з и ј - ј ә т д ә е д и л м и ш д и р .

О р т а Т у н ч д ө в р ү н д ә А з ә р б а ј ҹ а н ә һ а л и с и н и н и г т и с а д и . и ч т и м а и һ ә ј а т ы н д а в ә м э ’н э в и м ә д ә н и ј ј ә т и н д ә ч и д д и д ә ј и - 

ш и к л и к л ә р б а ш в е р м и ш д и р . Iıə p ш е ј д ә н ә в в ә л , б у д ө в р б ә - ш ә р т а р и х и н д ә и к и б ө ј ү к и ч т и м а и ә м ә к б ө л к ү с ү н ү н ј а р а н - м а с ы , ј ә ’н и м а л д а р л ы ғ ы н ә к и н ч и л и к д ә н в ә с ә н ә т к а р л ы ғ ы н  һ ә м и н т ә с ә р р ү ф а т с а һ ә л ә р и н д ә н а јр ы л м а с ы и л ә х а р а к т е р и - з ә е д и л и р . Б у п р о с е с о р т а Т у н ч д ө в р ү н д ә м ә һ с у л д а р г ү в в ә - л ә р и н с ү р ’ә т л и и н к и ш а ф ы н ы н н ә т и ч ә с и н д ә о л м у ш д у р .

М а л д а р л ы г ы н ә к и н ч и л и к д ә н а јр ы л м а с ы һ ә р и к и с а һ ә д ә  х ү с у с и и х т и с а с л а ш м а ј а , т ә с ә р р ү ф а т д а т ә к м и л л ә ш м ә ј ә в ә  б у н у н л а б а г л ы ј е н и а д ә т в ә э н ’э н э л э р и н ј а р а н м а с ы н а с ә б ә б  

о л д у .И ч т и м а и ә м ә к б ө л к ү с ү н ү н ј а р а н м а с ы , т ә к м и л л ә ш м и ш  

т ә с ә р р ү ф а т с а һ ә л ә р и н и т э ’м и н е т м ә к ү ч ү н м е т а л е ’м а л ы н ы н  с ү р ’ә т л и и н к и ш а ф ы н ы , и б т и д а и и ч м а г у р у л у ш у н у н п а р ч а - л а н м а с ы п р о с е с и н и с ү р ’ә т л ә н д и р д и , х ү с у с и м ү л к и ј ј ә т ч и л и к  м е ј л л ә р и н и ҝ ү ч л ә н д и р д и . О р т а Т у н ч д ө в р ү ј а ш а ј ы ш ј е р - л ә р и н и н б и р -б и р и н ә ј а х ы н б и р н е ч ә т ә п ә л ә р д ә с а л ы н м а с ы  о н л а р ы н б и р п а т р и а р х а л а и л ә ј ә м ә н с у б о л д у г у н у к ө с т ә р и р . 

Г а п а л ы һ ә ј а т с ү р ө н в ә н а т у р а л т ә с ә р р ү ф а т д а ч а л ы ш а н п а т р и а р х а л а и л ә л ә р д ә в а һ и д д и н и ҝ ө р ү ш л ә р в ә б у н д а н и р ә л и  ҝ ә л ә н а д ә т в э э н ’э н э л э р ф о р м а л а ш м ы ш д ы р . Б у и с ә с о н р а - л а р ө з а д ә т -ә н ’ә н ә с и , м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т х ү с у с и ј ј ә т л ә р и б а х ы -

41

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 43/215

Т у н ч д ө в р ү н ә а и д к и л г а б н ү м у н ә л ә р и

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 44/215

м ы н д а н ә с а с л ы с у р ә т д ә ф ә р г л ә н ә н м ү х т ә л и ф г о н ш у м ә д ә - н и ј ј ә т л ә р и н ј а р а н м а с ы н а с ә б ә б о л м у ш д у р -

О р т а Т у н ч д ө в р ү А з ә р б а ј ч а н ы н ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и н д ә н , г ә б и р а б и д ә л ә р и н д ә н т о п л а н м ы ш м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы ө л к ә н и н т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы н д а ч и д д и д ә ј и ш и к л и к л ә р  

о л д у г у н у с ү б у т е д и р .Ү м у м и ј ј ә т л ә , О р т а Т у н ч д ө в р ү н д ә т ә с ә р р ү ф а т ы н ә с а с  

с а һ ә л ә р и ә к и н ч и л и к д ә н , м а л д а р л ы г д а н , д а ғ м э ’д э н и ш и н - д ә н в ә с ә н ә т к а р л ы г д а н и б а р ә т о л м у ш д у р . Ә к и н ч и л и к д ә  с ү н ’и с у в а р м а с и с т е м л ә р и н д ә н к е н и ш и с т и ф а д э е д и л м и ш д и р . Н а х ч ы в а н ә р а з и с и н д ә Ф ә р һ а д а р х ы , Г а л а ч ы г а р х ы в ә с . ө з д ө в р ү н ү н ә н м ү р ә к к ә б к а н а л л а р ы и д и . Б у н ө в и р р и г а с и - ј а с и с т е м л ә р и Н а х ч ы в а н ч а ј , А р п а ч а ј , и л а н ч а ј һ ө в з ә л ә * 

р и н д ә в ә Г а р а б а ғ л а р к ә н д и ә р а з и с и н д ә и з л ә н м и ш д и р . О р т а  Т у н ч д ө в р ү а б и д ә л ә р и н д ә н г ә д и м ә к и н ч и л и к а л ә т л ә р и , о  ч ү м л ә д ә н д ә н д а ш л а р ы , в ә л л ә р , д а ш т о х а л а р , д ә в ә ҝ о з ү в ә  ч а х м а г д а ш л а р ы н д а н о р а г д и ш л ә р и в ә ч о х л у д ә н л и б и т к и  г а л ы г л а р ы т о п л а н м ы ш д ы р . А з ә р б а ј ч а н д а ч ү т ә к и н ч и л и ј и  ү с т ү н л ү к т ә ш к и л е т м и ш д и р .

Г а з ы н т ы л а р з а м а н ы а р а б а т ә к ә р и м о д е л л ә р и , а т , ө к ү з , т ә с в и р л и ә ш ј а л а р ү з ә ч ы х м ы ш д ы р . А л и м л ә р б у ф и к и р д ә - д и р л ә р к и , ә в в ә л к и д ө в р л ә р д ә н ф ә р г л и о л а р а г , О р т а Т у н ч  

д ө в р ү н д ә м ә һ с у л т о п л а н ы ш ы н д а т у н ч а л ә т л ә р д ә н д ә и с т и ф а д э о л у н м у ш д у р . Т а х ы л ы н д ө ј ү л м ә с и н д ә ө к ү з в ә ј а а т  г о ш у л м у ш т а х т а в ә д а ш в ә л л ә р д ә н к е н и ш и с т и ф а д э е д и л м и ш д и р . Т о п л а н м ы ш т а х ы л е һ т и ј а т к и м и е в л ә р д ә , т ә с ә р - р ү ф а т г у ј у л а р ы н д а с а х л а н ы л м ы ш д ы р -

А р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р з а м а н ы с ү б у т е д и л м и ш д и р к и , е . ә . II м и н и л л и к д ә ү з ү м ч ү л ү к д э к е н и ш и н к и ш а ф е т м и ш д и р . А ғ д а м ш ә һ ә р и ј а х ы н л ы ғ ы н д а к ы Ү з ә р л и к т ә п ә д ә н ч о х л у ү з ү м ч ә р д ә ј и в ә Н а х ч ы в а н а б и д ә л ә р и н д ә н и с ә ү з ү м ә з ә н  д а ш л а р т а п ы л м ы ш д ы р .

Е - ә . II м и н и л л и к д ә А з ә р б а ј ч а н д а м а л д а р л ы ғ ы н ј а р ы м - к ә ч ә р и ф о р м а с ы ү с т ү н л ү к т ә ш к и л е т м и ш д и р .

А з ә р б а ј ч а н ы н С о н Т у н ч д ө в р ү ү ч ү н Х о ч а л ы - ә д ә б ә ј , Н а х ч ы в а н в ә Т а л ы ш —М у ғ а н а р х е о л о ж и м ә д ә н и ј ј ә т л ә р и с ә - ҹ и ј ј ә в и д и р . Б у м ә д ә н и ј ј ә т л ә р и а ј р ы -а ј р ы л ы г д а и з а һ е т м ә з - д ә н , е . ә . II м и н и л л и ј и н с о н у в ә I м и н и л л и ј и н ә в в ә л л ә р и н д ә н  ј ә ’н и т у н ч у н с о н у в ә д ә м и р д о в р ү н ү н ә в в ә л л ә р и н д ә ү м у м и  

А з ә р б а ј ч а н ү ч ү н х а р а к т е р и к о л а н б э ’з и п р о б л е м л ә р ү з ә - р и н д ә д а ј а н м а ғ ы л а з ы м б и л и р и к .Б у д ө в р д ә А з ә р б а ј ч а н д а м ү д а ф и ә г а л а л ы в ә һ а с а р с ы з  

Д а и м и ј а ш а јы ш м ә с к ә н л ә р и о в у р г а л а , С а р ы т ә п ә , Г а р а т ә п ә ,43

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 45/215

Х а н л а р -І , М ә н к ә ч е в и р -I, Б а б а д ә р в и ш -IV в э с . и л ә ј а н а ш ы  м ө в с ү м л ү к ј у р д ј е р л ә р и д ә ј а р а н м ы ш д ы р - Ј а ш а јы ш е в л ә р и  ј а р ы м г а з м а в ә ј е р ү с т ү о л м у ш д у р . Х а н л а р в ә М и н к ә ч е в и р - д ә а ш к а р а ч ы х а р ы л м ы ш г ә д и м ј а р ы м г а з м а л а р д ө р д к ү н ч  п л а н д а о л у б , ә с а с ә н ј о н у л м а м ы ш д а ш л а р д а н , н а д и р һ а л - л а р д а и с ә ү з ә р и к и л л ә с у в а н м ы ш г а м ы ш д а н т и к и л м и ш д и р . Ч о х в а х т д и в а р б о ј у д и р ә к ј е р л ә р и н и н и з и г а л м ы ш д ы р . О т а г л а р ы н т а в а н ы н д а и ш ы ғ ы н д ү ш м ә с и в ә т ү с т ү н ү н ч ы х - м а с ы ү ч ү н х ү с у с и б а ҹ а л а р д ү з ә л д и л м и ш д и р . Ә к с ә р о т а г л а р ы н о р т а с ы н д а д и в а р л а р ы ҝ и л л ә с у в а н м ы ш д а и р ә в и о ҹ а г  ј е р л ә р и т а п ы л м ы ш д ы р .

О т а г л а р ы н к и л л ә с у в а н м ы ш д е ш ә м ә с и н д ә и р и к ү п л ә р  б а с д ы р ы л м ы ш , ј а х у д д а т ә с ә р р ү ф а т г у ј у л а р ы г а з ы л м ы ш - 

д ы р . Г а з а х р а ј о н у ә р а з и с и н д ә т ә д г и г е д и л м и ш С а р ы т ә п ә в ә  Б а б а д ә р в и ш —IV ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и н д ә н м ү р ә к к ә б г у р у л у ш л у  ј е р ү с т ү б и н а л а р ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р .

Д ү з б у ч а г л ы п л а н д а о л а н б у б и н а л а р а р а к ә с м ә д и в а р л а  и к и һ и с с ә ј ә б ө л ү н м ү ш д ү р . Н и с б ә т ә н б о ј ү к һ и с с ә ј а ш а јы ш  ү ч ү н , к и ч и к һ и с с ә и с ә м ә т б ә х в ә ј а а н б а р д а н е т р ү н ә з ә р д ә  т у т у л м у ш д у р .

С о н Т у н ҹ д ө в р ү и с т е һ к а м а б и д ә л ә р и с и к л о п 7 т и к и л и л ә - р и а д ы и л ә м ә ш һ у р д у р . Б у а б и д ә л ә р ә т ә к ч ә А з ә р б а ј ч а н д а  

д е ј и л , Е р м ә н и с т а н д а , Ҝ ү р ч ү с т а н в ә Ш и м а л и Г а ф г а з ь ш б э ’з и  ј е р л ә р и н д ә , И р а н д а в ә Т ү р к и ј ә д ә д ә т ә с а д ү ф о л у н м у ш д у р .

А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н д ә с и к л о п т и к и л и л ә р и ә с а с ә н и ч и к Г а ф г а з р а ј о н у н д а а ш к а р е д и л м и ш д и р - С а л г а ј а д а ш л а - р ы н д а н б ә р к и д и ч и м ә һ л у л с у з һ о р ү л ә н б у т и к и л и л ә р ҹ ү р б ә - ҹ ү р о л ч ү д ә д и р . Д и в а р л а р ы н һ ү н д ү р л ү ј ү 3 м -ә ч а т ы р . Ј е р л и  ә һ а л и а р а с ы н д а «г а л а ч а », «һ е р ү к д а ш », «һ а с а р », «с ә н к ә р », «д у з л а г ». в ә с . а д л а н а н б у а б и д ә л ә р и н н ә м ә г с ә д л ә т и к и л - 

м ә с и һ а г д а м ү х т ә л и ф ф и к и р л ә р в а р .А л и м л ә р и н б и р г р у п у о н л а р ы ј а р ы м к о ч ә р и м а л д а р л ы - ғ ы н м ү в ә г г ә т и ј у р д ј е р и , б а ш г а л а р ы м ү д а ф и ә и с т е һ к а м ы , б э ’з и л э р и д и н и и б а д ә т к а һ , б и р г р у п у и с ә с а д ә ҹ ә ј а ш а ј ы ш  м ә с к ә н и һ е с а б е д и р л ә р .

һ ә м и н а б и д ә л ә р и н б и л а в а с и т ә д а ғ л ы г ј е р л ә р д ә , ә к с ә р и ј - ј ә т и н и н и с ә к е ч ј о л л а р ы н ы н к ә н а р ы н д а ј е р л ә ш м ә с и , о н л а р ы н ј а р ы м к ө ч ә р и м а л д а р л а р ү ч ү н ј у р д р о л у н у о ј н а м а с ы  б а р ә д ә м ү л а һ и з ә л ә р ә һ а г г г а з а н д ы р ы р - С и к л о п т и к и л и л ә р и н -

7 С и ҝ л о п —ј у н а н ч а д а н ( ky 1< Lors ■—т ә п ә к ө з д е м ә к д и р ). Г ә д иЈ у н а н ә с а т и р л ә р и н д ә а л н ы н о р т а с ы н д а к ө з ү о л а н н ә һ ө н к в а р л ы г л а р а  

Д е ј и л и р . И р и , б ә ј ү к м э ’н а с ы н д а и ш л ө н и р .

44

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 46/215

д ә м ә д ә н и т ә б ә г ә н и н о л м а с ы ф а к т ы д а б у ф и к р ә ә с а с в е р и р .С о н Т у н ҹ в ә И л к Д ә м и р д ө в р ү н ү н г ә б и р а б и д ә л ә р и н и с - 

б ә т ә н к е н и ш т ә д г и г е д и л м и ш д и р . З ә н к и н а в а д а н л ы ғ а , м ү х - т ә л и ф т и к и н т и ф о р м а л а р ы н а м а л и к г ә б и р а б и д ә л ә р и д е в р у н и ч т и м а и т ә б ә г ә л ә ш м ә п р о с е с и н и , о н у н м э ’н э в и а л ә м и - 

н и в ә и г т и с а д и ј ј а т ы н ы ө ј р ә н м ә к ү ч ү н ч о х м ү һ ү м м ә н б ә л ә р - д и р . Б у д ө в р ү н д ә ф н а б и д ә л ә р и м ү х т ә л и ф ф о р м а л ы в ә ө л ч ү - л ү к у р г а н л а р , д а ш г у т у л а р в ә һ ә м ч и н и н к р о м л е х л и 8 д а ш  г у т у л а р в ә с а д ә т о р п а г г ә б и р л ә р д и р .

А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н д ә т о р п а г д а н , д а ш д а н , һ ә м ч и н и н  б у н л а р ы н г а р ы ш ы ғ ы н д а н т ө к ү л м ү ш к у р г а н л а р а т ә с а д ү ф  о л у н м у ш д у р . у р г а н а л т ы н д а г ә б и р л ә р ј а т о р п а г д а г а з ы л - м ы ш , ј а и р и д а ш л а р д а н в ә ј а х у д д а а ғ а ҹ т и р л ә р д ә н д ү з ә л - д и л м и ш д и р -

  у р г а н л а р д а к о л л е к т и в в ә т ә к д ә ф н а д ә т и н ә т ә с а д ү ф  е д и л м и ш д и р . А з ә р б а ј ҹ а н ы н д а ғ в ә д а ғ ә т ә ј и р а ј о н л а р ы н д а  к е н и ш ј а ј ы л м ы ш д а ш г у т у г ә б и р л ә р и ә к с ә р һ а л л а р д а к у р - г а н л а р л а һ ә м ј а ш ы д д ы р . А д ә т ә н , т о р п а г д а г а з ы л а н б у г ә - б и р л ә р и н ј а н л а р ы в ә ү с т ү с а л д а ш л а р л а ө р т ү л ү р м ү ш . Г ә б и р - л ә р и н д ө ш ә м ә с и н ә б э ’з э н х ы р д а д а ш л а р д ү з ү л м ү ш д ү р .

С о н Т у н ҹ в ә И л к Д ә м и р д ө в р ү н д ә А з ә р б а ј ҹ а н ы н д ү з ә н  р а ј о н л а р ы н д а с а д ә т о р п а г г ә б и р л ә р и д а һ а к е н и ш ј а ј ы л м ы ш - 

д ы р . Т и к и н т и м а т е р и а л ы н ә з ә р ә а л ы н м а з с а , б у г ә б и р л ә р д ә  д ә д ә ф н а д ә т и д ә ј и ш и л м ә м и ш д и р .

С о н Т у н ҹ д ө в р ү н ә а и д г ә б и р а б и д ә л ә р и н и н б и р г и с м и н и н  ә т р а ф ы к р о м л е х л ә р л ә ә һ а т ә л ә н м и ш д и р . Б е л ә г ә б и р а б и д ә - л ә р и Н а х ч ы в а н д а , Г а р а б а ғ д а , А б ш е р о н д а , Г о б у с т а н д а в ә  Т а л ы ш з о н а с ы н д а в а р д ы р . Ш а һ т а х т ы ј а х ы н л ы г ы н д а т ә д - г и г о л у н м у ш д а ш г у т у л а р д а н б и р и н и н к р о м л е х и н и н д и а - м е т р и 7,7 м -д и р , к а м е р а с ы н ы н у з у н л у г у и с ә 4,3 м -д и р . Г ә - б и р д ә н 30 к и л г а б , а т с к е л е т и в ә б ә з ә к ә ш ј а с ы т а п ы л м ы ш - Д ы р .

Г ә б и р т и п л ә р и н и н д ө р д ү н д ә д ә б и р с ы р а ү м у м и ч ә һ ә т - л ә р м ү ә ј ј ә н л ә ш д и р и л м и ш д и р . С к е л е т л ә р и н һ а м ы с ы б ү к ү - л ү в ә з и ј ј ә т д ә , с а ғ в ә ј а с о л б ө ј р ү в ә ј а х у д а р х а с ы ү с т ә д и р . Б э ’з и г ә б и р л ә р д ә о т у р у л д у л м у ш , ј а х у д б а ш л а р ы , б ә д ә н л ә р и  в ә а ј а г л а р ы п а р ч а л а н м ы ш һ а л д а (м ү х т ә л и ф и с т и г а м ә т л ә р - д ә ) д ә ф н е д и л м и ш д и р - Ө л ү л ә р и ј а н д ы р ы б д ә ф н е т м ә к а д ә - т и н ә д ә т ә с а д ү ф о л у н у р .

8 р о м л е х — б р е т о н д и л и н д ә к р о м —д а и р ә , л е х —д а ш д е м ә к д и р .  Н е о л и т в ә ә с а с ә н Т у н ч д ө в р л ә р и н ә а и д д и к б а с д ы р ы л м а г л а к о н с е н - 

т р и к д а и р ә ј а р а д ы л а н у з у н д а ш д ү з ү м ү .

45

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 47/215

С а д э т о р п а г г ә б и р л ә р и н б и р г р у п у н д а б а ғ а ч а н а г ы т а п ы л - м ы ш д ы р . М а р т у н и р а ј о н у н А м а р а с -А ғ о г л а н м э ’б э д и ј а - н ы н д а г ә б и р л ә р и н б и р и н и н ҹ ә н у б к ү н ҹ ү н д ә б а г а ү ч ү н  х ү с у с и а р а к ә с м ә д ү з ә л д и л м и ш д и р .

Ь а г г ы н д а б ә һ с е т д и ј и м и з г ә б и р а б и д ә л ә р и о л д у г ҹ а з ә н - 

к и н а в а д а н л ы ғ а м а л и к д и р .С о н Т у н ч в ә и л к Д ә м и р д ө в р ү а р х е о л о ж и а б и д ә л ә р и н и н  

б ө ј ү к б и р г р у п у е л м и ә д ә б и ј ј а т д а X о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј м ә д ә н и ј ј ә т и а д ы и л ә м ә ш һ у р д у р . ә н ч ә -Г а р а б а г в ә ј а м ә р - к ә з и З а г а ф г а з и ј а м ә д ө н и ј ј ә т и к и м и д ә а д л а н а н б у а б и д ә л ә р  к о м п л е к с и н ә м а р а г һ ә л ә XIX ә с р д ә б а ш л а н м ы ш д ы р .

Х о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј а р х е о л о ж и м ә д ә н и ј ј ә т и н и н һ а с а р с ы з , ә т р а ф ы м ү д а ф и ә с ә д д и и л ә м ө һ к ә м л ә н д и р и л м и ш , ј а ш а ј ы ш  

ј е р л ә р и , и с т е һ с а л а т о ҹ а г л а р ы , к у р г а н , д а ш г у т у в ә т о р п а г  г ә б и р л ә р д ә н и б а р ә т б ө ј ү к а б и д ә л ә р к о м п л е к с и т ә д г и г е д и л м и ш д и р .

Б у м ә д ә н и ј ј ә т ә а и д г ә б и р а б и д ә л ә р и н д ә ә н к е н и ш ј а јы л - м ы ш д ә ф н а д ә т и ө л ү н ү н ә с а с ә н , б ү к ү л ү , у з а д ы л м ы ш в ә ј а  о т у р д у л м у ш һ а л д а д ә ф н о л у н м а с ы д ы р . Ө л ү н ү ј а н д ы р м а в ә  ј а п а р ч а л а ј ы б д ә ф н е т м ә а д ә т и т ә к -т ә к г ә б и р л ә р д ә т ә с а д ү ф  о л у н у р .

И с т ә р г ә б и р , и с т ә р с ә д ә ј а ш а јы ш ј е р л ә р и н д ә н т а п ы л - 

м ы ш м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы Х о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј м ә д ә н и ј - ј ә т и с а к и н л ә р и н и н х а р а к т е р и к ә м ә к а л ә т л ә р и н и н , м ә и ш ә т  ә ш ј а л а р ы н ы н , т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы н ы н в ә и д е о л о к и ј а с ы н ы н  б э ’з и х ү с у с и ј ј ә т л ә р и н и а ј д ы н л а ш д ы р м а г а и м к а н в е р и р .

Х о ҹ а л ы -Ҝ ә д ә б ә ј м ә д ә н и ј ј ә т и ү ч ү н х а р а к т е р и к т у н ч  ә ш ј а л а р а ј а с т ы б а л т а л а р , к е н и ш д а и р ә в и к ә с ә р л и т ә б ә р з и н  б а л т а л а р , х ә н ҹ ә р л ә р , е н л и а г ы з г ы л ы н ҹ л а р , ј а р п а г в а р ы  н и з ә л ә р , З а г а ф г а з и ј а т и п л и о х у ҹ л а р ы , к ә м ә р л ә р , б а ш б ә з ә к - 

л ә р и , м ү х т ә л и ф ф о р м а л ы г о л б а г л а р , д ү ј м ә л ә р в ә д и к ә р  ә ш ј а л а р д а х и л д и р . Б у а б и д ә л ә р д ә н м и с д ә н һ а з ы р л а н м ы ш  г а з а н в ә с ә р н и ҹ л ә р д ә т а п ы л м ы ш д ы р - Х о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј м ә - д ә н и ј ј ә т и н и н с о н м ә р һ ә л ә с и н д ә н а з и к н и з ә у ҹ л у г л а р ы , к и ч и к е л ч ү л ү б ы ч а г , х ә н ч ә р в ә с . с и л а һ н ө в л ә р и к е н и ш ј а ј ы л - м а ғ а б а ш л а ј ы р .

А б и д ә л ә р д ә н с ү м ү к ә ш ј а л а р д а а ш к а р о л у н м у ш д у р . С ү м ү к л ә р д ә н ә с а с ә н с и л а һ л а р ы н д ә с т ә л ә р и н д ә и с т и ф а д э  е т м и ш л ә р .

Х о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј а б и д ә л ә р и н и н ә н з ә н к и н м а т е р и а л ы к и л  м э ’м у л а т ы д ы р . Б у м ә д ә н и ј ј ә т ә а и д г а б л а р ә с а с ә н г а р а в э  т ү н д б о з р э н к д э о л у б , н а р ы н к и л д э н һ а з ы р л а н м ы ш , б и р  г и с м и д у л у с ч а р х ы н д а ф о р м а л а ш д ы р ы л м ы ш д ы р . Г а р а р э н к - 46

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 48/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 49/215

л и г а б л а р ы н ә к с ә р и ј ј ә т и н и н ү з ә р и ҹ ы з м а ү с у л у и л ә һ ә н д ә - с и м о т и в л ә р д ә б ә з ә д и л м и ш д и р . Ҹ ы з м а н а х ы ш л а р б э ’з э н  х ү с у с и а ғ м а д д ә и л ә и н к р у с т а с и ј а е д и л м и ш д и р . Г а б л а р ы н  б ө ј ү к ә к с ә р и ј ј ә т и н и н ү з ә р и ч и л а л а н м ы ш д ы р . И н к р у с т а с и ј а  о л у н м у ш г а б л а р ы н б и р г и с м и н и н ү з ә р и н д ә з о о м о р ф , б э ’з и - 

л ә р и н д ә а с т р а л т ә с ә в в ү р л ә р л ә б а ғ л ы , д а һ а б а ш г а л а р ы н д а  и с ә о в в ә ј а д и к ә р с и м в о л и к с ә һ н ә л ә р т ә с в и р о л у н м у ш д у р .Х о ч а л ы - ә д ә б ә ј м ә д ә н и ј ј ә т и н ә м ә х с у с г а б л а р ә с а с ә н  

г а б а р ы г к ө в д ә л и к ү п л ә р д ә н , д а р б о ғ а з т ә к г у л п л а р д а н , н е һ р ә - л ә р д ә н , ч а м ф о р м а л ы г а б л а р д а н в ә с . и б а р ә т д и р . Г а б л а р ы н  б и р г и с м и н и н ч и ј н и н д ә к ә б ә л ә к в а р и ч ы х ы г в а р д ы р . Б у д ө в р - 

д ә с ә н ә т к а р л ы г б а х ы м ы н д а н з ә и ф и ш л ә н м и ш о л с а д а , д а ш д а н  к у з ә , в а з а , е н л и а ғ ы з в ә г а п а г л ы г а б л а р һ а з ы р л а н м ы ш д ы р .

Т ә д г и г а т ч ы л а р Х о ч а л ы - ә д ә б ә ј м ә д ә н и ј ј ә т и н и н ү ч и н к и - ш а ф м ә р һ ә л ә с и к е ч д и ј и н и м ү ә ј ј ә н е т м и ш л ә р . И л к м ә р һ ә л ә  е . ә . XIII— XI, и к и н ч и X I—IX, с о н м ә р һ ә л ә IX, VII ә с р л ә - р ә а и д е д и л и р .

А б и д ә л ә р и н к о м п л е к с ш ә к и л д ә ө јр ә н и л м ә с и т ә д г и г а т - ч ы л а р а б и р с ы р а ү м у м и н ә т и ҹ ә л ә р с ө ј л ә м ә ј ә и м к а н в е р - м и ш д и р . М э ’л у м о л м у ш д у р к и , Х о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј с а к и н л ә - р и н и н ә н с ы х ј а ш а јы ш ј е р и д а ғ л ы г в ә д а ғ ә т ә ј и з о н а л а р д ы р . Ә һ а л и ә к и н ч и л и к в ә м а л д а р л ы г л а м ә ш ғ у л о л м у ш д у р . А р х е о - л о ж и м а т е р и а л л а р т ә с ә р р ү ф а т д а г а р а м а л а н и с б ә т ә н д а в а - р ы н д а һ а ч о х б е ч ә р и л д и ј и н и к ө с т ә р и р . Б у д ө в р д ә һ ә м ч и н и н  ј е н и м е т а л ф и л и з ј а т а г л а р ы м ә н и м с ә н и л и р .

Н ә һ а ј ә т , Х о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј м ә д ә н и ј ј ә т и с а һ и б л ә р и н и н ә н  б ө ј ү к т е х н и к и т ә р ә г г и с и к и л г а б и с т е һ с а л ы н д а д у л у с ч а р - х ы н д а н к е н и ш и с т и ф а д ә е т м ә л ә р и д и р . Б у д ө в р д ә с ә н ә т к а р - л ы ғ ы н б и р ч о х с а һ ә л ә р и , х ү с у с и и л ә б ә з ә к ә ш ј а л а р ы и с т е һ - с а л ы д а ј ү к с ә к с ә в и ј ј ә д ә и н к и ш а ф в т м и ш д и р .

А з ә р б а ј ҹ а н ы н с о н Т у н ч в ә и л к Д ә м и р д ө в р ү а р х е о л о -' ж и а б и д ә л ә р к о м п л е к с и н и н б ө ј ү к б и р г р у п у Б о ј а л ы г а б л а р а р х е о л о ж и м ә д ә н и ј ј ә т и н ә а и д д и р . Б у м ә д ә н и ј ј ә т е л м и  ә д ә б и ј ј а т д а Н а х ч ы в а н а р х е о л о ж и м ә д ә н и ј ј ә т и а д л а н д ы р ы - л ы р .

Ј а х ы н в ә О р т а Ш ә р г и н б и р ч о х ө л к ә л ә р и н д ә к е н и ш  ј а ј ы л м ы ш б о ј а л ы г а б л а р м ә д ә н и ј ј ә т и һ ә м и н д ө в р ү н ә к и н - ч и л и к , м а л д а р л ы г т ә с ә р р ү ф а т л а р ы , с ә н ә т к а р л ы г с а һ ә л ә р и - н и , е ј н и з а м а н д а д ө в р ү н а д ә т в ә ә н ’ә н ә л ә р и н и , д и н и и д е о л о - к и ј а с ы н ы ө јр ә н м ә к б а х ы м ы н д а н ә һ ә м и ј ј ә т л и д и р . Б у м ә д ә - н и ј ј ә т ә а и д а б и д ә л ә р г о н ш у ө л к ә л ә р а р а с ы н д а м ө в ҹ у д о л - м у ш и г т и с а д п в ә м ә д ә н и ә л а г ә л ә р и ә ј р ә н м ә ј ә к ө м ә к е д и р .48

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 50/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 51/215

Т ә с с ү ф л ә г е ј д е т м ә л и ј и к к и , б у м ә д ә н и ј ј ә т и н ј а ш а ј ы ш  ј е р л ә р и а з ө јр ә н и л м и ш д и р .

З а г а ф г а з и ј а ә р а з и с и н д ә , о ҹ ү м л ә д ә н А з ә р б а ј ҹ а н д а б о ј а - л ы г а б л а р м ә д ә н и ј ј ә т и н ә а и д а б и д ә л ә р и н в а р л ы ғ ы и л к д ә ф ә  к е ч ә н ә с р и н 90-ч ы и л л ә р и н д ә м э ’л у м о л м у ш д у р - С о н р а к ы  и л л ә р д ә А з ә р б а ј ҹ а н д а , Е р м ә н и с т а н д а в ә ү р ҹ ү с т а н д а һ ә - м и н м ә д ә н и ј ј ә т ә а и д б и р с ы р а ј е н и а б и д ә л ә р т а п ы л м ы ш , о н л а р ы н б и р ч о х у н д а а р х е о л о ж и т ә д г и г а т и ш л ә р и а п а р ы л - м ы ш д ы р .

Б о ја л ы г а б л а р м ә д ә н и ј ј ә т и н и н н ү м у н ә л ә р и А з ә р б а ј ҹ а н - д а и л к д ә ф ә Н а х ч ы в а н ә р а з и с и н д ә а ш к а р е д и л м и ш д и р . 1895-ҹ и и л д ә Н а х ч ы в а н ш ә һ ә р и н д ә н 18 к м а р а л ы , Т ә з ә к ә н д - д ә н 3 к м ч ә н у б д а , А р а з ч а ј ы н ы н с о л с а һ и л и н д ә , Г ы з ы л - в ә н к ј а х ы н л ы ғ ы н д а т о р п а г и ш л ә р и к ө р ү л ә р к ә н б и р н е ч ә  

д а ш г у т у г ә б и р д а ғ ы л м ы ш , г ә б и р л ә р д ә н с а д ә в ә б о ј а л ы  г а б л а р , г ы з ы л д а н б ә з ә к ш е ј л ә р и , т у н ч с и л а һ л а р , б ә з ә к л ә р  в ә д и к ә р м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы т а п ы л м ы ш д ы р .

1904-ҹ ү и л д ә Г ы з ы л в ә н к ј а х ы н л ы г ы н д а ј е н ә д ә б и р н е ч ә  д а ш г у т у г ә б и р а ч ы л м ы ш д ы р .

А з ә р б а ј ч а н д а б о ј а л ы г а б л а р м ә д ә н и ј ј ә т и н и н н и с б ә т ә н  к е н и ш т ә д г и г и ј а л н ы з С о в е т һ а к и м и ј ј ә т и д ө в р ү н д ә м ү м к ү н  о л м у ш д у р . 1926-ҹ ы и л и н с е н т ја б р ы н д а Г ы з ы л в ә н к д ә г а з ы н - 

т ы и ш л ә р и а п а р ы л м ы ш д ы р . 1934-ч ү и л д ә и с ә и н д и к и И л и ч  р а ј о н у н д а к ы Ш о р т ә п ә а б и д ә с и ј а х ы н л ы ғ ы н д а н ч о х л у б о ј а - л ы г а б т а п ы л м ы ш д ы р . А з ә р б а ј ҹ а н ы н к о р к ә м л и а р х е о л о г у  Ә - . Ә л ә к б ә р о в һ ә м и н т а п ы н т ы л а р л а т а н ы ш о л д у г д а н с о н - р а 1936-ҹ ы и л д ә Ш а һ т а х т ы , о в у р г а л а , Ш о р т ә п ә в ә О ғ л а н - г а л а д а т ә д г и г а т и ш л ә р и а п а р м ы ш , һ ә м и н а б и д ә л ә р д ә н ә м ә к  а л ә т л ә р и , ҹ ү р б ә ҹ ү р г а б л а р , с и л а һ л а р , б ә з ә к ә ш ј а л а р ы ә л д ә  е т м и ш л ә р .

60-ҹ ы и л л ә р д ә н б а ш л а ј а р а г II ү л т ә п ә д ә (Н а х ч ы в а н  ј а х ы н л ы ғ ы н д а ), һ ә м ч и н и н и ч и к Г а ф г а з ы н ҹ ә н у б -г ә р б ә т ә к - л ә р и н и ә һ а т ә е д ә н Г у р у ч а ј в ә ө н д ө л ә н ч а ј һ о в з ә с и н д ә а п а - р ы л м ы ш т ә д г и г а т и ш л ә р и б о ј а л ы г а б л а р м ә д ә н и ј ј ә т и н и  с ә ч и ј ј ә л ә н д и р м ә к ү ч ү н з ә н к и н м а т е р и а л л а р в е р м и ш д и р . Г а р а к ө п ә к т ә п ә д ә н б о ј а л ы г а б л а р ы н г ы р ы г л а р ы ә л д ә е д и л м и ш д и р . Б у м ә д ә н и ј ј ә т ә , ә т р а ф ы г а л а д и в а р ы и л ә м е һ к ә м - л ә н д и р и л м и ш ш ә һ ә р т и п л и ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и , м ү д а ф и ә т и - к и н т и с и о л м а ј а н м ә с к ә н л ә р в ә с и к л о п т и п л и и с т е һ к а м л а р  

д а х и л д и р . Ә т р а ф ы м о һ к ә м л ә н д и р и л м и ш ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н - л ә р и а р а с ы н д а н и с б ә т ә н ч о х ө ј р ә н и л ә н а б и д ә II ү л т ә п ә - д и р . Б у а б и д ә н и н III т ә б ә г ә с и н д ә н д ө р д б у ч а г л ы б и н а г а л ы г - 50

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 52/215

л а р ы ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . Ә с а с ә н ч и ј к ә р п и ч д ә н т и к и л - м и ш б и н а л а р ы н д ө ш ә м ә л ә р и т о р п а г в ә ј а д а ш д а н д ы р -

Н а х ч ы в а н , ә н ч ә —Г а з а х , М и л —Г а р а б а ғ в ә с . з о н а л а р - д а б о ја л ы г а б л а р м ә д ә н и ј ј ә т и н ә а и д ја ш а јы ш м ә с к ә н л ә р и н - д ә н б ө ј ү к б и р г р у п у н у н ә т р а ф ы н а х ү с у с и д и в а р ч ә к и л м и ш - д и р . Б у д и в а р л а р б э ’з э н ч а ј д а ш ы н д а н , б э ’з э н и с ә ч и ј к ә р - п и ч д ә н һ ө р ү л м ү ш д ү р .

Т ә д г и г а т ч ы л а р А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н д ә б о ј а л ы г а б л а р ы н  О р т а Т у н ҹ д ө в р ү н д ә н б а ш л а ј а р а г И л к Д ә м и р д ө в р ү н ә д ә к  д ө р д и н к и ш а ф м ә р һ ә л ә с и к е ч и р д и ј и н и г е ј д е д и р л ә р .

Б и р и н ҹ и м ә р һ ә л ә ү ч ү н һ ә н д ә с и м о т и в д ә , и н с а н , һ е ј в а н  в ә г у ш т ә с в и р л ә р и и л ә ч о х с ә л и г ә л и н а х ы ш л а н м ы ш м о н о х р о м б о ј а л ы г а б л а р с ә ҹ и ј ј ә в и д и р . Б у м ә р һ ә л ә е . ә . X X — 

XVII ә с р л ә р и ә һ а т ә е т м и ш д и р .Ә с а с ә н ә л д ә һ а з ы р л а н м ы ш б у н ө в г а б л а р ы н ү з ә р и г ы р - м ы з ы р ә н к л и а с т а р л а (а н г о б л а ) ө р т ү л м ү ш , с о н р а и с ә г а р а  б о ј а и л ә һ ә н д ә с и н а х ы ш ч ә к и л м и ш д и р . Б у н о в г а б л а р Ш о р - т ә п ә д ә н , I ү л т ә п ә д ә н , II ү л т ә п ә д ә н , Ү з ә р л и к т ә п ә д ә н в ә  б а ш г а ј е р л ә р д ә н т а п ы л м ы ш д ы р . Б и р и н ҹ и м ә р һ ә л ә н и н г а б - л а р ы ә с а с ә н к у з ә л ә р д ә н , ч а м в ә к а с а л а р д а н и б а р ә т д и р .

И к и н ҹ и м ә р һ ә л ә ү ч ү н (е . ә . XVII—XV ә с р л ә р ) м ү р ә к к ә б  һ ә н д ә с и м о т и в д ә , и н с а н , һ е ј в а н в ә г у ш р ә с м л ә р и и л ә д а һ а  

и н ҹ ә б ә з ә д и л м и ш п о л и х р о м н а х ы ш л ы к у з ә в ә ч а м ф о р м а л ы  г а б л а р с ә ҹ и ј ј ә в и д и р . у з ә л ә р г а б а р ы г к ө в д ә ј ә , ј а с т ы о т у р а - ч а ғ а в ә н а з и к б о ғ а з а м а л и к д и р . Г ы з ы л в ә н к д ә н т а п ы л а н  б и р г а б ы н ү з ә р и н д ә г о ш а р ә г с с ә һ н ә с и т ә с в и р о л у н м у ш д у р .

Ү ч ү н ҹ ү и н к и ш а ф м ә р һ ә л ә с и ү ч ү н (е . ә - XIV—XI ө с р - л ә р ) һ ә н д ә с и м о т и в д ә и н с а н , һ е ј в а н в ә г у ш р ә с м л ә р и и л ә  н и с б ә т ә н с ә л и г ә с и з н а х ы ш л а н м ы ш п о л и х р о м в ә м о н о х р о м  б о ј а л ы г а б л а р с ә ч и ј ј ә в и д и р (к ү п ә , е л л и п с в а р ы ҹ а м л а р , ч а ј н и к в а р ы г а б л а р , б о ш г а б л а р , в а з л а р в ә с .)

Д о р д ү н ч ү м ә р һ ә л ә ү ч ү н (е . ә . X —VIII ә с р л ә р ) һ ә н д ә с и  м о т и в д ә в ә ј а л н ы з г ы р м ы з ы р ә н к л ә ч о х с ә л и г ә с и з н а х ы ш л а н м ы ш б о ј а л ы г а б л а р с ә ч и ј ј ә в и д и р . А з ә р б а ј ч а н д а д ә м и р  д ө в р ү н ү н ә в в ә л л ә р и н д ә н б а ш л а ј а р а г , б о ј а л ы г а б л а р ы н  и с т е һ с а л ы н д а т ә н ә з з ү л , (н и с б ә т ә н б ә с и т н а х ы ш л а р ) н ә з ә р ә  ч а р п ы р .

Ҝ ө з ә л с ә н ә т н ү м у н ә с и о л а н А з ә р б а ј ч а н б о ј а л ы г а б л а - р ы н ы н б о јү к ә к с ә р и ј ј ә т и Ј а х ы н Ш ә р г , х ү с у с и л ә ө ј т ә п ә , 

Т ә п ә с и а л к (И р а н ), Т ә п ә һ и с а р д а н (Т ү р к и ј ә ) т а п ы л м ы ш б о ј а - л ы г а б л а р и л ә б и р с ә в и ј ј ә д ә д у р у р - Б у н а к ѳ р э д и р к и , в а х т и л ө  а к а д е м и к И . И . М е ш ш а н и н о в Г ы з ы л в ә н к б о ј а л ы г а б л а р ы - н ы м ә ш һ у р Е л а м г а б л а р ы и л ә м ү г а ј и с ә е т м и ш д и р .4 * 51

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 53/215

А

Ж <У ?Лf e ü

&

*Ј»  f ' 

  в м о р л о р ү з о р н н д а т ә с в и р л ә р

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 54/215

Т у н ч х ә и ч о р л ә р

Г а б л а р ы н ү з ә р н н д ә к и т ә с в и р л ә р г ә д и м и н с а н л а р ы н д и н и  

к ө р ү ш л ә р и в ә т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы и л ә б а ғ л ы д ы р . Г ы з ы л - в ә н к , Ш а һ т а х т ы , II ү л т ә п ә , Н ә һ ә ҹ и р б о ј а л ы г а б л а р ы ү з ә - р и н д ә к и т ә с в и р л ә р г ә д и м м а л д а р л ы г в ә о в ч у л у г л а ә л а г ә - д а р и ҹ р а е д и л ә н д и н и а ј и н л ә р ә һ ә с р о л у н м у ш д у р -

Е . ә . II м и н и л л и ј и н с о н у н а в ә I м и н и л л и ј и н ә в в ә л л ә р и н ә  а и д а б и д ә л ә р и н ө ј р ә н и л м ә с и , һ ә м и н д ө в р д ә з ә р к ә р л и к с ә н ә - т и н и н д ә ј ү к с ә к и н к и ш а ф е т д и ј и н и к ө с т ә р и р .

Ү з ә р и н д ә г ә д и м и н с а н ы н и н а м л а р ы , д и н и к ө р ү ш л ә р и , и л ә б а ғ л ы т ә с в и р л ә р о л а н н ә ф и с к ә м ә р л ә р б у н а с ү б у т д у р .

Ү м у м и ј ј ә т л ә , Т у н ҹ д ө в р ү м ә һ с у л д а р г ү в в ә л ә р и н с ү р ’ә т - л и и н к ш ы а ф ы в ә и с т е һ с а л м ү н а с и б ә т л ә р и н и н ч и д д и к ә с к и н -

53

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 55/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 56/215

З о о м о р ф т ә с в и р л и к ә м ә р и н б и р һ и с с ә с и

л ә ш м ә с и и л ә с ә ҹ и ј ј ә л ә н и р . Б у и с ә и б т и д а и и ҹ м а г у р у л у - ш у н у н д а ғ ы л м а с ы н а в ә с и н и ф л и ҹ ә м и ј ј ә т и н м е ј д а н а к ә л - м ә с и н ә з ә м и н ј а р а т м ы ш д ы р .

Д Ә М И Р Д Ө В Р Ү

Ҹ ә м и ј ј ә т и н и н к и ш а ф ы н д а ј е н и м ә р һ ә л ә д ә м и р и н к ә ш ф и  и л ә б а ш л а н ы р .

Д ә м и р ө з ү н ү н б и р ч о х х ү с у с и ј ј ә т л ә р и и л ә т у н ч д а н ф ә р г - л ә н и р . Д ә м и р и н ә р и д и л м ә с и т у н ҹ а н и с б ә т ә н Ч Ә Т И Н и д и (м и с  1084 д ә р ә ч ә д ә , д ә м и р 1530 д ә р ә ҹ ә д ә ә р и ј и р ). Ј а л н ы з х ү с у с и , к ө н д ә н д ү з ә л д и л м и ш к ө р ү к л ә р м е ј д а н а к ә л д и к д ә н с о н р а  

к ө с т ә р и л ә н т е м п е р а т у р у а л м а г м ү м к ү н о л м у ш д у . Д ә м и р и н  и л к д ө ф ә һ а р а д а , к и м л ә р т ә р ә ф и н д ә н ө л д ә е д и л м ә с и у з у н  и л л ә р м ү б а һ и с ә ј ә с ә б ә б о л м у ш д у р . Л а к и н т ә д г и г а т ч ы л а р  о н у н Ш ә р г д ә , е - ә . 1300-ҹ ү и л д ә к ә ш ф о л у н д у ғ у һ а г д а pə ’jə  к ә л м и ш л ә р . С С Р И ә р а з и с и н д ә д ә м и р д ө в р ү е . ә . XI ә с р д ә н  б а ш л а н ы р . А з ә р б а ј ҹ а н д а д ә м и р и н и з л ә р и н ә е . ә . II м и н и л л и - ј и н с о н л а р ы н д а т ә с а д ү ф о л у н у р . Д ә м и р ө з ү н д ә н ә в в ә л к и  м е т а л л а р д а н ә л в е р и ш л и о л д у ғ у н д а н ә м ә к ф ә а л и ј ј ә т и н и н б ү - т ү н с а һ ә л ә р и н д ә м ө һ к ә м ј е р т у т д у . Ф . Е н к е л с к ө с т ә р и р д и  

к и , д ә м и р и н к ә ш ф и б ө ј ү к с а һ ә л ә р д ө т а р л а ч ы л ы г ү ч ү н , к е - н и ш м е ш ә с а һ ә л ә р и н и т ә м и з л ә ј и б ә к и н ј е р и н ә ч е в и р м ә к  ү ч ү н и м к а н ј а р а т д ы ; д ә м и р с ә н ә т к а р а е л ә м ө һ к ә м в ә е л ә  к ә с к и н а л ә т л ә р в е р д и к и , б у н л а р ы н г а р ш ы с ы н а һ е ч б и р д а ш ,о з а м а н м э ’л у м о л а н м е т а л л а р д а н һ е ч б и р и ч ы х а б и л м ә з д и .

Һ ә л ә и л к д ә м и р д ө в р ү н д ә б и р с ы р а ј е н и ә м ә к а л ә т л ә р и : м и ш а р , м ө н к ә н ә , м ү х т ә л и ф г а ш о в л а р , г а јч ы , к и л и д в ә а ч а р  к и м и ә ш ј а л а р ј а р а н д ы .

Д ә м и р и н к ә ш ф и һ ә м д ә ј е н и с и л а һ л а р ы н ј а р а н м а с ы н ы  ш ә р т л ә н д и р д и - Л а к и н б у м е т а л ј у м ш а г о л д у ғ у н д а н м ө һ к ә м

55

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 57/215

56

Н и з ә у ч л у г л а р ы .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 58/215

с и л а һ ү ч ү н ј а р а м ы р д ы . Б у н а к е р ә д ә ј а л н ы з о н у н и с т е һ с а л  т е х н о л о к и ј а с ы т ә к м и л л ә ш ә н д ә н , п о л а д а л ы н а н д а н с о н р а  с и л а һ и с т е һ с а л ы к е н и ш л ә н д и .

П о л а д , к ү р ә д ә г ы з а р м ы ш д ә м и р и н с о ју г с у и л ә а р а м с ы з  с о ј у д у л м а с ы н ә т и ч ә с и н д ә ә л д ә е д и л и р д и .

Б ү т ү н б у ј е н и л и к л ә р и ҹ т и м а и ә м ә к б ө л к ү с ү н ү н д а һ а д а  д ә р и н л ә ш м ә с и и л ә н ә т и ҹ ә л ә н д и : с ә н ә т к а р л ы г ә к и н ч и л и к д ә н  а ј р ы л д ы . Б у и с ә м ә һ с у л д а р г ү в в ә л ә р и н д а һ а с ү р ’ә т л и и н к и - ш а ф ы н ы д о ғ у р д у в ә и ҹ т и м а и -ш т и с а д и м ү н а с и б ә т л ә р и н ј е н и  ф о р м а л а р ы н ы н ј а р а н м а с ы н ы т э ’м и н е т д и . Е . ә . I м и н и л л и ј и н  ә в в ә л л ә р и н д ә У р а р т у д е в л ә т и т ә ш ә к к ү л т а п ы р . ә м и н м и н и л - л и ј и н IV ә с р и н д ә н с о н р а З а г а ф г а з и ј а д а м ү с т ә г и л в ә ја ј а - р ы м м ү с т ә г и л д ө в л ә т л ә р ј а р а н ы р ( и ч и к Е р м ә н и с т а н , С о ф е н  А р а р а т ч а р л ы ғ ы , о л и х и д а в ә И б е р и ј а , А т р о п а т е н а в ә А л -  

б а н и ј а ). Е . ә - VII ә с р д ә н б а ш л а ј а р а г б у ә р а з и д ә н с к и ф л ә р  к е ч и р в ә о н л а р ј е р л и м ә д ә н и ј ј ә т д ә ө з и з л ә р и н и г о ј у р л а р .

Б у һ а д и с ә л ә р һ ә м и н д ө в р ә а и д ј а ш а јы ш ј е р л ә р и н д ә , г ә б и р  а б и д ә л ә р и н д ә ө з ә к с и н и т а п м ы ш д ы р . А з ә р б а ј ч а н ә р а з и с и н - д ә е . ә . IX ө с р д ә н IV ә с р ә д ә к , ј ә ’н и б у р а д а и л к д ө в л ә т и н  ф о р м а л а ш м а с ы н а д ә к о л а н д ө в р Д ә м и р д ө в р ү һ е с а б е д и л и р .

Б у д ө в р ү н һ ә м ј а ш а јы ш ј е р л ә р и , һ ә м д ә г ә б и р а б и д ә л ә - р и ј а х ш ы ө ј р ә н и л м и ш д и р . Г а з а х д а , А б ш е р о н д а , Г о б у с т а н - 

д а , Ш а м х о р С Е С ә р а з и с и н д ә в ә б а ш г а ј е р л ә р д ә с о н в а х т - л а р д а а ш к а р о л у н м у ш а б и д ә л ә р к л а с с и к Д ә м и р д ө в р ү н ү  с ә ч и ј ј ә л ә н д и р ә н ј а х ш ы а б и д ә л ә р д и р .

Л а к и н б у д ө в р ү н ә н м ө һ т ә ш ә м ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и Г а з а х  р а ј о н у ә р а з и с и н д ә к и С а р ы т ә п ә , Б а б а д ә р в и ш , М и л д ү з ү н - д ә к и Г а р а т ә п ә , Ч ә л и л а б а д д а У з у н т ә п ә в ә б а ш г а л а р ы д ы р .

Б у б а х ы м д а н , 50-ҹ и и л л ә р д ә т ә д г и г и н ә б а ш л а н м ы ш  Ж д а н о в р а ј о н у ә р а з и с и н д ә к и Г а р а т ә п ә ј а ш а ј ы ш ј е р и о л д у г - ч а м а р а г л ы д ы р . ү н д ү р л ү ј ү 14 м , д и а м е т р и 4,5 м о л а н  

б у а б и д ә 2 һ е к т а р а ј а х ы н с а һ ә т у т у р . А б и д ә н и н а ш а г ы д а нI т ә б ә г ә с и VII—VI ә с р л ә р и , II т ә б ә г ә с и и с ә V —I ә с р л ә р и  ә һ а т ә е д и р . II т ә б ә г ә д ә н ч и ј к ә р п и ҹ д ә н һ ө р ү л м ү ш д е р д к ү н ч  б и н а г а л ы г л а р ы ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . Д и в а р л а р ы н и с т и - г а м ә т и ш и м а л -ш ә р г д ә н , ҹ ә н у б г ә р б ә д и р . Ү с т һ и с с ә с и у ч у б  т ө к ү л м ү ш , а л т һ и с с ә с и и с ә 36x36x14 с м б и ч и м л и к ә р п и ч - д ә н һ ө р ү л м ү ш б и н а н ы н ш и м а л -г ә р б д и в а р ы н ы н д и б и н д ә  о ч а г ј е р и а ш к а р о л у н м у ш д у р .

О ҹ а ғ ы н ә т р а ф ы н д а к и л д ә н һ а з ы р л а н м ы ш г а л ы н м а н г а л  

г ы р ы г л а р ы в а р и д и . II т ә б ә г ә д ә н х е ј л и д ә н д а ш л а р ы (ә с а - с ә н г а јы г в а р ы ф о р м а д а ) д ә с т ә , д ә в ә к е з ү г ы р ы г л а р ы и л ә  м ә и ш ә т д ә и ш л ә д и л ә н к и л г а б л а р , и р и в ә х ы р д а к ү п л ә р ,

57

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 59/215

С о в т у н ч в э и л к д ә м и р д ө в р ү н ә а и д  б ә з ә к ә ш ј а л а р ы в ә ә м ә к а л э т л э р и .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 60/215

ч а м в ә к а с а л а р , б о ш г а б л а р в ә н е һ р ө л ә р т а п ы л м ы ш д ы р . Б у  г а б л а р ы н ә к с ә р и ј ј ә т и г а р а в ә б о з р э н к д э д и р . Б и р һ и с с ә с и  ч и л а л а н м ы ш в ә ү з ә р и н а х ы ш л а н м ы ш , б э ’з и с и г ы р м ы з ы в э  а ч ы г ч ә һ р а ј ы д ы р .

II т ә б ә г ә д ә н ү з ә р и н д ә ј а п м а г о ј у н б а ш ы б ә з ә к л и г а б л а р  д а т а п ы л м ы ш д ы р . Г о ју н у н к ә л л ә с и б у јн у з л а р ы и ч ә р и г а т - 

л а н м ы ш г а р м а г в ә ј а х у д с п и р а л ф о р м а с ы н д а т ә с в и р е д и л - м и ш д и р . Һ е ј в а н ы н к ө з л ә р и н и к и ч и к к ү л д ү ј м ә л ә р ә в ә з е д и р . 

ә л л ә к и л г а б ы н л ү л ә с и н ә ја п ы ш д ы р ы л м ы ш д ы р . Г а р а т ә - п ә д ә н к и л д ә н һ а з ы р л а н м ы ш 10-д а н а р т ы г г о ј у н в ә 2 и н ә к  к ә л л ә с и т а п ы л м ы ш д ы р . О ҹ а г ј е р л ә р и н д ә н , г у ј у л а р д а н в ә  к ү л л а ј л а р ы н д а н ч о х л у м и г д а р д а һ е ј в а н с ү м ү к л ә р и ч ы х - м ы ш д ы р . Б у н л а р ы н ә к с ә р и ј ј ә т и г о ј у н в ә к е ч и с ү м ү к л ә р и - д и р .

Г а р а т ә п ә д ә н т а п ы л а н һ е јв а н с ү м ү к л ә р и , г о ј у н к ә л л ә с и  в ә н е һ р ә л ә р М и л д ү з ү н д ә а н т и к д ө в р д ә м а л д а р л ы ғ ы н ј ү к - с ә к и н к и ш а ф ы н ы к ө с т ә р и р . Г а з ы н т ы н ы н с т а т и г р а ф и ј а с ы  в ә о р а д а н т а п ы л а н м а т е р и а л л а р ы н х ү с у с и ј ј ә т и II т ә б ә г ә н и н  е . ә . V —I ә с р л ә р ә а и д о л д у ғ у н у с ө ј л ә м ә ј ә ә с а с в е р и р .

Г а р а т ә п ә н и н ә н г ә д и м т ә б ә г ә с и н д ә н ч и ј к ә р п и ҹ д ә н т и к и л - м и ш б и н а г а л ы ғ ы , о ҹ а г ј е р л ә р и , т о х у ҹ у л у г а л ә т л ә р и , д ә н  д а ш ы в ә с . а ш к а р о л у н м у ш д у р . Г а р а т ә п ә ј е н и е р а д ә н ә в в ә л  I м и н и л л и ј ә а и д о л а н ч о х г и ј м ә т л и а б и д ә д и р -

Г а р а т ә п ә д ә а ч ы л а н б и н а г а л ы г л а р ы н ы н ө ј р ә н и л м ә с и  к ө с т ә р и р к и , ч о х м ә н з и л л и б у т и к и н т и у з у н м ү д д ә т и с т и ф а - д ә о л у н м у ш В Ә м ү ә ј ј ә н в а х т л а р д а б ә р п а е д и л м и ш д и р . О т а г - л а р ы н ч о х л у ғ у т и к и н т и н и н з ә н к и л г ә б и л ә б а ш ч ы с ы н а м ә х - с у с о л д у ғ у н у к ө с т ә р и р . Г а з ы н т ы з а м а н ы т а п ы л а н м а т е р и а л л а р ы н ө ј р ә н и л м ә с и к ө с т ә р и р к и , е . ә . I м и н и л л и к д ә М и л  д ү з ү н ү н ә һ а л и с и , м а л д а р л ы г л а ј а н а ш ы ә к и н ч и л и к л ә д ә  м ә ш ғ у л о л м у ш д у р . Л а к и н ә һ а л и н и н и г т и с а д и ј ј а т ы н д а ә с а с  ј е р и м а л д а р л ы г т у т м у ш д у р -

М и л д ү з ү н д ә Г а р а т ә п ә а б и д ә с и и л ә һ ә м д ө в р о л а н , е ј н и  з а м а н д а Г а р а т ә п ә д ә н ф ә р г л ә н м ә ј ә н х е ј л и а б и д ә л ә р г е ј д ә  а л ы н м ы ш , л а к и н һ ә л ә л и к о н л а р д а ә с а с л ы т ә д г и г а т и ш л ә р и  а п а р ы л м а м ы ш д ы р .

А з ә р б а ј ҹ а н ы н г ә р б з о н а с ы н д а к ы д ә м и р д ө в р ү н ә а и д ә н  м ө һ т ә ш ә м а б и д ә л ә р и н д ә н б и р и д ә С а р ы т ә п ә д и р . Г а з а х ш ә - һ ә р и н и н г ә р б и н д ә ј е р л ә ш ә н б у а б и д ә 100 м д и а м е т р и н д ә в ә  10 м һ ү н д ү р л ү ј ү н д ә о л а н б и р т ә п ә д ә н и б а р ә т д и р . С а р ы т ә п ә  ј а ш а ј ы ш ј е р и Т у н ч д е в р ү н ү н с о н у , Д ә м и р д ө в р ү н ү н ә в в ә л - л ә р и н д ә м е ј д а н а к ә л м и ш в ә е . ә - I м и н и л л и ј и н с о н у н ҹ у р ү - б ү н ә д ә к д а в а м е т м и ш д и р .

59

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 61/215

С и м в о л и к к и л ч ә к м ә л ә р .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 62/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 63/215

Т ә д г и г а т ч ы л а р м ү ә ј ј ә н е т м и ш л ә р к и , ј . е . ә . VII ә с р д ә  С а р ы т ә п ә д ә г ә ф л ә т ә н д ә һ ш ә т л и ја н ғ ы н б а ш в е р м и ш д и р . Б у р а д а ј а н ғ ы н д а н ә м ә л ә к ә л м и ш т ә б ә г ә н и н г а л ы н л ы ғ ы  0,7 м -ә ч а т ы р . ә м и н т ә б ә г ә д ә н а ш к а р о л у н м у ш ј е р ү с т ү  б и н а л а р ы н и н ш а с ы н д а ч а ј д а ш л а р ы н д а н , с а м а н г а р ы ш ы г - л ы п а л ч ы г д а н , һ ә м ч и н и н а ғ а ч д а н к е н и ш и с т и ф а д ә е д и л - 

м и ш д и р . Б и н а л а р ы н д и в а р л а р ы в ә д ө ш ә м ә л ә р и с а м а н г а р ы - ш ы г л ы к и л л ә с у в а н м ы ш д ы р . Т а в а н ы с а х л а м а г ү ч ү н д и в а р - б о ј у ј е р ә б а с д ы р ы л м ы ш д и р ә к л ә р и н и з и н ә т ә с а д ү ф о л у н - м у ш д у р . Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ҹ ә , б и н а л а р ы н ү с т ү  к ү л ә ш л ә ө р т ү л м ү ш д ү р - А р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р з а м а н ы  С а р ы т ә п ә д ә н х е ј л и т ә с ә р р ү ф а т в ә д и н и х а р а к т е р л и б и н а л а р ы н г а л ы г л а р ы а ш к а р о л у н м у ш д у р . Ө ј р ә н и л м и ш д и р к и , б у а б и д ә л ә р ө з х а р а к т е р л ә р и б а х ы м ы н д а н б и р а и л ә в ә ј а  к и ч и к б и р к о л л е к т и в ә д е ј и л , к е н и ш и ҹ т и м а и ј ј ә т ә м ә х с у с  о л м у ш д у р . Е л ә б у н а ә с а с л а н а р а г т ә д г и г а т ч ы л а р С а р ы т ә п ә н и  б ө јү к т а јф а и т т и ф а г л а р ы н д а н б и р и н и н м ә р к ә з и һ е с а б е д и р - л ә р -

С а р ы т ә п ә д ә б и н а г а л ы г л а р ы н д а н б и р и н и н ш и м а л д и в а - р ы ј а х ы н л ы ғ ы н д а 14 ә д ә д т ә с ә р р ү ф а т к ү п ү а ш к а р а ч ы х а - р ы л м ы ш д ы р . ү п л ә р ј е р ә б а с д ы р ы л м ы ш д ы р . ү п л ә р и р и  һ ә ч м л и , г а б а р ы г к ө в д ә л и , к е н и ш а ғ ы з л ы о л у б , г у л а г ҹ ы г - л а р л а б ә з ә к л и д и р . Д и к ә р к ү п л ә р ч и ј и н һ и с с ә д ә к е н и ш , 

д а р б о ғ а з л ы д ы р . ү п л ә р д ә т а х ы л в ә ч а х ы р , һ ә м ч и н и н у н  с а х л а н м ы ш д ы р . С а р ы т ә п ә н и н к и л г а б л а р ы н а р ы н ҝ и л д ә н , ј а п м а ү с у л у и л ә ј а х у д д а д у л у с ч а р х ы н д а һ а з ы р л а н м ы ш , ч о х л у г а р а р ә н к л и к ү п , б а р д а ғ , ч а м , н е һ р ә в ә с . и б а р ә т д и р . Г а б л а р ч о х с ә л и г ә л и ҹ и л а л а н м ы ш , ү з ә р и ч ы з м а в ә ј а ј а п - м а ү с у л у и л ә н а х ы ш л а н м ы ш д ы р - Г а б л а р ы н г у л п у ә с а с ә н  з о о м о р ф ф о р м а д а һ а з ы р л а н м ы ш д ы р .

С а р ы т ә п ә д ә н ч о х л у м и г д а р д а д ө р д к ү н ч в ә д а и р ә в и ф о р - м а л ы м ө һ ү р л ә р т а п ы л м ы ш д ы р . М ө һ ү р л ә р и н и ш л ә к ү з ү н д ә  

с а д ә в ә м ү р ә к к ә б м о т и в д ә к ү н ә ш с и м в о л у о л а н ч ә р х и -ф ә - л ә к (с в а с т и к а ) н и ш а н л а р ы т ә с в и р о л у н м у ш д у р .Г а з ы н т ы л а р з а м а н ы м ә и ш ә т д ә и ш л ә д и л ә н д а ш в ә с ү м ү к  

а л ә т л ә р ә д ә т ә с а д ү ф е д и л м и ш д и р Д ә н д а ш л а р ы в ә с ү м ү к -  д ә н д ү з ә л д и л м и ш и ј б а ш л ы г л а р ы ү с т ү н л ү к т ә ш к и л е д и р . Д и к ә р һ ә м д ө в р а б и д ә л ә р д ә о л д у ғ у к и м и С а р ы т ә п ә д ә д ә м е т а л ә ш ј а л а р а з т а п ы л м ы ш д ы р . Б у р а д а н т у н ч д а н һ а з ы р л а н - м ы ш З а г а ф г а з и ј а т и п л и о х у ҹ л у г л а р ы , а т ф и г у р у ф о р м а - с ы н д а а с м а в ә д и к ә р ә ш ј а л а р ә л д ә е д и л м и ш д и р .

  ә н ч ә -Г а з а х з о н а с ы н д а С а р ы т ә п ә и л ә һ ә м д ө в р а б и д ә л ә - р ә А ғ с т а ф а ч а ј в а д и с и н д ә , Г а з а х б ә ј л и к ә н д и ә р а з и с и н д ә  

62

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 64/215

t

Е р а д а н ә в в ә л I м и н и л л и ј ә а и д х ә н ч ә р л ә р ,

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 65/215

f?н

f t

1

, ь

Х ө н ч ө р л ә р .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 66/215

т ә с а д ү ф е д и л м и ш д и р . Б у н д а н ә л а в ә ә в в ә л л ә р һ а г г ы н д а с ө һ - б ә т а ч д ы г ы м ы з Т е ј р ә т ә п ә , Ш о м у т ә п ә в ә б а ш г а а б и д ә л ә р и н  ү с т т ә б ә г ә с и д ә Д ә м и р д ө в р ү н ә а и д е д и л м н ш д и р .

  ү р ч а ј ы в а д и с и н д ә Д ә м и р д ө в р ү а б и д ә л ә р и н д ә н б и р и  д ә М и н к ә ч е в и р г а з ы н т ы л а р ы з а м а н ы а ш к а р о л у н м у ш

1 № -л и ј а ш а ј ы ш ј е р и д и р . Б у а б и д ә н и н II т ә б ә г ә с и н д ә н 9 ј а ш а ј ы ш б и н а с ы в ә т ә с ә р р ү ф а т х а р а к т е р л и т и к и н т и г а л ы - ғ ы , д у л у с к ү р ә с и а ш к а р о л у н м у ш д у р .

Е в л ә р д ө р д к ү н ч в ә ј а о в а л ф о р м а л ы о л у б , ј а р ы м г а з м а - л а р д ы р - Д и в а р л а р г а м ы ш д а н һ ө р ү л м ү ш в ә к и л л ә с у в а н - м ы ш д ы р . О т а г л а р ы н и ч ә р и с и н д ә х ү с у с и ч ө к ә к л и к д ә о ч а г - л а р д ү з ө л д и л м и ш д и р , ј а л н ы з б и р о т а г д а д а ш д а н г у р у л м у ш  д ү з б у ҹ а г л ы о ч а г в а р д ы р . Б у р а д а н т ә с ә р р ү ф а т г у ј у л а р ы д а  а ш к а р о л у н м у ш д у р

Д ә м и р д ө в р ү а б и д ә л ә р и н и н б и р г и с м и а р х е о л о ж п ә д ә - б и ј ј а т д а М у ғ а н м ә д ә н и ј ј ә т и а д ы и л ә м ә ш һ у р д у р . Б у м ә д ә - н и ј ј ә т и н и з л ә р и и л к д ә ф ә И . М . Ҹ ә ф ә р з а д ә т ә р ә ф и н д ә н  Ч ә л и л а б а д р а ј о н у н д а к ы У з у н т ә п ә а д л ы ј е р д ә а ш к а р е д и л м и ш д и р . М у ғ а н м ә д ә н и ј ј ә т и н и н ә с а с с ә ч и ј ј ә в и х ү с у с и ј ј ә т л ә - р и с и л а һ н ү м у н ә л ә р и н д ә —т у н ҹ в ә д ә м и р д ә н д ү з ә л д и л м и ш  м ү х т ә л и ф ө л ч ү л ү г ы л ы н ҹ в ә х ә н ҹ ә р л ә р д ә э к с о л у н м у ш д у р . Г ы л ы н ч л а р ы н ө з ү н ә м ә х с у с д ә с т ә л ә р и в а р д ы р . Ј у х а р ы һ и с - с ә д ә о н л а р ј а н л а р а ә ј и л м и ш д а и р ә в и г у л а г ҹ ы г л а р л а т а м а м - л а н ы р л а р . Т и ј ә л ә р и и с ә у з у н в ә и т и д и р . Х ә н ч ә р л ә р ја с т ы  т и ј ә л и о л у б , к ә с м ә һ ө н д ә с и н а х ы ш л а р л а б ә з ә д и л м и ш д и р - Б у х ә н ҹ ә р л ә р Г ы з ы л в ә н ҝ , Т а л ы ш , Х о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј , М и н к ә - ч е в и р в ә б а ш г а ј е р л ә р д ә н т а п ы л а н х ә н ҹ ә р л ә р ә ч о х о х ш а р - д ы р л а р . М у ғ а н м ә д ә н и ј ј ә т и н и н б ә з ә к н ү м у н ә л ә р и т у н ч б и - л ә р з и к в ә ү з ү к л ә р д ә н , е л ә ҹ ә д ә м ү х т ә л и ф м и н е р а л л а р д а н  д ү з ә л д и л м и ш м у н ҹ у г л а р д а н и б а р ә т д и р С а х с ы м э ’м у л а т ы н а  г а р а в ә г ы р м ы з ы р ә н к л и г а б л а р д а х и л д и р . Б у г а б л а р б э ’з и  

ә л а м ә т л ә р и н ә к ѳ р э Н а х ч ы в а н в ә Х о ҹ а л ы - ә д ә б ә ј м ә д ә н и ј - ј ә т и н и н к и л г а б л а р ы и л ә о х ш а р д ы р л а р .М у ғ а н м ә д ә н и ј ј ә т и н и И . М . Ч ә ф ә р з а д ә е . ә . VIII— VII 

ә с р л ә р ә а и д е т м и ш д и р .Т ә д г и г а т ч ы л а р , Д ә м и р д е в р ү н ә а и д А з ә р б а ј ҹ а н д а ү ч н е в  

г ә б и р т и п и н и н —к у р г а н л а р ы н , д а ш г у т у л а р ы н в ә с а д ә т о р - п а г г ә б и р л ә р и н к е н и ш ј а ј ы л д ы ғ ы н ы м ү ә ј ј ә н е т м и ш л ә р . Д ә - м и р д ө в р ү н д ә д ә к у р г а н л а р д а ш д а н , т о р п а г д а н в ә ј а б у н - л а р ы н и к и с и н и н г а р ы ш ы ғ ы н д а н т е к ү л м ү ш д ү р .

  у р г а н а л т ы г ә б и р л ә р х ә н д ә к д ә н в ә г у ј у ф о р м а л ы д а ш  с ә р д а б ә д ә н в ә ү з ә р и а ғ а ч т и р л ә ө р т ү л м ү ш г ә б и р д ә н и б а - р ә т д и р .5 ЗО К . 652 - 65

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 67/215

И л к Д ә м и р д ө в р ү н ә а и д с и л а һ н ү м у н ә л ә р и

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 68/215

Т о р п а г д а н т ө к ү л м ү ш х е ј л и к у р г а н т ә д г и г о л у н м у ш д у р . Б у н л а р о в а л ф о р м а д а о л у б , о р т а һ е с а б л а һ ү н д ү р л ү ј ү 0 ,5—2 м , д и а м е т р и 12 м -д и р .

  у р г а н а л т ы г ә б и р л ә р д ү з б у ч а г л ы п л а н д а о л у б , 2— 5—4,5 м , у з у н л у ғ у 10 м , е н и 5— 7 м -д и р . Б е л ә г ә б и р л ә р и н ү з ә - 

р и ј о ғ у н т и р л ә р л ә ө р т ү л м ү ш д ү р . Г ә б и р л ә р д ә с к е л е т л ә р б ү - к ү л ү в ә з и ј ј ә т д ә д ә ф н е д и л м и ш д и р . 1 в ә 2 № -л и к у р г а н л а р - д а с к е л е т л ә р д а ғ ы н ы г һ а л д а о л м у ш д у р . Г ә б и р л ә р д ә һ е ј в а н  с к е л е т л ә р и и л ә б и р л и к д ә м ү х т ә л и ф т у н ҹ б ә з ә к л ә р , м у н ҹ у г - л а р в ә б а ш г а п р е д м е т л ә р в а р д ы р . А т с к е л е т и и л ә ј ә һ ә р в ә  ј ү ј ә н г а л ы г л а р ы д а а ш к а р е д и л м и ш д и р . Б э ’з и а т л а р ы н  а ја ғ ы н а т у н ҹ д а н л е н т в а р и һ а л г а к е ј д и р и л м и ш д и р . 4 № -л и  к у р г а н ы н ү с т ө р т ү ј ү о л а н а ғ а ҹ ч ү р ү н т ү с ү а р а с ы н д а 5 а т в ә  б и р н е ч ә х ы р д а б у ј н у з л у һ е ј в а н с к е л е т л ә р и а ш к а р о л у н

м у ш д у р - Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ҹ ә , һ е ј в а н л а р к у р г а н  т ө к ү л м ә м и ш д ә н г а б а г к ә с и л и б а ғ а ҹ ө р т ү ј ү ү з ә р и н ә г о ју л - м у ш д у р - у р г а н а л т ы к а м е р а н ы н ч ә н у б -ш ә р г һ и с с ә с и н д ә  б ү к ү л ү в ә з и ј ј ә т д ә д ә ф н е д и л м и ш к и ш и с к е л е т и н и н ү с т ү н ә  ч а ј г у м у т ө к ү л м ү ш д ү р . Ө л ү н ү н ә л л ә р и б и л ә р з и к в ә ү з ү к л ә , б о ғ а з ы ч о х л у м у н ч у г в ә д о ш а с м а с ы и л ә б ә з ә д и л м и ш д и р . С к е л е т и н к ә л л ә с и г а р ш ы с ы н а б а ғ а ч а н а ғ ы , 50 ә д ә д З а г а ф г а - з и ј а т и п л и о х у ҹ л у ғ у , ә т р а ф ы н д а х е ј л и т и ј ә , ҹ ү р б ә ҹ ү р д ү ј - м ә л ә р , т у н ҹ б о р у ҹ у г в ә б о з р ә н к л и к и л г а б л а р в а р д ы р . 

а м е р а н ы н о р т а һ и с с ә с и н д ә 8 а т с к е л е т и в ә д э в э с к е л е т и н и н б и р һ и с с ә с и ј е р л ә ш м и ш д и р . С к е л е т л ә р и н а р а с ы н д а н  м у н ч у г л а р , т у н ҹ д а н а с м а , к ә м ә р , ј ә һ ә р б ә з ә к л ә р и в ә д и ҝ ә р  ә ш ј а л а р ә л д ә е д и л м и ш д и р .

Г ә б р и н г ә р б һ и с с ә с и н д ә , и к и ҹ ә р ҝ ә 50-д ә н ч о х г а р а р ә н к - л и , ч и л а л а н м ы ш к и л г а б н ү м у н ә л ә р и г о ј у л м у ш д у р . Т о р п а г д а н т о к ү л м ү ш б у к у р г а н ы н б ә н з ә р и Г а р а б а ғ ы н д а ғ л ы г һ и с - с ә с и н д ә , Х а н л а р в ә ә д ә б ә ј р а ј о н л а р ы ә р а з и с и н д ә д и р . у р - 

г а н л а р ы н и к и н ҹ и н ө в ү (т о р п а г в ә д а ш д а н т ө к ү л м ү ш л ә р ) 1893—94-ҹ ү и л л ә р д ә Е . Р е с л е р т ә р ә ф и н д ә н Х а ч ы н ч а ј д ә - р ә с и н д ә ө ј р ә н и л м и ш д и р . ү н д ү р л ү ј ү 10 м , д и а м е т р и 27 м  о л а н , 1 № -л и к у р г а н ы н а л т ы н д а ј о н у л м а м ы ш д а ш л ө в һ ә - л ә р д ә н г у р у л м у ш д а ш г у т у г ә б и р ј е р л ә ш м и ш д и р . Г ә б р и н  һ ү н д ү р л ү ј ү 1,56 м , у з у н л у ғ у 3,7, е н и и с ә 1,4 м -д и р -

Г ә б и р д ә д ѳ р д с к е л е т ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . Ә с а с с к е л е т  у з а д ы л м ы ш һ а л д а , б а ш ы ш ә р г ә т ә р ә ф , г а л а н ү ч ү и с ә о т у - р у л м у ш в ә з и ј ј ә т д ә д и р .

  у р г а н г ә б и р д ә н т у н ҹ г ы л ы н ҹ , о х у ҹ л у г л а р ы , х ә н ҹ ә р , т ә б ә р з и н -б а л т а , к ә м , д ә б и л г ә , д ә в ә к ө з ү о х у ҹ л а р ы , м ү х т ә - л и ф к и л г а б л а р в ә с . т а п ы л м ы ш д ы р .5* 67

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 69/215

Д ә м и р д ө в р ү н ә а и д ү ч ү н ҹ ү н ө в к у р г а н л а р д а ш д а н т ө - к ү л м ү ш д ү р Б у н ө в к у р г а н л а р ы н ә н ј а х ш ы н ү м у н ә л ә р и н д ә н  б и р и (11 № -л и к у р г а н ) ј е н ә һ ә м и н и л д ә Е . Р е с л е р т ә р ә - ф и н д ә н А ғ д а м л а С т е п а н а к е р т а р а с ы н д а к ы Х о ч а л ы г ә б и р и с - т а н л ы ғ ы н д а ө јр ә н и л м и ш д и р . у р г а н а л т ы д а ш г у т у г ә б и р - 

д ә б и р н ә ф ә р ј а ш л ы а д а м с к е л е т и о л м у ш д у р . Г ә б р и н ү с т ү  и р и д а ш л ө в һ ә и л ә ө р т ү л м ү ш д ү р . Б у р а д а н ч о х л у к и л г а б л а р , т у н ҹ г у ш ф и г у р у (д ө ш а с м а с ы ), б ы ч а г , и к и ә д ә д ү з ү к , г ы з ы л м у н ч у ғ у н һ и с с ә с и , ү з ә р и б ә з ә к л и г ы з ы л л ө в һ ә в ә  ә г и г д ә н м у н ч у г л а р т а п ы л м ы ш д ы р .

Ә г и г д ә н һ а з ы р л а н м ы ш м у н ч у ғ у н ү з ә р и н д ә А с с у р ч а р ы  А д а д н и р а р и н и н (807—788) а д ы ј а з ы л м ы ш д ы р . Б у һ ә м и н  д ө в р д ә А з ә р б а ј ҹ а н ы н г о н ш у ө л к ә л ә р л ә м ә д ә н и в ә и г г и с а - д и ә л а г ә с и н ә д а и р н а д и р м а т е р и а л д ы р - Д а ш г у т у л а р д а д ә ф н  

е т м ә а д ә т и А з ә р б а ј ч а н д а у з у н м ү д д ә т д а в а м е т м и ш д и р . О н - л а р д а н Д ә м и р д ө в р ү н ә а и д к и л г а б л а р , ә г и г , т у н ҹ в ә д и к ә р  м а т е р и а л л а р т а п ы л с а д а , һ е ч б и р г ә б и р д ә д ә м и р ә ш ј а л а р а  т ә с а д ү ф е д и л м ә м и ш д и р . Б у н а к ө р ә д ә т ә д г и г а т ч ы л а р һ ә м и н  а б и д ә л ә р и и л к д ә м и р д ө в р ү н ә а и д е д и р л ә р .

Д ә м и р д ө в р ү н д ә с а д ә , т о р п а г д а г а з ы л м ы ш г ә б и р л ә р д ә  д ә ф н е т м ә а д ә т и д ә о л м у ш д у р . Б у г ә б и р л ә р ө з г у р у л у ш у н а  ҝ ө р ә ј о х , ј а л н ы з д ә ф н а д ә т и н ә в ә м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г - 

л а р ы н а к ө р ә ф ә р г л ә н и р л ә р . Б е л ә г ә б и р л ә р д ә н т у н ҹ д а н һ а - з ы р л а н м ы ш и к и д и ш л и ј а б а , т у н ҹ д ә с т ә л и д ә м и р г ы л ы н ҹ , ү ч а ј а г л ы в а з а л а р , д а р б о ғ а з л ы , г ы р м ы з ы р ә н к л и к и л г а б л а р в ә с . ә л д ә е д и л м и ш д и р . У з а д ы л м ы ш в ә з и ј ј ә т д ә д ә ф н е т - м ә а д ә т и о л а н б у г ә б и р л ә р д ә н г ы р м ы з ы р ә н к л и в ә з о о м о р ф  ф о р м а л ы к и л г а б л а р , д а ш , т у н ҹ в ә д ә м и р с и л а һ л а р , х ү с у - с и л ә с к и ф о х у ҹ л а р ы , т у н ҹ , г ы з ы л в ә к ү м ү ш б ә з ә к ә ш ј а - л а р ы , т у н ҹ д а н т ө к м ә м ө һ ү р л ә р в ә с . ә л д ә е д и л м и ш д и р .

А з ә р б а ј ҹ а н д а д ә м и р д ө в р ү н ү с ә ҹ и ј ј ә л ә н д и р ә н а б и д ә л ә - 

р и н б ө ј ү к б и р г р у п у Г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р д ә н и б а р ә т д и р . Г о б у с - т а н д а в ә А б ш е р о н д а т ә д г и г е д и л м и ш б у т ә с в и р л ә р и ч ә р и - с и н д ә е . ә . I м и н и л л и к д ә ј а ш а м ы ш ә һ а л и н и н а д ә т -ә н ’ә н ә - с и н и , о н у н и д е о л о к и ј а с ы н ы в ә т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы н ы ө јр ә н - м ә к ү ч ү н б ө ј ү к е л м и ә һ ә м и ј ј ә т л и м а т е р и а л л а р в а р д ы р .

Г О Б У С Т А Н Ы Н Г А Ј А Ү С Т Ү Р Ә С М Л Ә Р И

Б а к ы д а н 50-60 к м ч ә н у б -г ә р б д ә ј е р л ә ш ә н Г о б у с т а н д а  1939— 1940-ч ы и л л ә р д ә А з ә р б а ј ҹ а н д а и л к г а ј а ү с т ү т ә с в и р - л ә р а ш к а р о л у н м у ш д у р . Б ө ј ү к Г а ф г а з д а ғ л а р ы н ы н ҹ ә н у б - 68

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 70/215

ш ә р г г у р т а р а ч а г ы н д а Б ө јү к д а ш , Ч и н к и р д а ғ , и ч и к д а ш в ә  Ј а з ы л ы т ә п ә с и л с и л ә с и н д ә т а п ы л м ы ш б у р ә с м л ә р м ү х т ә л и ф  д ө в р л ү в ә м ү х т ә л и ф м ә з м у н л у о л у б , А з ә р б а ј ҹ а н х а л г ы н ы н  г ә д и м м ә д ә н и ј ј ә т и н и ө јр ә н м ә к б а х ы м ы н д а н о л д у г ч а ә һ ә м и ј - ј ә т л и д и р л ә р . Г о б у с т а н д а т ә х м и н ә н б и р м и н ә ј а х ы н А б ш е - р о н с ү х у р л у ә һ ә н к д а ш л а р ы ү з ә р и н д ә 3500-д ә н ч о х м ү х т ә - л и ф е л ч ү л ү р ә с м л ә р г е ј д ә а л ы н м ы ш д ы р . Б у р ә с м л ә р м ө в - sy б а х ы м ы н д а н о л д у г ч а м ү х т ә л и ф д и р . Ә с а с ә н и н с а н , в ә һ ш и  о к ү з , м а р а л , к е ч и , ш и р , ч е ј р а н , а т , к у р в ә с . т ә с в и р л ә р и н - д ә н и б а р ә т о л а н б у р ә с м л ә р ч о х в а х т т ә б и и ө л ч ү д ә в е р и л - м и ш д и р . Д а ш л а р д а к о л л е к т и в ә м ә к п р о с е с и , о ч ү м л ә д ә н  т а х ы л б и ч н н и , г у р б а н к ә т и р м ә к , о в с ә һ н ә л ә р и , м ү х т ә л и ф һ е ј- в а н л а р ы н в у р у ш с ә һ н ә л ә р и , д ә в ә к а р в а н л а р ы в ә с - ч о х р е а л  ч а н л а н д ы р ы л м ы ш д ы р . Г о б у с т а н г а ј а л а р ы н ы н б и р һ и с с ә - 

с и н д ә а д а м л ы в ә а д а м с ы з г а ј ы г т ә с в и р л ә р и в е р и л м и ш , г а - ј ы г л а р ы н б у р у н һ и с с ә с и н д ә к ү н ә ш ш ә к л и ч ә к и л м и ш д и р . Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ч ә , б ө ј ү к ј а с т ы д а ш л а р д а ч о х  г ә д и м А з ә р б а ј ч а н ә ј л ә н ч ә о ју н л а р ы н ы н , о ч ү м л ә д ә н «п у л - п у л а », «е в к ө ч д ү » в ә ј а «м ә р ә -м ә р ә »н и н т ә с в и р и в е р и л - м и ш д и р .

Г ә д и м к а р в а н ј о л у ү з ә р и н д ә ј е р л ә ш ә н Г о б у с т а н д а һ ә м  д ә е п и г р а ф и к а б и д ә , о ҹ ү м л ә д ә н г ә д и м л а т ы н ј а з ы с ы г е ј д ә  а л ы н м ы ш д ы р . С о н и л л ә р д ә Г о б у с т а н д а а п а р ы л м ы ш а р х е о - 

л о ж и г а з ы н т ы л а р б у ә р а з и н и н ә н г ә д и м ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н и  о л д у ғ у н у с ү б у т е т м и ш д и р . Б у р а д а м ү х т ә л и ф г а ј а ү с т ү с ы г ы - н а ч а г л а р , 20-д ә н ч о х м а ғ а р а и л ә ј а н а ш ы О р т а Д а ш д ө в р ү - н ә (М е з о л и т ) а и д з ә н к и н ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н и в ә н е к р о п о л  т ә д г и г е д и л м и ш д и р .

С С Р И -д ә г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р и н ҝ е р к ә м л и м ү т ә х ә с с и с л ә - р и н д ә н о л а н И . М . Ҹ ә ф ә р з а д ә Г о б у с т а н г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә - р и н и м ә з м у н у в ә и ш л ә м ә т е х н и к а с ы н а к ө р ә т ә һ л и л е д ә р ә к  

о н л а р ы д ө в р л ә р ү з р ә г р у п л а р а б ө л м ү ш д ү р .Т ә д г и г а т ч ы н ы н ф и к р и н ч ә , Г о б у с т а н г а ј а ү с т ү р ә с м л ә р и - н и н ә н г ә д и м н ү м у н ә л ә р и ч и ј и н л ә р и н д ә н к а м а н а ш ы р ы л - м ы ш , а ј а г ү с т ә в ә ј а ја р ы м о т у р м у ш в ә з и ј ј ә т д ә с и л у е т и ч ә - к и л м и ш и н с а н т ә с в и р л ә р и д и р - О н л а р т ә б и и ө л ч ү д ә , ч о х  в а х т г ә ф ә с ә ч а н а ғ ы һ и с с ә с и м ү с т ә с н а о л м а г л а ч ы л п а г в ә з и ј - ј ә т д ә т ә с в и р о л у н м у ш д у р . Б э ’з э н и с ә к и ш и т ә с в и р л ә р и ә л и н - Д ә б а л т а һ ә к к е д и л м и ш д и р . Б ө ј ү к д а ш в ә Ч и н ҝ и р д а ғ з о н а - л а р ы н д а т ә б и и б ө ј ү к л ү к д ә в е р и л м и ш ө к ү з р ә с м л ә р и , н и с б ә - 

т ә н к и ч и к м и г ј а с д а с и л у е т и ч ә к и л м и ш к е ј и м л и , с и л а һ л а  б и р л и к д ә и ш л ә н м и ш и н с а н т ә с в и р л ә р и , б у р у н һ и с с ә с и н д ә  ҝ ү н ә ш р ә с м и ч ә к и л м и ш г а ј ы г р ә с м л ә р и в ә б . т ә ш к и л е д и р .

69

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 71/215

Г о б у с т а н ы н и р и ө л ч ү л ү м а р а л , ч е ј р а н в ә и р и б у јн у з л у  д а ғ к е ч и с и т ә с в и р л ә р и и с т ә р т е х н и к и , и с т ә р с ә д ә е с т е т и к  б а х ы м д а н д а һ а з ә р и ф и ш л ә н м и ш д и р . Б у р ә с м л ә р Е н е о л и т  д ө в р ү н ә а и д е д и л и р .

С о н р а к ы д ө в р л ә р д ә Г о б у с т а н г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р и о л д у г - ч а к и ч и л и р . А р т ы г Т у н ч д ө в р ү н д ә с и л у е т р ә с м л ә р ә т ә с а д ү ф  

е д и л м и р . М ә с ә л ә н , и н с а н т ә с в и р л ә р и д ү з х ә т л ә р л ә и ш л ә - н и р . Б у д ө в р д ә һ е ј в а н т ә с в и р л ә р и , а т л ы о в ч у р ә с м л ә р и ч о - х а л ы р - О в з а м а н ы и т в ә г у ш д а н и с т и ф а д ә е д и л м ә с и н и к ө с - т ә р ә н с ә һ н ә л ә р ј а р а н ы р .

А з ә р б а ј ч а н ә р а з и с и н д ә г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р т ә к ҹ ә Г о б у с т а н д а д е ј и л , һ ә м ч и н и н А б ш е р о н ј а р ы м а д а с ы н ы н д и к ә р ј е р - л ә р и н д ә , Н а х ч ы в а н М С С Р -д ә , ә м и г а ј а а д л а н а н ј е р д ә , ә л - б ә ҹ ә р р а ј о н у ә р а з и с и н д ә д ә в а р д ы р . Ү м у м и ј ј ә т л ә , г а ј а ү с т ү  

т ә с в и р л ә р и н ә н к е н и ш ј а јы л д ы ғ ы ә р а з и л ә р д ә н б и р и А з ә р б а ј - ч а н д ы р . Б у р ә с м л ә р м ә н с у б о л д у ғ у х а л г ы н т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а - т ы н ы , и н ҹ ә с ә н ә т и н и в ә ә һ а л и н и н д ү н ј а ҝ ө р ү ш ү н ү о јр ә н м ә к  ү ч ү н ч о х б ө ј ү к ә һ ә м и ј ј ә т к ә с б е д и р .

Г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р и н ә н г ә д и м л ә р и ҹ а д у к ә р л и к л ә б а ғ - л ы о л у б , и н с а н л а р ы н ө з т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы н ы н м ү в ә ф ф ә - г и ј ј ә т л и о л м а с ы а р з у с у н д а н и р ә л и к ә л м и ш д и р . Ҝ у ј а и н с а н - л а р ө з л ә р и н и н о в с у н л у һ ә р ә к ә т л ә р и и л ә г а р ш ы л а р ы н а  г о ј д у г л а р ы м ә г с ә д л ә р ә а с а н л ы г л а н а и л о л а б и л ә р л ә р . М и - 

с а л ү ч ү н г ә д и м Г о б у с т а н л ы л а р о в у н у ғ у р л у к е ч м ә с и ү ч ү н  һ е ј в а н ы н р ә с м и н и ч ә к и б , о н у м ү г ә д д ә с д а и р ә ј ә с а л м ы ш , б ә д ә н и н д ә н и с ә о х в ә ј а н и з ә к е ч и р м и ш д и р . Ҝ у ј а б е л ә л и к - л ә д ә һ ә м и н һ е ј в а н ы т и л с и м л ә м и ш д и р . Б у б а х ы м д а н , г а ј а - ү с т ү т ә с в и р л ә р д ә к о л л е к т и в р ә г с л ә р , с ә м а ҹ и с и м л ә р и т ә с - в и р л ә р и в ә с- х ү с у с и ә һ ә м и ј ј ә т к ә с б е д и р .

Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ч ә , г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р и н б э ’з и - л ә р и п и к т о г р а м л а р , ј ә ’н и т ә с в и р л и ј а з ы л а р д ы р . А д ә т ә н , б е л ә ј а з ы л а р а к е ч м и ш к ө ч в ә ј а к а р в а н ј о л л а р ы к ә н а р л а - р ы н д а , һ ә м ч и н и н ә л ч а т м а з г а ј а л а р д а д а һ а ч о х т ә с а д ү ф е д и л и р .

Н ә з ә р ә а л с а г к и , Г о б у с т а н б ү т ү н л ү к д ә к ө ч ј о л у в ә г ә д и м  к а р в а н ј о л у ү з ә р и н д ә д и р , о н д а б у р а д а к ы г а ј а ү с т ү т ә с в и р - л ә р и н б и р г и с м и н и н д о ғ р у д а н д а п и к т о г р а м р о л у н у о јн а м а - с ы ф и к р и и л ә р а з ы л а ш м а г о л а р .

Г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р А з ә р б а ј ч а н ы н к е ч м и ш и г л и м ш ә р а - и т и н и , г ә д и м ә һ а л и н и н т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы н ы , и н ҹ ә с ә н ә т и - 

н и в ә д и ҝ ә р ф ә а л и ј ј ә т с а һ ә л ә р и н и ө ј р ә н м ә к ү ч ү н б е ј ү к ә һ ә - м и ј ј ә т ә м а л и к д и р .

70

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 72/215

Һ ә р ш е ј д ә н ә в в ә л д е м ә л и ј и к к и , е . «. I м и н и л л и ј и н л ы  ә в в ә л л ә о и н д ә н о а ш л а Ј а р а г А з ә р б а Ј ҹ а н д а ә к и н ч и л и ј и н , м а  д а р л ы ғ ы н в ә с ә н ә т к а р л ы ғ ы н д а х и л и н д ә и х т и с а с л а ш м а б а ш а ч а т ы р в ә п ә м и н т ә с ә р р ү ф а т с а һ ә л ә р и н д ә к ә м и ј ј ә т в ә  

к е ј ф и ј ј ә т д ә ј и ш и к л и к л ә р и к ү ҹ л ә н и р .И б т и д а и и ҹ м а г у р у л у ш у н у н ч о х м ә р т ә б ә л и д а г ы л м а  п р о с е с и в ә о у н а У Ј ғ у н о л а р а г х ү с у с и м ү л к и ј ј ә т ч и л и ј и н ҝ ү ҹ - л ә н м ә с и с и л а һ д ү з ә л т м ә с ә н ә т и н и н с ү р ’ә т л и и н к и ш а ф ы н а  з ә м и н ј а р а т д ы в ә т ә о ә р з и н , о а л т а , г ы л ы н ҹ , х ә н ҹ ә р , н и з ә в ә  о х у ҹ л а р ы , jaöa, б ы ч а г , м и з р а г в ә с . с и л а һ л а р ы н ч е ш и д и - н и а р т ы р д ы - Б ү т ү н б у н л а р ө л к ә н и н и ҹ т и м а и г у р у л у ш у н д а  ч и д д и д ә ј и ш и к л и к л ә р д о ғ у р м у ш , б ө ј ү к т а јф а и т т и ф а г л а р ы - н ы н ј а р а н м а с ы т а м а м л а н м ы ш в ә с и н ф и ч ә м и ј ј ә т —Д ө в л з т  

м е ј д а н а к ә л м и ш д и р . Е . ә . IV ә с р д ә Ҹ ә н у б и А з ә р б а ј ч а н ә р а - з и с и н д ә А т р о п а т е н а , Ш и м а л и А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н д ә и с ә  А л б а н и ј а д ө в л ә т л ә р и ј а р а н м ы ш д ы р .

Г А Ф Г А З А Л Б А Н И Ј А С Ы Н Ы Н М А Д Д И М Ә Д Ә Н И Ј Ј Ә Т И

( } . е . ә . IV   —  ј. е . - н ы н I I I ә с р л ә р и )

Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы б и р д ө в л ә т к и м и ј е н и е р а д а н з в в ә л  IV ә с р д ә ф о р м а л а ш м ы ш в ә у з у н м ү д д ә т Г а ф г а з х а л г л а р ы - я ы н и г т и с а д и , и ҹ т и м а и в ә м ә д ә н и һ ә ј а т ы н д а к ѳ р к э м л и р о л  о ј н а м ы ш д ы р -

Ш и м а л д а н С у л а к , ч ә н у б д а н А р а з ч а ј л а р ы , Ш ә р г д ә н  Х ә з ә р д ә к и з и , Г ә р б д ә н и с ә Г а р а б а ғ ы н ј ү к с ә к д а ғ с и л с и л ә - л ә р и и л ә с ә р һ ә д л ә н ә н б у ө л к ә б а ш д а н -б а ш а и н т е н с и в ј а ш а - ] Ы Ш м ә с к ә н и о л м у ш д у р .

Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы н ы н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т а б и д ә л ә р и н ә  м а р а г һ ә л ә к е ч ә н ә с р д ә н д о ғ м у ш д у р . Л а к и н Е . Р е с л е р , Г . О . Р о з е н д о р ф , В . А . С к и н д е р , Е . А . Л а л а ј а н в ә б а ш г а л а - р ы н ы н а р х е о л о ж и т а п ы н т ы л а р ы т ә с а д ү ф и х а р а к т е р и д а ш ы - м ы ш д ы р - О н л а р ј а л н ы з б и р н е ч ә г ә б и р а б и д ә с и н и а ч м а г л а  к и ф а ј ә т л ә н м и ш л ә р .

Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т и н и н п л а н л ы ш ә - к и л д ә ә ј р ә н и л м ә с и С о в е т һ а к и м и ј ј ә т и г у р у л а н д а н с о н р а  

б а ш л а н м ы ш д ы р . Б у с а һ ә д ә 1926-ч ы и л д ә Д . Ш ә р и ф о в у н р ә һ - б ә р л и ј и и л ә т ә ш к и л о л у н м у ш е к с п е Д и с и ј а н ы н р о л у ч о х  б ә јү к о л д у . ә м и н е к с п е д и с и ј а Г у т г а ш е н р а ј о н у ә р а з и с и н - д ә к и Ј а л о ј л у т ә п ә д ә в ә Г ө б ә л ә д ә и л к г а з ы н т ы и ш л ә р и а п а р -

71

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 73/215

м ы ш д ы р . 1927-ч и и л д ә н б а ш л а ј а р а г И . М . М е ш ш а н и н о в в э  А . . Ә л ә к б ә р о в М и р б ә ш и р , Ш ә к и р а јо н л а р ы ә р а з и с и н д ә в ә  М и л д ү з ү н д ә х е ј л и к ү п г ә б и р л ә р и н и в ә д и к ә р а б и д ә л ә р и  ү з ә ч ы х а р ы б ө ј р ә н м и ш л ә р -

30-ҹ у и л л ә р д ә Г . . Н и о р а д з е н и н А л а з а н в а д и с и н д ә в ә  

Т . С . П а с с е к и н Ҹ ә ф ә р х а н г ә б р и с т а н л ы ғ ы н д а а п а р д ы г л а р ы  а р х е о л о ж и т ә д г и г а т л а р ы н А л б а н и ј а д а г ә б и р а б и д ә л ә р и н и н  ө ј р ә н и л м ә с и н д ә с о н д ә р ә ч ә б ө ј ү к ә һ ә м и ј ј ә т и о л м у ш д у р . С о н р а л а р Ј . И . Һ ү м м е л , Ј . А . П а х о м о в , С - Т . Г а з и ј е в в э  б а ш г а л а р ы д а б у с а һ ә д ә ҹ и д д и и ш а п а р м ы ш л а р .

Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы н ы н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т и н и н ө ј р ә - н и л м ә с и н д ә М и н к ә ч е в и р г а з ы н т ы л а р ы х ү с у с и м ә р һ ә л ә д и р . Б у р а д а т а п ы л м ы ш к ү п в ә к а т а к о м б а г ә б и р л ә р и к о м п л е к - с и , и л к о р т а ә с р л ә р ә а и д II в ә III ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и А л б а н и - ј а т а р и х и н и н у з у н б и р д ө в р ү һ а г г ы н д а м ү ә ј ј ә н т ә с ә в в ү р  ј а р а д ы р .

1959-ҹ у и л д ә н б а ш л а ј а р а г Г ә д и м Г ә б ә л ә ј ә , Ш а м а х ы ә р а - з и с и н ә , А ғ д а м а , Г а х а , Д а ғ ы с т а н ы н М а м а ј - у т а н в ә Х а б а - д а н г ә б р и с т а н л ы г л а р ы н а а р х е о л о ж и е к с п е д и с и ј а л а р т ә ш - к и л о л у н у р . С о н и л л ә р д ә б е л ә е к с п е д и с и ј а л а р ы н с а ј ы д а һ а  д а а р т м ы ш д ы р .

Ь а з ы р д а т о п л а н м ы ш а р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р А л б а н и ј а - 

д а м ү х т ә л и ф х а р а к т е р л и ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и , г ә б и р а б и - д ә л ә р и , ө л к ә н и н т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы , и ч т и м а и г у р у л у ш у в ә  и д е о л о к и ј а с ы б а р ә д ә к е н и ш т ә с ә в в ү р ј а р а д ы р -

Ј А Ш А Ј Ы Ш Ј Е Р Л Ә Р И

А л б а н и ј а д а ј а ш а јы ш м ә с к ә н л ә р и т ә б и и -ҹ о ғ р а ф и в ә һ ә р - б и -с т р а т е ж и ч ә һ ә т д ә н ә л в е р и ш л и ј е р л ә р д ә с а л ы н м ы ш д ы р . Ө л к ә н и н д ү н ј а ә һ ә м и ј ј ә т л и т и ч а р ә т ј о л л а р ы ү з ә р и н д ә је р - л ә ш м ә с и ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и н и н с ү р ’ә т л и и н к и ш а ф ы н а т ә ’- 

с и р е т м и ш д и р . Ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и н и и к и ә с а с г р у п а б ө л м ә к  о л а р . Б у н л а р д а н б и р и к ә н д , д и к ә р и и с ә ш ә һ ә р т и п л и ј а ш а - ј ы ш м ә с к ә н л ә р и д и р . А л б а н и ј а н ы н т ә д г и г о л у н м у ш ј а ш а - ј ы ш м ә с к ә н л ә р и о н л а р ы н д а х и л и н д ә б а ш в е р м и ш и н к и ш а ф  п р о с е с и н и в ә ү м у м и ј ј ә т л ә А з ә р б а ј ҹ а н д а у р б а н и з а с и ј а п р о б л е м н ы й ө ј р ә н м ә ј ә и м к а н в е р и р .

Б у б а х ы м д а н , н и с б ә т ә н к е н и ш ө ј р ә н и л м и ш а б и д ә л ә р д ә н  б и р и Ш а м а х ы ј а х ы н л ы ғ ы н д а к ы Х ы н ы с л ы ј а ш а ј ы ш ј е р и - 

д и р . Б у р а д а и л к А л б а н д ө в р ү н ә а и д I м ә д ә н и т ә б ә г ә 1,2—1,5 м г а л ы н л ы ғ ы н д а о л у б , е . ә . IV—II ә с р л ә р и ә һ а т ә е д и р . Б у т ә б ә г ә д ә т и к и н т и м а т е р и а л ы к и м и ч а ј д а ш л а р ы н д а н в ә  ч и ј к ә р п и ҹ д ә н и с т и ф а д ә о л у н м у ш д у р . Н ә м и н т ә б ә г ә д ә н . 72

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 74/215

и ҹ т и м а и б и н а н ы н т и к и н т и с и н д ә и с т и ф а д ә о л у н м у ш м ө һ т ә - ш ә м с ү т у н а л т л ы г л а р ы , һ ә м ч и н и н к и р ә м и д г а л ы г л а р ы ү з ө  ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . Х ы н ы с л ы е в л ә р и н и н д ө ш ә м ә с и к и л л ә с у - в а н м ы ш д ы р .

М ә д ә н и т ә б ә г ә д ә н Х ы н ы с л ы с а к и н л ә р и н и н һ ә ј а т в ә м ә и - 

ш ә т и н и ә к с е т д и р ә н ч о х л у ә ш ј а л а р : ә л д ә һ а з ы р л а ^м ы ш  г ы р м ы з ы в ә г а р а р ә н к л и м ү х т ә л и ф к и л г а б л а р , к и р к и р ә  д а ш л а р ы , һ ә в ә н к л ә р в ә ҹ ү р б ә ҹ ү р д а ш а л ә т л ә р т а п ы л м ы ш д ы р . Е , ә . I м и н и л л и ј и н с о н л а р ы н д а ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и н и н  т ә с в и р е т д и ј и м и з һ и с с ә с и н д ә һ ә ј а т к ә с и л и р - Г а з ы н т ы и ш л ә - р и н и н д а ј а н д ы р ы л м а с ы б у м ү һ ү м а б и д ә н и н п л а н г у р у л у - ш у һ а г г ы н д а ф и к и р с ө јл ә м ә ј ә и м к а н в е р м и р . И р и и ҹ т и м а и  б и н а л а р ы н в ә з ә н к и н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы н ы н т а - 

п ы л м а с ы Х ы н ы с л ы н ы ш ә һ ә р т и п л и ј а ш а ј ы ш о л д у ғ у н у к ө с - т ә р и р . Б е л ә ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н д ә н б и р и д ә Г а з а х р а ј о н у  ә р а з и с и н д ә к и С а р ы т ә п ә д и р . А б и д ә н и н ү с т т ә б ә г ә с и н д ә б и р - б и р и л ә ә л а г ә л и и к и м е ’м а р л ы г к о м п л е к с и а ш к а р е д и л м и ш д и р . Б и н а л а р ы н б ү н ө в р ә с и д а ш д а н , д и в а р л а р ы и с ә , З б х З б х  х 12 с м ө л ч ү л ү ч и ј к ә р п и ҹ д ә н һ ө р ү л м ү ш д ү р . Д и в а р л а р д а  к и л с у в а ғ ы н в ә а ғ а р д ы л м а г д а и с т и ф а д ә о л у н м у ш м ә һ л у л у н  г а л ы г л а р ы а ш к а р е д и л м и ш д и р . А ш к а р а ч ы х а р ы л а н и к и  

и р и с ү т у н а л т л ы ғ ы б и н а н ы н м ө һ т ә ш ө м л и ј и н ә с ү б у т д у р . Т ә д г и г а т ч ы л а р V —IV ә с р л ә р ә а и д о л а н б у б и н а н ы н Ә һ ә м ә - н и с а т р а п л а р ы н д а н б и р и н и н и г а м ә т к а һ ы о л м а с ы е һ т и м а л ы - н ы и р ә л и с ү р ү р л ә р .

А л б а н ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и Ҝ и р д и м а н , А ғ с у в ә ө ј ч а ј  в а д и л ә р и н д ә д ә ө ј р ә н и л м и ш д и р . Т ә б и и -ҹ о ғ р а ф и в ә һ ә р б и - с т р а т е ж и б а х ы м д а н о л д у г ҹ а ә л в е р и ш л и б и р ј е р д ә о л а н  М о л л а и с а г л ы в ә Г ы ш л а г а б и д ә л ә р и н д ә н ј а ш а ј ы ш е в л ә р и - н и н , и ч т и м а и б и н а л а р ы н , и с т е һ с а л а т о ҹ а г л а р ы н ы н г а л ы г л а р ы ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш , ч о х л у м ә и ш ә т а в а д а н л ы ғ ы , о ҹ ү м - л ә д ә н д и н и ә ш ј а л а р т а п ы л м ы ш д ы р . Ә с а с т и к и н т и м а т е р и а л ы к и м и ч а ј д а ш л а р ы н д а н , ч и ј к ә р п и ҹ л ә р д ә н в ә о д у н ҹ а г - д а н и с т и ф а д ә е т м и ш л ә р .

И с м а ј ы л л ы в ә А ғ с у р а ј о н л а р ы н д а а ш к а р о л у н м у ш ј а ш а - ј ы ш ј е р л ә р и н д ә м ә д ә н и т ә б ә г ә н и н г а л ы н л ы ғ ы 1,7— 8 м -ә  ч а т ы р . Б у и с ә ј а ш а ј ы ш ј е р и н и н ч о х у н д а ә һ а л и н и н у з у н  м ү д д ә т д ә ј и ш м ә з һ ә ј а т т ә р з и к е ч и р м ә с и н и к ө с т ә р и р . Ј а ш а - 

ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н и н ч о х у һ ә р б и -с т р а т е ж и б а х ы м д а н ә л в е - р и ш л и ј е р д ә с а л ы н м ы ш д ы р - Ү м у м и ј ј ә т л ә , ш ә һ ә р т и п л и  ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и ү ч ү н г а л а д и в а р ы х а р а к т е р и к д и р .

А л б а н и ј а н ы н ш ә һ ә р т и п л и ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и и ч ә - р и с и н д ә М и н к ә ч е в и р х ү с у с и ј е р т у т у р . М и н к ә ч е в и р и н а л -

73

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 75/215

М үхтәлиф дөврләрә аид зоом орф ф игурлар.74

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 76/215

л

a t i li İ

М ү х т ә л и ф д е ч р л ѳ р о а и д к и л м ө һ ү р л ә р .

sz

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 77/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 78/215

б а н д ө в р ү н ә а и д м ә д ә н и т ә б ә г ә л ә р и н д ә н а ш к а р а ч ы х а р ы - л а н д и н и , и ч т и м а и б и н а л а р , ј а ш а ј ы ш е в л ә р и г а л ы г л а р ы в ә  з ә н к и н м ә и ш ә т а в а д а н л ы г л а р ы һ ә м и н д ә в р д ә ә һ а л и н и н  и н к и ш а ф д и н а м и к а с ы н ы и з л ә м ә ј ә и м к а н в е р и р . М и н к ә ч е - в и р а б и д ә л ә р и в а с и т ә с и л ә ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н и н ф о р м а - л а ш м а п р о с е с и н и и з л ә м ә к м ү к ү н д ү р .

  ү р ч а ј ы н ы н с а ғ с а һ и л и н д ә (Г а з а н л ы д а ғ ы н ә т ә ј и н д ә ) ү з ә ч ы х а р ы л а н в ә Е н е о л и т д ө в р ү н д ә н т а и л к а н т и к д ө в р ә - д ә к и н т е н с и в ја ш а ј ы ш м ә с к ә н и о л м у ш 1 № -л и ј а ш а ј ы ш  ј е р и ү ч м ә д ә н и т ә б ә г ә д ә н и б а р ә т д и р . III м ә д ә н и т ә б ә г ә е . ә . VII—I ә с р л ә р и ә һ а т ә е д и р . И л к с и н и ф л и ч ә м и ј ј ә т д ө в р ү н ү  ө ј р ә н м ә к б а х ы м ы н д а н ч о х ә һ ә м и ј ј ә т л и д и р . М а р а г л ы д ы р к и , 1 № -л и ј а ш а јы ш ј е р и н д ә һ ә ја т к ә с и л ә н д ә н с о н р а ү р ү н с о л  с а һ и л и н д ә ј е н и ј а ш а јы ш м ә с к ә н л ә р и м е ј д а н а к ә л и р - А н т и к  д ә в р д ә т ә ш ә к к ү л т а п а н б у м ә с к ә н л ә р и л к о р т а ә с р л ә р д ә  т а м ф о р м а л а ш ы р л а р .

А р х е о л о ж и ҹ ә һ ә т д ә н н и с б ә т ә н к е н и ш ө ј р ә н и л м и ш А л - б а н а б и д ә л ә р и н д ә н б и р и д ө б у о л к ә н и н б а ш ш ә һ ә р и о л а н  Г ә б ә л ә д и р . 25 һ е к т а р д а н ч о х б и р ә р а з и н и ә һ а т ә е д ә н б у  ш ә һ ә р и н х а р а б а л ы ғ ы и н д и к и Г у т г а ш е н р а јо н у н у н Ч у х у р  Г ә б ә л ә к ә н д и ә р а з и с и н д ә д и р . .

Ә т р а ф ә р а з и ј ә н н с б ә т ә н ј ү к с ә к б и р т ә п ә д ә ј е р л ә ш ә н ш ә - һ ә р и к и һ и с с ә д ә н —ш и м а л д а С ә л б и р д ә н , ҹ ә н у б д а и с ә Г а л а - 

д а н и б а р ә т д и р . А н т и к д ө в р д ә , б и з ч ә , ш ә һ ә р и н м э ’б э д л э р  с а һ ә с и и н д и Ч а г г а л л ы а д л а н а н ј е р д ә о л м у ш д у р . С ә л б и р в ә  Г а л а и с ә б и ш м и ш к ә р п и ч д ә н т и к и л м и ш м ө һ т ә ш ә м г а л а д и - в а р л а р ы и л ә д ө в р ә л ә н м и ш д и р .

А з ә р б а ј ч а н ы н ш ә һ ә р л ә р и б ә л м ә с и н д ә Г ә б ә л ә д ә н а ј р ы ҹ а  б ә һ с е д ә ч ә ј и м и з д ә н б у р а н ы н ј . е . ә . II—I ә с р л ә р д ә н т а ј . е . XVIII ә с р и н ә д ә к ф а с и л ә с и з ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н и о л д у ғ у н у в ә  о л к ә д ә ш ә һ ә р м ә д ә н и ј ј ә т и н и ө ј р ә н м ә к ү ч ү н ә н ј а х ш ы а б и - д ә л ә р д ә н с а јы л д ы ғ ы н ы г е ј д е т м ә к л ә к и ф а јә т л ә н и р и к .

Ј у х а р ы д а к ө с т ә р и л ә н л ә р л ә ј а н а ш ы , Д а ғ о л а н ы , Б а - ғ ы р л ы , М ә л һ ә м , Ч ы р а г л ы , Х у ч б а л а , Ш ы х д ә р ә к ә л л ә с и , Ј а н ы г Г у б а л ы в ә б а ш г а ј е р л ә р д ә д ә А л б а н м ә н ш ә л и ј а ш а - ј ы ш ј е р л ә р и г е ј д ә а л ы н м ы ш в ә б э ’з и л э р и н д э к ә ш ф и ј ј а т  х а р а к т е р л и г а з ы н т ы и ш л ә р и а п а р ы л м ы ш д ы р .

А н т и к д ө в р ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н и н һ ә р б и р и а ј р ы л ы г - д а т ә х м и н ә н 25—40 һ е к т а р л ы г с а һ ә н и ә һ а т ә е д и р .. Ш ә һ ә р  т и п л и ј а ш а јы ш ј е р л ә р и н д ә н ф ә р г л и о л а р а г к ә н д л ә р д ә т о п о

г р а ф и и б а х ы м д а н ч и д д и е ј н и л и к к о з ә ч а р п ы р . ә н д т и п л и  ј а ш а јы ш м ә с к ә н л ә р и н д ә т ә к -т ү к и ч т и м а и б и н а ја р а с т к ә л и - н и р . М ә д ә н и -м ә и ш ә т т и к и л и л ә р и и с ә м ү ш а һ и д ә о л у н м а -

77

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 79/215

А нтик дөврә аид ки л габ нүм унәләри

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 80/215

-й Г ?

l~l 

 /    .':и!м ^

\ N

__ _

г / 

. г 1 j

I I

\

о Z \

А нтик вэ и.”к орта әсрларә аид ки л габ пүм унолөрп.

78

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 81/215

Ү п з р и н д ә су и л а һ ә с н т э с в и р о л у н м у ш  к ү м у ш чам .

80

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 82/215

6 зак. 652

А нтик дөврә аид кил габлар.

81

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 83/215

   \

 

ү м ү ш ч а м

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 84/215

С он .антик дөврә аид м үхтәлиф әш јалар.

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 85/215

/дИкЛ

I ı7/*L

l i

’ A, л 1

I

А нтик дөврә аид зоом орф габлар..

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 86/215

ЈИ в Ж   Д әбилгә.

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 87/215

А нтик дөврә аид ки л габ н үм унәләри

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 88/215

А нтик дѳврэ аид ш уілэ м э’м улаты .

8

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 89/215

!> I : 3Ү з ә р к н д ? н т в э и н с а н б а ш л а р ы т э с в п р е д и л м и ш « у б о к »

(Х ы н ы с л ы )

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 90/215

м ы ш д ы р . Б у н у н л а б е л э б э ’з и к ә н д л ә р д ә и х т и с а с л а ш м ы ш  с ә н ә т с а һ ә л ә р и н ә и л к н ө в б ә д ә д у л у с ч у л у г , м и с к э р л и к , д э - м и р ч и л и к , г и с м ә н т о х у ҹ у л у г , в э о н а м ү в а ф и г и с т е һ с а л а т  о ҹ а г л а р ы н а т ә с а д ү ф е д и л и р - Ө з ү д ә и с т е һ с а л а т а р т ы г н а т у - р а л д е ј и л , ә м т ә ә х а р а к т е р и д а ш ы ј ы р .

Г Ә Б И Р А Б И Д Ә Л Ә Р И

Ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и н ә н и с б ә т ә н А л б а н и ј а д а г ә б и р а б и д ә л ә - р и д а һ а ј а х ш ы ө ј р ә н и л м и ш д и р . Ү м у м и ј ј ә т л ә , б у р а д а и к и  а р х е о л о ж и м ә д ә н и ј ј ә т и н б ү т ү н л ү к д ә 8 т и п г ә б и р а б и д ә с и - 

н и н о л д у ғ у м ү ә ј ј ә н л ә ш д и р и л м и ш д и р .А л б а н и ј а д а г ә б и р т и п л ә р и н и н ч о х л у ғ у б и р т ә р ә ф д ә н  т и к и н т и м а т е р и а л ы н ы н ҹ о ғ р а ф и ј е р л ә ш м ә с и в ә ј а м ә р һ у - м у н и ч т и м а и в ә з и ј ј ә т и и л ә б а ғ л ы д ы р с а , д и к ә р т ә р ә ф д ә н ә һ а - л и н и н е т н и к т ә р к и б и в ә д и н и д ү н ј а к ө р ү ш ү н ү н м ү х т ә л и ф - л и ј и и л ә б а ғ л ы д ы р . Б э ’з э н б и р г ә б и р и с т а н л ы г д а е ј н и д ө в р ә  а и д б и р н е ч ә т и п г ә б р и н а ш к а р о л у н м а с ы д а б у ф и к р и с ө ј- л ә м ә ј ә и м к а н в е р и р . А л б а н и ј а д а г ә б и р т и п л ә р н т о р п а г , к ү п , к и л т ә к н ә , т а х т а , г у т у , к а т а к о м б а , ч и ј к ә р п и ч , д а ш  г у т у в ә г у ј у л а р д а н и б а р ә т д и р . Б у н л а р ы н б э ’з и л э р и м ү ә ј ј ә н  ч о ғ р а ф и р а ј о н ү ч ү н , б э ’з и л э р и и с ә б ү т ү н А л б а н и ј а ә р а з и с и  ү ч ү н х а р а к т е р и к д и р .

Г ә б и р т и п л ә р и и ч ә р и с и н д ә ә н ч о х ј а јы л а н ы с а д ә т о р п а г  г ә б и р л ә р д и р . Б у г ә б и р л ә р М и н к ә ч е в и р д ә , Ј а л о ј л у т ә п ә д ә , Х ы н ы с л ы д а , Г ә б ә л ә д ә , Т о р п а г г а л а д а (Г а х р а ј о н у ), Н ү ј д ү д ә , Г а р а б у л а х к ә н д д ә в ә б а ш г а ј е р л ә р д ә т ә д г и г е д и л м и ш д и р -

Б у т и п г ә б и р л ә р х а м т о р п а г д а д ө р д к ү н ч ф о р м а д а г а з ы л - 

м ы ш д ы р . Б и р с ы р а г ә б и р л ә р и н д ө ш ә м ә с и в ә ј а н д и в а р л а р ы  к и л м ә һ л у л у и л ә с у в а н м ы ш д ы р . Г а з ы л д ы г л а р ы ј е р и н р е л - ј е ф и н д ә н а с ы л ы о л а р а г г ә б и р л ә р и н д ә р и н л и ј и 1,2 м -д ә н  3,1 м -ә ч а т ы р - Т о р п а г г ә б и р л ә р д ә ө л ү л ә р и т ә к -т ә к б ө ј р ү  ү с т ә , ч о х в ә ј а а з б ү к ү л ү , н а д и р һ а л л а р д а и с ә у з а д ы л м ы ш  в ә з и ј ј ә т д ә м ү х т ә л и ф с ә м т л ә р д ә д ә ф н е т м и ш л ә р .

Һ ә м и н г ә б и р л ә р д ә н з ә н к и н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы  т о п л а н м ы ш д ы р . О н л а р ы н д а ә к с ә р и ј ј ә т и к и л г а б л а р д ы р . М ү х т ә л и ф т ә р к и б л и к и л д ә н ф о р м а л а ш д ы р ы л м ы ш б у г а б л а р  

ч е ш и д в ә ф о р м а ч а м ү х т ә л и ф д и р . Е л м и ә д ә б и ј ј а т д а «С ү д д а н - в а р и » а д л а н а н б у т ә к г у л п л у л а р д а һ а к е н и ш ј а ј ы л м ы ш д ы р . Б у г а б л а р ы н г у л п у н д а н с о л т ә р ә ф д ә , а ғ з ы н ы н б и р к ә н а р ы

89

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 91/215

Т әкнә гәбир

б ү к ү л ә р ә к , а ч ы г н о в ч а һ а л ы н а с а л ы н м ы ш д ы р . Г а б л а р ы н  ү з ә р и һ ә н д ә с и х ә т л ә р л ә , д ү ј м ә ч и к л ә р л ә в ә б . ы а х ы ш л а р л а  б ә з ә д и л м и ш д и р .

Б у н ө в г а б л а р ы н б и р в а р и а н т ы д а ч о х н о в ч а л ы д ы р . Б у  

г а С л а р д а с ү з к ә ҹ л ә р с о л д а д е ј и л , г у л п у н э к с т ә р ә ф и н д ә к и  н о в ч а д а д ү з ә л д и л м и ш д и р . Ә з в ә л к и г а б л а р д а н ф э р г л и о л а - р а г ч о х н о в ч а л ы г а б л а р ы н ү з ә р и н ә г ы р м ы з ы р э н к ч ѳ к и л - ы и ш , ч ы з м а , о ј м а в ә ј а п м а ү с у л у и л ә н а х ы ш л а н м ы ш д ы р .

Г ә б и р л ә р д ә н һ ә м ч и н и н х ы р д а ҹ а м л а р в э б о ш г а б л а р д а  т а п ы л м ы ш д ы р . Д а һ а ч о х т ә с ә р р ү ф а т ә һ ә м и ј ј ә т л и и р и к ү п - л ә р д и г г ә т и ҹ ә л б е д и р . Б у г а б л а р ы н ҝ ө в д ә с и ч ә л л ә к в а р ы , а ғ з ы к е н и ш , о т у р а ҹ а ғ ы ј а с т ы д ы р . З о о м о р ф г а б л а р ы х а т ы р - л а д а н к ү п л ә р и н и к и б у ј н у з в а р и ч ы х ы н т ы с ы в а р . ү п л ә р и н  ү з ә р и н д ә к и ј а п м а а ј п а р а л а р , д ү ј м ә л ә р , ҹ ы з м а һ ә н д ә с и н а - х ы ш л а р о д ө в р с ә н ә т к а р л а р ы н ы н м а һ и р у с т а л ы ғ ы н ы к ө с - т ә р и р -

Г ә б и р л ә р и н д ө в р ү н ү о н л а р д а н т а п ы л а н н ѵ м и з м а т и к  м а т е р и а л л а р д ә г и г л ә ш д и р и р .

1926-ҹ ы и л д ә Ј а л о ј л у т ә п ә д ә а ч ы л м ы ш г ә б и р д ә н , е . ә .I ә с р д ә Р о м а д а (е . ә . 43-ҹ ү и л д ә ) к ә с и л м и ш к ү м ү ш с и к к ә , 1963-ч ү и л д ә Х ы н ы с л ы д а т ә д г и г о л у н м у ш 25 № -л и г ә б и р - 

д ә н и с ә Р о м а д а , Б ө ј ү к Ф и л и п п и н д ө в р ү н д ә (244—249 и л - л ә р ) к ә с и л м и ш м и с п у л т а п ы л м ы ш д ы р . М ө в ҹ у д м а т е р и а л л а р г ә б и р л ә р и е . ә . IV —I ә с р л ә р ә а и д е т м ә ј ә и м к а н в е р и р .90

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 92/215

һ а г г ы н д а б ә һ с о л у н а н г ә б и р а б и д ә л ә р и к о м п л е к с и «Ј а л о jı- л у т ә п ә » а р х е о л о ж и м ә д ә н и ј ј ә т и а д ы и л ә м ә ш һ у р д у р .

Ј а л о ј л у т ә п ә м ә д ә н и ј ј ә т и һ ә ф т ә р а н в а д и с и н д ә , и н д и к и  Г у т г а ш е н р а ј о н у ә р а з и с и н д ә а ш к а р а ч ы х а р ы л м ы ш в ә о н у н  е л м и ч ә һ ә т д ә н и л к т ә д г и г и 1926-ч ы и л д ә б а ш л а н м ы ш д ы р . 

Б у р а д а Г а р а с у ч а ј ы н ы н с ы л д ы р ы м с а һ и л и н д ә 5 т о р п а г г ә - б и р т ә м и з л ә н и б ө ј р ә н и л м и ш д и р . Г ә б и р л ә р д ә н м ү х т ә л и ф  ф о р м а л ы в ә м ү х т ә л и ф ө л ч ү л ү к и л г а б н ү м у н ә л ә р и а ш к а р  е д и л м и ш д и р . Т ә д г и г а т ч ы Д . Ш ә р и ф о в г а б л а р ы г а р а в з а ч ы ғ  б о з р ә н к л и о л м а г л а и к и г р у п а а ј ы р м ы ш д ы р . О н у н ф и к р и н - ҹ ә , а ч ы г б о з р ә н к л и г а б л а р ы н с а һ и б и к ә л м ә , г а р а р з н к л и  г а б ы н с а һ и б и и с ә ј е р л и х а л г о л м у ш д у р . Л а к и н с о н р а к ы  т ә д г и г а т л а р г а б л а р ы н ј е р л и а л б а н ә һ а л и с и н ә м ә н с у б о л д у - ғ у н у к ө с т ә р м и ш д и р . 1949— 1950-ч и и л л ә р д ә т ә ш к и л о л у н м у ш н ө в б ө т и е к с п е д и с и ј а а ј д ы н л а ш д ы р м ы ш д ы р к и , Ј а л о ј- л у т ә п ә н и н т о р п а г г ә б и р л ә р и Г а р а с у ч а јы н ы н һ ә р и к и с а һ и - л и н и —у з у н л у ғ у 5 к м -ә ч а т а н б и р ә р а з и н и ә һ а т ә е д и р . М у л л у г о р у г д е ј и л ә н ј е р д ә (Ј а л о ј л у т ә п ә ә р а з и с и б е л ә а д л а н ы р ) 10 г ә б и р ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш д ы р . Г ә б и р л ә р д ә н х е ј л и к и л г а б , к и р к и р ә , ә л д ә ј и р м а н ы , д ә һ р ә , б ә з ә к ә ш ј а л а р ы , о ч ү м л ә д ә н  и к и г ы з ы л с ы р ғ а т а п ы л м ы ш д ы р -

А л б а н и ј а д а т о р п а г г ә б и р л ә р и и л ә ј а ш ы д а б и д ә л ә р и ы б и р  

г р у п у н у г у ј у г ә б и р л ә р и т ә ш к и л е д и р . Н ә м и н г ә б и р л ә р и л к  д ә ф ә Ш а м а х ы ә р а з и с и н д ә г е ј д ә а л ы н м ы ш д ы р . Д ә р и н л и ј и , 0,7—5 м а р а с ы н д а - д и а м е т р и и с ә 0 ,8—2,2 м ө л ч ү д ә о л а н  б у г ә б и р л ә р и н ә н х а р а к т е р и к ҹ ә һ ә т и ө л ү н ү н б а ш т ә р з ф и к - д ә т ә с ә р р ү ф а т к ү п ү н ү н в ә ј а и р и к и л г а б ы н г о ју л м а е ы д ы р . Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ҹ ә , б у г а б л а р а 1 ш ә р а б д о л д у р у  л у р м у ш .

Г у ј у г ә б и р л ә р д ә н м ү х т ә л и ф к и л г а б л а р , с и л а һ л а р , б ә з ә к  

з ш ј а л а р ы в ә ш ү ш ә м э ’м у л а т ы т а п ы л м ы ш д ы р .Ш а м а х ы з о н а с ы ү ч ү н ч о х х а р а к т е р и к о л а н г у ју г ә б и р - л ә р и е - ә . I м и н и л л и ј и н а х ы р ы н ҹ ы р ү б ү н ә а и д е д и л и р . А з ә р б а ј ҹ а н д а т ә д г и г о л у н м у ш г ә б и р а б и д ә л ә р и н и н б и р  г р у п у д а Ҝ и л -т ә к н ә г ә б н р л ә р д и р - Б у г ә б и р л ә р М и н к ә ч е в и р - д ә , Г ә б ә л ә д ә в ә ә с а с ә н И с м а ј ы л л ы р а ј о н у ә р а з и с и н д ә ejpə - н и л м и ш д и р .

Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ч ә , к и л -т ә к н ә г ә б и р л ә р ә с а с ә н  Ҝ ө ј ч а ј , Т ү р ј а н ч а ј , Ҝ и р д и м а н ч а ј һ ө в з ә л ә р и ү ч ү н с ә ҹ и ј ј ә в и - 

д и р . Т ә к н ә л ә р , д ө р д к ү н ҹ , ј а х у д д а о в а л ф о р м а л ы о л у б , к и л - д ә н һ а з ы р л а н м ы ш , а ч ы г б о з р э н к д э б и ш и р и л м и ш д и р Ѳ л у  б ө ј р ү ү с т ә , х е ј л и б ү к ү л ү в ә з и ј ј ә т д ә , м ү х т ә л и ф с ә м т л ә р д ә  д ә ф н е д и л м и ш д и р . Г ә б и р л ә р и н а в а д а н л ы ғ ы һ ә м т ә к н ә н и н

' 91

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 93/215

и ч ә р и с и н ә , һ ә м д ә о н у н ә т р а ф ы н а г о ј у л м у ш д у р . Т ө к н ә г ә б и р - л ә р ү ч ү н и к и г р у п к и л г а б д а һ а с ә ҹ и ј ј ә в и д и р : а ғ з ы н ы н  н о в ч а с ы с ү з к ә ҹ л и и ч к и г а б л а р в ә т ә к а ј а г в а з а л а р .

И л к А н т и к д ө в р ү А л б а н и ј а с ы н ы н г ә б и р т и п л ә р и н д ә н  б и р и Т а X т а г у т у л а р д ы р .

Б е л ә г ә б и р л ә р М и н к ә ч е в и р д ә , ү р ч а ј ы н ы н с о л с а һ и л и н - д ә г е ј д ә а л ы н м ы ш д ы р - Ч о х а з ө ј р ә н и л м и ш б у г ә б и р л ә р ә  А з ә р б а ј ч а н ы н д и к ә р ј е р л ә р и н д ә т ә с а д ү ф е д и л м ә м и ш д и р . А р ч а н а ғ а ч ы н д а н д ү з ә л д и л ә н һ ә м и н г ә б и р л ә р и н ә к с ә р и ј ј ә - т и н д ә н г а р ш ы -г а р ш ы ј а г о ш а с к е л е т л ә р ч ы х ы р . Д е м ә л и , д ә ф н ү з -ү з ә е д и л м и ш д и р . Т ә к с к е л е т л и г ә б и р л ә р д ә е л ү к е - ј и м д ә , б ү к ү л ү в ә з и ј ј ә т д ә , car, ј а х у д с о л б ө ј р ү ү с т ә в ә б а ш ы  ҹ ә н у б -ш ә р г ә д о ғ р у б а с д ы р ы л м ы ш д ы р . Г ә б и р л ә р и н һ а м ы - с ы н д а н м ү х т ә л и ф ф о р м а л ы к и л г а б л а р , м и с ч а м л а р , д ә м и р  х ә н ч ә р л ә р , г ы л ы н ч л а р , б ы ч а г л а р , о х у ч л у г л а р ы , г ы з ы л д а н , ҝ ү м ү ш д ә н , т у н ч д а н в ә ш ү ш ә д ә н һ а з ы р л а н м ы ш б ә з ә к ә ш ј а - л а р ы , м ө һ ү р ү з ү к л ә р т а п ы л м ы ш д ы р . Т а х т а г у т у г ә б и р л ә р  е . ә . IV —I ә с р л ә р ә а и д д и р .

М и н к ә ч е в и р д ә , М у ғ а н д ү з ү н ү н Ч ә ф ә р х а н г ә б и р и с т а н л ы - ғ ы н д а в ә Х а н л а р р а ј о н у ә р а з и с и н д ә б и р г р у п т о р п а г г ә б и р - л ә р и н ү с т ү ч и ј к ә р п и ч л ә ө р т ү л м ү ш д ү р - Б у г ә б и р л ә р д ә ө л ү - л ә р м ү х т ә л и ф с ә м т л ә р д ә б а с д ы р ы л м ы ш д ы р . Т ә д г и г о л у н

м у ш г ә б и р л ә р и н б и р и н д ә ҹ ү т с к е л е т ә д ә т ә с а д ү ф о л у н м у ш д у р . Б е л ә г ә б и р л ә р д ә а р х а с ы ү с т ә о л а н с к е л е т л ә р ә р а с т к ә л - м ә к м ү м к ү н д ү р . Г ә б и р л ә р д ә н ә л д ә һ а з ы р л а н м ы ш в ә к е ј ф и ј - ј ә т л и б и ш и р и л м и ш к и л г а б л а р , с и л а һ л а р , б ә з ә к ә ш ј а л а р ы  в ә с . т а п ы л м ы ш д ы р .

Ч и ј к ә р п и ч г ә б и р л ә р и н д ө в р ү ј е н и е р а н ы н ә р ә ф ө с и н ә в ә  ә в в ә л л ә р и н ә а и д е д и л и р . Б у г ә б и р л ә р и н м ә н ш ә ј и в ә м ә н с у - б и ј ј ә т и һ ә л ә л и к м ү ә ј ј ә н л ә ш д и р и л м ә м и ш д и р .

Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы ә р а з и с и н д ә д а ш г у т у г ә б и р л ә р д ә  а ш к а р е д и л м и ш д и р . Б у т и п г ә б и р л ә р А л б а н и ј а н ы н м ү а с и р  Д а ғ ы с т а н ә р а з и с и н д ә к и ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и ү ч ү н х а р а к т е р и к - д и р . Б у г ә б и р л ә р д ә у з а д ы л м ы ш в ә з и ј ј ә т д ә ч о х л у с к е л е т  в а р д ы р - Д а ғ ы с т а н д а ш г у т у л а р ы н ы Г а ј а к ә н д -Х о р а ч а ј м ә д ә - н и ј ј ә т и и л ә б а ғ л а ј ы р л а р .

Г е ј д е т м ә к л а з ы м д ы р к и , а в а д а н л ы г ы е ’т и б а р ы и л ә з ә н - к и н о л а н д а ш г у т у г ә б и р л ә р и ч о х д а ҝ е н и ш ј а ј ы л м а м ы ш  в ә һ ә м и н д ө в р д ә к и ч и к б и р ә р а з и ү ч ү н х а р а к т е р и к о л м у ш - 

Д У Р -Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы н д а д ѳ в л э т ф о р м а л а ш д ы г д а н с о н р а  

ә н к е н и ш ј а ј ы л м ы ш , һ ә м д ә н и с б ә т ә н у з у н м ү д д ә т д а в а м  е т м и ш г ә б и р а б и д ә с и к а т а к о м б а л а р д ы р . Б у т и п  

92

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 94/215

г ә б и р л ә р М и н к ә ч е в и р д ә , Г ә б ә л ә д ә , Т о р п а г г а л а д а (Г а х р а јо - н у н д а ), Г а з а х р а ј о н у ә р а з и с и н д ә , Д а ғ ы с т а н д а П а л а с е -С ы р - т ы д а в ә б . ә р а з и л ә р д ә а ш к а р е д и л м и ш д и р . а т а к о м б а л а р ы н  ә н ј а х ш ы к о л л е к с и ј а с ы М и н к ә ч е в и р д ә ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш - д ы р „ (б у р а д а 200-д ә н ч о х к а т а к о м б а г ә б р и ө ј р ә н и л м и ш д и р ).

Х р о н о л о ж и ч ә һ ә т д ә н б у т и п г ә б и р л ә р и к и д ө в р ү ө һ а т ә  е д и р ; а н т и к д ө в р ү в ә и л к о р т а ә с р к а т а к о м б а л а р ы . а т а - к о м б а л а р г у р у л у ш ч а е ј н и д и р л ә р . О н л а р ы н к е н и ш һ и с с ә с и  у з у н л у ғ у 2 —4 м , е н и 0 ,6— 1 м о л а н х ә н д ә к д ә н и б а р ә т д и р - 

е т д и к ч ә д ә р и к л ә ш д и ј и н д ә н б и р т ә р ә ф д ә п и л л ә л ә р д ү з ә л - д и л м и ш д и р . Һ ә м и н х ә н д ә ј и н б и р г у р т а р а ҹ а ғ ы н д а к ү н б ә з в а - р и , д а и р ә в и в ә ja е л л и п с п л а н д а је р а л т ы д ә ф н к а м е р а с ы  г а з ы л м ы ш д ы р . Һ ү н д ү р л ү ј ү 0,9 — 1,7 м , е н и 1,5— 3 м о л а н  

б у д ә ф н к а м е р а с ы ј е р с ә т һ и ы д ә н 3 ,5—6,5 м д ә р и н л и к д ә  г а з ы л м ы щ д ы р . Г ә д и м к а т а к о м б а л а р ә с а с ә н б и р , н а д и р һ а л - л а р д а и с ә и к и к а м е р а л ы д ы р . Ә к с ә р и ј ј ә т и н д ә ҹ ү т с к е л е т л ө - р ә т ә с а д ү ф о л у н у р . а т а к о м б а л а р д а , т а х т а г у т у л а р д а в ә ј а  к ү п л ә р д ә д ә д ә ф н е т м и ш л е р . ү п л ә р в ә ј а т а х т а г у т у л а р а  х ы р д а п р е д м е т л ә р , ә с а с ә н б ә з ә к л ә р г о ју л м у ш , д ө в р ә л ә р и н ә  и с ә и р и һ ә ҹ м л н ҝ и л г а б л а р , ш ү ш ә л ә р , ә м ә к а л ә т л ә р и в ә  с и л а һ л а р г о ј м у ш л а р . Ө л ү г ә б и р ә г о ј у л а н д а н с о н р а к а м е р а - н ы н а ғ з ы д а ш л а , ј а х у д к ә р п н ч л ә һ ө р ү л м ү ш д ү р . Б а ш г а  

т и п г ә б и р л ә р л ә м ү г а ј и с ә д ә к а т а к о м б а л а р д а н д а һ а ч о х ә м ә к  а л ө т л ә р и т а п ы л м ы ш д ы р . Б у н л а р б а л т а , о р а г , б ы ч а г ф о р м а л ы а л ә т л ә р , ј а б а , г а јч ы , г а р м а г , б и з , и ј н ә в ә б - а л ә т л ә р д и р .

Г ә б и р л ә р и н а в а д а н л ы ғ ы , х ү с у с ә н г ә б и р л ә р д ә н т о п л а н - м ы ш н у м и з м а т и к г а л ы г л а р и л к к а т а к о м б а л а р ы е р а м ы з ы н  I —III ә с р л ә р и н ә а и д е т м ә јә и м к а н в е р и р .

Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы н ы н ә р а з и с и н д ә к ү п -г ә б и р а б и д ә - л ә р и д ә ҝ е н и ш ј а ј ы л м ы ш д ы р .

  ү л г ә б и р л ә р д ә д ә ф н е т м ә а д ә т и т а р и х ә н о л д у г ҹ а г ә д и м - д и р . ә л ә е . ә . II м и н и л л и к д ә и ч и к А с и ј а д а ј а ш а м ы ш  х е т л ә р ө з ө л ү л ә р и н и и к и к ү п ү н и ч ә р и с и н д ә б а с д ы р м ы ш - л а р . И к и к ү п д ә ө л ү д ә ф н е т м ә к а д ә т и ш у м е р л ә р а р а с ы н д а  в ә е . ә . I м и н и л л и к д ә Ф ә л ә с т и н д ә д ә м ө в ч у д о л м у ш д у р .

Б у д ә ф н а д ө т и н ә А з ә р б а ј ҹ а н ы н ҹ ә н у б р а ј о н л а р ы н д а , ә с а с ә н П а х ч ы в а н д а , Л ә н к ә р а н д а д а т ә с а д ү ф е д и л м и ш д и р -

Ө л ү н ү т ә к ч ә б и р к ү п д ә б а с д ы р м а г а д ө т и д ә х е ј л и г ә д и м - д и р . Б у н а А з ә р б а ј ч а н д а , Е р м ә н и с т а н в ә ү р ч ү с т а н ы н а б и - 

д ә л ә р и н д ә т ә с а д ү ф е д и л и р .М ү г а ј и с ә л и ш ә к и л д ә к е т ү р ү л д ү к д ә к ү п г ә б и р л ә р и н и н  

ә н б ө ј ү к к О л л е к с и ј а с ы А з ә р б а ј ч а н д а д ы р . Б у м ә д ә н и ј ј ә т и н  и з л ә р и н ә һ ә л ә XIX ә с р д ә т ә с а д ү ф о л у н м у ш д у р . Б у б а р ә д ө

93

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 95/215

и л к м э ’л у м а т ы 1895-ҹ и и л д э Е м и л Р е с л е р в е р м и ш д и р . А з э р - б а ј ҹ а н д а к ү п г ә б и р л ә р и н и н и л к и н т ә д г и г и н ә 1927-ҹ и и л д ә  б а ш л а н м ы ш д ы р . Һ ә м и н и л В . М . С ы с а ј е в Л а ч ы н р а ј о н у ә р а - з и с и н д ә к ү п г ә б и р л ә р и н и н о л д у ғ у н у м ү ә ј ј ә н л ә ш д и р м и ш д и р - Ү м у м и ј ј ә т л ә , 30-ҹ у и л л ә р д ә В . М . С ы с а је в в ә И . И . М е ш ш а - н и н о в М и л д ү з ү н ү н а ј р ы -а ј р ы ј е р л ә р и н д ә б и р н е ч ә к ү п  г ә б и р л ә р и н и г е ј д ә а л м ы ш в ә г и с м ә н ө јр ә н м и ш л ә р . ә м ч и - н и н , Ј . А . П а х о м о в И с м а јы л л ы , А ғ ҹ а б ә д и , Ј е в л а х , М и н к ә - ч е в и р , Ш а м а х ы , А ғ д а м р а ј о н л а р ы н д а в ә д и к ә р ј е р л ә р д ә  к ү п г ә б и р л ә р и ү з ә ч ы х а р м ы ш д ы р .

А д ә т ә н һ ә р к ү п ү н и ч ә р и с и н д ә ј а л н ы з б и р с к е л е т ә т ә с а - д ү ф е д и л м и ш д и р . Л а к и н А ғ д а ш д а , У ҹ а р ы н Б ә һ м ә н б ә р к ү - ш а д к ә н д и ә р а з и с и н д ә в ә Г у т г а ш е н р а ј о н у н у н Һ ә з р ә к ә н - 

д и н д ә а ш к а р о л у н а н к ү п г ә б и р л ә р и н д ә ө л ү л ә р ҹ ү т -ч ү т б а с - д ы р ы л м ы ш д ы р - Б и р г а ј д а о л а р а г ө л ү л ә р д и з д ә н ч о х б ү к ү - л ү , ә л л ә р и ү з ү н ә д о ғ р у г а л д ы р м ы ш һ а л д а с о л в ә ј а с а ғ б ө ј- р ү ү с т ә д ә ф н е д и л м и ш л ә р . Т ә д г и г а т ч ы л а р ы н ф и к р и н ҹ ә , ө л ү  к ү п ү н и ч ә р и с и н ә , о н у н а ғ ы з в ә ј а о т у р а ҹ а г һ и с с ә с и с ы н - д ы р ы л м а г л а ј е р л ә ш д и р и л м и ш д и р .

  ү п л ә р д ә д ә ф н а д ә т и н и н б и р с ы р а х а р а к т е р и к ч ә һ ә т л ә - р и и з л ә н и л м и ш д и р . Б э ’з и к ү п л ә р и н (М и н к ә ч е в и р д ә ) а ғ з ы н - д а о д , ј а и ғ ы н и з и н ә з ә р ә ч а р п ы р . С . М . Г а з ы ј е в и н ф и к р и н - ҹ ә , м ә р һ у м у д ү н ј а н ы н «ш ә р г ү в в ә л ә р и н д ә н г о р у м а г ү ч ү н » д ә ф н з а м а н ы м э ш ’э л ј а н д ы р ы л м ы ш д ы р . Х а р а к т е р и к ҹ ә һ ә т - л ә р д ә н б и р и д ә г ә б и р л ә р и н а в а д а н л ы ғ ы и ч ә р и с и н д ә ч о х л у  з о о м о р ф ә ш ј а л а р а т ә с а д ү ф е д и л м ә с и д и р . Т ә д г и г а т ч ы л а р  б у н у т о т е м и з м ә л а м ә т и с а ј ы р л а р . Ј е р и к ә л м и ш к ә н к ө с т ә р - м ә л и ј и к к и , к ү п г ә б и р л ә р а в а д а н л ы г л а о л д у г ҹ а з ә н к и н д и р - Б у а в а д а н л ы г и ч ә р и с и н д ә ј ү к с ә к у с т а л ы г л а һ а з ы р л а н м ы ш  и р и л ү л ә л и к и л г а б л а р ы х ү с у с и л ә г е ј д е т м ә к л а з ы м д ы р . 

А ғ з ы ҹ а м л а ө р т ү л м ү ш б у г а б л а р ы н ч о х у н у н ү з ә р и н д ә  т у м у р ҹ у ғ а б ә н з ә р ј а п м а б ә з ә к (м ә м ә ҹ и к л ә р ) в а р .

  ү п г ә б и р л ә р и ү ч ү н с ә ч и ј ј ә в и о л а н г а б л а р ы н б и р г р у п у  г у л п с у з ч а м л а р д ы р .

С ә ч и ј ј ә в и г а б л а р ы н д и к ә р и м а т р а л а р д ы р . и ч н к һ ә ҹ м л и  м а т р а л а р б е л д ә н , и р и л ә р и и с ә ј ү к һ е ј в а н ы н д а н а с ы л ы р .

  и ч и к м а т р а л а р , ә с а с ә н к ү п л ә р и н и ч ә р и с и н ә , ө л ү н ү н  ј а н ы н а , и р и м а т р а л а р г ә б и р к ү п л ә р и н и н ә т р а ф ы н а г о ј у л у р . 

И р и м а т р а л а р ч о х в а х т ч ү т о л у р . и ч и к м а т р а б е л д ә г а - ј ы ш д а н , и р и л ә р и и с ә ј ү к һ е ј в а н л а р ы н д а н а с ы л м а г л а и с т и - ф а д ә о л у н м у ш д у р .

  ү п г ә б и р л ә р и н д ә т ә к в ә ү ч а ј а г л ы в а з а л а р , д о л ч а в ә  б а д ә т и п л и г а б л а р а д а т ә с а д ү ф е д и л м и ш д и р .94

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 96/215

Т а п ы л а н г а б л а р ы н и ч ә р и с и н д ә г у л п у м а р а л б а ш ы н а  б ә н з ә р р и т о н х ү с у с и м а р а г д о ғ у р у р . Р и т о н у н г у л п у г а б а р ы г  һ а л д а д ү з ә л д и л м и ш , м а р а л ы н д ө ш д ә н ј у х а р ы һ и с с ә с и н д ә  к и ч и к ч ы х ы г ә м ә л ә к ә т и р и л м и ш в ә о н д а н а ш а ғ ы һ и с с ә с и н - 

д ә б и р д е ш и к д ү з ә л д и л м и ш д и р - М а р а л ф и г у р у н у н б о ј н у и л ә  г а б а р а с ы н д а к и ч и к б и р а ч ы г л ы г с а х л а н ы л м ы ш д ы р . М а р а л ы н к ө з л ә р и г а б а р ы г д ү з ә л д и л м и ш д и р . ө з л ә р и н а р а с ы н д а  и к и ҹ ә р к ә а л т ы н ө г т ә н а х ы ш в а р д ы р . Г у л а г л а р ы и р ә л и ј ә  д о ғ р у д у р . Б у ј н у з л а р д ө р д һ а ч а л ы , ш и ш , у ҹ л а р ы н а з и к в ә  б у р м а -б у р м а о л у б , р и т о н у н к ө в д ә с и н ә ј а п ы ш д ы р ы л м ы ш д ы р - М а р а л ф и г у р у н у н а л н ы н д а н б а ш л а ј а р а г г а б ы н к ө в д ә с и н ә  д о ғ р у ч ы з м а ү с у л у и л ә н ә б а т и н а х ы ш ч ә к и л м и ш д и р . Р и т о н у н к ө в д ә с и д и к и н ә , д ү з в ә ҹ ы з м а х ә т л ә р л ә б ә з ә д и л м и ш - 

д и р . Р и т о н у н а ғ з ы о н у м а ј е и л ә д о л д у р м а г , «м а р а л ы н д ө - ш ү н д ә к и » д е ш и к и с ә р и т о н у б о ш а л т м а г ү ч ү н д ү р .

  ү п г ә б и р л ә р и н д ә н т а п ы л м ы ш а л ә т в ә с и л а һ л а р , ә с а с ә н  д ә м и р д ә н д ү з ә л д и л м и ш д и р .

Б ә з ә к л ә р а р а с ы н д а ә с а с ј е р и т у н ч в ә д ә м и р б и л ә р з и к - л ә р т у т у р . Г ы ч б и л ә р з и ј и н ә б ә н з ә р һ а л г а л а р д а ә л д ә е д и л м и ш д и р .

Б э ’з э н б и р с к е л е т и н ү з ә р и н д ә н 56-ј а г ә д ә р б и л ә р з и ј и н  

т а п ы л м а с ы ҝ ө с т ә р и р к и , б у н л а р ј а л н ы з з и н ә т ү ч ү н о л м а ј ы б , һ ә м д ә м ө в һ у м и х а р а к т е р д а ш ы м ы ш д ы р .

З и н ә т ш е ј л ә р и и ч ә р и с и н д ә б о ј у н б а ғ ы л а р а , ҝ ә р д ә н л и к - л ә р ә ч о х т ә с а д ү ф е д и л и р . Б у н л а р ы н ч о х у т у н ҹ д а н д ы р . Л а к и н к ү м ү ш в ә д ә м и р д ә н о л а н л а р ы д а в а р д ы р . В о ј у н б а ғ ы - л а р ы н ә к с ә р и ј ј ә т и н и н у ҹ л а р ы с п и р а л в а р и ә ј и л м и ш д и р .

Т у н ҹ д а н д ү з ә л д и л м и ш д ү ј м ә , с а н ҹ а г , з ы н г ы р о в в ә с . б ә з ә к н ү м у н ә л ә р и д ә ч о х т ә с а д ү ф е д и л и р .

  ү п г ә б и р л ә р и н д ә н , ә с а с ә н , А з ә р б а ј ҹ а н д а һ а з ы р л а н м ы ш  м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы и л ә ј а н а ш ы х а р и ҹ д ә н к ә т и - р и л м и ш м а т е р и а л л а р д а ә л д ә е д и л м и ш д и р . Б у н л а р ы н ч о х у - с у Ј а х ы н в ә О р т а Ш ә р г е л к ә л ә р и н д ә н к ә т и р и л м ә д и р . а м и н м а т е р и а л л а р ы н т ә һ л и л и к ә с т ә р и р к и , а н т и к д ө в р д ә  А з ә р б а ј ч а н г о н ш у ө л к ә л ә р л ә ч о х к е н и ш м ү б а д и л ә а п а р - м ы ш д ы р .

  ү п г ә б и р л ә р и м ә д ә н и ј ј ә т и А з ә р б а ј ҹ а н д а е р а м ы з ы н VIII 

ә с р и н ә д ә к д а в а м е т м и ш д и р . О н у н о р т а ә с р л ә р д ә к и м а т е р и - а л л а р ы и л ә с о н р а к ы б ө л м ә д ә т а н ы ш о л а ҹ а ғ ы г .

95

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 97/215

Ө Л Ә Н И Н Т Ә С Ә Р Р Ү Ф А Т Һ Ә Ј А Т Ы

Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы н ы н ј а ш а ј ы ш ј е р л ә р и н и н в ә г ә б и р  а б и д ә л ә р и н и н е ј р ә н и л м ә с и ө л к ә н и н т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы в ә  

д и н и и д е о л о к и ј а с ы һ а г г ы н д а б э ’з и ү м у м и н ә т и ҹ ә л ә р ә к ә л - м ә ј ә и м к а н в е р и р . Е . ә . I м и н и л л и ј и н II ј а р ы с ы н д а е л к ә д ә  ә к и н ч и л и к ј ү к с ә к и н к и ш а ф м ә р һ ә л ә с и н ә ч а т ы р . А з ә р б а ј ч а н  т ә б и ә т и н и н з ә н к и н л и ј и , ә м ә к а л ә т л ә р и н и н т ә к м и л л ә ш м ә с и  в ә м ә һ с у л д а р г ү в в ә л ә р и н с ү р ’ә т л и и н к и ш а ф ы б у н а с ә б ә б  о л д у . Б у д ө в р ү н а б и д ә л ә р и н д ә н а ғ а ч в ә л л ә р , д а һ а т ә к м и л  ф о р м а л ы о р а г л а р в ә д а ғ л ы г р а ј о н л а р д а ә н м ү к ә м м ә л ш у м - л а м а а л ә т и о л а н д ә м и р к а в а һ ы н т а х ы л м ы ш х ы ш л а р ә л д ә  е д и л м и ш д и р . Б у а л ә т л ә р и н т ә к м и л н ү м ү н ә л ә р и г ә б и р а б и д ә - л ә р и и д ә н в ә ј а ш а ј ы ш м ә с к ә н л ә р и н д ә н ә л д ә е д и л м и ш д и р .

Ғ а з ы н т ы л а р з а м а н ы т а п ы л а н б у ғ д а , а р п а в ә д а р ы г а л ы г - л а р ы ә к и н ч и л и к д ә б ә р к в ә ј у м ш а г б у ғ д а н ө в ү н ү н , а л т ы к у - ш ә л и а р п а н ы н к е н и ш ј а ј ы л д ы ғ ы н ы с ү б у т е д и р .

Т а х ы л ы н д а ш ы н м а с ы н д а в ә д ө ј ү л м ә с и н д ә ө к у з , к а л в ә  а т г о ш г у л а р ы н д а н к е н и ш и с т и ф а д ә е д и л м и ш д и р . Т о п л а н - м ы ш м ә һ с у л и р и к ү п л ә р д ә в ә т ә с ә р р ү ф а т г у ј у л а р ы н д а с а х - л а н ы л ы р д ы .

А р х е о л о ж и а х т а р ы ш л а р з а м а н ы А з ә р б а ј ч а н д а ү з ү м ч ү - л ү к т ә с ә р р ү ф а т ы и л ә б а ғ л ы х е ј л и к а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г - л а р ы ә л д ә е д и л м и ш д и р - Г а з ы н т ы л а р д а н м ү х т ә л и ф ү з ү м ч ә р - д ә к л ә р и и л ә ј а н а ш ы ү з ү м ү н е ’м а л ы н ы с ү б у т е д ә н и р м к ү п - л ә р , д а ш т ә к н ә л ә р , н о в ч а л а р , б е ч ә р и л м ә д ә и с т и ф а д ә о л у н м у ш б ы ч а г л а р , г а ј ч ы л а р в э с . т а п ы л м ы ш д ы р .

А з ә р б а ј ҹ а н д а б о с т а н ч ы л ы ғ ы н и н к и ш а ф ы н ы с ү б у т е д ә н  ч о х л у а р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р м ө в ч у д д у р . Б ү т ү н б у н л а р  г ә д н м Р о м а в ө ј у н а н м ү ә л л и ф л ә р и н и н А л б а н и ј а н ы н к е з ә л  т ә б и ә т и , ч о х и л л и к б и т к и л ә р и , о н л а р ы н ј ү к е ә к м ә һ с у л д а р - л ы ғ ы һ а г г ы н д а к ы ф и к и р л ә р и н и т ә с д и г е д и р .

Г ә д и м А л б а н и ј а д а т ә с ә р р ү ф а т ы н ә н м ү һ ү м с а һ ә л з р и н - д ә н б и р и д ә м а л д а р л ы г о л м у ш д у р . Г а з ы н т ы л а р з а м а н ы ү з ә  ч ы х а р ы л а н о с т е о л о ж и с ү м ү к м а т е р и а л л л а р б у н у с ү б у т  е д и р - М а л д а р л ы г д а ә с а с ј е р и и р и б у ін у з л у һ е ј в а н л а р л а  ј а н а ш ы г о ј у н ч у л у г в ә а т ч ы л ы г т у т м у ш д у р - А з ә р б а ј ч а н д а  м а л д а р л ы г ј а р ы м к ө ч ә р и х а р а к т е р д а ш ы м ы ш д ы р .

А л б а н и ј а н ы н т ә с ә р р ү ф а т һ ә ј а т ы н д а с ә н ә т к а р л ы г х ү с у - с и ј е р т у т у р д у . А ј р ы -а ј р ы с ә н ә т с а һ ө л ә р и д а х и л и н д ә , о ч ү м - л ә д ә н д у л у с ч у л у г д а , ш ү ш ә в ә м е т а л и с т е һ с а л ы н д а и х т и с а с - л а ш м а к е д и р д и . Б у д ө в р д ә А з ә р б а ј ч а н д а д а ш и ш л ә м ә , б ә н - н а л ы г , д ү л к ә р л и к , т о х у ч у л у г к и м и с а һ ә л ә р а р т ы г ф о р м а - 

96

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 98/215

л а ш м ы ш , ј е н и ј а р а н м ы ш ш ә һ ә р л ә р д ә с ә н ә т к а р л а р х ү с у с и  с о с и а л г р у п т ә ш к и л е т м и ш л ә р . А р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р д а н  ч о х л у т о х у ҹ у л у г а л ә т и , х ү с у с и л ә и ј б а ш л ы г л а р ы , Д а ш и ш л ә - м ә н ү м у н ә л ә р и , д ү л к ә р а л ә т л ә р и в ә с . т а п ы л м ы ш д ы р .

А л б а н и ј а д а с ә н ә т к а р л ы ғ ы н , м а л д а р л ы ғ ы н в ә ә к и н ч ш ш - 

ј и н и н т е н с и в и н к и ш а ф ы , и ҹ т и м а и м ү н а с и б о т л ә р и н в ә и д е о - л о к и ј а н ы н ј е н и и с т и г а м ә т л ә р д ә ф о р м а л а ш м а с ы н ы т э ’м и н  е т д и . Е р а м ы з ы н ә р ә ф ә с и н д ә А з ә р б а ј ч а н д а ә һ а л и н и н с ы х л ы - ғ ы х е ј л и а р т ы р .

А л б а к и ј а д ө в л ә т и ө з г о ш у н л а р ы в ә б ү т ө в л ү к д ә а н т и к  д ү н ј а и л ә с ы х и г т и с а д и в ә м ә д ә к и ә л а г ә д ә о л м у ш д у р . М и н - к ә ч е в и р д ә н , Ј а л о ј л у т ә п ә д ә н , Г ә б ә л ә д ә н , Х ы н ы с л ы д а н в ә б . ј е р л ә р д ә н А л б а н и ј а к ы н ү м у м д ү н ј а т и ҹ а р ә т и н д ә ф ә а л и ш т и - р а к ы н ы с ү б у т е д ә н ч о х л у п у л л а р (а н т и к в ә ј е р л и к ү м ү ш ) п у л л а р ) т а п ы л м ы ш д ы р .

Д и к ә р т ә р ә ф д ә н а р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р з а м а н ы а ш к а р  о л у н м у ш м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т г а л ы г л а р ы н ы н б ә ј ү к б и р г и с м и - н и г о н ш у ө л к ә л ә р д ә н к ә т и р и л м и ш ш ү ш ә г а б л а р , б и л ә р з и к - л ә р , м у н ҹ у г л а р в ә г и ј м ә т л и д а ш л а р д а н һ а з ы р л а н м ы ш б ә - з ә к ә ш ј а л р ы т ә ш к и л е д и р . Ј а з ы л ы м ә н б ә л ә р д ә А л б а н  о р д у с у н у н ф ә а л и ј ј ә т и н ә д а й р м э ’л у м а т л а р ы в ә г а з ы н т ы л а р  з а м а н ы т а п ы л а н м ү х т ә л и ф н ө в с и л а һ л а р ы , з и р е һ л и к е ј и м - 

л ә р и н ә з ә р ә а л с а г , е р а м ы з ы н ә р ә ф ә с и н д ә б у р а д а к ү ҹ л ү  м ә р к ә з и д ө в л ә т а п а р а т ы н ы н о л м а с ы н а ш ү б һ ә г а л м ы р . А л б а н и ј а д а п а т р и а р х а л г у л д а р л ы г м ө в ҹ у д о л м у ш д у р . А з а д  к ә н д л и и ҹ м а л а р ы ө л к ә н и н с о с и а л һ ә ј а т ы н д а к ѳ р к э м л и р о л  о ј н а м ы ш д ы р .

А р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р в ә о н л а р ы н е т н о г р а ф и к п а р а - л е л л ә р и и л к в а х т л а р А л б а н и ј а д а г у л д а р л ы ғ а н и с б ә т ә н  и б т и д а и и ҹ м а т ә с ә р р ү ф а т ы с и с т е м и н и н һ а к и м о л д у ғ у н у  с ө ј л ә м ә ј ә и м к а н в е р и р . А р т ы г е р а м ы з ы н III—IV ә с р л ә р и н - 

д ә н А л б а н и ј а д а ј е н и и ҹ т и м а и -и г т и с а д и с и с т е м о л а н ф е о д а л и з м т ә ш ә к к ү л ә б а ш л а ј ы р . Б у и е ә т ә б и и о л а р а г һ ә ј а т ы н  б ү т ү н с а һ ә л ә р и н д ә ҹ и д д и д ә ј и ш и к л и к л ә р д о ғ у р у р .

Т ә д г и г а т л а р к ә с т ә р и р к и , А л б а н и ј а д а д е в л ә т и н ј а р а н д ы - ғ ы и л к д е в р д ә д и н и т ә с ә в в ү р л ә р д ә е ј н и о л м а м ы ш д ы р . Д и к и  т ә с ә в в ү р л ә р д а ғ ы н ы г л ы ғ ы а н и м и с т и к , ф е т и ш и з м в ә х ү с у с и  и л ә с ә м а с ә л т ә н ә т и н ә и н а м (а с т р а л ) к ө р ү ш л ә р ш ә к л и н д ә  ө з ү н ү б ү р у з ә в е р м и ш д и р .

Ј а з ы л ы м ә н б ә л ә р д ә а л б а н л а р ы н (г ә д и м а з ә р б а ј ҹ а н л ы - л а р ы н ) а ј а , у л д у з а в о к ү н ә ш ә с и т а ј и ш е т м ә л ә р и н д ә н в ә  о н л а р ы н ш ә р ә ф и н ә м э ’б э д л э р т и к м ә л ә р и б а р ә д ә м э ’л у м а т - л а р в е р и л и р . А р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р А л б а н и ј а н ы н б ө ј ү к7 зак. 652 97

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 99/215

ш ә һ ә р л ә р и н д ә а ј р ы ч а м ә ’б ә д л ө р с а һ ә с и н и н о л м а с ы н ы а ш к а - р а ч ы х а р м ы ш д ы р .

Г ә б ә л ә ш ә һ ә р и ј а х ы н л ы ғ ы н д а к ы Ч а г г а л л ы д е ј и л ә н ј е р , Ҝ ө в у р г а л а (А ғ д а м р а ј о н у ) ј а х ы н л ы ғ ы н д а к ы Х ы р м а н л а р  ј е р и , А м а р а с (А ғ о ғ л а н ) м э ’б э д и ј е р л ө ш ә н ә р а з и , С а р ы т ә п ә - н и н ү с т т ә б ә г ә с и в ә б а ш г а л а р ы е һ т и м а л к и , м э ’б э д с а һ ә л ә - р и д и р . Һ ә м и н ј е р л ә р д ә к и а б и д ө л ә р д ә м ө һ т ә ш ә м и ҹ т и м а и  б и н а л а р ы н г а л ы г л а р ы в ә м э ’б э д л э р ү ч ү н х а р а к т е р и к о л а н , б ә л к ә д ә е л л и н м ә д ә н и ј ј ә т и н и н т э ’с и р и а л т ы н д а и ш л ә н м и ш  с ү т у н а л т л ы г л а р ы а ш к а р а ч ы х а р ы л м ы ш д ы р .

А ј д ы н т ә с ә в в ү р ј а р а т м а г ү ч ү н А з ә р б а ј ҹ а н д а х р и с т и а н - л ы ғ а г ө д ә р к и д и н и т ә с ә в в ү р л ә р с и с т е м и н ә г ы с а н ә з ә р с а л а г .

И б т и д а и ч ә м и ј ј ә т д ә и н с а н л а р ы н һ ә р ш е ј ә ҹ а н л ы к и м и  

б а х ы б , о н л а р д а р у һ у н о л м а с ы н а д а и р ј а р а т д ы г л а р ы д и н и  к ө р ү ш л ә р т о п л у с у а н и м и з м 9 а д л а н ы р .Б у б а х ы м д а н А з ә р б а ј ч а н д а и н с а н л а р ы н и л а һ и л ә ш д и р - 

д и к л ә р и т ә б и и о б ј е к т л ә р д ә н б и р и д а ш д ы р . М э ’л у м о л д у ғ у  к и м и , и б т и д а и и н с а н л а р ы н һ ә ј а т ы н д а д а ш с о н д ә р ә ч ә м ү - һ ү м р о л о ј н а м ы ш д ы р . Т ә б и ә т л ә г а р ш ы д у р м а д а ш а л ә т л ә р и  (и л к ә м ә к а л ә т л ә р и н и ) ј а р а т м ы ш , д и к ә р т ә р ә ф д ә н с о ј у г д а н  в ә в ә һ ш и һ е ј в а н л а р д а н г о р у н а н и н с а н л а р д а ш м а ғ а р а л а р д а  и л к с ы ғ ы н а ч а г т а п м ы ш д ы р . Һ ә т т а т ә б и и ј о л л а г а ј а л а р д а  

ә м ә л ә к ә л м и ш ч а л а л а р и н с а н л а р ы н и л к м ә и ш ә т г а б л а р ы  о л м у ш д у р . Б е л ө л и к л ә , и н с а н һ ә ј а т ы н д а о ј н а д ы ғ ы р о л у н а  к ѳ р э д а ш а е ’т и г а д ја р а н м ы ш д ы р . Г ө д и м и н с а н л а р д а ш ы б и р  н е в ө з һ ә ј а т ы н ы н м ү һ а ф и з ә ч и с и һ е с а б е т м и ш д и р .

А з ә р б а ј ҹ а н д а Е н е о л и т д ө в р ү н ә а д и ( ү л т ә п ә д ә ) д а ш д а н  д ѳ ш а с м а с ы т а п ы л м ы ш д ы р . о б у д ф о р м а д а һ а з ы р л а н м ы ш  б у д ө ш а с м а с ы с а һ и б и н и п и с р у һ л а р д а н г о р у м а г р ә м з и к и м и  д ү з ә л д и л м и ш д и р . Т у н ҹ д ө в р ү г ә б и р л ә р и н д ә и л к в а х т л а р д а  ө л ү н ү н б а ш ы а л т ы н а ј а с т ы д а ш г о ј у л у р м у ш . Һ е ч ш ү б һ ә с и з  к и , б у а д ә т д ә д и н и и н а м л а ә л а г ә д а р о л у б , ө л ә н ш ә х с и п и с  р у һ л а р д а н м ү һ а ф и з ә е т м ә к м ә г с ә д и д а ш ы м ы ш д ы р . Ј е н ә  һ ә м и н д ө в р д ә ө л ү н ү н д а ш д а н д ү з ә л д и л м и ш т а б у т л а р д а  д ә ф н е т м ә к а д ә т и к е н и ш ј а ј ы л м ы ш д ы р . Б у н д а н ө л а в ә б и р  ч о х г ә б и р л ә р д ә ө л ү н ү н к ө з ү г а р ш ы с ы н а һ ә р һ а н с ы а л ә т и н , ј а х у д с а д ә ҹ ә б и р д а ш г о ј у л м а с ы һ а л л а р ы д а м ү ш а һ и д ә  е д и л м и ш д и р - Б ү т ү н б у н л а р г ә д и м а з ә р б а ј ҹ а н л ы л а р ы н д а ш а  о л а н и н а м л а р ы и л ә б а ғ л ы д ы р . Г е ј д е т м ә л и ј и к к и , һ а з ы р д а  

д а ш а и н а м л а ә л а г ә д а р о л а н б и р ч о х а д ә т л ә р ө з к ө к л ә р и н и  м ә һ з д а ш а с и т а ј и ш д ө в р ү н д ә н к ө т ү р м ү ш д ү р . М ә с ә л ә н , б э ’з и

9 А ним изм —латы ы сөзүдүр, «ани м а»— pvh, чан дем окдир.98

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 100/215

д и н д а р л а р а р а с ы н д а д а ш һ ә л ә д ө н и ҹ а т , б ә р ә к ә т , ш ә ф а в ә с . р ә м з и к и м и и с т и ф а д ә о л у н у р . С о н в а х т л а р а д ә к г ә д и м Ҝ ә н - ч ә д ә ч ә т и н ҹ а н в е р ә н а д а м ы н ә л и н ә д а ш в е р и р д и л ә р к и , р у һ у б ә д ә н и н д ә н д ә р һ а л д а ш а к е ч с и н в ә ө л ә н и н ҹ а н ы ә з а б - д а н г у р т а р с ы н . Б а к ы д а м ә р һ у м у н р у һ у д а ш а к е ч с и н д е ј ә  

ч а н в е р д и ј и ј е р ә г а р а д а ш г о ј у р л а р . Г а р а б а ғ д а ҹ ә н а з ә н и  к ө т ү р ә р к ә н ј е р и н ә д а ш г о ј у р л а р к и , һ ә м и н р у һ д а ш д а г а л - с ы н . Һ а м и л ә г а д ы н ө л ә н д ә г ә б р и н ә д а ш г о ј м а г л а б е л ә к ү - м а н е д и р д и л ә р к и , б ә т н и н д ә к и у ш а ғ ы н р у һ у д а ш а к е ч ә ҹ ә к  в ә с . Д а ш а е ј н и з а м а н д а б и р м ү а л и ҹ ә в а с и т ә с и к и м и б а х а н - л а р д а в а р д ы р . Б э ’з и д и н д а р л а р ш ә ф а ү ч ү н Ш а м а х ы д а к ы  Д ә д ә к ү н ә ш п и р и н ә к е д ә р к ә н п и р и н м ү ҹ а в и р и х ә с т ә н и д а ш - л а «м ү а л и ҹ ә е д и р »- 0 , д а ш ы х ә с т ә н и н ә л л ә р и н ә , с и н ә с и н ә , 

б а ш ы н а т о х у н д у р м а г л а к у ј а х ә с т ә л и ј и д а ш а к е ч и р м и ш  о л у р . В ә н к к ә н д и н д ә (Д а ғ л ы г Г а р а б а ғ ) С ү р ү ш к ә н д а ш д е ј и - л ә и С и р г а ј а в а р . Х ә с т ә л ә р һ ә м и н д а ш ы ө п ү б б и р н е ч ә д ә ф ә  ү с т ү н д ә н с ү р ү ш ү р л ә р к и , с а ғ а л с ы н л а р . Г у б а р а ј о н у н у н  А ф у р ҹ а к ә н д и н д ә т ә б и и г а ја д е ш и ј и н д ә н б э ’з и к и ш и л ә р  ө з а р в а д л а р ы н ы н «д ү з л ү ј ү н ү » ј о х л а м а г ү ч ү н и с т и ф а д ә  е д и р м и ш . А р в а д л а р к ү н а һ с ы з с а ј ы л м а л а р ы н д а н ө т р ү м ү т - л ә г һ ә м и н д е ш и к д ә н к е ч м ә л и ј м и ш л ә р . Л а ч ы н д а к е ч ј е р и м ә - ј ә б а ш л а ј а н у ш а ғ ы б э ’з э н и н д и д ә Ј е р и д а ш п и р и н и н ү с т ү - 

н ә к ә т и р и р л ә р к и , а ја г а ч с ы н . У ш а ғ ы о л м а ј а н г а д ы н л а р  Н о в х а н ы д а к ы А ғ д а ш п и р и н ә к е д и р л ә р . О н л а р д а ш а м ы х  ч а л ы р , м ы х д а ш ы д е ш и б к е ч ә р с ә , д е м ә л и , з и ј а р ә т л ә р и г ә - б у л о л у н у р .

Б ү т ү н б у н л а р д а н ә л а в ә д а ш л а р а и н а м д и к ә р е т н о г р а ф и к  ф а к т л а р д а д а ө з ү н ү к ө с т ә р и р . Б и р ч о х г ә д и м ј о л л а р ы н  к ә н а р ы н д а б е ј ү к д а ш т о п а л а р ы н а т ә с а д ү ф е д и л и р . Б у д а ш - л а р ы б у р а ј а ј о л д а н к е ч ә н д и н д а р л а р к ү н а һ л а р ы н ы ј у м а г  

ү ч ү н а т м ы ш л а р . Б и р ч о х ј е р л ә р д ә һ а в а л а р г у р а г л ы г к е ч ә н - д ә ј е р ә д а ш с ә п и р л ә р , б у н у н л а к у ј а к ө ј ү ј а ғ ы ш ј а ғ д ы р м а ғ а  м ә ч б у р е д и р л э р . С о н в а х т л а р а г ә д ә р б э ’з и е в л ә р д ә у н ч у в а - л ы н а д а ш г о ј у р д у л а р к и , у н б ә р ә к ә т л и о л с у н .

А р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р с ү б у т е т м и ш д и р к и , с у ја и н а м  д а г ә д и м д и н и т ә с ә в в ү р о л у б , а н и м и з м и н б а ш г а б и р т ә з а һ ү - Р Ү Д Ү Р - ү л т ә п ә д ә т а п ы л а н в ә и л к Т у н ч д ө в р ү н ә а и д е д и л ә н  б э 'з и г а б л а р ы н ү з ә р и н ә с у р ә м з и о л а р а г д а л ғ а в а р ы х ә т л ә р  

ч ы з ы л м ы ш д ы р . А к а д е м и к Б . Б . П и о т р о в с к и Т у н ч в ә Д ә м и р  д ө в р л ә р и н ә а и д б и р с ы р а б ә з ә к л ә р и н в ә к ө м ә р л ә р и н ү з ө р и н - д ә к и г у ш в ә б а л ы г р ә с м л ә р и н и м ә һ з с у р ә м з и к и м и ө һ т и - м а л е т м и ш д и р .

Б и р ч о х т ә д г и г а т ч ы л а р Ш и м а л и Г а ф г а з д а к ы м ү ш а һ и д ә - 7* 99

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 101/215

л ә р и н ә ә с а с ә н б е л ә н ә т и ч ә ј ә к ә л м и ш л ә р к и , г ә д н м г ә б и р и с -т а н л ы г д а . ө л ү л ә р и н б а ш т ә р ә ф и н и н ј а х ы н л ы г д а к ы с у м ә н - б ә л ә р и н ә д о ғ р у д ө ф н е д и л м з с и г ә д и м с у а ј и н и и л ә б а ғ л ы - д ы р .

Ь а з ы р д а с у и л ә ә л а г ә д а р о л а н б и р ч о х д и н и а д ә т л ә р , 

х ү с у с и л ә с у и л ә ф а л а б а х м а г , с у ј а ө з н и ј ј ә т и н и с ө ј л ә м ә к , ј у х у к ө р ә н а д а м ы н и л к д ә ф ә ө з ј у х у с у н у с у ја д а н ы ш м а с ы , ө л ү л ә р и н г ә б р и ү с т ү н ә с у ч и л ә м ә к , с ә ф ә р ә к е д ә н а д а м ы н  д а л ы н ч а с у а т м а г , г а р а н л ы г д а а х а р с у д а н и ч м ө м ә к в ә с . к б т и д а и е ’т и г а д ы н г а л ы ғ ы д ы р .

  ә л б ә ч ә р р а ј о н у н д а ә м з ә б у л а ғ ы н ы , А ғ д а м д а Ш а һ б у л а - г ы р іы , Л е р и к д ә Г ы з ы л ч а б у л а ғ ы н ы , М а р д а к е р т д ә Ј е л б у л а - г ы н ы в ә б а ш г а с у м ә н б ә л ө р и н и д и н д а р л а р н и ч а т ј е р и һ е с а б  е д к р л ә р .

С у ја е ’т и г а д г и с м ә н д ә о л с а , и с л а м д и н и н д ә г а н у н и л ә ш - д и р и л м и ш д и р . Г у р а н ы н 86-ч ы с у р ә с и н и н 6, 7, 8-ҹ и а ј ә л ә р и  ә с а с ы н д а д ү з ә л д и л м и ш «З ә м з ә м с у ј у » һ а г г ы н д а к ы ә ф с а н ә  и л ә ә л а г ә д а р о л а р а г и л и н т ә һ в и л о л у н д у ғ у к е ч ә ү ч ү н б у  с у т у т и ј а к и м и б ү т ү н м ү с ә л м а н ө л к ә л ә р и н ә а п а р ы л ы р .

М ә һ з б у н у н к ә т и ч ә с и д и р к и , б э ’з и а р х е о л о г л а р , х ү с у с и - л о 3. В и н о г р а д о в Ш ә р г и н о р т а ә с р ш ә һ ә р л ә р и н д ә к е н и ш  ј а ј ы л м ы ш к о н у с в а р ы г а б л а р ы М ә к к ә д ә к и «З ә м з ә м с у ј у »н у н  т у т и ј а к и м и д и к ә р ј е р л ә р ә а п а р ы л м а с ы н д а и с т и ф а д ә о л у н м у ш м ү г ә д д ә с г а б л а р һ е с а б е д и р л ә р . Б у г а б л а р ы н ј а л н ы з  м ү с ә л м а н ч ы л ы г д ө в р ү н д ә м е ј д а н а к ә л м ә с и в ә о н л а р ы н  ј а л н ы з м ү с ә л м а н ш ә р г и н ә м ә х с у с ш ә һ ә р л ә р д ә т а п ы л м а с ы  Ј5'х а р ы д а к ы ф и к р и г и с м ө н д ә о л с а т ә с д и г е д и р .

«С у п ә р и л ә р и » б а р ә д ә х а л г ә ф с а н ә л ә р и м и з д ә г ә д и м с у  а ји н л ә р и н и н т э ’с и р и и л ә ј а р а н м ы ш д ы р . С у а јд ы н л ы г , н и ч а т  р ә м з и к и м и у з у н м ү д д ә т х а л г а р а с ы н д а е ’т и г а д о б ј е к т и  о л м у ш д у р . С о н в а х т л а р а д ә к һ ә т т а с у и л ә м ү а л и ҹ ә һ а л л а - р ы н а д а т ә с а д ү ф е д и л и р д и . Х ә с т ә н и н ј а н ы н а б и р г а з а н г а ј- н а р с у г о ј у л у р , и ч ә р и с и н ә и с ә ү ч д ә ф ә г ы з а р м ы ш д ә м и р  п а р ч а с ы а т ы р д ы л а р . у ј а б у н у н л а х ә с т ә ш ә ф а т а п ы р д ы .

И б т и д а и и н с а н л а р ы н ч а н л ы с а ј ы б и н а н д ы г л а р ы м ү һ ү м  т ә б и и о б ј е к т л ә р и н б и р г р у п у н у д а д а ғ л а р в ә а ғ а ч л а р т ә ш - к и л е д и р . Г ә д и м к и л г а б л а р ы н ү з ә р и н д ә ү ч б у ч а г л а р д а н  и б а р ә т һ ә н д ә с и ф и г у р л а р а р а с т к ә л м ә к м ү м к ү н д ү р . Т ә д г и - г а т ч ы л а р һ ә м и н ү ч б у ч а г л а р ы д а ғ л а р ы н р ә м з и һ е с а б е д и р  

ә   ј е р л и ә һ а л и н и н д и н и к ө р ү ш л ә р и и л ә ә л а г ә л ә н д и р и р л ә р . 

Г а ф г а з ы н б и р ч о х ј е р л ә р и н д ә , х ү с у с и л ә д а ғ ә т ә ј и з о н а л а р д а  г ө б и р л ә р и н (Е н е о л и т в ә Т у н ч д ө в р ү а б и д ә л ә р и н д ә ) д а ғ л а р а  д о ғ р у ј ө н ә л д и л д и ј и д ә м ү ш а һ и д ә е д и л м и ш д и р .100

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 102/215

Б ө ’з и Ш ә р г ө л к ә л ә р и н д ә д а ғ л а р ы н ч о х у а л л а һ м ә с к ә н и  һ е с а б е д и л и р д и : А з ә р б а ј ҹ а н ә р а з и с и н д ә һ а з ы р д а ј ү к с ә к  д а ғ з и р в ә л ә р и н и н , о ҹ у м л ә д ә н и л л и к д а ғ , Б а б а д а ғ , М у р о в - д а ғ , П а л а н л ы д а ғ , Б е ш б а р м а г в ә с . д а ғ л а р ы н м ү г ә д д ә с с а ј ы л - м а с ы к ы н к ө к л ә р и һ ә л ә Т у н ч д о в р ү н д ә к е н и ш ј а ј ы л м ы ш  

а н и м и с т и к к ө р ү ш л ә р ә к е д и б ч ы х ы р .А ғ а ч а с и т а ј и ш д ә ә с к и и н а м л а р л а б а ғ л ы д ы р . М э ’л у м  

о л д у ғ у к и м и , А з ә р б а ј ч а н д а и н д и б е л ә а з -а з к ә н д т а п ы л а р  к и , о р а д а б э ’з и а ғ а ҹ л а р п и р һ е с а б о л у н м а с ы н . О р т а ә с р т а - р и х ч и с и (V ә с р ) М о и с е ј Х о р е н с к и д ә А з ө р б а ј ч а н д а г ә д и м з а - м а н л а р д а н б и р ч о х а ғ а ч п и р л ә р и н о л д у ғ у н у г е ј д е д и р . И с л а м  д и н и н д ә ә ф с а н ә к и м и у ј д у р у л м у ш ҹ ә н н ә т д ө к и «Т у б а »10 а ғ а - ч ы и л ә ә л а г ә д а р о л а р а г о р т а ә с р ш и р л и г а б л а р ы ү з ә р и н д ә  

ә н ҝ е к и ш ј а ј ы л м ы ш р ә с м л ә р и н б о ј ү к ә к с ә р и ј ј ә т и н и а ғ а ҹ  т ә с в и р л ә р и т у т у р .А ғ а ч т ә с в и р л ә р и н ә һ ә л ә ч о х г ә д и м д ө з р л ә р д ә д ә р а с т  

ҝ ә л м ә к м ү м к ү н д ү р . Б у б а х ы м д а н Ј . Н ү м м е л и ы 1937-ч и  и л д ә ә н ч ә ч а ј р а ј о н у н д а н (1 № -л и ј а ш а ј ы ш ј е р и н д ә н ) т а п - д ы ғ ы б и р г а б ы н ү з ә р и н д ә к и а ғ а ч т ә с в и р и д а һ а м а р а г л ы - д ы р . Г а з а н ф о р м а л ы һ ә м и н г а б ы н ү з ә р и н д ә а ғ а ч к о в д ә с и  в ә б и р н е ч ә б у д а г т ә с в и р е д и л м и ш д и р - М а р а г л ы д ы р к и , а ғ а - ҹ ы н б у д а г л а р ы у ҹ л а р ы н д а н к ә с и л м и ш д и р -

М и н к ә ч е в и р д ә в ә Х ы н ы с л ы д а (Ш а м а х ы ) е р а м ы з ы н и л к  ә с р л ә р и н ә а и д а ш к а р е д и л м и щ к и л г а б л а р ы н ү з ә р и н д ә д э  а г а ч т э с в и р л э р и н э , ч о х в а х т г у ш т э с в и р л э р и и л ѳ б и р л и к д э  р а с т к ә л м ә к м ү м к ү н д ү р .

J. һ ү м м е л Т у н ч д ө в р ү н ә а и д г ә б и р а б и д ә л ә р и н д ә ө л ү н ү н  ј а н д ы р ы л м а с ы а д ә т и н и н м ө в ч у д о л д у ғ у н у в ә һ ә м и н д ө в р д ә  ј а н а ч а г к и м и а р ч а н а ғ а ч ы н д а н и с т и ф а д ә е д и л д и ј и н и м ү ә ј - ј ә н л ә ш д и р м и ш д и р . Е л ә б у н а ҝ о р ә д ә о а р ч а н а ғ а ч ы н ы н  һ ә л ә Т у н ч д ө в р ү н д ә м ү г ә д д ә с һ е с а б е д и л д и ј и н ә т и ч ә с и н ә  

к ә л м и ш д и р .А з ә р б а ј ч а н ә р а з и с и н д ә к е н и ш ј а ј ы л м ы ш в ә г а л ы г л а р ы  

и н д и ј ә д ә к ј а ш а ј а н и л к д и н и т ә с ә в в ү р л ә р д ә н б и р и д ә о д а  с и т а ј и ш д и р . М э ’л у р л о л д у ғ у к и м и , о д у н к ә ш ф и и л ә и б т и д а и  и н с а н л а р ө з л ә р и н и с о ј у г д а н , в ә һ ш и һ е ј в а н л а р д а н г о р у м а г , һ е ј в а н о в л а м а г , о в л а д ы г л а р ы һ е ј в а н ы н ә т и н и б и ш и р и б је - м ә к , к е ч ә н и н г а р а н л ы ғ ы н д а о д и ш ы ғ ы н д а н и с т и ф а д ә е т м ә к  в ә с . в ә р д и ш л ә р ә ј и ј ә л ә н м и ш л ә р .

10 Д ини әф санәјә көрә, чәннәтдә «Туба» ағачы вар. О рада һәр

ш әхеин оир јарпағы вар. А дам өлдүкдө орадан бир јарпаг дүш үр, до-

ғулдугда исә бир јарпаг' чүчөри р.

■ 101

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 103/215

О д д а о л а н б у ө с р а р ә н к и з х ү с у с и ј ј ә т л ә р и н с ә б ә б л ә р и н и  б и л м ә ј ә н и н с а н л а р о н у н е ’ч а з к а р «м ә р һ ә м ә т и н ә » с ы ғ ы н - м ы ш л а р .

А л и м л ә р м ү ә ј ј ә н л ә ш д н р м и ш л ә р к и , о д у н и л к д и н и р ә м - з и х а ч о л м у ш д у р . А ғ а ч ы а ғ а ч а х а ч в а р и с ү р т м ә к л ә о д ә л д ә  

е д ә н и н с а н л а р х а ч ф о р м а с ы н ы д а о д р ә м з и с а ј м ы ш л а р . Х р и с т и а н л ы г д а н ч о х -ч о х ә в в ә л м ү х т ә л и ф ө л к ә л ө р д ә х а ч ы н  ф ө в г ә л т ә б и и л и к к и м и г ә б у л е д и л м ә с и д ә һ ә м и н ф и к р и т ә с - д и г л ә ј и р . А з ә р б а ј ҹ а н д а Т у н ч д ө в р ү н ә а и д , с о н р а л а р и с ә  һ ә т т а к ү п г ә б и р л ә р и а р х е о л о ж и м ә д ә н и ј ј ә т и н ә а и д а б и д ө л ә р - д ә о д р ә м з и о л а н х а ч р ә с м и н ә т ә с а д ү ф е д и л и р . Х а ч р ә с м - л ә р и Ҝ ә н ч ә ч а ј р а ј у н у н д а к ы 8 № -л и к у р г а н д а н т а п ы л а н к и л  г а б ы н , 21 № -л и к у р г а н д а н т а п ы л а н т у н ч д ү ј м ә н и н , М и н к ә - ч е в и р к ү п г ә б и р л ә р и н д ә н а ш к а р е д и л м и ш к и л г а б ы н в э б . 

м а т е р и а л л а р ы н ү з ә р и н д ә и з л э н и л м и ш д и р .Т у н ч в э И л к Д ә м и р д ө в р ү н ә а и д к и л г а б л а р ы н ү з ә р и н д ә - 

к и х а ч ф о р м а л ы с и м в о л и к н а х ы ш л а р б и р н о в э н ’э н э в и  х а р а к т е р д а ш ы м ы ш д ы р .

С . М . Г а з ы ј е в В а р т а ш е н р а ј о н у н у н В а р д а н л ы к э н д и н д э  б и р г ә б и р д ә н т а п ы л м ы ш ө к ү з б а п іы ф о р м а л ы м а н г а л ы в ѳ  ш а м д а н л а р ы о д а с и т а ј и ш л ә ә л а г ә л ә н д и р и р .

А р х е о л о ж и т ә д г и г а т л а р л а м ү ә ј ј ә н е д и л м и ш д и р к и , һ ә л ә  к к и м и н и л б у н д а н ә в в ә л к ү п л ө р д ә д э ф н з а м а н ы о н у н ө н ү н - д э т о н г а л г а л а н м ы ш д ы р . Г э д и м и н а м а к ѳ р э б у н у н л а м э р - һ у м о д у н «м ә р һ ә м ә т и н и » г а з а н ы р м ы ш . Г о б у с т а н г а ја л а р ы  ү з ә р и н д ә ј а л л ы т ә с в и р л ә р и д ә о д а с и т а ј и ш л ә б а ғ л ы д ы р . Т ә д г и г а т ч ы И . М . Ч ә ф ә р з а д ә һ а г л ы о л а р а г б у р ә г с и т о н г а л  ә т р а ф ы н д а д и н и а ј и н и н и ч р а м ә р а с и м и и л ә ә л а г ә л ә н д и р и р . Ү м у м и ј ј ә т л ә , а р х е о л о г л а р г а ј а ү с т ү т ә с в и р л ә р ә в ә е т н о г р а - ф и к д ә л и л л ә р ә ә с а с ә н б е л ә к ү м а н е д и р л ә р к и , һ ә л ә Д а ш д ө в - р ү н д ә и н с а н л а р о в д а н ә в в ә л т о н г а л ы д ө в р ә л ә ј и б м ү х т ә л и ф  д и н и а ј и н л ә р и ч р а е д и р л ә р м и ш . Ч е х а л и м и Ј . А у г у с т а к ѳ с - т ә р и р к и , и б т и д а и и н с а н л а р о в л а р ы н ы н с ә м ә р ә л и к е ч м ә с и  ү ч ү н к у ј а һ ә м и н һ е ј в а н ы т и л с и м л ә ј и р л ә р м и ш . Б у м ә р а с и м  з а м а н ы һ е ј в а н ч и л д и н ә к и р м и ш ч а д у к ә р м ү х т ә л и ф р ә г с - л ә р е д и р м и ш . Ч о х к ү м а н к и , Г о б у с т а н ј а л л ы с ы н ы н т о н г а л  ә т р а ф ы н д а д ѳ в р э в у р м а с ы д а е ј н и м ә г с ә д и к ү д м ү ш д ү р .

О д а с и т а ј и ш ә л а м ә т л ә р и и н д и д ә ј а ш а м а г д а д ы р - һ а з ы р д а  б и р ч о х п и р л ә р и н о ч а г а д л а н м а с ы һ е ч д ә т ә с а д ү ф ү д е ј ч л - д и р . Б и р ч о х а д ә т л ә р , м ә с ә л ә н , ч ә т и н д о ғ а н г а д ы н ы т о н г а л  ү с т ү н д ә н т у л л а н д ы р м а г , и л и н а х ы р ч ә р ш ә н б ә л ә р и н д ә к ү - н а һ л а р ы т ө к м ә к ү ч ү н т о н г а л ы н ү з ә р и н д ә н т у л л а н м а г в ә  с - г ә д и м о д а ј и н и н и н г а л ы г л а р ы д ы р .102

(

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 104/215

С о н в а х т л а р а д ә к и н д и к и В а р т а ш е н р а ј о н у н д а с а р ы л ы г  х ә с т ә л и ј и н и «г о в м а г » м ә г с ә д и л ә х ә с т ә н и н к ө з ү г а р ш ы с ы н - д а ч а х м а г д а ш ы н д а н г ы ғ ы л ҹ ы м ч ы х а р ы р д ы л а р . Г у с а р р а - ј о н у ә т р а ф ы н д а и с ә г ы ш д а ө л ә н а д а м ы н г ә б р и ү з ә р и н д ә  т о н г а л г а л а ј ы р д ы л а р . А з ә р б а ј ҹ а н ы н б э ’з и г ә р б р а ј о н л а р ы н - д а и н д и б е л ә к ө р п ә у ш а ғ ы к е ч ә б а ј ы р а ч ы х а р а р к ә н о н у ш ә р  г ү в в ә л ә р д ә н г о р у м а г ү ч ү н г у н д а ғ ы н а к ө м ү р г о ј у р , ј а х у д  к ө з д ә ј м ә с и н д е ј ә а л н ы н а к ө м ү р с ү р т ү р л ә р .

И л к д и н к т ә с ә в в ү р л ә р ө з ү н ү т ә с ә р р ү ф а т ы н м ү х т ә л и ф  с а һ ә л ә р и и л ә ә л а г ә д а р о л а р а г и ч р а е д и л м и ш ҹ а д у к ә р л к к  в ә ј а с е һ р б а з л ы г ф о р м а с ы н д а д а һ а ч о х к ө с т ә р и р . М э ’л у м  

о л д у ғ у к и м и , и б т и д а и и н с а н л а р ы н ә с а с м ә ш ғ у л и ј ј ә т л ә р и н д ә н  б и р и о в ч у л у г о л м у ш д у р . О в с ә ф ә р л ә р и н и н у ғ у р л у к е ч м ә с и  

ү ч ү н и н с а н л а р ы н и ҹ р а е т д и к л ә р и м ү х т ә л и ф а ји н л ә р ө з ә к - с и н и ә ш ј а л а р ү з ә р и н д ә к и т ә с в и р л ә р д ә т а п м ы ш д ы р . Б у б а - х ы м д а н Е . Р е с л е р т ә р ө ф и н д ә н к е ч ә н ә с р и и с о н у н д а Ҝ и л л и к - д а ғ ә т р а ф ы н д а н т а п ы л м ы ш к ү п ә ф о р м а л ы б и р г а б д а һ а  м а р а г л ы д ы р . С о н д ә р ә ч ә с ә л и г ә л и һ а з ы р л а н м ы ш б у г а б ы н  ү з ә р и н д ә б и р д а ғ к е ч и с и т ә с в и р е д и л м и ш , о н у н г а р ш ы с ы н - д а и с ә к е ч и ј ә о х а т а н а д а м т ә с в и р и в е р и л м и ш д и р . С а ғ ә л и н _ д ә о х у к е ч и ј ә д о ғ р у у з а т м ы ш а д а м с о л ә л л и н и б а ш ы ү з ә - р и н д ә к и ч ә р х и ф ө л ә к н и ш а н ы н а д о ғ р у у з а т м ы ш в ә с а н к и  

о в у н у н у г у р л у о л м а с ы ү ч ү н о н д а н к ө м ә к и с т ә ј и р .  ә д ә б ә ј д ә н т а п ы л м ы ш б и р к ә м ә р и н ү з ә р и н д ә ә л и н д ә  

г а л х а н т у т м у ш о в ч у , о н у н ј а н ы н д а о в и т и в ә б и р н е ч ә һ е ј - в а н т ә с в и р л ә р и в е р и л м и ш д и р . О в ч у н у н а т д ы ғ ы о х о н у н  г а р ш ы с ы н д а г а ч а н һ е ј в а н ы н б а ш ы н а с а н ҹ ы л м ы ш д ы р . О в ч у н у н с а ғ ч и ј н и н д ә а с ы л м ы ш о х д а н ы н и ч и н д ә е һ т и ј а т  о л а р а г х е ј л и о х в а р д ы р . М а р а г л ы ҹ ә һ ә т л ә р д ә н б и р и д ә  б у д у р к и , б у к ә м ә р ү з ә р и н д ә б и р н е ч ә н ө в һ е ј в а н в ә б а л ы г  

т ә с в и р л ә р и в е р и л м и ш д и р . Б у д а һ ә м и н д ө в р д ә А з ә р б а јч а н -  д а о в һ е ј в а н л а р ы н ы н н ө в л ә р и н и ө ј р ә н м ә к ү ч ү н х ү с у с и ә һ ә - м и ј ј ә т ә м а л и к д и р .

Г о б у с т а н г а ј а т ә с в и р л ә р и н д ә о в ч у л у г л а ә л а г ә д а р д и н и  с ә һ н ә л ә р ө з ә к с и н и д а һ а к е н и ш т а п м ы ш д ы р .

Б у ҹ ә һ ә т д ә н 938,100 н ө м р ә л и д а ш л а р ү з ә р и н д ә к и т ә с - в и р л ә р д и г г ә т и д а һ а ч о х ч ә л б е д и р .

9 № -л и д а ш ы н ү з ә р и н д ә г а ч а н м а р а л в ә о н у а р х а д а н  

т э ’г и б е д ә н и к и н ә ф ә р а т л ы о в ч у т ә с в и р е д и л м и ш д и р . О в ч у н у н б и р и м а р а л а о х а т а н в ә з и ј ј ә т д ә д и р , д и к э р о в ч у н у н  а т д ы ғ ы ј а б а м а р а л ы н б е л и н ә с а н ч ы л м ы ш д ы р .

103

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 105/215

134 № -л и д а ш ы н ү з ә р и н д ә и с э о в ч у а т и л э м а р а л ы г о в у р  в э ч о х ҝ ү м а н к и , к ә м ә н д в а с и т э с и л э о н у т у т м а г и с т ә ј и р .

А з ә р б а ј ҹ а н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т а б и д ә л ә р и и ч ә р и с и н д ә б у  н ө в о в с ә һ н ә л ә р и н и н а ш к а р е д и л м ә с и б е л ә б и р һ ә г и г ә т и с ү б у т  

е д и р к и , и б т и д а и и н с а н л а р о в л а р ы н ы н м ү в ә ф ф ә г и ј ј ә т л и к е ч . м ә с и ү ч ү н ә в в ә л ҹ ә д ә н ө з а р з у л а р ы н а у ј ғ у н о л а р а г ҹ а д у  с ә һ н ә л ө р и д ү з ә л д и р в ә ҝ у ј а б у ә м ә л и ј ј а т д а һ ә м и н һ е ј в а н ы  т и л с и м л ә ј и р д и л ә р .

О в ч у л у г л а ә л а г ә д а р о л а н б у д и н и а д з т л ә р и н д и д ә  З а г а ф г а з и ј а н ы н б э ’з и х а л г л а р ы а р а с ы н д а , г и с м ә н д ә о л с а , ј а ш а м а г д а д ы р . М ә с ә л ә н , а б х а з л а р с о н в а х т л а р а г ә д ә р о в л а - д ы г л а р ы һ е ј в а н ы н ә т и н и ј е д и к д ә н с о н р а с ү м ү к л ә р и н и д ә р и - ј ә ј ы г ы б б а с д ы р ы р , к у ј а һ ә м и н һ е ј в а н ы н т ә к р а р ә н д и р и л - 

м ә с и н ә с ә б ә б о л у р .А з ә р б а ј ч а н д а м ү ш а һ и д ә е д и л ә н и л к д и н и т ә с о в в ү р л ә р - д ә н б и р и т о т е м и з м д и р 11. А р х е о л о ж и м а т е р и а л л а р д а н а јд ы н  о л у р к и , д ү н ј а д а т о т е м и з м и н и л к ө л а м ә т л ә р и һ ә л ә Ү с т Д а ш  д ө в р ү н д ә м е ј д а н а к ә л м и ш д и р .

Г ә д и м и н с а н л а р е л ә б и л и р д и л ә р к и , а ј р ы -а јр ы и н с а н  г ә б и л ә л ә р и о л д у ғ у к и м и , һ е ј в а н г ә б и л ә л ә р и д ә м о в ч у д д у р . І іэ т т а с о н в а х т л а р а д ә к б и р ч о х С и б и р х а л г л а р ы а р а с ы н д а  б у ч ү р т ә с ә в в ү р л ә р д а в а м е д и р д и . М ә с ә л ә н , С и б и р н е н л ә р и  

д ә н и з с а һ и л и н д ә ј а ш а ј а н а ғ а ј ы л а р ы х ү с у с и т а ј ф а с а ј ы р д ы - л а р . и л ј а к л а р а (н и з һ и л ә р ә ) к ө р ә и с ә д о в ш а н л а р ы н х ү с у - с и һ ө к м д а р л а р ы в а р д ы р .

Ү м у м и ј ј ә т л ә , с и б и р л и л ә р ә к ө р ә б ү т ү н һ е ј в а н л а р ы н һ ө к м - д а р ы в а р д ы р . И б т и д а и и н с а н л а р ы н т ә с ө в в ү р л ә р и н ә к ѳ р э  а ј р ы -а јр ы һ е ј в а н г ә б и л ә л ә р и б и т к и в ә ә р а з и л ө р и ө з а р а л а - р ы н д а б ө л ү ш д ү р м ү ш л ә р (м ә с ә л ә н , С и б и р и н б и р т а ј ф а с ы н а  к ө р ә ј а л н ы з п ә л ө н к л ә р ө м ә х с у с д а ғ л а р , а ј ы л а р а м ә х с у с  м е ш ә л ә р , б а л ы г л а р а м ә х с у с с у л а р в ә һ ә т т а һ ә р һ е ј в а н г ә б и - 

л ә с и н и н ө з ү н ә м ә х с у с о т у в ә м е ј в ә с и в а р д ы р .)- Һ а з ы р д а  А з ә р б а ј ч а н ә р а з и с и н д ә б и р ч о х б и т к и л ә р ә , д а ғ л а р а в ә к а һ а - л а р а һ е ј в а н а д л а р ы н ы н в е р и л м ә с и д е ј и л ә н л ә р ә д а һ а б и р  с ү б у т д у р . (И т б у р н у , и л а н ј а р п а ғ ы , м а р а л о т у в ә с . б и т к и л ә р , И л а н л ы д а г , И н ә к з а ғ а с ы , е ч и г а ја с ы , М а р а л д а ш , А ј ы  г ә б и р л ә р и , Ч е ј р а н б у л а ғ ы в ә с . ) А ј р ы -а ј р ы һ е ј в а н л а р ы н

11 Т о тем и зм —Ш им али- А м ери ка һи ндулары н ы н ди ли ндә «онун

нәсли» дем әк олуб, ин санларла һејванлар, бэ'зэн дә битки аләм и ара

сы нда ф овгәлтәбии әлагәләрин олм асы һаггы нд а ф антастик ф икирлә-

рин м әчм усундан ибарәтдир. «Тотем » сөзү елм и өдәбијјатда илк дәф ә

XVIII әсрин сонунда иш ләнм иш дир.

104

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 106/215

б ү т л ә р и н и д ү з ә л т м ә к в ә о н л а р а с и т а ји ш е т м ә к а д ә т и А з ә р - б а ј ч а н д а һ ә л ә Е н е о л и т д ө в р ү н д ә н м ө в ҹ у д д у р . Н а х ч ы в а н д а , 

ү л т ә п ә д е ј и л ә н ј е р д ә о н л а р ч а к и л һ е јв а н ф и г у р л а р ы  т а п ы л м ы ш д ы р . Б у ф и г у р л а р ә с а с ә н , ө к ү з , г е ј у н , к е ч и , а т , и т в ә с . и б а р ә т д и р .

0 . Н ә б и б у л л а ј е в Е н е о л и т д ө в р ү н ә а и д һ ә м и н ф и г у р л а р ы  һ а г л ы о л а р а г ү л т ә п ә с а к и н л ә р и н и н д и н и к ө р ү ш л ә р и и л ә  ә л а г ә л ә н д и р и р . А з ә р б а ј ч а н ә р а з и с и н д ә с о н р а к ы д ө в р л ә р ә  а и д б е л ә ф и г у р л а р М и н к ә ч е в и р д ә , Г а з а х д а , Ш а м х о р д а , 

ә д ә б ә ј д ә , Х а н л а р д а , М и л д ү з ү н д ә , Ш а м а х ы д а в ә с . ј е р л ә р - д ә а ш к а р е д и л м и ш д и р . Е р а м ы з ы н ә в в ә л л ә р и н ә д ә к к е н и ш  ј а ј ы л м ы ш б у ҹ ү р ф и г у р л а р ы н и ч ә р и с и н д ә ө к ү з ф и г у р у  ү с т ү н л ү к т ә ш к и л е д и р . Ә м ә к р ә м з и к и м и т а н ы н а н ө к ү з  

ф и г у р у н у Б . Б . П и о т р о в с к и З а г а ф г а з и ј а г ә б и л ә л ә р и а р а с ы н д а м ү г ә д д ә с л ә ш д и р и л м и ш и л к һ е ј в а н л а р д а н б и р и һ е с а б  е д и р . А з ә р б а ј ч а н д а м ө в ч у д о л а н «г ы з ы л ө к ү з » ә ф с а н ә с и  д ә м ә һ з б у н у н л а б а ғ л ы д ы р .

Г о б у с т а н г а ја л а р ы ү з ә р и н д ә һ ә к к е д и л м и ш б и р ч о х ө к ү з , к е ч и , б а л ы г , и т в ә с . һ е ј в а н л а р ы н р ә с м л ә р и д ә т о т е м и з м и н  һ ә м и н д ө в р л ә р д ә ҝ е н и ш ј а јы л д ы ғ ы н ы с ү б у т е д и р . 15 № -л и  г а ја н ы н ү з ә р и н д ә б и р к е ч и , о н у н г а р ш ы с ы н д а и с ә р ә г с е д ә н  

и н с а н р ә с м и һ ә к к е д и л м и ш д и р . 25 № -л и г а ја н ы н ү з ә р и н д ә  и с ә һ е ј в а н л а р ы н г у р б а н л ы г с ә һ н ә с и т ә с в и р е д и л м и ш д и р . Ә н  м а р а г л ы т ә с в и р л ә р д ә н б и р и с и д ә м ү х т ә л и ф һ е ј в а н л а р ы н  ф о н у н д а и н с а н т ә с в и р и н и н в е р и л м ә с и д и р - Б е л ә с ә һ н ә л ә р - д ә н б и р и 78 № -л и г а ја н ы н ү з ә р и н д ә д и р . Б у р а д а б и р ө к ү з ү н  ф о н у н д а ч о х л у г а д ы н ф и г у р у э к с е т д и р и л м и ш д и р .

Һ е ј в а н а т а л ә м и н ә с и т а ј и ш ө з т э ’с и р и н и с ө н ә т к а р л ы г д а  д а к ө с т ә р м и ш д и р . Х ү с у с и л ә , А з ә р б а ј ч а н ы н г ә д и м д у л у с ч у - 

л а р ь і а р а с ы н д а т о т е м и с т и к т ә с ә в в ү р л ә р ө з ү н ү д а һ а а ч ы г  ш ә к и л д ә к ѳ с т э р м и ш д и р . А р х е о л о ж и г а з ы н т ы л а р з а м а н ы  ү з ә ч ы х а р ы л м ы ш ј ү з л ә р л ә з о о м о р ф г а б н ү м у н ә л ә р и б у н у  с ү б у т е д и р .

Г ә б и р л ә р д ә н а ш к а р е д и л м и ш б и р ч о х һ е ј в а н с к е л е т л ө р и  д ә ч о х к ү м а н к и , ә р з а г е һ т и ј а т ы н д а н б а ш г а , һ ә м д ә һ е ј в а н - л а р а е ’т и г а д е д и л м ә с и и л ә ә л а г ә д а р д ы р .

Г е ј д е т м ә л и ј и к к и , с о н в а х т л а р а г ә д ә р б и р ч о х г з б и р и с - 

т а н л ы г л а р д а б а ш д а ш ы ү з ә р и н д ә м ү х т ә л и ф һ е ј в а н в ә х ү с у - с и л ә и т в ә ј а а т т ә с в и р л ә р и н и , в е р и л м ә с и , у з у н м ү д д ө т г ә - б и р д а ш л а р ы н ы н г о ј у н в ә а т ф о р м а с ы н д а һ а з ы р л а н м а с ы н а  д а т о т е м и з м и н г а л ы ғ ы к и м и б а х ы л м а л ы д ы р .

А з ә р б а ј ч а н д а һ е ј в а н ф и г у р л а р ы н ы н к е н и ш ј а ј ы л д ы ғ ы

105

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 107/215

б и р д ө в р д ә а н т р о п о м о р ф ф и г у р л а р м е ј д а н а к ә л м и ш д и р . И н с а н ф и г у р л а р ы н ы н м е ј д а н а к ә л м ә с и и н с а н л а р ы н ө з л ә - р и н ә о л а н м ү н а с и б ә т и н и н н ә т и ч ә с и д и р . Г а д ы н ы н (а н а н ы н ) т ә с ә р р ү ф а т д а к ы м ө в г е ј и , м ә һ с у л д а р л ы г р ә м з и к и м и о н у  ш ө һ р ә т л ә н д и р м и ш , о н у н н ә с и л а р т ы р м а г а б и л и ј ј ә т и и с ә  г а д ы н ы һ ә ј а т р ә м з и к и м и т а н ы т м ы ш д ы р - Б ү т ү н д ү н ј а д а  ч ә м и ј ј ә т и н и н к и ш а ф ы н ы н м ү ә ј ј ә н б и р д ө в р ү н ү н м ә һ с у л у  о л а н б ү т п ә р ә с т л и к х ү с у с ә н , г а д ы н б ү т л ә р и н ә с и т а ј и ш м ә һ з  б е л ә ј а р а н м ы ш д ы . Г ә д и м д ү н ј а н ы н м ә д ә н и ө л к ә л ә р и н - д ә н б и р и о л а н Ј у н а н ы с т а н д а һ ә ј а т ы н ј а р а д ы ҹ ы с ы , а л л а һ - л а р ы н а н а с ы г а д ы н һ е с а б е д и л и р д и . Г ә д и м Ј у н а н ә с а т и р л ә - р и н д ә н б и р и н д ә д е ј и л и р : «Е ш и т м ә н и , о ғ л у м . Д ү н ј а н ы н и к и  б а ш л а н г ы ч ы в а р . Ә н б а ш л ы ч а с ы н с ә б и р и д и р — Д е м е т р и  

а н а . О д у р т о р п а г , н е ҹ ә и с т ә ј и р с ә н а д л а н д ы р ».Ј у н а н д р а м а т у р г у С о ф о к л г а д ы н ы д а ғ л а р ы н п а д ш а һ ы , ә б ә д и һ ә ј а т ы н и с ә а ч а р ы а д л а н д ы р ы р д ы .

С о н в а х т л а р а д ә к б и р ч о х С и б и р х а л г л а р ы а р а с ы н д а и н с а н б ү т л ө р и н ә с и т а ји ш д а в а м е д и р д и .

М и н к ә ч е в н р , Ш а м х о р , Т о в у з , И с м а ј ы л л ы , Ш а м а х ы , Г у т - г а ш е н , Ф ү з у л и , А ғ д а м , Л ә н к ә р а н , Л е р и к р а ј о н л а р ы , Н а х ч ы в а н М С С Р ә р а з и л ә р и н д ә к и л , т у н ч , д а ш ф и г у р л а р б ә б ү т л ә р  

а ш к а р е д и л м и ш д и р . Ч ә м и ј ј ә т и н м ү ә ј ј ә н м ә р һ ә л ә с и н д ә , х ү с у - с и л ә III—I м и н и л л и к л ә р д ә и н с а н б ү т л ә р и н ә с и т а ји ш б ү т ү н  З а г а ф г а з и ј а х а л г л а р ы а р а с ы н д а е ј н и д ә р ә ч ә д ә ја ј ы л м ы ш - д ы . А ш к а р о л у н м у ш б ү т л ә р м ү х т ә л и ф ф о р м а д а д ы р . Г ә д и м  б ү т л ә р ә с а с ә н к и л д ә н һ а з ы р л а н м ы ш г а д ы н ф и г у р л а р ы д ы р . М и н к ә ч е в и р и к , И с м а ј ы л л ы р а јо н у н у н М о л л а И с а г л ы к ә н - д и н и н в ә А ғ д а ш р а ј о н у н у н Ш а м ы л ы к ә н д и н д ә н м э ’л у м  о л а н б у б ү т л ә р и н б а ш ы , ә л л ә р и в ә а ј а г л а р ы г ы р ы л м ы ш д ы р . О н л а р ы н б ә д ә н г у р у л у ш л а р ы е ј н и д и р , һ ө в с ә л ә ч а н а г л а р ы  

о л д у г ч а б ө ј ү к д ү р , һ ү н д ү р л ү ј ү и с з 20—25 с м -д и р . Ф и г у р - л а р ы н б э ’з и л э р и ч ы л п а г , б э ’з и л э р и и с ә к е ј и м л и д и р . Ә к с ә - р и ј ј ә т и н и н б о јн у н д а м у н ч у г д ү з ү м л ә р и в а р д ы р . Б ү т л ә р и н  б а ш с ы з , ә л с и з в ә а ј а г с ы з о л м а с ы н ы б э ’з и т ә д г и г а т ч ы л а р  г ә д и м д ѳ в р д э и н с а н г у р б а н ы а д ә т и и л ә ә л а г ә л ә н д и р и р . С т р а б о н а к ө р ә , г ә д и м А з ә р б а ј ч а н д а и н с а н г у р б а н ы в е р м ә к  а д ә т и в а р д ы р . Б у м ә с ә л ә и л ә ә л а г ә д а р о л а р а г т а р и х ч и М о и - с е ј а л а н к а ј т у к л у һ ә л ә VII ә с р д ә к ө с т ә р и р к и , А л б а н и ј а - 

д а б ү т п ә р ә с т л ә р и н г у р б а н к ә с м ә к ј е р л ә р и в а р и д и .А ш к а р е д и л м и ш б ү т ө в б ү т л ә р и н б а ш л а р ы , ә л л ә р и , а ј а г - 

л а р ы е ј н и в ә з и ј ј ә т д ә к ә с и л м и ш д и р . Г а д ы н б ү т л ә р и н и н б и р  г о л у в з г ы ч ы д и к ә р л ә р и н д ә н г ы с а с ы н д ы р ы л м ы ш д ы р . Б ү - 1С 6

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 108/215

т ө в б ү т л ә р д ә г о л л а р д и р с ә к д ә н ј у х а р ы , а ј а г л а р и с ә д и з д ә н  ј у х а р ы к ә с и л м и ш д и р . Б у н у н л а а ј д ы н о л у р к и , б ү т л ә р и н  к ә с и л м ә с и п р о с е с и м ү ә ј ј ә н г а н у н л а и ҹ р а е д и л м и ш д и р .

1963-ҹ ү и л д ә Ш а м а х ы р а ј о н у н у н Д а ғ о л а н л ы к ә н д и н - д ә т а п ы л а н б и р д а ш б ү т ү н б а ш ы б о ғ а з ы н д а н с ы н д ы р ы л ы б  

а ј р ы ҹ а г о ј у л м у ш д у р .Һ ә м ч и н и н Ш а м а х ы н ы н Д ә р ә Х ы н ы с л ы к ә к д и н д ә та-п ы л м ы ш д а ш б ү т л ә р д ә б а ш с ы з , ө л с и з в ә а ј а г с ы з д ы р .

Д а ш б ү т л ә р ө л ч ү л ә р и н ә к ә р о к и л б ү т л ә р д ә н ф ә р г л ә н и р . О н л а р ә с а с ә н а д а м б о ј д а д ү з ә л д и л м и ш д и р . Б у н л а р ы н б о ’з и - с и ј е н и м ү с ә л м а н д и н и т ә с ә в в ү р л ә р и н и н ј а р а н д ы ғ ы д ө в р д ә  г ы р ы л ы б д а ғ ы д ы л м ы ш д ы р в ә о н л а р д а н г ә б и р и н ү с т ү н ү ө р т - м з к ү ч ү н и с т и ф а д ә е д и л м и ш д и р . Ф ү з у л и р а ј о н у н А р а з ј а г - л а в ө к д и к ә н д и н д ә б у б ү т л ә р и јы ғы б бир т ә п ә н и н а л т ы н д а  

б а с д ы р м ы ш л а р . Б у и с ә к ө һ н ә д и н и т ә с ә в в ү р л ә р и н а р а д а н  г а л х м а с ы в ә ј е н и д и н и т ә с е в в ү р л ә р и н јаранм асы и л ә ә л а - г ә д а р д ы р .

А л б а н и ј а ә р а з и с и н д ә б а ш ы , ә л и , а ја ғ ы о л а н б ү т ө в б ү т - л ә р д ә т а п ы л м ы ш д ы р . Б у н е в б ү т л ә р е р а м ы з ы н I— VIII ә с р л ә р и к ә а и д д и р . Б ү т п ә р ә с т л и к л ә ә л а г ә д а р о л а н б э ’з и  адәтләр инди дә г а л м а г д а д ы р . Ш а м а х ы в ә Г у б а р а ј о н л а р ы - н ы н б э ’з и к ә н д л ә р и н д ә х ә с т ә а д а м ы н с а ч ы н д а н в ә д ы р н а г - 

л а р ы н д а н х ә м р ә г а т а р а г , кичик һәчм дә а д а м һејкели д ү з ә л - д и р в ә х ә с т ә н и н к ө ј н ә ј и н д ә н б и р г ә д ә р ҹ ы р ы б , һ ә м и н һ е ј- к о л и к ә ф ә н ә б ү к ү р л ә р . С о н р а исә о н у агаркб г ә б и р и с т а н - л ы г д а д ө ф н е д и р л ә р в з к у ј а , һемин а д а м ы к х з с т ә л и ј и н и  б ә д ә н и н д ә н ч ы х а р ы л ы р .

С ин иф ли ч әм и јјәти н вә девләтпн м ејдака кәлм әси иләкөһкә ин ам ларла јан аш ы и лк дөвләт ди нләри јаран ы р. Б ун-лард ан да бири астрал ди ни тәсәввүрләр систем иди р-Э сасы кы сэм а чи см ләринә ситајиш тәш кил едөн бу тәсәв-вүрләрнн и зләри нә Һ әлә Т укч дөврү аби дәләриндә тәсадүфолѵ нур. Һ әм ин дөврүн бир чох габлары ны н үзәрин дә күнә-ш ин ром зи ким и свасти ка12 тәсвири верилм иш дир. Ә сасәнШ әргдә м ејдана кэлэн свастиканы н бэ’зи халглар дининнш ан ким и и кди дә истиф адә едир.

К еолит дөврүкдән б аш лајараг А зәрбајчанда м үхтәли фпредм етләрин , хүсусилә ки л габлары н , м етал әш јалары нузәркнд ә, һәтта гајаүстү тәсвирләрдо һәм ин н иш ана т е з - т е з  

саст к ө л м с к олар. Т әдгпгатчы лар свасти каны о д у н а л ы н -і2 С вастика—һинд сөзүдүр, «јахш ы олм аг» дем әкднр У члары

Д \'збучаг ш әклиндә әји лм и т хачш экилли дини ниш анды р.

107

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 109/215

м асы рәм зи сајы лан хач ниш аны ны н бир ф орм асы һесабедирләр. О д ким и К үнәш ин дә истилик верм әк вә иш ы гсачм аг габилијјәтини илаһиләш дирм иш ин санлар, учларыәјилм иш вә һәр зам ан дөвр едән хач ниш аны ны К үнәш инрәм зи ким и гәбул етм иш ләр. А зәрбајҹан әразисиндә К үнә-

ш ин рәм зи тәсвири илә јанаш ы , онун өзүнүн тәсвирләринәдә тәсадүф олунм уш дур. Гобустан гајалары нда, бир чохгајалы глары н бурну үзәриндә ш үа сачан күнәш ин тәсвиригәдим А зәрбајҹан сакинләринин дини тәсәввүрләри иләбағлы ды р.

А страл дини тәсәввүрләр тәкчә К үнәш ә дејил, һәм чи-нин дикәр сәм а чисим ләринә (А ја вә улдузлара) ситајишф орм асы нда да өзүнү көстәрир. Бу бахы м дан М инкәчевир-дә тапы лан вә ерам ы зы н әрәф әсинә аид едилән даш м өһүрхүсуси м араг доғурур. Б у м өһүрүн үзәриндә әлләрини көј-дәки улдузлара сары галды рм ы ш инсан тәсвир едилм иш дир.

А страл дини тәсәввүрләр сон вахтларадәк јаш ам ы ш ды р.Н азы рда У лдузтәпә, А ғоғлан, Д әдәкүнәш , С ары баба,Ш әм си гәбри пирләри, ш үбһәсиз, астрал тәсәввүрләрләбағлы ды р.

Т арихи м әнбәләр сүбут едир ки, христианлы ға гәд&р

А зәрбајчанда өсас дини м әркәз м э'бэдлэр олм уш дур. Јуха-ры да көстәрдијим из ким и, бир чох рајонлары н әразисиндәһәм ин м э’бэдлэрин галы глары арты г тапы лм ы ш ды р*

А ЗӘ РБА -ЈЧ А Н Ы Н И Л К О РТ А Ә С Р А БИ Д Ә Л Ә РИ

Е рам ы зы н II I—IV јүзилләриндән Г аф газ А лбанијасы ны нигтисади, ичтим аи вә м әдәни һәјаты нда јени бир м әрһәләбаш ланы р. Бу дөвр А лбани јада јени игтисади-ичтим аи ф ор-

м асија олан ф еодализм ин тәш әккүлү, христианлы ғы н дөвләтдининә чеврилм әси, јерли әлиф баны н кәш ф и, бир сы рајени типли ш әһәрләрин јаранм асы ким и чох м үһүм һади-сәләрлә сәҹијјәләнир.

И лк О рта әсрләрдә А лбанија әразиси бир тәрәф дәнС асани, дикәр тәрәф дән Б изанс им перијалары ны н дөјүшм ејданы на чеврилир. Ө лкәјә јаделлиләрин арам сы з һүҹум -лары баш ланы р. Н әһајәт VII әсрдән А лбани јаны хилаф әт

гош унлары иш ғал едир. Б үтүн бунлар археолож и абидә-ләрдә өз вксини тапм ы ш ды р.И лк О рта әсрләр үчүн характери к чәһәтләрдән бири

бу довр абидәләриндә м әдәни тәбәгәнин зәнҝи н олм ам асы -108

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 110/215

И лк орта әсрләрә аид I

ды р. Т эдгигат апары лм ы ш илк ф еодализм дөврүнә аид эк-сэр абидэлардэ бу һал м үш аһидә едилм иш дир. Б у хүсусиј-јәт гокш у Е рм әнистан вә К үрҹүстан абидәләрикдә дә излән-м иш дир. Б у дөвр археолокијасы нда даһа бир ҹәһәт сәнәт-

карлы ғы н м үхтәлиф саһәләриндә хүсусилә ки л габ истеһ-салы нда катурал истеһсал ф орм асы ны н үстүн м өвге тутм а-сы ды р. Б у исә м әһсулун кејф ијјәтҹә аш ағы дүш м әсинә сә-бәб олм уш дур.

! 0Э

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 111/215

1—үзук м өһүр, 2 —зооы орф тәсвирли гы раг (Бакы ),S—ш ар—габ, конусзары гае.

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 112/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 113/215

М еталдан вэ ҝилдән һазы рланм ы ш чы раг вө бухурдаи

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 114/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 115/215

М инкәчевирдән тапы лм ы ш үзәрнндә албан јазы сы олан әш јалар

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 116/215

    д    м    г    а

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 117/215

С он 30 ил әрзиндә М инкәчевирдә, К өвургалада (А ғдамрајону), Х ы ны слы да, Т орпаггалада, (Гах рајону), А ғоғлан-да, Ш ам ахы рајонунун Ш әркаһ абидәсиндә, Гәбәләдә, К ил-ки лчај м үдаф иә сәддиндә, Г утгаш ен рајонунун К илсәдағ

м й’бэдиндэ апары лм ы ш археолож и тәдгигатлар, М ил-Гара-бағ, М уған, Гәрб вә Ш им ал-Ш әрги А зәрбајҹан әразисиндәгејдә алы нм ы ш м үхтәлиф характерли абидәләр А лбанија-ны н илк О рта әсрләр м адди -м әдәнијјәти һаггы нда м үәјјәнтәсәввүр јарады р.

И лк О рта әсрләр дөврүндә тәсәррүф ат саһәсинин әсасм өнбәји олан кәнд вә кәнд әһалиги, үм ум ијјәтлә. деврүнигтисади вә иҹтим ак һадисәләриндә м үһүм рол ојнам ы ш -дыр.

К . М аркс вә Ф . Е нкелс көстәрм иш ләр ки, әкәр А ктикдөврдә әсас чы хы ш негтәси әтраф ы илә бирликдә ш әһәролм уш дурса, орта әсрләрдә бу ролу әсасән кәнд ојнам ы ш -ды р. Ь этта Ф . Е нкелс ҝөстәрир ки, орта әсәрләрдә кәндләригтисади ҹәһәтдәк ш әһәрләр үзәриндә һөкм ран м е в г е тутур-Д У -12

И лк О рта әсрләрдән баш лајараг ш әһәрләр сәнәткарлы гм әркәзләринә чеврилир. К әнд јаш ајы ш м әскәнләри исә өзүн-

дә кәнд тәсәррүф аты ны н вә м алдарлы ғы н бүтүн саһәләринибирләш дирм әклә бәрабәр онларда һәм дә ајры -ајры сәнәтсаһәләри јајы лм аға баш лајы р.

Б у бахы м дан М инкәчевирдә тәдгиг олунм уш ики в ә үчнөм рәли јаш ајы ш јерләри олдугҹа бөјүк әһәм ијјгт кәсбедир. 2 № -ли јаш ајы ш јери К үр чајы ны н сол еаһилиндә14 һектара јахы н бир әразини әһатә едир. Јаш ајы ш јери-нин ҹәнуб-ш әрғиндә онунла һәм девр олан дулус күрәләривә гәбиристанлы г, орадан 2 км аралы да К үр чајы ны н јуха-

ры ахары нда 5 һектарлы г бир тәпә үзәриндә исә 3 № лијаш ајы ш јери өјрәнилм иш дир. А рхеолож и газы нты лар һәрики јаш ајы ш јеринин II I—XIII әсрләрдә м өвҹуд олдуғунусүбут етм иш дир. Бу јаш ајы ш јерләриндә 4—4,5 м галы н-лы ғы нда олан м әдәни тәбәгәдә 3 тикинти лајы аш кар едил-м иш дир. (И лк тикинти дөврү II I—V, орта тикинти дөврүV —'VIII, III тикинти дөврү исә IX —X III әсрләри әһатәедир). Т икинти галы глары јаш ајы ш евләриндән, тәсәррүф ат

биналары ндан в ә м ә’бәдләрдән ибарәтдир.С аһәси 10— 14 кв.м олан дөрдкүнҹ отаглары н чоху м өһ-рәдән инш а едилм иш дир. Д иварлары н галы нлы ғы 0,50—0,80

12 К . М аркс вә Ф . Е нкелс. С ечилм иш әсәрләри, ч. 1, В ., А зәр-ж әш р, 1978, сәһ. 11.

116

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 118/215

м -дир. II тикинти дөврүнә аид биналары н инш асы нда 45хх32х10 м өлчүлү чиј кгрпичдэн, сам ан гары ш ы глы килм әһлулундан кениш истиф адэ едилм иш дир. Д иварлары нгалы нлы ғы 1,2 м -дир. О таглардан бири дүзбучаглы 20-25кв. м өлчүдәдир. М инкәченир евләринии үстүнүн гам ы ш лаөртүлдүјү еһтим ал едилир. VI—-VII өсрләрдән исә гам ы ш

кнрәм итләрлә әвәз олунур. О таглары н дөш әм әси әсасән кил-лә суванм ы ш , һам ы сы нда очаг јерләри м үш аһидә едилм иш дир. М үрәккәб гурулуш лу күрәләрдә чох күм ан ки, исти-ликлә јанаш ы , һөм дә хөрәк биш ирилирм иш .

О таглары н ичәркеикдә вә һәјәтдә тәсәррүф ат гујулары -на тәсадүф едилм иш дир. О тагларда әрзаг сахлам аг үчүнири күпәләр басды ры лм ы ш ды р.

М инкәчевирин јаш ајы ш евләриндән м әтбәх вә сүф рә габ-

лары илә јанаш ы , әм әк аләтләри—кога, әрсин вә с. м әиш әтеш јалары да аш кар едилм иш дир. О нлар өз ф орм асы ны букүнөдәк сахлам ы ш ды р.

П лк орта әсзрләриы чсх м араглы ш әһәр типли јаш ајы шјерләрикдән бири Т о р и а г галадьір. Б у абидә А лазанчајы ны н сол саһилиндә ејни адлы тәпәнин үстүндә индикиГах ш өһәриндән 25 км ҹәнуб-гәрбдә јерләш ир. У зунсовпланда олан тзпәнин ш им ал-ш әрг вә ҹәнуб-гөрб истигам ә-тиндә узунлуғу 500—510, ени исә 150—160 м -дир. Ү м ум и

саһәси 1,5 һ ктарды р.Т српаггаладан бина галы глары , тзпдир вә оҹаг јерләрп.истеһсалат очаглары , тәсоррүф ат күпләри, дулус вә ш үш әм э’м улаты ны н м үхтәлиф нүм унәләри вә сүм үк галы гларыүзрә чы хары лм ы ш ды р.

Т орпаггаланы н VII газы нты саһәсиндә аш кар олунм ушбеш отағы н (отаглары н һам ы еы јанм ы ш ды р.) диварларычиј кәрпиҹдән һөрүлглүш , таваны нда исә ағаҹ м атериалла-ры ндан истиф адэ едилм иш дир. М араглы ды р ки, оҹаг јер-

ләриндә чохлу гарғадузу тапы лм ы ш ды р. К өрүнүр, гарға-дузундан көн-дәри аш ы лам агда вә отаглары н диварлары -ны н ағарды лм дсы нда истиф адэ едилм иш дир.

Т әдгигатлар кәстәрм иш дир ки, Т орпаггалада хүсусисәнәткарлы г м әһәлләси м өвҹуд олм уш дур. Б урада ики әдәддулус вә кәрпи ч күрәси, һәм чинин ш үш ә истеһсалы очағыаш кар олунм уш дур. Д улус күрәләри еллипсвари олуб, икијаруслудур. Һ әр ики күрәдә ш ирсиз сахсы габлар истеһсаледилм иш дир. К әрпи ч биш ирилән күрә исә Загаф газијаархеолож и газы нты лары ндан тапы лм ы ш инш аат м атериалы оҹағы ды р.

4 7

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 119/215

Т орпаггалада эн надир галы г ш үш ә истеһсалы очағы -ны н аш кар олунм асы ды р. Д өрдкүнҹ ф орм ада, олдугҹасәлигәли һөрүлм үш бу оҹағы н ичәрисиндәк чохлу ш үш әгалы глары тапы лм ы ш ды р.

Јаш ајы ш јеринин алты нда күп вә торпаг гәбирләри вә

јахы нлы гдакы әразидә С аггы злы г дејилән јердә исә христиан гәбирләри үзә чы хары лм ы ш ды р.Т орпаггалада II I—XV әсрләри әһатә едән 2-4 м галы н-

лы ғы нда м здәни тәбәгә вар. Т әпәнин әтраф ы ндакы 1,5—2м һүндүрлүкдә хүсуси м үдаф иә сәдди, м әдәни тәбәгәдәнм әиш әт әш јалары илә јанаш ы дулус күрәләри вә ш үш әистеһсалы оҹағы ны н аш кар олунм асы бураны ш әһәртиплијаш ајы ш јери адланды рм аға им кан верир.

И лі: О рта әср ш әһер тип ли өн м өһтәш әм јаш ајы ш м әскән*

ләрин дән бири К овургала абкдәсидир.Х арабалы ғы индики А ғдам рајонунун Бојөһм здли кән-

ди әразисиндә јерләш он бу абидә кениш саһәјә м аликди р.М әркәз һиссәси дүз сзтһлидир. Ә траф әразидән 6—8 м јүк-сәкликдәдир. Б урада илк археолож и тәдгигатлар 1958-чиилдә апары лг.іы ш ды р. Г асы нты лар нетичөсиндә бу тәпәдәIII—V әсрләрдән баш лајараг X —XI јүзиллијә годәр јаш а-јы ш ы өзүндө әкс етдирән 4 м галы нлы ғы кда м әдәни тәбәгәүзә чы хары лм ы ш ды р. Јаш ајы ш јериндә әсас ин ш аат м атериалы ккм и даш дан, биш м иш вә чиј кәрпиҹдән, кирәм ит-дән истиф адэ едилм иш дир.

Б икалар јүксәк сәнәткарлы гла тикилм иш дир. А ғ даш -дан инш а едилм иш христиан м э’бэди К овургала м е’м арлы -гы ны характеризә етм әк үчүн ән јахш ы нүм унәдир. Ш әргһиссәсиндә хүсуси отагдан ибарәт олаи м еһраб еллипсзари-дир. Т әдгигатчы лар м э’бэдин дорд гапы сы олдуғуну аш каретм иш ләр. Д өш өм ә һам ар јонулм уш даш ларла өртүлм үш -

дүр. М ә’бәддән даш сәндугә гәбри аш кар олунм уш дур. С ән-дугәнин гапағы үзәриндәки јазы дан ајды н олур ки, бурадаА лбан һөкм дары К ам ам аны н гардаш ы дәф н едилм иш дир-

К овургаладан да!іа бир нечә јаш ајы ш бинасы ны н галы глары үзә чы хары лм ы ш ды р. Д өрдкүнч ф орм алы бу бинала-ры н бүнөврәси чај даш ы ндан, үст һиссәеи исэ ar даш данһөрүлм үш дүр.

Ә кәр К овургаладан аш кар олунм уш бу га.ты глар илкорта әсрләр үчүн сәҹијјәвидирсо, окдан бир гәдәр чәнуба

«Х ы рм анлар јгри» дејилән саһәдә тапы лм ы ш әззм зтли м ә’-бәд ком плекси сон антик деврә аидди р. Б у м э’бэд ири, чи јкәрпичләрдән һерүлм үш бир нечә отагдан вә үм укп саһәси

118

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 120/215

тәхм ин ән 210 кв. м олан салондан ибарәтдир. К ом плексиндиварлары ны н галы нлы ғы 2,1 м -дир. О нун ејваны нда даш -дан јонулм уш көзәл сүтуналты лар варды р.

К овургаладан тохуҹулуг, дулусчулуг, зәркәрлик вә ш үш зистеһсалы на даир хејли ф актик м атериал топланм ы ш ды р.Л акин К овургаланы дикәр һәм дөвр абидәләриндән ф әрглән-дирән бурада хы рда-нәф ис сәнәткарлы ғы н вә тохуҹулуғункени ш јајы лм асы ды р. А хтары ш лар зам аны зәркәрлијә вәтохучулуға аид әм әк аләтләри коллексијасы топланм ы ш ды р. К овургала сакинләри Јахы н Ш әргин бир чох өлкәлә-ри илә игтисади вө м әдәни әлагәдә олм уш дур.

Г азы нты лар зам аны С уркјадан кәтирилм иш ш үш ә габ-лар, Б изанс им ператорлары ады ндан зәрб едилм иш пул-

лар, И ран м әнш әлн бәзәк әш јалары вә с. аш кар олунм уш -дур. И лк О рта әсрләрдә К овургалаја Д әрәарасы дејиләнјердәки булагдан түнкләрлә ичм әк үчүн су кәм әри, Г абар-ты чајы ндан исә тәсәррүф ат әһәм ијјәтли су архы чәкил-м иш дир.

Т әдгигатчы лар Ҝ овургаланы н әсил ады барәдә м үхтә-лиф ф икирләр сөјләм иш ләр. Б у абидәнин јери һөкм дар нәс-линә м әхсус гәбиристанлы ғы н м әһз бурада јерләш м әси вәдолајы да олса бэ’зи м әнбә м э’лум атлары бураны А лбан

һөкм дарлары ны н јај игам әтҝаһы ким и ш өһрәт газанм ы шА л у е н ш әһәринин галы глары олм асы ны сөјләм әјә им канверир.

А луен ш әһәри орта әсрләрдә Б әрдәдән Д әбилә (Д винә)кедән тичарәт јолун да јерләш м иш дир. Н әм ин јолун излә-ринә инди дә тәсадүф едилир. Б у јол үзәриндә илк ш әһәр-тип ли јаш ајы ш јери дә м әһз К овургалады р.

А лбан һөкм дары ны н гардаш ы ны н гәбринин бурада олм а-сы да тәсадүф и дејилдир. Ч үнки А луен ш әһәри А лбанла-

ры н дини вә ичтим аи тәдбирләринин кечирилди ји әсас јериди. С адалады ғы м з бүтүн кејф ијјәтләр К овургаланы өлкә-нин дини зәм индә инкиш аф етм иш ән м өһтәш әм јаш ајы шм әскәнләри ҹәркәсинә аид етм әјә им кан верир.

IV әсрин 20-чи нлләриндә А лбанијада христнанлы ғы ндөвләт дпни е’лак олунм асы өлкәдә христиан еһкам лары -на м үваф иг м э’бэдлэр ннш а олунм асы на сәбәб олду. Ү м у-м ијјәтлә, А лбан хрзістианлы гы нда дѳрд нѳз м э’бэд вә јаибадәткаһ ин ш а едилм иш дир. Б унлар садә, узунсов, бирнеф лк заллардак, м үрәккәб м е’м арлы г гурғусу олан даи-рәви м э’бэдлэрдэн, христианлы гы н ән кени ш јајы лм ы шабидәси олан үч неф ли базилнкалардан, м еһраблы вә ја

119

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 121/215

м еһрабсы з тикилм иш кичик сөвм әләрдән ибарәтдир. Д инитәләбләрин там ф орм алаш м ады ғы бир дөврүн м әһсулу оланбир неф ли, садә ф орм алы м э’бэдэ М инкәчевирдә вә К овур-галада тәсадүф едилм иш дир. М үрәккәб гурулуш лу даирә-ви м э’бэдлэр исә Г утгаш ен рајонун да, К илсәдағ дејилән

јердә вә Г ах рајоиунун Л әкит кәндиндәдир. Ө з гурулуш унугәдим Ш әрг м е’м арлы ғы ндан көтурм үш , м әркәздә овал,күм бәзвари өртүјү олан дикэр м э’бэдлэр групу исә Гара-бағда, Ш әки, Загатала зонасы нда өјрәнилгдиш дир. А хы ры н-чы лар христиан еһкам лары бахы м ы ндан там ф орм алаш -м ы ш

б ә  

хри стианлы гдан әззәлки абидәләрин бир чох еле-м ектләрини озүндә сахлам ы ш ды р.

Г азы нты лар зам аны христианлы ғы н ән кекиш јајы л-м ы ш абидәси олан үч неф ли базили калар М инкәчевирдә,

М үгәддәс Јели сеј м э’бэди ком плексиндә, Х отовәнкдә, А ғоғ-ланда, Г ум да вә с- јерләрдә гејдә алы нм ы ш вә гисм ән тәд-гиг едилм иш дир. Бу м э’бэдлор гәрб—ш әрг истигам әтпндә,гапы сы Гәрбә, м еһрабы исә IXIəprə доғру тикилирди. Mə’-бәд залы даш вә ја кәрп ич сүтунларла үч һкссәјә (неф лә-рә) бөлүнүрдү. Б ир гајда олараг м әркәз иеф ин гарш ы сы н-да овал ф орм ада м еһраб јүксәлдилир, сағ вә сол неф ләргарш ы сы нда исә ҹүббәханалар13 инш а едилирди. Б азили ка-лары н кирәчәјиндә бир гајда олараг дәһлиз тикилир, дәһли-зин үстә исә зәнкхана гурулурду.

А лбан христианлы ғы ны н ән кениш јајы лм ы ш абидәсикичи к сөвм әләрдир. С аһәси 6,5 м -дән 1^-16 м -дэк олан бусөвм әләр ә.сасән тиҹарот јоллары үзәриндә, бөјүк м э’бэдлэ-рнн һәјотиндә, көч јоллары ны н кәнары нда, бэ’зэн исәтәбирүстү абидә ким и ин ш а едилирди. О нлар м еһраблы вәм еһрабсы з олурдулар.

А ғдам , К әлбәчәр, Л ачы н, Г убадлы вә б. рајонлары н

әразисин дә албан хри стианлы ғы на аид м ағара—м э’бэдлэрдә гојдә алы нм ы ш вә гисм ән ејрәнилм иш дир. С ы лды рьшгајалы гларда тикилм иш бу м э’бэдлэр әрәб иш ғалы ндан сон-ра даһа да артм ы ш ды р.

Л акин христианлы г А лбани јада Е рм әнистан вә К үрҹүе-танда олдуғу ким и дэрин кѳк сала билм әм иш дир. Б унунәсас сәбәби, хри стианлы ғы н дахилиндә үч бөјүк ҹәрәјаны н(М оноф изитләрин, диоф изитләрин вә несторианлары н) бир-бири илә кәскин м үбаризәси, С асанилэрин дѳвлэт дини

13 Ч үббәхана—К илсәләрдә м еһрабы н cap вә сол тәрәф ләринд

тики лм иш кичи к отаглара дејилир.

120

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 122/215

олан Зәрдүш тлүјүн А лбани јада кү члү тэ’сири вә нәһајәтөлкәдә ибтидаи дини тәсәввүр галы глары ны н чох олм асыиди . Б еләликлә, дини һәрч-м әрчлик вә деврүн сијаси вәзиј-јәти әрәб иш ғалы ндан сонра әһалинин күтләви ислам лаш -м асы на сәбәб олду. А лбанијаны н азлы гда галан христиан

әһалисинин бир гисм и ерм әни григорјан килсәсинин , дикәриисә күр ҹү диоф изит килсәсинин тэ’сири алты на дүш дү.

Х ристианлы г А зәрбајчан А рхеолоҝијасы нда м үәјјән м әр-һәлә тәш кил едир.

Х ристиан әдәбијјаты ны әсас күтлә арасы нда јајм аг зә-руәти V әсрдә ортаЈа чы хды - Бу м әгсәдлә А лбан һөкм дарыА рсваһаны н вә јерли зијалы Б ени ам инин тәш әббүсү иләА лбан әлиф басы јарады лды , өлкәдә м әктәбләр ачы лды .

Јухары да гејд етдијим из ким и бу јазы лары н бөјүк бирколлексијасы М инҝәчевир газы нты лары зам аны аш каролунм уш дур.

И лк О рта әсрләрин м е’м арлы г абидәләринин бөјүк биргрупу м үдаф иә истеһкам лары ды р. Т әкҹә ону дем әк киф а-јәтдир ки, илк орта әсрләрдә А лбани јаны н ш им алы нда м әш -һур А лбан кечиди гарш ы сы нда Д әрбәнд, С ам ур, Ҝ илкил-чај (Ш абран) вә Б еш барм аг ким и чох м өһтәш әм м үдаф иәсәдләри инш а едилм иш дир. Јүксәк дағ зирвәси илә била-

васитә дәнизи бирләш дирән бу сәдләр һәм ш им алда, (Д әр-бәнд) вә һөм дә ән чәнубда (Беш барм аг) гош а гала дивар-лары ндан ибарәт олуб, С асаниләр дөврүндә инш а едилм иш дир. Д әрбәнд сәддиндән баш га галан сәдләр чиј кәрпиҹдән,һам ы сы ны н бүневрәси исә биш м иш ҝәрпичдән тикилм нш -дир.

К илкилчај вә Д әрбәнд сәдләри даирәви бүрҹләр силси-ләсинә м алик олм агла хүсуси нары нгала илә там ам лан-

м ы ш ды р. К илки лчај сәддинин нары нгаласы Ч ы раггалаады илә таны нан јүксәк бир дағы н зирвәсиндә инш а еди лм иш дир.

И лк О рта әсрләрин ән м өһтәш әм м үдаф иә тикилиләрин-дән бири дә ин дики И см ајы ллы рајонунун Т алы стан кәндиәразисиндәки Ч аванш ир галасы ды р. Д икәр гала Загаталарајону әразисин дә ејрәнилм иш дир. Н әһајәт, даһа м үрәккәбплана м алик олан белә абидәләрдән бири ин дики М арда-керт рајону әразисиндәки м әш һур Ч араберт галасы ды р.

Б изанс, Х әзәр, С асани, сонралар исә әрәб тәһлүкәсинәгарш ы уҹалды лан сәдләр А зәрбајчан м е’м арлы г сәнәтиндәхүсуси бир м әрһәлә тәш кил едир.

121

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 123/215

ГӘ БИ Р А БИ Д Ә Л Ә РИ

И слам а гәдәрки дөврүн гәбир абидәләриндә ваһид адәт-ән’әнәјә тәсадүф олунм ур. Ү м ум ијјәтлә, илк орта өсрләрдәдөрд груп гәбир абидәләринә тәсадүф едилир: күп гәбир-

ләри, катаком балар, даш гутулар вә м үхтәлиф тип христиан гәбирләри.

С он вахтлара гәдәр күп гәбирләриндәки дәф н адәтининА зәрбајҹанда б. е. II әсринә гәдәр давам етдији күм ан еди-лирди. Л акин Ш ам ахы ны н Б ағы рлы кәнди әразисиндәШ әЈкаһ адлапан јердә әјрәни лм иш күп гәбирләр бу дәф надәтин ин А зәрбајчанда VIII әсрәдәк давам етдијини сүбутетди.

Ш әркаһ күп гәбирләри 1 —1,5 м дәринликдә, м үхтәлифистигам әтләрдә басды ры лы рды . Ә ввәлки доврдә олдуғуким и, бурада да өлү бүкүлү вәзијјәтдә, сағ вә ја сол бөјрүүстә гојулм уш дур. Ш әркаһ күп гәбирләриндән илк ортаәсрләр үчүн характери к м адди-м әдәни јјәт галы глары топ-лаим ы ш ды р. Бу м атериаллары н ичәрисиндә И ран м әнш әлим адди-м әдәнијјәт галы глары на даһа чох тәсадүф едилир.М араглы ды р ки, күп гәбирләринин м атериаллары , даш гуту вә катаком ба гәбирләринин аваданлы глары илә ејни-

дир. И лк орта әсрләрә аид күп гәбирләри һәләлик анҹагШ әркаһдан тапы лм ы ш ды р. Ш ирван әразиси үчүн характерик гәбир абидәләринин бир групуну да Х ы ны слы данаш кар олунм уш Д аш гуту гәбирләри тәш кил едир. Б у гәбир-ләрин дөрд тәрәф инә даш ловһәләр дүзүлм үш дүр. Јан даш -лары н һүндүрлүјү 0,9, узунлуғу 6,6-2,6, ени 0,4-0,9 м -дир.К үп гәбирләриндә олдуғу ки м и бурада да скелетләрин ва-һид истигам әти јохдур. Д аш гуту гәбирләриндән кил габ-лар, ш үш ә вә м етал предм етләр, бәзәк әш јалары , һәм чинин

әм әк аләтләри тапы лм ы ш ды р.И лк ф еодал доврү гәбир тип ләриндән бири дә катаком

балар олм уш дур. О рта әср катаком балары әввәлки дөврдә-киләрдән өз гурулуш уна көрә ф әргләнм ир. Б у ф икри онлар-дакы дәф н адәти вә аваданлы г һаггы нда дем әк олм аз.

И лк орта әср катаком балары нда коллектив дәф н адәти-нә даһа чох тәсадүф олунур. Б э’зэн бир катаком бада 15скелет м үш аһидә едилм иш дир. Һ әм чинин бу катаком ба-

ларда гәбир м атериалы азды р.А лбани јада хри стианлы г гәбул едилдикдән сонра гәбир

адәтләриндә дә ҹидди христианлаш м а кедир. Х ристиан

122  '

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 124/215

гәбирләри һәм торпагда газы лы р, һәм дә даш гуту ф орм а-сы нда дүзәлдилирди.

һәр ики нөв гәбир типи дем әк олар ки, Г аф газ А лбани-јасы ны н бүтүн әразиси үчүн сәҹијјәвидир.

Л акин христиан гәбирләри үчүн ән ориж инал ф орм а-

лардан бири даш сәндугәләрдир. Гәбәлә, Ш әки, Б әрдә, М ир-бәш ир, А ғдам , М ардакерт рајонлары әразисиндә м үш аһидәолунм уш бу абидәләри ағ даш дан јонулуб, ағзы гапаглы -ды р. У зунлугу 1,7 м , ени 48—50 см -дир. Бу тип гәбирләрһеч ш үбһәсиз варлы адам лар үчүн дүзәлдилм иш дир.

Х ристиан гәбирләриндә елүнү архасы үстә, әлләри га-ры н бош луғунда чарпазлаш м ы ш һалда дәф н етм иш ләр. Б угәбирләрдән хы рда бәзәк әш јалары нәзәрә алы нм азса,баш га аваданлы г тапы лм ам ы ш ды р.

Ш Ә Һ Ә РЛ Ә Р

А зәрбајҹаны н орта әср ш әһәрләринин тәдгигинә һәлә1920—1930-чу илләрдә баш ланм ы ш ды р вә о вахтдан бәриГәбәләдә, Б ејләганда, Ш ам ахы да, А м арасда, Х арабаки-ланда, Х унанда (Т орпаггала), Ш абранда, Б акы да вә дикәрабидәләрдә кениш м игјаслы , Б әрдә, Н ахчы ван вә дикәр ш ә-

һәрләрдә исә кәш ф ијјат характерли археолож и газы нты ларап ары лм ы ш ды р.А зәрбајчан әразисиндә ш әһәрләрин и нкиш аф ы үч м әр-

һәлә кечм иш дир. И лк м әрһәлә е. ә. I м ин иллијин II јары -сы ндан ерам ы зы н I II—IV әсрләринәдәк бир дөврү әһатәедир. Ф еодализм ин тәш әккүлүндән, јени ф еодал дөвләтлә-ринин јаранм асы на гәдәрки дѳвр (IV—IX әсрләр) II м әрһә-лә, IX әсрдән ф еодал?ізм ин сүр’әтли инкиш аф ы вә ајры -ајры ф еодал дөвләтләринин јаранды ғы дөвр III м әрһәләдир.

Гәбәлә, Н ахчы ван, Ш ам ахы , Д әрбәнд вә баш га ш әһәрләрһәр үч м әрһәләдә м овчуд олдуглары ндан онлары н тарихихүсуси м араг доғурур.

Т әәссүф ки, индијәдәк гәдим вә орта әсрләрә аид м әнбә-ләрдә ады чәкилән бир чох ш әһәрләрин јери дәгигләш м ә-м иш , хәритәси тәртиб едилм әм иш дир. А зәрбајчанда К овур-гала, Т орпаггала, Ш әркаһ вә с. адларла таны нан хејли ш ә-һәр харабалы глары да бәллидир- Б у ш әһәрләрлә бағлы бирчох ф актлар һәлә дәгигләш м әм иш дир. һазы рд а ш әһәрләрин

тәдгиги бир нөв өзүнүн баш ланғы ч м әрһәләсиндәдир.Бәш әр тарихиндә ш әһәрләрин м ејдана кәлм әси вә инки

ш аф ы зәм ини м үхтәлиф олм уш дур. Бир чох тәдгигатчы лар

123

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 125/215

ш әһәрләрин бир груп ф еодал м аликанәләри вә ја дини иба-дәт ком плексләри, јахуд да хы рда базарлар вә карвансара-лар зәм ининдә м ејдана кәлди јини иддиа едирләр. Ү м ум иј-јәтлә, көтүрдүкдә исә дем әк лазы м ды р ки, тарихән ш әһәр-ләр инзибати, һөрб Eg тичарәт м әркәзләри ким и м ејдана

ҝәлм иш дир. А м м а јаранм а зәм ининдән асы лы олм ајараг6ә’зи үм ум и чәһәтләр онлары н һам ы сы ны бирләш дирир.М әсәлән, ш әһәрләрин ин киш аф ы нда әсас ролу сөнәткарлы гвә тичарәт ојнам ы ш ды р. Бу бахы м дан, А зәрбајчаны н азгала бүтүн ш әһәрләрини өлкәнин игтисади м әркәзлөри сај-м аг олар. Д икөр үм ум и чәһәт ким и онлары к план гурулуш -лары ны ҝөстәрм әк лазы м ды р. Ч үнки баш га ш әрг ш әһәрлә-ри ким и, А зөрбајчаны н инкиш аф етм иш орта әср ш әһәр-ләринин һам ы сы үч һиссәдән, нары нгаладан, ш әһристандан

вә рабаддан ибарәтдир.Ш әһәрләрин нары нгаласы , үм ум ијјәтлә, ш әһәр әразиси-

нин ән јахш ы јериндә (јүксәкликдә, су м әнбәјинә јахы н,м үдаф изси әлвериш ли јердә) тикилир вә бир гајда оларагонун әтраф ы на ајры ча гала динары чәкилирди. Ш әҺ әринбу һиссәси өз тики лиләрини н сы хлы ғы , су тәчһизаты , кана-лизасија систем и вә с. илә ди кәр саһәлөрдән есаслы еурәт-дә ф әргләнир.

Б ир гајда олараг нары нгала диварлары ндан кәнардаш әһристан јерләш ир. Б урада әсасән сәнәткарлар вө тачир-ләр јаш ајы р. Јаш ајы ш евләри илә јанаш ы ш өһриетандабазарлар, карвансаралар, һам ам лар, м үхтөлиф сәнәт е’м а-латханалары вә с. иҹтим аи биналар тикилирди. О рта әсрш әһәрләрини н ш әһристан һиссәси дә хүсуси гала диварыилә дөврәләнм иш дир.

Ш әһәрләрин рабад һиссәси адәтән ш әһристан ди варлары ндан кәнарда олур. Б урада јаш ајан әһали әкинчилик вә

ја м алдарлы гла м әш ғул олурдулар.И нкиш аф етм иш орта әср ш әһәрләриндән ф әргли оларагилк орта әср ш әһәрләриндә рабад јох иди. И слам агәдәркиШ әрг ш әһәрләринин п лан гурулуш ундан даны ш аркән көр-кәм ли ш әргш үнас В. В . Б артолд ҝөстөрирди ки , бу дөврдәш әһәрләр анчаг ики һиссәдән, н ары нгаладан вә ш әһристан-дан ибарәт олм уш вә һәм ин һиссәләр бир-бириндән әсаслысурәтдә ф әргләнм иш дир. К оркәм ли алим ин ф икриичә беләбөлкү ш әһәрләрин инзибати вә сосиал характериндөн ирә-

ли кәлм иш дир. А зәрбајҹаны н археолож и ҹәһәтдән кеништәдгиг едилм иш ш әһәрләринин тим салы нда бүтүн бу чәһәт-ләри даһа ајды н көрм әк м үм күндүр.

124

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 126/215

Г Ә Б Ә Л Ә. Х арабалы ғы Г утгаш ен рајонунун Ч ухур Гә-бәлә кәнди әразисиндә олан бу ш әһәр—һәрби-стратеж и ба-хы м дан чох әлвериш ли бир јердә—Ҹ оурлу вә Г ара ҹајла-ры н арасы нда јерләш ир. Г әбәлә чөнубдан һәм ин чајлары нбирләш м әси, ш им алдан исә дәрә илә әһатә олунм уш дур. Б у

тәбии сәдләрлә јанаш ы ш әһәрин әтраф ы на биш м иш кәрпиҹ-дән м өһкәм гала диварлары тикилм иш дир.

Јазы лы м әнбәләрдә Гәбәләјә К абала, Х абала, бэ'зэн исәК апалак дем иш ләр. Е рам ы зы н I әсриндә јаш ам ы ш Ром атарихчиси Б өјүк П лини Г әбәләни А лбани јаны н баш ш әһә-ри ким и тәсвир едир. П ајтахт Бәрдә ш әһәринә көчәндән сон-ра да (V әсрин орталары нда XVIII әсрәдәк) узун м үддәтГәбәлә өлкәнин сәнәткарлы г вә тиҹарәт м әркәзләриндән

бири олараг галм ы ш ды р. Ш әһәр С әлбир, Г ала, К ам алтәпә,Х урш уд тәпәси, Ч аггаллы вә с- адларла таны нан абидәләрком плексны й бирләш дирир.

Гәбәләдә ҝениш м игјаслы археолож и газы нты лар Ч аг-галлы да, С әлбирдә вә Г ала адланан һиссәдә апары лм ы ш -дыр.

Ч аггаллы Гәбәләнин нары нгала һиссәсиндән кки км .ш әргдә, Г арачајла Г очаланчај арасы нда јерләш ир. Ҹ әнубдаонун әтраф ы на хүсуси торпаг сәдди чәкилм иш дир. С әддин

е- ө. IV әсрии сону вә III өсрин әввәлләриндә јарады лды ғыеһтим ал едилир.

Ч аггаллы да апары лан археолож и газы нты лар Гәбәләш әһәринин антик дөврүнү өјрәнм әк бахы м ы ндан чох м а-раглы м атериаллар верм иш дир. Бурадан м үхтәлиф кил габ-лар, бәзәк әш јалары , Ром а, П арф ија А лбани јада кәсилм ишкүм үш пуллар, е. ә. К үрҹүстанда кәсилм иш гы зы л пул,хариҹи өлкәләрдән кәтирилм иш аваданлы г вә с. үзә чы ха

ры лм ы ш ды р- Бүтүн бунлар Ч аггаллы да һәлә антик дөврдәјүксәк ш әһәр м әдәнијјәти олдуғуну сүбут едир. Б урада ум у-м и саһәси 587 м 2 олан ири бина, онун үст өртүјүнү тәш килетм иш бөјүк өлчүлү кирәм итләр, әразинин хүсусијјәти вә с.тәдгигатчы лары белә бир гәнаәтә кәтирм иш дир ки, Ч аггаллы Гәбәлә ш әһәринин м э’бэдлэр саһәси олм уш дур. Ш әһәринәсас һиссәсинин—С әлбир вә Г аланы н саһәси 25 һектарды р.Б ура үчбуҹаг ф орм алы һүндүр тәпәнин үзәриндә јерләш -м иш вә хүсуси хәндәклә ортадан и ки һиссәјә бөлүнм үш дүр.

Һ әм ин хэндэкдэн ш им ала олан һиссә С әлбир, ҹәнубда оланһиссә исә Г алады р. О нлары н әтраф ы на биш м иш кәрпиҹдәнм өһтәш әм гала чәкилм иш дир. У зун илләрдән бәри апары лан археолож и газы нты лар антик, илк ф еодал вэ инкиш аф

125

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 127/215

етм иш орта әсрләрә, еләҹә дэ сон орта әсрләрә аид зәнкинм әдәни тәбәгәни үзә чы харм ы ш ды р. Ш әһәрин м үдаф иә сис-тем и вә истеһсалат саһәләри дә өјрәни лм иш , гәбир абиД ә-ләри вә дәф н адәтләри барәдә м үф әссәл м атериал топлан-м ы ш ды р.

А раш ды рм алар көстәрир ки , Гәбәлә гәдим карван јолу(бу јол халг арасы нда елчи јолу адланы р) үзәриндә ocacм әнтәгә ким и дә ш өһрәт газанм ы ш ды р.

А рхеолож и газы нты лар Гәбәләнин ири иҹтим аи бина-лары ны , бөјүк дулусчулуг күрәләрин и, ш әһәрин су тәҹһи-заты систем ини үзә чы харм ы ш ды р. Ш әһәр әһалисининигтисади, иҹтим аи вә м әдәни һәјаты ны өзүндә әкс етдирәнхејли м атериал да топланм ы ш ды р.

Т әдгигатлар ш әһәрдә дулусчулуг, м еталдөјм ә, ш үш әистеһсалы , даш иш ләм ә, зәркәрли к вә с. ким и сәнәт саһәлә-ринин јүксәк сәвијјәдә инкиш аф етдијини м үәјјөнләш дир-м иш дир. Т апы лм ы ш м атериаллар Гәбәләнин орта Ш әргөлкәләри илә кениш игтисади әлагәсини сүбут едир.

Гәбәлә әһалисини н дини дүн јакөрүш ү дә м үхтәлиф ол-м уш дур. Б урада торпаг, катаком ба, христиан вә м үсәлм ангәбирләри аш кар олунм уш дур. И лк орта әсрләрдә ГәбәләА лбан каталикослуғунун м әркәзләриндән олм уш дур.

Б Е Ј Ј1 Ә Г А Н . Ш әһәри н Ө рәнгала ады илә тан ы н анхарабалы ғы индики Ж данов рајону әразисиндә—К әбирликәнди јахы нлы ғы нда јерләш ир. Јазы лы м әнбәләрдә П ајта-каран аД ы илә м әш һур олан бу ш әһәр дәф әләрлә јаделлииш ғалчы лары н һүчум лары на м э’руз галм ы ш ды р. Ш әһәрхарабалы ғы ны н Г ала диварлары ндан ичәридә олан саһәси40 һектара јахы нды р.

Ө рәнгаланы н үм ум и саһәси дүзбуҹаг ш әкилли ајры ҹа

гала дивары илә ики һиссәјә бөлүнм үш , елм и әдәбијјатдабојүк вә кичик ш өһәр ады илә таы ы ны р.Б өјүк ш әһәрин әтраф ы на чәкилм иш гала дивары ны н

узунлуғу 2400 м , кичик ш әҺ әринки исә 1525 м -дир.Т әдгигатчы лары н ф икринҹә, Б ејләган илк дәф ә Ө рәнга-

ладан 7 км чәнуб-ш әргдә, ин дики Т әзәкәнд әразисиндә јер-ләш м иш дир. Т әзәкәнддәки ш әһәр саһәси 5 һектардан чохәразини әһатә едир. Газы нты лар нәтичәсиндә бурада тәхм и-нән 4 м галы нлы ғы нда м әдәни тәбәгә үзә чы хары лм ы ш ды р.

М үәјјән едилм иш дир ки, Т әзәкәнд саһәсин дәки ш әһәр ера-м ы зы н әрәф әсиндә м ејдана кәлм иш , VII әсрдән исә бурадаһәјат кәсилм иш дир. Т әдгигатчы лар буну А зәрбајҹанда сүн’исуварм аны н ән м өһтәш әм абидәси олан К авурархы н чәкил-

126

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 128/215

м өси илө өлагөлөндирир, һәм ин вахтдан ш әһәрнн Ө рәнгалаәразисин ә көчүрүлм әси вә онун Б ејләган адланды ры лм асыф икрини сөјләјирләр.

А рхеолож и газы нты лар VI әсрдән баш лајараг Б ејләга-ны н игтисади, ичтим аи вә м әдәни һәјаты ны өзүндә әкс етди-

рән зәнкин м әдәни тәбәгәләри үзә чы харм ы ш ды р. Б ејләган-да әсас тикин ти м атериалы ким и чиј вә биш м иш кәрпи ҹдәнистиф адэ едилм иш дир. Ь эм ин м атериалдан ики дәф ә, VI— VII эсрлэрдэ вэ IX —X әсрләрдә гала дивары чэкилм иш дир.Б ејләганы н 8— 10 м һүн дүрлүјүндә гэдим гала диварыдөрдкүнҹ ф орм ада олм уш вә м үхтәлиф олчүлү чиј кәрпич-дән һөрүлм үш дүр. Ш әһәрин IX —X әсрләрдә инш а едилм ишгала дивары ны н салам ат галан һиссәсинин һүндүрлүјү 3,5

м -дир. Т әдгигатчы лар Б ејләганы н гала диварлары нда дөрдтикинти дөврүнүн (ахы ры нҹы дѳврдэ кичи к ш әһәри дөврә-ләјән гала тикилм иш ди р) изләрини м үәјјәнләш дирм иш ләр.

Г ала диварлары ны н ичәрисиндә м еталиш ләм ә, дулусчу-луг, ш үш әдүзәлтм ә, даш иш ләм ә вә дикәр сәнәткарлы г саһә-ләринә м әхсус истеһсалат очаглары , әм әк аләтләри, истеһ-салат м әһсуллары вә с. тапы лм ы ш ды р. М эс’уд И бн Н ам дарXII әсрдә Б ејләганда дәм ирчи, бәнна, дүлкәр, дулусчу, тоху-чу, бојагчы , рәнксаз, даббаг вә с. сәнәт саһәләринин вә чәк-м әчи, пинәчи, палтарјујан, гәссаб, пам бы гтәм изләјән, дәл-ләк, һам бал, чахьірчы ким и пеш әләрин олм асы барәдә м ә’-лум ат верир. Г азы нты лар зам аны А зәрбајчанда вә еләчәдә дүнјаны н бир чох өлкәләриндә VI—VII әсрләрдән баш -лајараг XI—XII әсрләрәдәк кәсилм иш сиккәләр тапы лм ы ш ды р. Б үтүн бунлар Бејләганы н ән ири сәнәткарлы г вәтичарәт м әркәзләриндән бири олдуғуну сүбут едир. И лкорта әсрләрдә һәрби-инзибати вә ја довләт әһәм ијјәтли гала-

ш әһәр характерны й даш ы јан Б ејләган IX —X әсрләрдә м өһ-тәш әм ф еодал ш әһәринә чеврилм иш дир. Б у деврдә ш әһәринигтисади әһәм ијјәтинин артм асы нәинки ш әһәрин дахилин-дәки м әдәни тәбәгәдә, һәм чинин гала диварлары ндан кәнар-да да өзүнү кѳстэрир. Б урада ајры ча сәнәткар м әһәлләсиф орм алаш м ы ш вә ајры -ајры сәнәтләр дахилин дә хы рдасаһәләр үзрә ихтисаслаш м аја әлвериш ли зәм ин јаранм ы ш -дыр.

X I—XIII әсрләрдә Б ејләган өзүнүн чичәкләнм ә дөврүнүкечирм иш дир. Б у дөврдә ш әҺ әр әһалисин ин сы хлы ғы арт-м ы ш , сәнәткарлы г, тиҹарәт вә м әдәни јјәт ҹош ғун инкиш афетм иш , ш әһәрәтраф ы м әһәлләләри о чүм ләдән сәнәткарларм әһәлләси хејли кениш ләнм иш , јени јараш ы глы јаш ајы ш

127

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 129/215

биналары тикилм иш дир. Ш әһәрин сосиал тәбәгәләш м әсиһәм ин деврдэ там ф орм алаш м ы ш ды р. Ә н варлы тәбәгә ш ө-һәрин м әркәзи һиссәсиндә јаранм ы ш ды р. Б у һиссә су иләдаһа јахш ы тәҹһи з едилм иш вә м үдаф иә систем и даһа е’ти-

барлы гурулм уш дур. Г ала диварлары јахы нлы ғы ндакы вәш әһристандакы евләр исә садәлији вә план гурулуш унунбир чох хүсусијјәтләри илә ф әргләнир вә ш әһәр јохсулла-ры ны н һәјат тәрзин и өзүндә әкс етдирир- Ш әһәрин м әркәзиһиссәсиндә даһа зәриф , әсасән хари чи өлкәләрдән кәтирил-м иш м адди-м әдәнијјөт галы глары на тәсадүф олунурса,јохсуллар м әһәлләсиндә бу м әнзәрәни н әксини керүрүк.

1221-чи илин сонлары нда м онголлары н Б ејләгана бас-

гы ны ҹидди дағы нты төрәтм иш вә ш әһәрин тәнәззүл дөврүбаш ланм ы ш ды р.Ш әһәрин әсас су м әнбәјин ин—К овурархы н гурум асы

Б ејләганда һәјаты н тәдричән сөнм әсини вә әһалинин әтрафјерләрдә јурд салм асы ны даһа да сүр’әтләндирм иш дир.

Н А Х Ч Ы В А Н . А зәрбајҹан ы н ән гәдим вә чохтәбәгәлиш әһәрләриндәндир вә ејниадлы чајы н сағ саһилиндә салы н-м ы ш ды р- И лк дәф ә гәдим јунан алим и К лавди П толом еј«Ҹ оғраф ија» әсәриндә (II әср) ш әһәрин ады ны Н аксуана

ш әклиндә гејд едир.VI әсрдә Н ахчы ван зәрбханасы нда сиккәләрдә ш әһәрин

ады ны н «Н ахч» ш әклиндә гы са јазы лы ш ы на раст кәлирик.

О рта әсрин әрәб дилли м әнбәләри Н ахчы ваны Н әхҹуан,Н әш әва, јахуд Н әш әви ш әклиндә хаты рлады р. Јагут Һ әм ә-ри өзүнүн «М уҹәм -әл-булдан» әсәриндә јазы р: «Б э’зилэрибураја Н әгчуан вә о кекдән олм ајан Н әш әва дејирләр».

Ә һм әд ибн Л үтф уллаһ (м үнәҹҹим баш ы ) «К итаби-ҹам и-әд-дувал» әсәриндә јазы р: «Н әш әва ш әһәри һәм ин Н ахчы -ванды р».

IX —XI әср әрәб ҹоғраф ијачы сәјјаһлары ны н әсәрләрин-дә ш әһәрин ады јалны з Н әш әва ш әклиндә иш ләдилир. Н ә-ш әва сөзүнүн әрәб дилиндә лүғәти м э’насы бејүјән, инки-ш аф едән дем әкдир. М араглы ды р ки, ш әһәрин ады ны Н әш ә-

ва ш әклиндә, әсасән IX —XI әср м үәллиф ләри иш ләтм иш ләр.X I—XII әсрләрдән баш лајараг әрәб м әнбәләринин чохунда

ш әһәрин ады «Н ахчы ван» ким и јазы лм ы ш ды р.Б у күнәдәк сахланы лм ы ш тарихи вә м е’м арлы г абидә-

ләринин үзәриндә ш әһәрин ады Н әхчуван ш әклиндә гејд?лунм уш дур.

«Н ахчы ван» сөзүнүн м э’насы чүрбәҹүр јозулур. Б&’зи

128

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 130/215

ф арс м үәллиф ләри Н ахчы ваны н «Н әхчир» сөзүндән тәш әк-күл тапды ғы ны гејд едирләр. Б у сөз ов едилән јер вә гәни-м әт м э’насы ны верир.

Ш әрғ м әнбәләриндә, хүсусилә, И ран вә Т үрк м әнбәлә-

риндә Н ахчы ваны бэ’зэн Н әгш и-чаһан адланды ры рлар. Н әг-ш и-чаһан әрәб вә ф арс кәлм әләриндән ибарәт олуб, «дүнја-ны н бәзәји» м әнасы ны верир.

Е . ә. м ејдана ҝәлән Н ахчы ван ш әһәри илк орта әсрләрдөврүндә С асани һөкм дарлы ғы на табе олм уш вә онлары нчани ш ин ләри—м әрзбанлар тәрәф индән идарә едилм иш дир.Һ әлә ерам ы зы н әввәлләриндәи Н ахчы ван карван јолларыајры чы нда јерләш ән ш әрг вә гәрб өлкәләри арасы нда көрпү

ролуну ојнам ы ш ды р. К арван Н ахчы вандан И рана, Һ индис-тана, О р т а А сија ш әһәрләринә, Ч инә, А вропа өлкәләринәкечиб кетм иш дир. Н ахчы ван бу дөврдә «дүнјаны н ән көзәлвә м әш һур ш әһәрләриндән» һесаб олунм уш дур. Н ахчы ванәһалисинин сајы да буну сүбут едир.

К . А . Н икитин кѳстэрир ки, илк ф еодализм дөврүндә буш әһәрдә отуз м инәдәк јаш ајы ш еви вә 150 м ин әһали ол-м уш дур.

Х илаф әт гош унлары ны н илк јүрүш ләри дөврүндә (VII—VIII әсрләр) б и р чох ш әһәрләр ким и Н ахчы ван да дағы л-м ы ш , ез әввәлки игтисади вә м әдәни ролуну итирм иш дир.Ә рәб әм ирләри бэ’зи ш әһәрләри, о чүм ләдән Н ахчы ваныбәрпа етм әјә баш лады лар. Б унун да баш лы ча сәбәби дир-чәлән ш әһәрләрин бөјүк игтисади вә м әдәни әһәм ијјәти иди.

IX әсрин II јары сы ндан баш лајараг м әһсулдар гүввәләринвә истеһсал м үнасибәтләринин ин киш аф ы А зәрбајчандаигтисади јүксәлиш доғурурду. Б у јүксәлиш Н ахчы вана даөз тэ’сирини кѳстэрм иш дир.

Һ әм ин дѳврдэ Н ахчы ваны н тәсәррүф ат һәјаты нда сәнәт-карлы г чох м үһүм јер тутм уш дур. Ш әһәрдә бачары глы м е’-м арлар, дүлкәрләр, бәнналар, дулусчулар, дәм ирчиләр, тоху-чулар, даббаглар, бәззазлар, баш м агчы лар, ојм ачы лар, хал-чачы лар, зәркәрләр, бојагчы лар вә ди кәр пеш ә саһибләријаш ам ы ш ды р. О нлар адәтән базарларда вә јахуд ајры -ајры«м әһәлләләрдә» м әскән оалм ы ш ды лар. О дур ки, һәм ин м ә-һәлләләри дә пеш әләрә көрә адланды ры рды лар.

Т әдгигатчы лар Н ахчы ван ш әһәриндәки м әдәни тәбәгә-нин галы нлы ғы ны н 10—13 м -ә јахы н олдуғуну гејд едирләр.М ө’м инәхатун түрбәси әтраф ы нда апары лан газы нты ларнәтичәсиндә 4—5 м галы нлы ғы нда м әдәни тәбәгәни үзә чы -9 зак. 652 100

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 131/215

харм ы ш вә ш әһәрин 9—10-ҹу әсрләрдән сонра даһа интенсив инкиш аф етдијини көстәрән үч тикинти дөврү м үәјјән-ләш дирм иш дир- С он зам анлар Н ахчы ваны н орта әср әрази-синдән хејли археолож и м атериал топланм ы ш ды р, (ш ирливә ш ирсиз ки л габ нүм унәләри, м етал, ш үш ә әш јалар,сиккәләр вә с.) әлдә едилм иш сахсы габлар вә 1969-чу илдәМ ө’м ин әхатун түрбәси әтраф ы нда апары лан газы нты ларН ахчы ван ш әһәриндә сахсы м э’м улаты һазы рлајан ирие’м алатханалары н олм асы ф икрини сөјләм әјә әсас верир.

Н ахчы ваны н ш ирли сахсы габлары нда баш лы ҹа оларагкөј, м ави, јаш ы л, гәһвәји, сары , бәнөвш әји, ағ, гара бојалар-дан истиф адэ едилм иш дир. О нлары н үзәриндә јүксәк зөвгләилан, балы г, м арал, ҹејран тәсвирләри иш ләнм иш дир.

X —XII әсрләрдә ш әһәр әһалисин ин м әиш әтиндә бәзәк вәзәриф ш үш ә м э’м улаты кениш јер тутм уш дур. Газы нты ларзам аны Н ахчы вандан тапы лм ы ш бир нечә ш үш ә габ ф орм а-сы на көрә, А зәрбајчаны н баш га ш әһәрләринин ш үш ә нүм у-нәләри илә охш арлы г тәш кил едир. Ш үбһә јохдур ки, Н ахчы ваны н ш үш ә м э’м улаты арасы нда истәр јерли, истәрсәдә хариҹи өлкәләрдән кәтирилм ә габлар варды р. Т арихим әнбәләрин көстәрдији ким и X —XIII әсрләрдә инш аат иш -

ләри Н ахчы ванда кени ш вүс’әт тапы б- Биналары н чохунујерли бәнна вә м е’м арлар тикм иш дир. Јаш ајы ш вә тәсәррү-ф ат бин алары ны н тикинтисиндә чиј вә биш м иш кәрпичдән,даш дан, һәм чинин хүсуси кил м әһлулундан истиф адэ едилм иш дир- Т икилән сарајлар, галалар, м әгбәрәләр вә јаш ајы шевләри сүбут едир ки, Н ахчы ван бәнналары кам ил уста ол-м уш лар. Ч ох м араглы ды р ки, Һ Зм ин әсрләрдә Н ахчы вандакәм игајы рм а сәнәтинин вә бунунла м әш рул олан устала-ры н Е арлы ғы ф актлары на раст кәлм әк м үм күндүр. И лкм э’хэзлэрин вердији м э’лум ата көрә, 1064-ҹү илдә А лпА рсланы н гош унлары А раз чајы ны кечәркән јерли устала-ры н һазы рлады глары чај кәм иләриндән истиф адэ етм иш ләр.Н ахчы вандан өлкәнин ди кәр ш әһәрләринә, еләҹә дә Јахы нШ әрг өлкәләринә дуз, м ис, пам бы г, тахы л, м ејвә гурусу,балы г, һәм чинин зәриф парчалар, ҹүрбәчүр бәзәкләр, ин ҹәнахы ш лы тахта вә сахсы габлар апары лм ы ш ды р. Јахы нШ әрг өлкәләриндән исә Н ахчы вана ипәк парчалар, ш ирли

сахсы габлар, м етал әш јалар, силаһлар, әдвијјат вә с. кәти-рилм иш дир.

XIII әсрин әввәлләриндә м онгол истиласы ш әһәрин игтсади һәјаты на агы р зәрбә вурм уш , ам м а там ам илә м әһведә билм әм иш дир.

130

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 132/215

Б Ә Р Д Ә . М әнбәләрдә «П артава», «Ф ирузабад», «Бәрдә»адлары илә ш өһрәт тапм ы ш бу ш әһәр Т әртәрчајы н сол са-һилиндә јерләш м иш дир. Т арихчиләр ш әһәрин јаш ы барәдәејни ф икирдә дејилләр- А лбан тарихчиси М оисеј К аланкај-туклунун јазды ғы на көрә Б әрдәни С асани һөкм дары Ф иру-

зун дөврүндә А лбан һөкм дары В аче (459—488) бина етдир.м иш дир.һәм дул лаһ Г әзвини ш әһәрин тикилм ә т а р и х и н и д а һ а г ә - 

дим ләрә апарараг М акедони јалы И скәндәрин а д ы илә бағ-лајы р вә С асани һөкм дары Губад т ә р ә ф и н д ә н к е н и ш л ә н д и - рилдијини көстәрир.

Т арихи ф актлар исә М акедонијалы И скәндәрин А зәрбај-чанд а олм ады ғы ны көстәрир.

Ә рәб м үәллиф и әл-Б алазурин ин ф икринчө, «С асаниһөкм дары Губад (488—581) А рранда бүтүн өлкәнин баш ш ә-һәри олан Б әрдәни тикдирди». Б у ф икир дә јанлы ш ды р.Ч үнки сасаниләр олкәнин пајтахты ны Б әрдәјә көчүрәндә

ш әһәр арты г м ѳвчуд иди. Б әрдәнин әрәб хәлиф әси Ә бдүлм ә-лик и б н М әрваны н (685—705) дөврүндә М әһәм м әд ибн М әра-ғинин салды рды гы да иддиа едилир. Бу ф икирдә дә һ ә г и г ә т  јохдур- Ч үн ки Б әрдәнин һәлә V әсрдән варлы ғы һаггы ндам үхтәлиф м әнбәләрдә м э’лум ат варды р- Д икәр јанлы ш ф ик-

рин тәрәф дарлары исә ш әһәри 704-чү илдә Ә бдүл Ә зиз ибнК атим ин тикдирдијини сөјләјирләр-

Ш әһәрин јаш ы барәдә гәти ф икир гәдим Б әрдәнин хара-балы глары нда апары лаҹаг археолож и араш ды рм алардансонра сөјләм әк м үм күндүр.

Ш әһәрин гәдим харабалы ғы нда көрүлән тәсәррүф ат иш -ләри, һәм чинин илкин археолож и араш ды рм алар зам анытапы лан м адди-м әдәни јјәт галы глары (пул дәф инәләри. кил

габ нүм ун әләри вә с.) сүбут едир ки , һәлә- антик дөврдә буәразидә ири јаш ајы ш м әскәни олм уш дур. Ш әһәрин тарихи-нин әсасән V әсрдән һесабланм асы на сәбәб исә еһтим ал ки,о вахт Б әрдәнин пајтахта чеврилм әси вэ А лбан һөкм дарыВ аче илә С асани һөкм дары Г убады н бураны н әразисиникениш ләндирм ә тәдбирләри илә бағлы олм уш дур.

М әнбәләр V II—IX әсрләрдә Б әрдәни н тәхм ин ән 30 кв. кмсаһә тутдуғуну вә әтраф ы на м өһкәм гала дивары чәкилдији-ни билдирир- И ри дәм ир дарвазалры олан бу гала диварыо дәрәҹәдә м өһтәш әм олуб ки, ҹидди тәһлүкә зам аны ш әһә-рин әтраф әразисин ин әһалиси дә дүш м әндән горунм аг үчүнбураја сы гы нм ы ш ды р. Һ әм ин дөврдә Б әрдәдә 100 м индәнчох адам јаш ајы рм ы ш . Ш әһәрдә 4 бөјүк базар, ајры ча.сә-

9* 131

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 133/215

нәткар м әһәлләләри, бир нечә һам ам вә чохлу дини, ичти-м аи биналар м өвҹуд олм уш , Б әрдә зәрбханасы нда м үхтәлифһөкм дарлары н ады на м ис, күм үш вә гы зы л пуллар кәсил-м иш дир-

Ш әһәрин тарихи м әнзәрәси илә таны ш олм агдан өтрү

гәдим м үәллиф ләрин бэ’зи ф икирләрин и көстәрәрәк X әсрдәјаш ам ы ш әрәб чоғраф ијаш үнасы әл-И стәхри јазы р: *0 ки,галды Б әрдәјә, бу ш әһәр ени вә узун у бир ф әрсәнк олан бө-јүк, сағлам тәбиәтли, кетди кҹә чичәкләнән- деди кҹә болм ејвәли вә кениш әкин саһәли бир ш әһәрдир- И рагдан вә Х о-расандан, Р ејдән вә И сф аһандан сонра өз јеринин көзәлли-јинә, м ејвәләринин боллуғуна көрә Б әрдәдән әһәм ијјәтлибир ш әһәр јохдур. Бәрдәни н дарвазалары јаны нда *әл-К урку» адланан бир ф әрсәнк бојда базар варды р. Һ әр базаркүнләриндә бураја чохлу адам кәлир. К әләнләрин ичәри-синдә хари ҹи өлкәләрдән, хүсусилә, И рагдан даһа чох адамолур. Бу базарда чохлу и пәк м аллар саты лы р. Б әрдә ип әјиИ рана вә христиан өлкәләринә ихрач едилир.

С уријада олдуғу ким и, Бәрдәдә дә хәзинәләр м әсҹидләринјаны ндады р. Х әзинә биналары адәтән 9 сүтуну, дәм ир гапы -сы вә м өһкәм дам ы олан тикилиләрдир. Б әрдәдә һөкум әтсарајы да м әсчидин јаны нда бина едилм иш дир. Ш әһәринүчдә бир ф әрсәнклијин дән К үр ч а ј ы а х ы р , ү р ч а јы е з С ү р - м аји адлы балы ғы илә м әш һурдур. Б у балы глары н бөјүкбир гисм и дузланараг хариҹә ихрач олунур. Б ундан әлавәК үрдә Заракан вә И ш убет адлы дикәр балы глар да варды р».

Б аш га бир м үәллиф —әл-М үгәддәси и^ә јазы р ки, Бәрдәолдугча бөјүк вә көзәл олуб, бу вилајәтин Б ағдады ды р. М ү-әллиф и билинм әјән «Н үдуд-үл-А ләм » адлы гәдим бнр әлјаз-м асы нда да Б әрдә барәД ә м э’лум ат варды р: «Бәрдә олдугҹа

бөјүк ш әһәрдир. О рада чохлу не’м эт вар. 0 , А рраны н пај.тахты , А рран вилајәтләри һаким ләрин ин игам әткаһы ды р,Б әрдәнин әтраф ы нда һәм иш ә беҹәрилән бәрәкәтли торпагла-ры , кениш тарлалары , зәм иләри, бол м ејвә бағлары варды р.О рада јол боју битм иш чохлу тут ағаҹлары варды р. Б у ш ә-һәрдән ипәк, гы рм ы зы рәнкли гәш әнҝ парча, ш абалы д вәһил и храч едилирди». IX әсрдә јаш ам ы ш әл-Балазори исәш әһәрин әтраф ы нда чохлу кәклик, тураҹ, кол хорузу вә ди-

кәр гуш лары н овланм асы һаггы нда м э’лум ат верир-Т арихи ф актлар көстәрир ки, Б әрдәнин ән чичәкләнәнв а х т ы VI—XII әсрләр олм уш дур. Ш әһәр б у деврдә А з ә р б а ј - чаны н инзибати, дини , игтисади м әркәзинә чеврилм иш дир.

132

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 134/215

Бөрдәни орта әсрләрде ш әрг тичарәтинин дүјүн нөгтәсиадланды ры рды лар.

Гејд етм әлијик ки , Б әрдә ш әһәри бир нечә дәф ә өз јеринидәјиш м иш дир, Б уна сәбәб вахташ ы ры даш гы нлар—Т әртәр-чајы н ҹош ғун селләри вә јаделли басгы нлары олм уш дур.

һазы рд а ш әһәрдә ҹәм и ики јерүстү абидә горунуб галм ы ш -ды р- О нлардан бири јерли әһали арасы нда Н үш абә түрбәсиадланы р. Б урасы ны хаты рладаг ки, дөврүнүн кѳзэл м е’м ар

лы г әсәри олан бу абидәни һеч дә Н үш абә тикдирм әм иш дир- bəp ш ејдән әввәл Н үш абәнин тари хи ш әхси јјәт олм асы һәлә-

лик дәгиг билинм ир. Д икәр тэрэф дэніисэ һәм ин абидәниндаш јазы сы онун X III әсрдә тикилди јни сүбут едир. И ки-

м әртәбәли бу абидәнин биринҹи м әртәбәси даирәви ф орм адатикилм иш дир. Ш ирли кәрпичләрлә бӘ зӘ Д И Л М И Ш икинҹи мәр-тәбәси исә елә тикилм иш ди р ки , дөврәләм ә «аллаһ» сөзүохунур. Н үш абә түрбәси јахы нлы ғы нда апары лан археолож и газы нты лар зам аны чохлу м адди-м әдәнијјәт галы гларыилә јанаш ы Н үш абә түрбәсиндән әввәлә IX —X эсрлэрдя,тикилм иш м өһтәш әм христиан м э’бэди галы ғы вә хачпәрәстадәти илә басды ры лм ы ш өлүнүн скелети үзә чы хм ы ш ды р-Б у, орта әсрләрдә ш әһәр әһалисинин м үхтәлиф дини м әнсу-бијјәтдә олдуғуну көстәрир.

С алам ат галан икинчи јерүстү абидә «И м ам задә» ком -плексидир- XVIII әсрдә тики лм иш бу абидә м үсәлм ан м е’-м арлы ғы ны н бир чох ин чәликләрин и өзүндә бирләш дир-м иш дир.

Һ әләлик кениш м игјаслы археолож и араш ды рм алар апа-ры лм ады ғы ндан ш әһөрин јералты абидәләри һаггы нда ф икир сөјләм әк м үм күн дејил. Т әсәррүф ат иш ләри зам анытапы лан м адди-м әдәнијјәт галы глары вә ш әһәрин м э’бэдлэр

саһәсин дәки кәш ф ијјат газы нты лары вахтилэ бурада м өһ-тәш әм һам ам ком плексинин , кан али засија систем ләрининвә ки л түнкләрлә чәкилм иш гурғулары н олдуғуну көстәрир.

Д ағы ды чы м онгол һүҹум лары (XIII әср) Б әрдәнин нү-ф узуну хејли сарсы ды р. П ајтахт К әнҹәјә көчүрүлдүкдәнсонра исә Б әрдә-сијаси-инзибати әһәм ијјәтини итирир вәјалны з м үһүм тиҹарәт м энтэгэси ким и галы р-

Д Ә Р Б Ә Н Д . Гәдим Јун ан вэ Р ом а м әнбәләриндә К аспивә А лбан кечиди, ерм әни, күрчү вэ албан м әнбәләриндә Ч ора(Ч ога вә ја Ч ола) гапы лары , Д әниз дарвазалары вә ја Д ару-бәнд, Б изанс м әнбәләриндә Т зор вә ја Т аур сәдди, И ран м ән-бәләриндә Д әрбәнд, С урија м әнбәләриндә Т ораје гапы сы ,

133

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 135/215

Ә рәб м э’хэзлэрин дэ Баб-үл-Ә бваб (гапы лар гапы сы ) вә јаБ аб әл-Х адид (Д әм ир гапы ), бэ’зэн исә С ул галасы адлананм онголлары н К ахулга (гапы ), түркләрин Д әм ир гапы , рус-лары н Д ербенд, јахуд дәм ир гапы дејиб таны ды глары Д әр-бәнд ш әһәри чоғраф и вә һәрби-стратеж и бахы м дан олдугча

әлвериш ли јердә—Б өјүк Г аф газ дағ силсиләләриндән бириилә Х әзәр дәнизи арасы ндакы тәбии дар кечиддә јерләш ир.

Д әрбәнд А зәрбајчаны н о ш әһәрләриндәндир ки, јаранды -гы дөврдән јаделлиләрин арам сы з басгы нлары на бахм ајарагнә ады ны , нә јерини, нә дә ки, тарихдәки ролуну дәјиш м ә-дән бу күнәдәк јаш ајы р-

И стәр ш әһәрин , истәрсә дә Д әрбәнд галасы ны н јаш ы ба-рәдә ф икирләр узун м үддәт һачаланм ы ш ды р- О рта әсрлә-

рин бир чох тарихчиси Д әрбәндин тикилм әсини сасани һөкм -дары Х осров I Ә нуш ирәваны н (531~579) ады илә бағлам ы ш -ды р. Д икәр м әнбәләрдә ш әһәрин даһа гәдим дөврләрдәтикилм әси иддиа едилм иш вә бу зам ан и ки м үлаһизә ирәлисүрүлм үш дүр: Д әрбәндин м ејдана кәлм әси ја гәдим И раны нм иф ик һөкм дары Л еһрасаны н, ја да М акедонијалы И скәндә-рин ады илә бағланм ы ш ды р.

М үхтәлиф м әнбәләрдә әксини тапан бу јары нағы л м үла-

һизәләрин нә дәрәҹәдә керчәк олдуғуну јалны з археолож игазы нты лар м үәјјәнләш дирә биләрди. Б у бахы м дан 1971-ҹиилдән баш ланан кәш ф ијјат газы нты лары вә даһа сонра апа-ры лан араш ды рм алар, кени ш м игјаслы археолож и тәдгигат-лар Д әрбәндин тарихини, ин киш аф м әрһәләләрини вә ш әһәрһәјаты ны н ди кәр м әсәләләрини киф ајәт гәдәр ајды нлаш ды р-м ы ш ды р.

Г азы нты лар һәлә е. ә. III м иниллијин әввәлләриндәнД әрбәнд әразисиндә гәдим јаш ајы ш јери олдуғуну үзә чы -харм ы ш ды р. (Е вләри киллә суванм ы ш вә гам ы ш дан һөрүл-м үш дүр). Л акин м э’лум дур ки, Д әрбәнд тарихән һәрби галаким и таны нм ы ш ды р. Е. ә. VIII—VII әсрләрә аид м әдәнитәбәгәдә м әһз белә галаны н изләринә тәсадүф е д и л м и ш д и р . Г ала изләринин Д әрбәнд тәпәси адланан јердә (һазы рда буәрази Д әрбәнд н ары нгаласы адланы р) тапы лм асы тәсадүф идејилдир. Д әни здән 3,—3,5 км аралы да јерләш ән бу тәпәнинүм ум и саһәси 14—15 һектарды р. И лк вахтлар јаш ајы ш тәпә-

нин ш нм ал-ш әргиндә 4— 5 һектарлы г б и р саһәни әһатә е т - м иш дир- Т әпәнин галан јерләри исә тәдриҹән м әскәнләш -м иш дир. Ү зә чы хары лан м әдәни тәбәгәләрдә археолож им атериаллары н тәдгиги сүбут етм иш дир ки, Д әрбәнд әрази-

134

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 136/215

синдә сасани ләрә гәдәр дә м өһтәш әм гала диварлары олм уш -дур. Б у диварлар нары нгала дејилән тәпәнин әтраф ы начәкилм иш вә өз планы ны С асаниләр дөврүндә белә дәјиш м ә-м иш дир. Гәдим дивар азча јонулм уш балы ггулағы гары ш ы -ғы олан јерли даш лардан кил м әһлулу илә инш а едилм иш дир. Г ала дивары ны н салам ат һиссәсинин һүн дүрлүјү 1—2,

ени исә 6—7 м -ә чаты р. Г азы нты ны н стратиграф ијасы на,бурадан аш кар олунм уш м адди-м әдәнијјәт галы глары на вәаналож и м атери аллара әсасланараг тәдгигатчы лар Д әрбән-дин әразисиндә илк гала дивары ны е. ә. V III—VII әсрләрәаид едирләр.

Ш әһәр ерам ы зы н I —III әсрләриндә икинчи јүксәлишдеврүнү кечирм иш дир. Б у дөвр Г аф газы н тарихиндәҹидди сосиал игтисади вә сијаси дәјиш икликләрлә сәчијјә-ләндирилир вә чох вахт Д әрбәнд бу һадисәләрин м әркәзиндә

дурурду. Е лә һәм ин дөврдән баш лајараг Д әрбәнд тәкчәм үдаф иә галасы ким и дејил, һәм дә сөнәткарлы г вә тича-рәт м әркәзи ким и ш өһрәт тапм ы ш ды р.

Е рам ы зы н III әсриндә Д әрбәнд сасаниләрин ш им алда әне’тибарлы дајағы на чеврилир. Б урада сасани дөврүнү сә-чијјәләндирән 1,5 м галы нлы ғы нда м әдәни тәбәгә үзә чы хары лм ы ш ды р. М э’лум олм уш дур ки, һәлә II Јездәкирд Д әр-бәнддә чиј кәрпичдән «узун дивар» тикдирм иш дир.

Д әрбәнд галасы ны н индики диварлары ны тәдгкгатчы лар

VI әсрин I јары сы на аид едир вә С асани һөкм дары Г убады нады илә бағлајы рлар. .

Т арихдә ән м өһтәш әм , м үкәм м әл вә м үрәккәб м үдаф иәистеһкам лары ндан бири олан бу гала дивары ны н үм ум иузунлугѵ 40 км -дир. Г аланы н ш им ал вә ҹәнуб сәм тләриндә14 гапы сы олм уш дур. И кигат дивары н ш им ал һиссәси 3650м , чәнуб һиссәси 350 м узунлуғундады р. Д әрбәнд кечидини нени бу һиссәдә 3,5 м -дир.

Д зрбэндин ш им ал дивары нда һәр 70 м етрдән бир 46бүрч варды р. Б үрчләр јары м даирәви, дөрдкүнч вә овалф орм ада тикилм иш дир-

А рхеолож и газы нты лар нәтичәсиндә тапы лан м адди-м ә-дәни јјәт галы глары һәм дә ш әһәр һәјаты барәдә м үәјјән тә-сәввүр јарады р.

А раш ды рм алар вә јазы лы м әнбәләр көстәрир ки, һәләV—VI әсрләрдә Д әрбәнддә м әһкәм су тәчһизаты систем и,карвансаралар, м үхтәлиф сәнәткар е’м алатханалары олм уш -Д ур. Д әрбәнддә дулусчулуг, ш үш ә истеһсалы , дәм ирчили к,зәркәрлик, даш иш ләм ә, рәнксазлы г вә дикәр сәнәт саһәлә-

135

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 137/215

ринин кениш јајы лм асы барәдә хејли м атериал топланм ы ш -дыр-

Д үн ја әһәм ијјәтли гуру вә су јоллары ү з ә р и н д ә јерләш -м әси ш әһәрдә тиҹарәтин јүксәк инкиш аф ы ны ш әртләндир-м иш вә бу өзүнү VIII—X әсрләрдә хүсусилә бүрузәверм иш дир. Ь ѳм ин дөврдә Д ағы стандан, Ш им али Г аф газдан

вә Х әзәрбојундан ихраҹ едилән м аллары н Һ ам ы сы Д әрбәнд-дән кечирм иш . Ш әһәр Ш әргдә х ә з ә р л ә р , руслар в ә ш им алөлкәләри арасы нда көрпү ролуну ојнам ы ш ды р. Д әрбәндһәм карван јолу үзәриндә, һәм дә дәниз јолу ү з ә р и н д ә Х е з ә р  саһилиндә әзәм әтли лим ана чеврилир. А рхеолож и газы нты лар зам аны бураја хариҹи өлкәләрдән—С ам ара, Р е ј , Багдадш әһәрләриндән, М исир, Б изанс, Ч и н , Ь и н д и с т а н е ә   баш гаөлкәләрдән кәтирилм иш ш үш ә вә к и л габлар, б ә з ә к л ә р вә с-тап ы лм ы ш ды р.

И нкиш аф етм иш ф еодализм дөврүндә Д әрбәнд ири сә-нәткарлы г м әркәзи ким и дә ш өһрәтләнм иш дир. Б урадатохуҹулуг (хүсусилә, палаз вә м әсхурә тохум аг) килдән вәм еталдан һазы рланм ы ш сүф рә вә м әтбәх габ-гачагы , уш агојунчаглары , тикинти м атериаллары истеһсалы , даш иш ләм әсәнәти сон дәрәҹә инкиш аф етм иш дир.

Б у барәдә әл-И стәхри, ибн-Н өвгәл, әл-И дриси вә ЈагутК әм әви кени ш м э’лум ат верир.

Т әдгигатчы лар Д әрбәнддә м еталиш ләм әни н, IX —X әср-ләрдә исә һејкәлтәраш лы г вә хәттатлы ғы н ј ү к с ә к и н к и ш а ф  м әрһәләсинә чатды ғы ны тез-тез хаты рлады рлар.

Ш А М А X Ы . Гәдим , м өһтәш әм јаш ајы ш јери зәм инин-дә м ејдана кәлм иш А зәрбајчан ш әһәрләриндән бирк дә Ш а-м ахы ды р. М әнбәләрдә «К ем ахија», «Ә ш ш ам ахијјө», «Језзид-дијјә», «Ш ам ахи» вә «Ш ам ахы » ким и таны ды лан бу ш әһәрорта әсрләрдә А зәрбајчаны н ән әһәм ијјәтли сәнәткарлы г вә

тиҹарәт м әркәзләриндән бири олм уш дур-А рхеолож и газы нты лар Ш ам ахы әразисинин һәлз антикдөврдән (Х ы ны слы ) интенсив јаш ајы ш јери олдуғуну сүбутедир. Т әдгигатчы лары н бир гисм и бу ф икрә кәлм иш ләр ки,ј. е. ә. VII әсрдән Ш ам ахы Х ы ны слы дејилән јердә олм уш ,

сонра индики Ш ам ахы дан 5—6 км ш им ал-ш әргә—Бинә П Тир-ван адланан јерә кочм үш дүр. С он тәдгигатлар сүбут етм иш дир ки, Ш ам ахы нәин ки орта әсрләрдә, һәтта сон антикдәврдә белә инД ики ш әһәрин јериндә олм уш дур- А рхеолож и

газы нты лар зам аны үзә чы хары лан зәнки н м әдәни тәбәгәвә гала дивары галы глары буну ајды нча кәстәрир.

136

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 138/215

Ш әһәрин антик вә илк орта әсрләр дөврү һәләлик лазы -м и сәвијјәдә өјрәнилм әм иш дир. V III—XI әсрләрдә Ш ам ахыЈезди јјә ады илә вә Ш ирванш аһлары н инзибати м әркәзиким и м әш һур олм уш дур. Т әдгигатчы лары н ф икринҹә, әрәбҹаниш ини Јези д (Језид ибн-Н үсејни әс-С улам и) VIII әсрки

II јары сы нда Ш ам ахы да бэ’зи тикинти иш ләри апарды ғы н-дан ш әһәри дә өз ады илә адланды рм ы ш ды р. Бу дөврдәЈездијјә өзүнүн сиккә зәрбханасы илә м әш һур олм уш , ејнизам анда «дар-әл м үлк», јә’ни һаким ләр еви (пајтахт) ким идә ш өһрәт тапм ы ш ды р-

IX —X әсрләрдән баш лајараг, ф еодал м үнасибәтләрин инкәскинләш м әси ди кәр ш әһәрләрдә олдуғу ким и Ш ам ахы дада истеһкам гурғулары ны н м өһкәм ләндирилм әсини ш әрт-ләндирди. Һ әм ин дөврдә ш әһәрин ајры ҹа м үдаф иә галасы —

К үлүстан тикилм иш дир.М әнбәләрин вердији м э’лум ата көрә XII әсрдә Ш ам ахы

да тәхм инән 100 м инә јахы н әһали јаш ам ы ш ды р-А рхеолож и тәдгигатлар кестәрир ки, орта әсрләрдә Ш а

м ахы да сы х евләр вә күчәләр олм уш дур.Ш ам ахы да инш аат м атериалы ким и ағ даш дан вә биш

м иш кәрпиҹдән кени ш истиф адэ едилм иш дир. Е вләр дүзбу-ҹаглы планда тикилм иш вэ зөвгохш ары м е’м арлы гы илә се-

чилм иш дир. Ү злүк кәрпи ҹләр һәм ин евләрә хүсуси јараш ы гверм иш дир.Г азы нты лар зам аны ш әһәрин су тәчһизаты систем ини

өзүндә әкс етдирән архлар, һовузлар вә ки л борулар үзәчы хары лм ы ш ды р. Тәдгигатчы лары н ф икринҹә, Ш ам ахы ны нсу тәҹһизаты нда овдан вә кәһризләрдән дә истиф адэ олун-м уш дур-

Ш ам ахы дөврүнүн јүксәк инкиш аф етм иш сәнәткарлы г

вә тиҹарәт м әркәзләрин дән сајы лм ы ш ды р- Јазы лы м әнбә-ләр, еләҹә дә археолож и м атериаллар ш әһәрдә м еталиш лә-м ә, силаһгајы рм а вә зәркәрли к сәнәтләринин јүксәк инки-ш аф ы ны көстәрир. Д икәр орта әср ш әһәрләри ким и,Ш ам ахы да да сәнәткарлы ғы н ән күтләви ф орм асы дулус-чулуг олм уш дур. Б урада бөјүк вә иҹтим аи әһәм ијјәтли дулус күрәләри, дулусчулугда иш ләнм иш әм әк аләтләри,һөм чинин әлавә кил габ нүм унәләри тапы лм ы ш ды р. Ш ам ахы дулусчулары ән зәриф , ш ирли кил габларла јанаш ы ,ири вә садә тәсәррүф ат күпләри дә һазы рлам ы ш лар.

IX—XII әсрләр Ш ам ахы сы нда ш үш ә истеһсалы да чохкениш јајы лм ы ш ды р. Јарарлы хам м ал еһтијаты на м алик

137

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 139/215

олан усталар ш үш ә габларла јанаш ы , пәнҹәрә ш үш әси дә(XII әсрдән баш лајараг) һазы рлам ы ш лар- Ш ам ахы да тоху-ҹулуг, дәрзили к вә с- сәнәт саһәләри һаггы нда да хејли м а-териаллар топланм ы ш ды р.

К арван јолу үзәриндә јерләш м әси Ш ам ахы да тиҹарәтин

дә ин киш аф ы на тәкан верм иш дир. Јазы лы м әнбәләр вәархеолож и м атериаллар орта әсрләрдә Ш ам ахы ны н И ран,Һ ин дистан, О рта А сија вә бир сы ра А вропа өлкәләри иләсы х тичарәт әлагәсиндә олдуғуну сүбут едир. Ш әһәр һәм индөврдә А зәрбајҹаны н м үһүм м әдәнијјәт м әркәзләриндән са-јы лм ы ш ды р. Ш ам ахы «Д ар-әл-әдәб»и (академ ијасы ) дүн-јаја һүгугш үнас Ә бубәкр М әһәм м әд, һәким вә ф илософ К авиәд-Д ин О см ан, астроном Ф азил Ф әрид ад-Д ин Ф әләки Ш ир-вани, даһи ш аир Х агани Ш ирвани вө бир чох баш галарыким и коркәм ли ш әхсијјәтләр верм иш дир.

Б А К Ы - И нкиш аф етм иш орта әсрләрдә м ејдана кәләнш әһәрләрдән бири дә Б акы ды р-

Јазы лы гајнагларда «Б акуһ», «Б аку», «Б акуја», «Бәдку-бә» вә с. ф орм аларда иш ләнм иш «күләкләр ш әһәри» вә ја«тәпә үстүндә ш әһәр» ким и изаһ олунм уш Б акы ны н нә вахтм ејдана кәлм әси һәләлик елм ә дәгиг м э’лум дејил.

Б э’зи тәдгигатчы лар Б акы ны тарихдә ады чәкилән Б ага-ван ш әһәри и лә ејни ләш дирәрәк, онун һзлә антик дөврдәм ејдана кәлди јини иддиа едирләр. Б аш галары исә ш әһәринVIII әсрдә салы нды ғы ны , тезликлә Ш ирван һөкм дарлары -ны н и гам әткаһы на чеврилдијини сөјләјирләр. Бу ф икир ш ә-һәр әразисиндә апары лм ы ш археолож и газы нты лар васитә-си илә дә сүбут едилм иш дир. Ү м ум ијјәтлә, ш әһәр инкиш афетм иш орта әсрләрдә А зәрбајҹаны н ән ири сәнәткарлы г вәтиҹарәт м әркәзин ә чеврилм иш , XII әсрдән исә Ш ирванш аһ-

лары н пајтахты олм уш дур. Л акин ш әһәрии инкиш аф ы ндаики м үһүм ам ил һәлледиҹи рол ојнам ы ш ды р. Д әниз кәна-ры нда јерләш м әси онун орта әсрләрдә бир лим ан ш әһәрмким и кениш инкиш аф ы на зәм ин јаратм ы ш ды р. Б акы әт-раф ы ны н неф т јатаглары илә зәнкин олм асы исә онуШ әргдә таны тм ы ш ды . Ү м ум ијјәтлә, Б акы неф т истеһсалы н-да көркәм ли јер тутурду. Н еф т орта әсрләрдә м әиш әтин бирчох саһәләриндә иш ләндији ким и, һәм дә ш әһәрләрин зәбт

олунм асы нда сон дәрәҹә тәһлүкәли бир васитә иди. К әттаәрәб ордусунун тәркибиндә хүсуси «Н еф татанлар» дәстәсивар иди. Г ајнагларда әрәб хәлиф әләринин Б акы неф тинәгајғы сы , ондан көтүрүлән веркиләр, ајры -ајры һәкм дарла-

138

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 140/215

ры н м үхтәлиф ф әрм анлары барәдә олдугҹа кени ш м э’лум атварды р. Б акы неф ти уғрунда узун М үддәт Д әрбәнд М әлик-ләри илә Ш ирванш аһлар арасы нда ҹидди м үнагиш әләр вәтоггуш м алар олм уш дур-

X әср әрәб м үәллиф и әл-И стәхри јазы рды ки, дәниздә

чохлу ағ вә ачы г боз рәнкли неф т јатаглары олан Б акы ш ә-һәри јерләш ир- М үәллиф и м э’лум олм ајан бир ҹоғраф ија әсә-риндә (X әср) дејилир: «Б акы , дәнизин саһилиндә, дағы ндөш үндә јерләш ир, дејләм иләрин иш ләтдији бүтүн неф тбурадан апары лы р».

IX —X әсрләрдән Б акы өлкәни н ән әһәм ијјәтли тиҹарәтм әркәзләриндән биринә чеврилир. Б у дөврдә Х әзәр дәнизи-нин гәрб саһилиндәки тиҹарәт јолу вә кәм ичи лијин артм а-сы ш әһәрин игтисади инкиш аф ы на хүсуси тәкан верди.

Һ азы рда «И чәриш әһәр» адланан К өһнә Б акы гајалы гдасалы нм ы ш , она көрә дә ш әһәрин су кәм әрләри, архлары ,тәсәррүф ат гујулары , биналары н чохун ун бүнөврәләри вә с.гајада газы лм ы ш ды р.

К әш ф ијјат характерли газы нты лары нәзәрә алм асаг,Б акы ны н әсаслы археолож и өјрәнилм әсинә 1969-чу илдәнбаш ланм ы ш ды р- К әм ин дөврдән «И чәриш әһәрдә» А зәрб-С С Р Е А Т арих И нститутунун даим и експедисијасы газы нты

иш ләри апары р. А рхеологлар И чәриш әһәрдә ики м әдәни тә-бәгәнин варлы ғы ны м үәјјән етм иш ләр. I м әдәни тәбәгәVIII—XIII, II м әдәни тәбәгә исә XIV —X VIII әсрләри әһатәедир. Н әр ики тәбәгә м үхтәлиф тикинти дөврләри кечир-м иш дир. Т әбәгәләрдә зәнкин м адди-м әдәнијјәт галы глары ;кил, ш үш ә, м етал м атериалларла јанаш ы нум изм атик га-лы глар, хүсусилә, аббасиләрә аид сиккәләр даһа чохдур.

А рхеолож и газы нты лар зам аны И чәриш әҺ әрин м үхтә-лиф јерләриндән Б акујјәдә, П әнаһабадда, Т әбриздә, И рәван-да, М аһм удабадда, К әш анда вә с. јерләрдә Ш ирванш аһлар,Е лдәкизләр, И лхани ләр, Ч әлаирләр, Гы зы л О рда вә А ғго-јунлу дөвләтләри ады ндан кәсилм иш пуллар аш кар едилм иш дир- Б урадан һәм чинин м үхтәлиф пуллардан ибарәтдәф инә дә тапы лм ы ш ды р.

М е’м арлы г абидәләриндә дә елм и ахтары ш лар апары л-м ы ш ды р. Б унлардан Гы з галасы ны , М әһәм м әд Ә бубәкр оғ-лунун ш әрәф инә инш а едилм иш м әсҹиди, XI әсрин ән м өһ-

тәш әм абидәси олан «С ы ны ггаланы », елә бурада тикилм ишБ әззаз м әсчиди ни , XII әсрә аид Л әзки м әсҹидини, һам ам -лары , карвансаралары вә с. көстәрм әк олар.

139

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 141/215

һүн дүрлүјү 28 м -ә чатан Г ы з галасы 8 м әртәбәлидир.Д ивары ны н галы нлы ғы бэ’зи јерләрдә 5 м -ә чаты р- О ртаәсрләрин ән м үрәккәб гурғусу олан Гы з галасы нда хүсусису тәҹһизаты , истилик вә канали засија систем и варды р-А бидә м үдаф иә характерлидир.

Г азы нты лар зам аны аш кар олунм уш ш әһәрәтраф ы ком -

плексләрдән бири (өјрәнилм әсинә һәлә 1938— 1940-ҹы ил-ләрдә баш ланм ы ш ды р) «Б ајы л даш лары »ды р. Јерли әһали-нин һәлә дә «С әбаил» адланды рды ғы бу абидә узун м үддәтсујун алты нда галм ы ш ды р. М үәјјән едилм иш дир ки, Ш ир-ванш аһ III Ф әрубурз 1234—1235-ҹи илдә дәниздә инш аатиш ләри апарм ы ш ды р. Б у абидә 180 м узунлугунда, 40 мениндә инш а едилм иш , 15 бүрчлә һаш ијәләнм иш галаданибарәтдир. Г ала бүтүн дивар боју ири әрәб хәттлариндән

м үхтәлиф габары г нахы ш лар вә тәсвирләр ф онунда јазы лар-дан ибарәтдир. 70 см узун луғун да, 25—50 см ениндә вә15—20 см галы нлы ғы нда олан бу даш лөвһәләр м үхтәлифреал вә ја стилистик тәсвирләрлә бәзәдилм иш дир- А т, өкүз,ҹам ы ш , дәвә баш лары даһа реалды р. А бидәнин епиграф ика-сы нда ону уста Ш ирванлы Зејн-әд-дин Ә бу Рәш идин инш аетдији гејд олунм уш дур.

Г аланы н әразисиндән 9 јаш ајы ш бинасы аш кар едилм иш дир. О нлардан икисинин ичәрисиндә очаг јери варды р.

Б у галаны н һаггы нда елм и әдәбијјатда м үхтәлиф ф икирләрварды р. Т әдгигатчы лары н чеху онун м үдаф иә вә ја карван-сара м әгсәди илә тикилдијини јазы рлар-

Б акы м е'м арлы гы өзүнүн ән јүксәк м әрһәләсинә Ш ир-ванш аһлар сарајы ны н тикинти ком плексиндә чатм ы ш ды р-

Ш ирванш аһлар сарајы ком плексинин әсасы XV әсрдә IХ әлилүллаһ дөврүндә гојулм уш вә сонралар м үхтәлиф ти-кинтиләрлә зәнкинләш дирилм иш дир. Ш ирванш аһлар сара-јы ком плексин ә «Д иванхана», м әсчид, С ејид-Јеһја Б акуви

вә ја «Д әрвиш түрбәси», овдан, һам ам вә с. дахилдир. И ки-м әртәбәли сарај 52 отаглы ды р. С арај гуллугчулары вә әрзагсахлам аг үчүн нәзәрдә тутулм уш алт м әртәбәдә 27 отагварды р. Т әдгигатлар Б акы ны н дикәр абидәләри ким и Ш ир'ванш аһлар сарајы ны н да гаја үзәриндә инш а едилдијинисүбут етм иш дир-

К Ә Н Ҹ Ә- И нкиш аф етм иш орта әсрләрдә А зәрбајҹаны нән әзәм әтли ш әһәрләриндән бири дә К әнчәдир. Јазы лы м ән-

бәләрдә «К әнҹә», «Ҹ әнза», «Ганча», «Г анзак» ки м и гејд-олунм уш бу ш әһәрин ады ны н м э’насы «хәзинә» дем әкдир.К әнҹә һаггы нда илк јазы лы м э’лум атлара IX —X әсрләр-

140

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 142/215

дә јаш ам ы ш әрәб, ф арс, ерм әни вә күрҹ ү м әнбәләриндә тә-садүф олунур. Л акин бу м әнбәләрдә ш әһәрин м ејдана ҝәлм ә-си вә тарихи һаггы нда әтраф лы м э’лум ат верилм ир.

1938—1940-чи илләрдә бөјүк А зәрбајчан ш аири Н изам иК әнҹәвинин анадан олм асы ны н 800 иллик јубилејинә һа-

зы рлы гла бағлы , ш әһәрдә археолож и тәдгигат иш ләринәбаш ланм ы ш ды р. Т әдгигатчы лар бу нәтиҹәјә кәлм иш ләр ки,К әнҹә чох гәдим јаш ајы ш јерини н зәм ининдә, ш әһәрдән5—6 км ш им ал-ш әргдә, К әнчәчајы н саһилләриндә салы н-м ы ш ды р. Ш әһәрин чичәкләнм ә дөврү IX әсрдән баш ланм ы ш ды р. Д үнја әһәм ијјәтли тиҹарәт јоллары ндан биринин— Б әрдә—Т иф лис јолунун үзәрин дә јерләш м әси ш әһәринсүр’әтли инкиш аф ы на сәбәб олм уш дур. X әсрдән исә бу ш ә-һәр Ш әддади ф еодал һөкм дарлы ғы ны н инзибати м әркәзинә

чеврилир.К әнҹән ин XI әсрдәки вәзијјәтини тәсвир едән XVII әср

түрк тарихчиси М үнәҹчим баш ы јазы р: «455-ҹи (м илады н1053-ҹү или) илдә Ә бүлсевәр К әнҹәнин дөврәсиндә м өһкәмгала дивары тикдирди вә она давам лы дарваза гапы ларыгојдурду. Г ара һасары ны н әтраф ы нда дәрин хәндәк газды р_ды . Беләликлә, К әнҹә әввәлкин дән ики дәф ә бөјүдү»-

К әнчә ш әһәринин м үдаф иә систем и һәм ин дөврүн дикәр

ш әһәрләриндән ф әргләнм иш дир. А рхеолож и газы нты ларш әһәрин әтраф ы на 3 м өһтәш әм гала диварлары ны н чәкил-дијини м үәјјән етм иш дир. Ш әһәрин икинҹи гала диварларыкил м өһрәдән тикилм иш , галы нлы ғы исә 3 м -ә јахы нды р.Д ивары н ортасы нда чај даш лары ндан да истиф адэ едилм иш дир. Гала дивары ны н даирэви вэ јары м даирәви бүрҹлә-Ри олм уш дур- Б үрҹләрин бүнөврәси чај даш ы ндан кил м әһ-лулла һөрүлм үш дүр. Бүрҹләрин һүн дүрлүјү 5 м -дән чох олм уш дур. Б иринҹи гала дивары илә икинҹин ин арасы нда

әсаслы ф әрг јохдур.Г ала дивары ны н ичәрисиндә 4 м галы нлы ғы нда м әдәни

тәбәгәдән илк орта әсрләр үчүн характерик (42X 42X 12;33 X 33X 8 см өлчүдә) чиј кәрпи чләр аш кар олунм уш дур.Б у исә ш әһәрин икигат гала дивары илә дөврәләнм иш м әр-кәз һиссәсинин әтраф лара нисбәтән даһа гәдим олм асы нысүбут едир. Б урадан ш әһәр әһалисин ин м әиш әтини өзүндәәкс етдирән хејли м адди-м әдәнијјәт галы глары үзә чы хары лм ы ш ды р. 16 груп ки л габ нүм унәләри, 18 груп м ис вәтунҹ әш јалар, 6 груп дәм ир предм етләр, даш аләтләр, бәзәкәш јалары , орта әсрләр К әнҹәсинин игтисади вә м әдәниһәјаты ны өјрәнм әк үчүн вачиб м атериалларды р-

141

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 143/215

А рхеолож и газы нты лар зам аны ш әһәрин гала диварла-ры ны н јаш ы вә гурулуш у, м әдәни тәбәгәнин характери, ш э-һәрин некрополу вэ с. өјрәнилм иш дир. Ш әһәрин тикилм ә-синдә м өһрәдән, чиј вэ биш м иш кәрпичләрдән, чај даш ы н-дан истиф адэ едилм иш дир. Г ала диварлары ны н и лк нөвбәси

VIII әсрдә тикилм иш дир. Б урада м әдәни тәбәгәнин галы н-лы гы 3—4 м олуб, ш әһәрин өзүндән әввәлки јаш ајы ш зәм и-ниндә, VIII әсрдән баш лајараг кени ш ин киш аф етдијиникөстәрир. Ш әһәрин гәбиристанлы ғы нда м үсәлм ан вә христиан гәбирләринә тәсадүф едилм иш дир.

Г азы нты лар зам аны тапы лан вә VIII—XV III әсрләриәһатә едән 23 нѳв пул Ҝ әнҹәни н дүн ја базары илә сы х әла-гәсини көстәрир. Б у ф икри Ч ин , Һ индистан, И ран, С урија вәдикәр өлкәләрдән кәтири лм иш кил, ш үш ә, м етал әш јаларда сүбут едир.

Гәдим К әнчәдә археолож и газы нты лар давам едир. Бу,јахы н кәләчәкдә ш әһәр барәдә даһа долгун ф икир сөјләм ә-јә им кан верәҹәк-

Ш А Б Р А Н . Ш им ал-ш әрги А зәрбајҹанда Х әзәр дәнизи-нин гәрб саһили илә кедән дүн ја әһәм ијјәтли тиҹарәт јолуүзәриндә м ејдана кәлән ш әһәрләрдән бири Ш абран олм уш -

ДУР-

Ш абран ф еодализм ин илк инкиш аф ы дөврүндә м ејданакәлм иш А зәрбајҹан ш әһәрләриндәндир.Х арабалы ғы һазы рда Д әвәчи рајонунун Ш аһнәзәрли

кәнди әразисиндә олан бу ш әһәрин әсаслы өјрәнилм әсинә1980-ҹи илдән баш ланм ы ш ды р. М э’лум олм уш дур ки, Ш абран ејни адлы чајы н һәр ики саһилиндә гы рх, әлли һектар-дан чох әразини әһатә едир. Ш әһәр XVIII әсрәдәк интенсивјаш ајы ш м әскәни олм уш дур. Б унун нәтиҹәсиндә Ш абранда6 м зәнки н археолож и тәбәгә јаранм ы ш ды р. Т әбәгә әсасән

үч тики нти лајы ндан ибарәтдир. Б иринҹи тикин ти дөврүIV—VIII, икинчи IX—XII вә үчүнҹү XIII—XVIII әсрләриәһатә едир. Ш әһәр и лк дөврдә нисбәтән ки чи к бир әразидә,Ш абран чајы ны н сол саһилиндә олм уш дур. Т әдриҹән VII — VII I әсрләрдән сонра ш әһәр ҹәнуба догру кениш ләнәрәкчајы н car саһилин и дә тутм уш дур.

Г азы нты лар зам аны иҹтим аи вә јаш ајы ш биналары ны нгалы глары , м әдәни-м әиш әт тикинтиләри вә хејли истеһсалат

очаглары аш кар едилм иш дир. Ш абранда м үм күн олан бү-түн тикинти м атериаллары ндан, чиј вә биш м иш кәрпичләр-дән, чај вә аг даш лардан истиф адэ едилм иш дир- И ҹтим аибин алары н чохусунун дөш әм әси даш , јахуд да кәрпиҹлә ер-

142

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 144/215

143

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 145/215

Сахсы гиб.144

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 146/215

я о і*1

• -А ,>г.С  I—— 1

О рта <урл£>ра аид ки лдан ва м еталдаи зоом роф еш јалар

10 а*к. 652145

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 147/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 148/215

•I

  ү м ү ш м ө һ ү р .

146

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 149/215

З о о м о р ф л ү л ә ј и н

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 150/215

 f~ / •

» * 1 1

И н к и ш а ф е т м и ш о р т а ә с р л ә р ә а и д з о о м о р ф э л а м э т л и  к и л г а б л а р

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 151/215

түлм үш дүр. Б э’зэн 9—11 отаглы биналара тәсадүф едил-м иш дир Бурадан тапы лм ы ш дулус күрәләриндән бири ел-липсвари олуб, 1 јарусда ики кил сүтун дүзәлдилм иш дир.Һ әм ин сүтунлар II јарусун дөш әм әсинә дајаг ролуну ој-нам ы ш ды р. Б у нөв кил габ биш ирилән күрә орта әсрләрүчүн надир тапы нты лардан һесаб олунур-

Ш абранда зәрбхана галы глары , јары м ф абрикат һалдакәсилм иш пуллар, чы харлар, м ис лөвһәләр вә әм әк аләтлә-ри аш кар олунм уш дур.

Јазы лы м әнбәләрдән м э’лум дур ки, Ш әргин ән бөјүкзәрбханалары ндан бири м әһз Ш абранда јерләш м иш дир.

А зәрбајчанда IX әсрә аид канализасија систем и илк дә-ф ә Ш абранда ачы лм ы ш ды р. Д аш вә кәрпичдән һерүлм үшбу гурғу ш әбәкәли вә өртүлү олм уш , ш әһәрин м әркәзи м ә-һәлләсини чај илә бирләш дирм иш дир.

Ш абранлы лар X I—XII әсрләрдә 14 км м әсаф әдән хүсуситүнкләр васитәсилә ш әһәрә булаг сују кәтирм иш ләр.

М әдәни тәбәгәдән топланм ы ш м адди-м әдәни јјәт галы гла-ры ны н бөјүк бир групуну ки л габлар тәш кил едир- Б урадаш ирсиз вә ш ирли сахсы габ нүм унәләри һазы рлам ы ш лар.Б ир гајда олараг Ш абран дулусчулары һазы рлады гларыгаба өз м өһүрләрини вурм уш лар. Бу м еһүрләрин 11 нөвү һа-зы рланм ы ш ды р. Б у о дем әкдир ки, Ш абранда 11 нәф әр м әш -

һур дулус е’м алатханасы ны н саһиби олм уш дур. К ил габистеһсалы әм тәә характери даш ы м ы ш ды р.

С әнәткарлы ғы н чох м үһүм саһәләриндән бири ш үш ә ис-теһсалы олм уш дур. Г азы нты лар зам аны дәрм ан вә әтријјагсахлам аг үчүн истиф адә едилән ш үш ә габлар үзә чы хары л-м ы ш ды р.

Б урада м еталиш ләм ә сәнәти дә јүксәк инкиш аф м әрһәлә-синә чатм ы ш ды р. Г ы зы л, күм үш , м ис, тунч вә дәм ирдән

һазы рланм ы ш әм әк аләтләри, бәзәк әш јалары , м әиш әт габ-лары ны н аш кар олунм асы буну сүбута јетирир- Ш абран өзчөрәји, дүјүсү вә дикәр м әһсуллары илә м әш һур олм уш дур.Т әдгигатчы лар тәрәф индән Ш абранда м өһтәш әм иҹтим аибина галы глары , XI әсрә аид ш әһәрин күчә вә м ејданлары -ны н үм ум и планы м үәјјәнләш дирилм иш дир. Ш абрандаархеолож и тәдгигат давам едир.

150

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 152/215

нәтичә

Б үтүн дејиләнләрдән ајды н олур ки, А зәрбајчан әразисибәш әр м өдәнијјәтинин илк м әркәзләриндән биридир. Б урада чәм ијјәт тарихинин бүтүн м әрһәләләри тәм сил олунм уш -ДУР-

А јры -ајры дөврләрин археолож и бахы м дан изләнм әсисүбут едир ки , әсрләр боју А зәрбајҹан халгы езүнәм әхсусзәнкин м адди вә м э’нэви м әдәни јјәт јаратм ы ш ды р. С С РИ

әразисиндә ән гәдим археолож и м әдәнијјәт сајы лан вә Д ашдөврүнүн и лк м әрһәләсини тәш кил едән Гуручај м әдәнијјә-ти м атериаллары ны н тәһлили, дүнјаны н ән зәнкин ин сандүш әркәләриндән олан А зы х, Т ағлар вә Д ам ҹы лы м ағара-лары ны н, һәм чини н бир чох ачы г П алеолит дүш әркәләри-нин хронолож и чәһәтдән изләнм әси, бунлардан әлдә едил-м иш зәнкин м адди-м әдәнијјәт галы глары ны н елм и чәһәтдәнараш ды ры лм асы нәинки А зәрбајчан әразисиндә, еләҹә дәбүтүн Гаф газда ибтидаи инсанлары н биолож и тәкам үл про-

сәсини, онлары н һәјат тәрзини изләм әјә им кан верм иш дир.Ч ох м араглы ды р ки, А зәрбајчан әразисиндә Д аш дөврүнүнбүтүн м әрһәләләринә аид, о ҹүм ләдән, П алеолит, М езолит,Н еолит вә Е неолит дөврләринә аид абидәләрин бүтүн нөвлә-ри м ѳвчуд олм уш дур вә онлар хронолож и ҹәһәтдән биридикәрин и там ам лајы р. Б у о дем әкдир ки, м ин и лләрлә давам етм иш Д аш дөврүндә А зәрбајҹанда јаш ајы ш арды ҹы лолм уш дур. Б у арды ҹы ллы г сонракы дөврләр үчүн дӘ харак-терикдир. М әһсулдар гүввәләрин үм ум и ин киш аф ы нда әсасам илләрдән олан бу арды ҹы ллы г А зәрбајҹанда илкинотураг әкинчи вә м алдарлы г тајф алары н ганун аујғун һалдаф орм алаш м асы ны тэ’м ин етм иш дир-

151

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 153/215

Т ехники чәһәтдән м үрәккәб, естетик ҹәһәтдән зөвглү һа-зы рланм ы ш әм әк аләтләри А зәрбајчанда тәсәррүф аты најры -ајры нөвләрини, о ҹүм ләдән дә м еталиш ләм ә вә дулус-чулуг ким и сәнәт саһәләрини өјрәнм әјә им кан верм иш дир.

А рхеолож и тәдгигатлар ҝөстәрир ки, е. ә- III м ин иллик-

дән баш лајараг дем әк олар А зәрбајчан баш дан-баш а (дағ,дағәтәји, вә дүзәнликләр) әһали тәрәф ин дән м әни м сәнилирвә бу әрази сы х јаш ајы ш јеринә чеврилир. А зәрбајҹан әһа-лиси бу дөврдә М әркәзи вә Ш әрги Загаф газијаны бүрүм үшК үр-А раз археолож и м әдәни јјәтин ин әсас јарады ҹы лары н-дан бири олур. М әһз бу м әдәнијјәтин зәм инин дә сонраларА зәрбајҹанда ири тајф а иттиф аглары јараны р, тајф аларара-сы м үбадилә м ејдана кәлир. А јры -ајры тајф алар үчүн ха-рактери к олан ихтисаслаш м ы ш тәсәррүф ат саһәләри јара-

ны р. Бу исә өзлүјүндә јени тип ли јаш ајы ш м әскәнләрини н,тәсәррүф ат һәјаты и лә бағлы , ајры -ајры рекионлар үчүнхарактерик олан адәт вә ән’әнәләрин м ејдана кәлм әсинәсәбәб олур. К өстәрилән просес ј. е. ә. IV әсрдә инди ки Ш им а-ли А зәрбајҹан әразисин дә кү ҹлү бир дөвләтин—А лбан дөв-ләтин ин јаранм асы илә нәтиҹәләнир. Е лә бу дөврдән дәбаш лајараг А зәрбајҹанда дүнја ш өһрәти тапм ы ш ш әһәрләрин киш аф етм әјә баш лајы р. Д оғрудур, А зәрбајҹанда ш әһәрм әдәнијјәтин ин изләринә, јә’ни әтраф ы м өһкәм ләндирил-м иш , хүсуси плана м алик, м әш ғулијјәтин дән вә ичтим аим өвгејиндән асы лы олараг хүсуси м әрһәләләрә ајры лан ја-ш ајы ш јерләринә һәлә чох гәдим ләрдән, јә’ни О рта Т унҹдөврүндән тәсадүф едилир- Л акин синиф ли ҹәм ијјәт үчүнхарактерик олан ш әһәрләрин јаранм асы вә ин киш аф ы м әһзе. ә. I м инилли јин II јары сы на тәсадүф едилир. Ү м ум ијјәтлә,А зәрбајҹан ш әһәрләринин јаранм асы просесини үч хроноло-ж и дөврә бөлм әк олар: 1. А нтик ш әһәрләр (Гәбәлә, Ш ам а-

хы , Н ахчы зан, Д әрбәнд); 2. И лк орта әср ш әһәрләри (Бәрдә,Б ејләган, Х унан, Ш абран вә б.); 3- И нкиш аф етм иш ортаәср ш әһәрләри (К әнчә, Б акы вә б.) b əp үч дөвр ш әһәрләри-нин археолож и чәһәтдән өјрәнилм әси, үм ум ијјәтлә, Загаф -газијада ш әһәрсалм а иш ини н инкиш аф тарихини изләм әјәим кан верир.

М адди-м әдәнијјәт галы глары ны н тәһлили, ајры -ајрыархеолож и дөврләрдә А зәрбајчан халгы ны н дини дүн јакө-рүш үнү вә онун инчәсәнәтини тәсәввүр етм әјә и м кан верир.

Д ини идеолокија бахы м ы ндан, А зәрбајчан үч хронолож и-дөвр кечирм иш дир- Б ун лардан биринчиси ибтидаи дини тә-сәввүрләр систем инин м өвчуд олдуғу дөврдүр. Б у м әрһәлә

152

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 154/215

дөвләтин јаранм асы на гәдәр давам етм иш дир. Д өвләт јаран-ды гдан сонра өлкәдә дини бахы м дан ики истигам әт—атәш -п ә р ә с т л и к вә астрал тәсәввүрләр м үш аһидә олунур. Е рам ы -зы н IV әсринин әввәлләриндә исә өлкәдә христианлы гдөвләт дини е’лан олунур. Л акин христианлы г әһалини н

аш ағы тәбәгәләринин күтләви дининә чеврилә билм ир. Х и-лаф әтин А зәрбајчаны иш ғалы ндан сонра—VIII—IX әсрләр'дән әһали ислам лаш м аја м ә р у з галы р.

А рхеолож и м аетриаллары н һәртәрәф ли тәһлили даһабир м үһүм нәтиҹәјә кәлм әјә им кан верир- А зәрбајҹан халгым әһз бу әразидә м ејдана кәлм иш , тарихин бүтүн дөврләрин-дә өз өлкәсиндә јаш ам ы ш , антрополож и хүсусијјәтләри,адәт вә ән’әнәләри вә дили е’тибары илә бурда ф орм алаш -м ы ш ды р. Ч оғраф и ш әраитин, иҹтим аи инкиш аф ы н вә бун-лара м үваф иг олараг тәсәррүф ат һәјаты ны н м үхтәлиф лији,нәһајәт бир чох һалларда јаделлиләрин тэ’сири илә халгы нетник тәркибиндә локал вариантлары н м өвҹуд олм асы онунтарихән јаранм ы ш бүтөвлүјүнү—ваһидлијини п оза билмә-м иш дир- Е лә буна кәрә дә А зәрбајчан, археолож и бахы м дан,бир к ѳ к үзәриндә арды чы л олараг инкиш аф едиб ф орм алаш -м ы ш халглар сы расы на дахилдир.

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 155/215

И С Т И Ф А Д Ә О Л У Н М У Ш Ә С А С Ә Д Ә Б И ЈЈА Т

Л з ә р б а ј ч а н д и л и н д ә

Ф. Енкелс.  М е ј м у н у н и н с а н а ч е в р и л м ә с и п р о с е с и н д ә ә м ә ј и н р о л у . Б ., А з ә р н ә ш р , 1952-ҹ и и л ., с ә һ . 19.

Ф. Енкелс, К■ Маркс,  о м м у н и с т п а р т и ј а с ы н ы н м а н и ф е с т и . Б ., А з ә р н ә ш р , 1976.

Ф. Енкелс.  А и л ә , х ү с у с и м ү л к и ј ј ә т в ә д е в л з т и н м ә н ш ә н . Б ., Ф и р г ә н ә ш р , 1934.

Ф. Енкелс.  А н т и -Д ү р и н г . Б ., А з ә р н ә ш р , 1953. _

В. И. Ленин.  Д ө в л ә т һ а г г ы н д а . С в е р д л о в у н и в е р с и т е т и н д ә о х у н - м у ш м ү һ а з и р ә . 11 и ј у л , 1919, Б ., 1980.

К. Маркс, Ф. Енкелс.  Д и н һ а г г ы н д а . Б ., 1958. Асланов Г.  А з ә р б а ј ҹ а н т у н ҹ т ә б ә р з и н б а л т а л а р ы . Б а к ы , 1982.Бабајев И. А., Әһмәдов Г. М.  Г ә б ә л ә . (т а р и х и -а р х е о л о ж и о ч е р к ) 

Б а к ы , 1981.Бүнјатов Т. Ә.  А з ә р б а ј ч а н ы н а р х е о л о к и ј а с ы о ч е р к л ә р и . Б а к ы . 1962.Әһмәдов Г. М.  А з ә р б а ј ҹ а н ы н ш и р с и з с а х с ы м э ’м у л а т ы . Б а к ы , 

1959.Әһмәдов Г. М.  Ө р ә н г а л а . Б а к ы , 1962.Әһмәдов Г. М.  О р т а ә с р Б е ј л ә г а н ш ә һ ә р и . Б а к ы . 1979.Әлијев В. һ.  Т а р и х и н и з л ә р и и л ә . Б а к ы , 1975.Әлијев В. һ.  А з ә р б а ј ҹ а н д а б о ј а л ы г а б л а р м ә д а н и ј ј ә т и ...Әлијев Ә. Ә.  А л б а н с и л а һ л а р ы һ а г г ы н д а ј а з ы л ы м ә н б ә л ә р л ә  

а р х е о л о ж и т а п ы н т ы л а р ы н м ү г а ј и с ә л и т ә һ л и л и . А Е Х ,1981, № 1.

Исмајылов Г. С.  Г у р у ч а ј в ә ө н д ә л ә н ч а ј в а д и с и н д ә г ә д и м м ә д ә - н и ј ј ә т и н и з л ә р и . Б а к ы . 1981. ■

Исмизадә О. Ш_, Чидди Г. Ә.  Б а к ы Г ы з г а л а с ы . Б а к ы . 1968.Көјүшов РшБ.  А р х е о л о к и ј а в ә д и н . Б а к ы . 1965.Көјүшов Р . Б.  А м а р а с -А г о ғ л а н . Б а к ы , 1975.

 Мэммэдов Р. Нәриманов И һ.  ә н ҹ ә ч а ј р а ј о н у н у н а р х е о л о ж и  а б и д ә л ә р и . Б а к ы , 1962. Н а х ч ы в а н ш ә һ ә р и н и н т а р и х и  о ч е р к л ә р и (о р т а ә с р л ә р ), Б а к ы , 1977.

154

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 156/215

Нуријеа А. Б.  Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы н ы н ш ү ш ә м э 'м у л а т ы в ә и с т е һ - с а л ы т а р и х и . Б а к ы , 1981.

Османов Ф. Л.  Г а ф г а з А л б а н и ј а с ы н ы н м а д д и -м ә д ә н и ј ј ә т и . Б а к ы ,1982.

Р у с д и л и н д ә

 Маркс К.  Ф о р м ы , п р е д ш е с т в у ю щ и е к а п и т а л и с т и ч е с к о м у п р о и з в о д с т в у . М ., 1940.

 Маркс К.  о н с п е к т к н и г и Л ь ю и с а Г . М о р г а н а «Д р е в н е е о б щ е с т в о ». А р х и в М а р к с а и Э н г е л ь с а », т . IX, М ., 1941.

 Маркс К.  а п и т а л , т . 1, М ., 1955.«Л е н и н с к и е и д е и в и з у ч е н и и п е р в о б ы т н о г о о б щ е с т в а , р а б о в л а д е

н и я и ф е о д а л и з м а » . М ., 1970. Алиев И.  И с т о р и я М и д и и , 1. Б а к у , 1960. Абибуллаев О. А.  Э н е о л и т и б р о н з а н а т е р р и т о р и и Н а х и ч е в а н

с к о й А С С Р . Б а к у , 1982. Абибуллаев О. А.  Р а с к о п к и х о л м а ю л ь т е п е . С Й И М , в ы п . 51, 

М ., 1953. Абибуллаев О. А.  и з у ч е н и ю х о л к а ю л ь т е п е . Т р . И н с т и т у т а  и с т о р и и и ф и л о с о ф и и А Н А з е р б . С С Р , т . IX, Б а к у , 1956.

 Алекперов А. К.  И с с л е д о в а н и я п о а р х е о л о г и и и э т н о г р а ф и и А з е р б а й д ж а н а . Б а к у , 1960.

 Алекперов А. К.  р а ш е н н а я к е р а м и к а Н а х и ч е в а н с к о г о к р а я и  В а н с к о е ц а р с т в о . С А , 1937, № 4.

 Алиев В. Г.  Н о в ы е м а т е р и а л ы о к у л ь т у р е р а с п и с н о й к е р а м и к и в  А з е р б а й д ж а н е . С А , 1967, № 1.

 Асланов Г. М., Ваидов Р. М., Ионе Г. И.  Д р е в н н й М и н г е ч а у р .!   Б а к у , 1959.

 Асланов Г. М., Голубкина Т. И.. Садыхзаде Ш. Г.  З о л о т ы е и с е - р е б р я н н ы е п р е д м е т ы и з а р х е о л о г и ч е с к и х р а с к о п о к А з е р б а й д ж а н а . Б а к у , 1966.

 Альтман М. М.  И с т о р и ч е с к и й о ч е р к г о р о д а Г я н д ж а . Б а к у , 1949. Аиіурбеили С. Б.  О ч е р к и и с т о р и и с р е д н е в е к о в о г о г о р о д а Б а к у . 

Б а к у , 1964.Бретаницкий Л. С.. Вейрман Б. В.  И с к у с с т в о А з е р б а й д ж а н а IV — 

VIII в е к о в . М ., 1976.В о п р о с ы и с т о р и и а в к а з с к о й А л б а н и и (с б о р н и к ). Б а к у , 1962.Геюиіев Р. Б.  Х р и с т и а н с т в о а в к а з с к о й А л б а н и и . Б а к у , 1984.Гуммель Я. И.  А р х е о л о г и ч е с к и е о ч е р к и . Б а к у , 1940.

Гуммель Я. И.  у р г а н № 2 б л и з Х а н л а р а . С И И М , в ы п . 24, М ., 1949.

Гуммель Я. И.  Н е к о т о р ы е п а м я т н и к и р а н н е б р о н з о в о й э п о х и А з е р б а й д ж а н а . С И И М , в ы п . 1948.

Гусейнов М. М.. Исмаилов Г. С.  Э н е о л и т и ч е с к и е н а х о д к и в п е щ е р а х А з ы х и Т а г л а р . «И з в . А Н А з е р б . С С Р , с е р и я и с т о р и и . ф и л о с о ф и и и п р а в а », 1967, İNs 1.

 Джафарзаде И. М.  С л е д ы д р е в н е й ш е й к у л ь т у р ы ч е л о в е к а н а т е р р и т о р и и А з е р б а й д ж а н а . ’ С б о р н и к с т а т е й п о и с т о р и и  А з е р б а й д ж а н а , в ы п . 1, Б а к у , 1949.

 Джафарзаде И. М.  И с т о р и к о -а р х е о л о г и ч е с к и й о ч е р к С т а р о й Г я н д ж и . Б а к у , 1949.

 Джафарзаде И. М.  Г о б у с т а н . Б а к у , 1973.

155

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 157/215

 Джидди Г. А.  С р е д н е в е к о в ы й г о р о д Ш е м а х а IX — XVIII в е к а , (и с т о р и к о -а р х е о л о г и ч е с к о е и с с л е д о в а н и е ). Б а к у , 1981.

И смайлов Г. С.  А р х е о л о г и ч е с к и е и с с л е д о в а н и я д р е в н е г о п о с е л е н и я Б а б а д е р в и ш . Б а к у , 1983.

Исмизаде О. Ш.  Я л о й л у т е п и н с к а я к у л ь т у р а . Б а к у , 1956.Исмизаде О.  Я Л , Ибрагимов Ф. А.  Х у д о ж е с т в е н н а я ш т а м п о в а н

н а я к е р а м и к а с р е д н е в е к о в о г о Б а к у . Б а к у , 1983.Иессен А. А.  в о п р о с у о д р е в н е й ш е й м е т а л л у р г и и м е д и н а а в

к а з е . «И з в е с т и я Г А И М », 1935, в ы п . 120.И с к у с с т в о и а р х е о л о г и я И р а н а . М ., 1976.И с т о р и я И р а н с к о г о г о с у д а р с т в а и к у л ь т у р ы . М ., 1971.Казиев С. М.  А л ь б о м к у в ш и н н ы х п о г р е б е н и й М и н г е ч а у р а . Б а

к у , 1960.Казиев С.  М . О б а р х е о л о г и ч е с к и х р а с к о п к а х М и н г е ч а ѵ р а . Д А Н  

А з е р б . С С Р , 1946, № 10.Казиев С. М.  Р о д о в о й с т р о й в д р е в н е м А з е р б а й д ж а н е . С б . с т а т е й  

и с т о р и и А з е р б а й д ж а н а , в ы п . 1. Б а к у , 1949.Казиев С. М.  О н е к о т о р ы х т и п а х о р у ж и я и з М н н г е ч а у р а . М А , 

т . 2, Б а к у , 1951.

Куфтин Б. А.  У р а р т с к и й «к о л у м б а р и й » у п о д о ш в ы А р а р а т а и  у р а - А р а к с к и й э н е о л и т . В М Г , т . XIII, Т б и л и с и , 1944.

 Левиатов В. Н.  П а м я т н и к и А з е р б а й д ж а н с к о й к у л ь т у р ы . Б а к у , 1944.

М а т е р и а л ь н а я к у л ь т у р а А з е р б а й д ж а н а (М А ), т . 1, Б а к у , 1949.М А , т . 2, Б а к у , 1951.М А , т . 3, Б а к у , 1953.М А , т . 5, Б а к у , 1964.М А , т . 6, Б а к у , 1965.М А , т . 7, Б а к у , 1972.М А , т . 8 .Б а к у , 1976.М А , т . 9, Б а к у , 1980.

 Махмудов Ф. А., Мунчаев Р. М., Нариманов И. Г. О  д р е в н е й ш е й  м е т а л л у р г и и а в к а з а . С А , 1968, № 4.

 Мещанинов И. И.  р а т к и е с в е д е н и я о р а б о т е а р х е о л о г и ч е с к и х  э к с п е д и ц и я х в Н а г о р н о м а р а б а х е и Н а х и ч е в а н с к о м  к р а е . «С о о б щ е н и я Г А И М », в ы п . 1, J1., 1926.

 Мещанинов И. И.  И с т о р и я А з е р б а й д ж а н а п о а р х е о л о г и ч е с к и м п а м я т н и к а м . С б о р н и к с т а т е й п о и с т о р и и А з е р б а й д ж а н а . В ы п . 1, Б а к у , 1949.

 Мунчаев  Р . М . а в к а з н а з а р е б р о н з о в о г о в е к а . М ., 1977.

Наджафова Н. Н.  Х у д о ж е с т в е н н а я к е р а м и к а А з е р б а й д ж а н а XII— XV в в . Б а к у , 1964.Нариманов И. Г.  Н е к о т о р ы е д а н н ы е о д р е в н е м п о с е л е н и и -в  

о к р е с т н о с т я х г . а з а х а . С И И М , в ы п . 70, М ., 1957.Нариманов И. Г.  А к с т а ф и н с к о е п о с е л е н и е б л и з г . а з а х , С А , 

1962, № 4.Нариманов И. Г., Рустамов Дж.  Н е о л и т в Т о й р е т е п е . «Д А Н  

А з е р б . С С Р », т . 16, 1960, № 9.О ч е р к и п о д р е в н е й и с т о р и и А з е р б а й д ж а н а . С б о р н и к Б а к у , 1949.П е р е д н е а з и а т с к и й с б о р н и к . В ы п . III, М ., 1979.Пиотровский Б. Б.  А р х е о л о г и я З а к а в к а з ь я . JI., 1956.

Погребова М. Н.  П а м я т н и к и с к и ф с к о й к у л ь т у р ы в З а к а в к а з ь е .(с б .) а в к а з и С р е д н я я А з и я в д р е в н о с т и и с р е д н е в е к о в ь е . М ., 1981.

156

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 158/215

' '>OlJCTClH.г а \ а л ы г ы н д а н  Öup к ө р у н ү ш

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 159/215

II

■ п э е ээ7Щ mndmt іП Я п с !э е г ѵ ѵ д о э ф

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 160/215

Ш а б р а н .  г а з ы н т ы с а һ ә с и н д ә н  б и р к ѳ р у н у и і .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 161/215

Галабүрчләри(Гэбэлэ).

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 162/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 163/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 164/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 165/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 166/215

Г д б ә л әг а з ы н т ы л а р ы .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 167/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 168/215

С ү т ун алт А ы гла ры  

( Г әб әлә) - 

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 169/215

К ан али засија  

( Ш аб ран ) .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 170/215

Т э н д и р х а м а

( XII ә с р )-

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 171/215

Л І І а с pa а и д  

* & һ б ә р д .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 172/215

к * ' . j v

ч

  и н к ә ч е в и р -

А н т и к д ө в р ә and   к и л г а б л а р •

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 173/215

  и н к ә ч е в и р .К и л д ә н д у з ғ л д и л м и ш  ш ә р а б г а б ы .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 174/215

І і і а б р а н -  

З ә р к ә р л и к д ә и ш л э н э н  

д м э к а л ә т л ә р и в ғ  

з ы н г ы р о в л я Р ■

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 175/215

Ш а б р а н . XIII д с р ә а и д  с а х с ы г а б

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 176/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 177/215

 XII ә с р ә а и д  

с ү ф р ә г а б д ә с т и .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 178/215

 IX- XI l ә с р л ә р ә а и д  

ш и р 'л и г а б н у м у н ә л ә р и .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 179/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 180/215

О р т а  

ә с р л ә р ә  

а и д к у п л э р .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 181/215

Г а з ы н т ы з а м а н ы  

а і и к а р о л н м у и і  к и л г а б л а р .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 182/215

 XI1I-XVI ә с р л ә р ә and  ш и р л и к и л г а б  н ү м у н ә л ә р и .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 183/215

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 184/215

Х Ш - Х І Ѵ ә с р л о р ә and   

і и и р л и к и л г а б л а р .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 185/215

С о н а н т и к  

в з и л к  

о р т а  э с р л э р э  

а и д к и л г а б  

н у м у н э л э р и .

Г

А

V

О р т а э с р л э р э а и д  ч ы р а г н у м у н э л э р и .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 186/215

И л к о р т а э с р л э р э а и д  

к и л г а б н у м у н э л э р и .

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 187/215

П роблем ы скиф ской археологии. С борник. М ., 1971.Р з а е в Н . И .  И скусство К авказской А лбани и IV в. до н. э. —

VII в. н. э. Б аку, 1976.Т р е в е р К . В .  О черки истории и культуры К авказской А лбании .

М .—Л ., 1959.ТА Э т. 1, М .—Л ., 1959 (М И А № 67).ТА Э , т. 2, М .—Л ., 1965 (М И А № 125).ТА Э , т. 3, М .—Л ., 1965 (М И А № 133).

Х а л и л о в Д ж .  А.  Р аскопки на городищ е Х ы ны слы — пам ятникедревней К авказской А лбании. С А , 1962, № 1.

Х а л и л о в Д ж .  А., Б а б а е в И . А .   А нтичны е традици ин в м атериальной культуре К авказской А лбании . Сб. статей. А нтичность и античн ы е традици и в культуре и искусстве народов С оветского В остока, М ., 1978.

Ш а р и ф о в Д . .  Р аскоп ки Я лойлутепе. Б аку, 1927.

15?

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 188/215

Р . Б . Г Е Ю Ш Е В

А РХ Е О Л О Г И Я А ЗЕ Р Б А Й Д Ж А Н А

РЕ ЗЮ М Е

Т ерритория А зербайдж ана богата разнообразны м и иразноврем енны м и археологическим и пам ятни кам и. И зучение археологических пам ятников началось ещ е во второйполовине XIX в. В то врем я м ногие лю бители-археологи проводили раскопки , главны м образом , м огильников М угань-Та-

лы ш ской, Г яндж а-К арабахской и Н ахичеванской зон. М ногие уникальны е археологические находки бы ли переданыГ ерм ании, Ф ранци и и др. странам м ира. Н еобходим о отм етить, что до револю ци и археологи-лю бители не ставили перед собой задачу планом ерного изучения истории общ ества А зербайдж ана. В основном , это бы ли кладоискатели.

Р азвитие археологии в А зербайдж ане как сам остоятельной отрасли науки непосредственно связано с установлением здесь С оветской власти. С 1920 г. создается ряд научн ы х

организаций, на которы е бы ла возлож ена задача охраны иисследовани я пам ятников истории и культуры А зербайдж ана.

В аж ной м ерой в деле изучения м атериальной культурыявилось создание в 1920 г. в Б аку Г осударственного М узеяистории А зербайдж ана.

Д окум ентом огром ного значения стал декрет об учетеи охране пам ятни ков старины , изданны й С овнарком омреспублики 4 м арта 1924 г. М еж ду тем , ещ е в 1922 г. в А зербайдж ане бы ло создано А рхеологическое общ ество, тогда

158

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 189/215

ж е начала сущ ествовать и К ом иссия по охране пам ятниковстарины при Г осударственном М узее. В 1923 г. бы ло создано О бщ ество обследования и изучения А зербайдж ана, им евш ее отделения в Л енкорани , Г яндж е и Н ахичевани . В1924 г. состоялся первы й краеведческий съезд А зербайдж ана, где бы ла разработана научн ая програм м а по археологи

ческим исследованиям в республике. С 1923 г. эти организации бы ли слиты в А зербайдж анский археологический ком итет при Н арком просе республики. К ом итет заним ался регистрацией, охраной и изучением пам ятников м атериальной культуры . В 1927 г. К ом итет бы л переим енован в А зербайдж анский ком итет охраны пам ятни ков старины , искусства и природы , которы й им ел свои отделения в Н ахичеванской А С С Р и в Н агорно-К арабахской автоном ной области.

Х ронологические рам ки археологических м атериалов,

вы явленн ы х в 20-х гг., охваты ваю т ш ирокий диапазон отпериода ранней бронзы до позднего средневековья.В начале 30-х гг. в А зербайдж ане на базе О бщ ества об

следовани я и изучени я А зербайдж ана бы л создан А зербайдж анский Государственны й и научно-исследовательский ин ститут (А ГН И И ) и сектор истории м атериальной культурыпри А зербайдж анском отделении Закавказского ф илиалаА Н С С С Р (А зО ЗФ А Н ).

С этого врем ени организуется ряд экспедиций, в работе

которы х участвую т такие учены е А зербайдж ана, какД . И . Ш ариф ов, А . К . А лекперов, И . М . Д ж аф арзаде,С . М . К азиев и др.

В исследовании пам ятни ков А зербайдж ана важ ное значение им ею т работы Я . И . Гум м еля в Г яндж а-К арабахскойзоне. В это врем я учены е вели работу в Ш ем ахин ском , И с-м аиллинском , Х анларском районах, в М ильской, М уган-ской степи, в М ингечауре и т. д. Н а основе вы явленны х м атериалов учены е см огли обобщ ить сведения о культуре и

бы те народа, его обрядах и обы чаях.С 1945 г. начался новы й этап в развитии археологии

А зербайдж ана. Э то связано, в первую очередь, с созданиемА кадем ии наук А зербайдж анской С С Р. С 1946 г. организована М ингечаурская археологическая экспедиция с зонестроительства ГЭ С , сы гравш ая важ ную роль в археологииА зербайдж ана. В течение восьм и лет в М ингечауре бы ливы явлены пам ятни ки м атериальной культуры , начин ая отэнеолита и до позднего средневековья. П олученны е данны е

позволили создать хронологическую ш калу и определить159

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 190/215

основны е этапы развития м атериальной культуры и историиазербайдж анского народа.

В археологии А зербайдж ана больш ое значени е им ела исозданная в 1947 г. Гобустанская археологическая экспедиция, где бы ло заф иксировано и изучено н есколько ты сяч

петроглиф ов—наскальны х изображ ений. В дальнейш ем петроглиф ы заф иксированы на А пш ероке, в К ельбадж аре ив Н ахичеванской А С С Р.

В 50-х гг. организуется ряд экспедиций по исследованиюархеологических пам ятни ков А зербайдж ана, относящ ихсяк различном у периоду. С 1953 г. при участии С . Н . Зам ят-нина бы ли проведены разведки с целью изучени я пам ятников палеолита. В эти ж е годы бы ли продолж ены исследования городищ а О ренкала. С 1951 г. началось изучение ве

ликолепного м ногослойного пам ятника К ю льтепе I в Н ахичевани . О рганизуется К азахская, К уба-Х ачм асская, М уган-ская, Т орпаглин ская, Х ы ны слин ская и др. экспедиции. Н ы не в И нституте истории А Н А зербайдж анской С С Р организован специальны й сектор археологии и этнограф ии, объедин яю щ ий 11 отделов и лабораторий, где работает свы ш еста сотрудников, из них более 10 докторов наук. С ектороморганиеовано свы ш е 20 экспедиций по различны м районамА зербайдж ана.

О собое вним ани е в последние годы уделено проблем амархеологических изы сканий в соответствии с приняты м и з

•С оветском С ою зе м етодическим и требованиям и и направлениям и. В институте организован специальны й отдел археологических исследований в зоне новостроек.

С ейчас по всем периодам истории А зербайдж ана вы явлено и исследовано значительное количество археологических пам ятни ков, позволяю щ их воссоздать общ ую картин у

ж изни азербайдж анского народа как в древний период, таки в средневековье.

Б ольш их успехов добились археологи, изучаю щ ие палеолит, систем атическое изучение которого на территорииА зербайдж ана началось с 1956 г.

Д ля реш ени я проблем ы первоначального освоения человеком А зербайдж ана наиболее важ ны е пам ятни ки бы ли откры ты в районе М алого К авказа. Д о настоящ его врем енина территории А зербайдж ана установлено более ?5 пам ят

ников эпохи палеоли та. И з н их—пять стоянок относятся ктипу пещ ерны х, а остальны е являю тся пам ятникам и откры -

160

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 191/215

того тип а. С реди них огром ное значение им еет А зы хскаяпещ ера, обнаруж енн ая в 1960 г. и являю щ аяся одной издревнейш их м ногослойны х стоянок человека, известны х вС оветском С ою зе.

А зы хская пещ ера располож ена на левом берегу р. К у

ру чай и находится на вы соте более 900 м над уровнем м оря.П о м нению М . Гусейнова, которы й является одним из крупнейш их специалистов в области палеолита К авказа, в А зы х-ской пещ ере представлены три стадии развития палеолитической эпохи: дош елльская, ш елль-аш елль и первая половина м устьерской. П о его ж е м нению , здесь хорош о представлена эволю ция кам енн ой индустрии. О чевидны исторические корни, созданны х древнейш им человеком зубчатовы ем чаты х орудий, появление рубил среднего м устье. Э тапреем стзенн ость дала основу специалистам для вы делениялокальной , так назы ваем ой К уручайской культуры .

А зы хская пещ ера знам ени та такж е своим и палеоантропологическим и находкам и. О блом ки ни ж ней челю сти ископаем ого человека обнаруж ены в VI слое. Ч елю сть «азы хан-троііа > по м ассивности, м орф ологическим и другим при знакам уклады вается в переходную стадию м еж ду син антропом и ранним палеантропом . В ы явленны е м атериалы из

А зы ха позволяю т исследовать отдельны е проблем ы палеолита от эпохи галечной культуры до м устьерской вклю чительно и воссоздать общ ую картин у природного окруж енияпервобы тного человека.

Д ля изучения последую щ его периода больш ое значени еим еет Т агларская пещ ера, м атериалы которой достаточноосвещ ены в научной литературе. П ещ ерная стоянка Т агларявляется уникальны м пам ятником м устьерской эпохи, культурны е отлож ения которого достигаю т 7 м . Б огатейш ие м а

териалы из Т аграла позволяю т вы явить локальны е особенности развития м устьерской культуры и проследить этапыее эволю ции.

П ам ятники палеолита исследованы такж е в пещ ере Газ-м а в И льичевском районе Н ахичеванской А С С Р. В пещ ереГ азм а найдено больш ое количество м атериалов м устьерско-го периода. В целом , исследования пам ятни ков А зербайдж ана позволяю т сказать, что древнейш ие лю ди на территорииС С С Р появились не в раннем аш елле, как полагалось, а вболее ранн ее врем я.

За последние годы уникальны е пам ятни ки м езолита бы 11 эак. 652 ]6 1

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 192/215

ли откры ты в районе Гобустана, где получена больш ая коллекция орудий труда.

С реди пам ятников м езоли та особое м есто зани м ает стоянка «Ф ируз». В о врем я раскопок здесь бы ла обнаруж енам огила, относящ аяся к концу эпохи м езолита. В м огиле

бы ли захоронены десять взрослы х и один ребенок. Рядомсо скелетам и находи лись некоторы е орудия труда и украш ения, изготовленны е из кости, кам ня и ракуш ек. К эпохем езолита относятся группа наскальны х и зображ ени й.

Н а основе позднепалеолитической и м езолитическойкультур в А зербайдж ане возникает неолитическая культура. Н еолитические пам ятни ки бы ли вы явлены в зоне бы вш его Х анларского и Ш ам хорского районов (К или кдаг иК урган у с. Г елицино), курганы № 119 и 125 у г. С тепа

накерт, групп ы наскальны х изображ ени й в Гобустане и отдельны е находки в М ингечауре. С реди этих пам ятников более или м енее хорош о изученны м является верхний слойстоянки «Ф ируз». Н еолитический слой стоянки «Ф ируз»содерж ит крем невы е м икроп ластнн ки, м икроскребки, полукруглы е скребки, на отщ епах м елкие трапецивидны еф о р м ы .

О бобщ ая м атериалы , учены е приш ли к вы воду о том , чтов эпоху позднего неолита в А зербайдж ане уж е развивалосьзем ледельческо-скотоводческое хозяйство. Н о оно как сам остоятельная отрасль хозяйства ф орм ируется главны м образом в эпоху энеолита. И зучение энеолита в А зербайдж ане надлеж ащ им образом н ачалось с раскопок поселенияК ю льтепе I, около Н ахичевани . Раскопкам и К ю льтепе Iустановлено, что в V—IV ты с. до н. э. в Закавказье бы товаладревнезем ледельческая оседлая культура, охваченн ая процессом «неолитической револю ции», переднеазиатского типа. Э то подтверж дается исследовани ям и таких крупны хпам ятников энеолита, как И ланлы тепе и Ч алагантепе вМ иль-К арабахской зоне, А ликем ектепе в М угани, Т ойретепеи Ш ом утепе в Г яндж а-К азахской зоне и м ногие другие.А рхеологические находки, полученны е при раскоп ках указанны х пам ятников, свидетельствую т о том , что переходот присвоений даров природы к производящ ем у хозяйству, т. е. неолитическая револю ция, произош ел в А зербайдж ане задолго до развития здесь К ура-А раксской куль

туры . Б лагоприятны е природно-географ ические условия способствовали том у, что древнейш ие зем ледельцы А зербайдж ана расселялись, главны м образом , в равнинны х м естно-

102  11*

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 193/215

стях. И м енно здесь возникли раннезем ледельческие поселения типа «ж илы х холм ов».

С реди энеолитических пам ятников А зербайдж ана особое значени е им еет Ш ом утепе. Раскоп кам и 1961—64 гг.

установлено, что м атериалы Ш ом утепе им ею т ряд характерны х черт. Ш ом утепе представляет собой холм ообразноепоселение. Ж илы е строения здесь, в основном , представленыз круглом плане и построены из плоских кирпичей. П ол истены дом ов обм азаны глиной. П лем ена, ж ивущ ие в Ш ом утепе, главны м образом , заним ались зем леделием и скотоводством . О ни вы ращ ивали твердую и м ягкую пш ениц у;двухрядовы й и м ногоряД овы й ячм ень, разводили крупны йрогаты й скот. Ж ители Ш ом утепе зани м ались и дом аш ни

м и рем еслам и, в том числе изготовлением кам енны х и костяны х орудий, гончарством , ткачеством и т. д.

Ч то касается погребальны х пам ятников, то надо отм етить, что, по м нению Р . М . М унчаева, в V—IV ты с. до н. э.з Закавказье и Д агестане практиковался обы чай погребения сородичей на поселении; обы чай этот бы л распространен достаточно ш ироко, почти по всем у ареалу расселениядревнейш их оседлозем ледельческих плем ен и связан с культом предков и всей систем ой идеологических представленийранних зем ледельцев С тарого С вета.

Б ольш их успехов добились археологи в изучении пам ятников К ура-А раксской раннебронзовой культуры , ареалкоторой охваты вает практически все Закавказье.

Н аиболее изученн ы м и п ам ятни кам и этой культуры являю тся К ю льтепе 1 (второй слой, Бабадервиш (верхний слой),М ингечаурский ком плекс, Г аракепектепе, Гю неш тепе и др.

О бщ ее количество заф иксированн ы х пам ятни ков К ура-

А раксской культуры на территории А зербайдж ана превы ш ает ш естьдесят. Зн ачительная часть этих пам ятниковпредставлена м ногослойны м и холм ам и в бассейнах рек, благоприятны х участках для зем леделия и скотоводства. П ом нению специалистов, м ногие холм ы служ или м естом обитани я отдельной сем ейно-родовой общ ины . В эпоху раннейбронзы начинается освоение горны х районов. В отдельны хслучаях поселения раннебронзового периода обладали укреплениям и.

Н аиболее распространенны м типом ж или щ этого периода являю тся дом а круглого плана на кам енн ом ф ундам енте. Н о в раннебронзовой эпохе ш ирокое распространени е по

163

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 194/215

лучили и ж или щ а прям оугольной ф орм ы . А нализ археологических м атериалов, вы явленн ы х при раскопках раннебронзовы х поселений, свидетельствует о том , что общ ийпрогресс в хозяйственно-культурной ж изни м естны х плем енв эпоху освоения бронзы обусловили превращ ени е зем ле

делия в главную и ведущ ую ф орм у хозяйства. Э то бы ло основной предпосы лкой для слож ени я на данной территорииновой и довольно вы сокой оседло-зем ледельческой культуры . Зем ледельческое хозяйство ранвсбронзовой культурыбы ло м ногоотраслевы м . П о предполож ениям учены х, зем ледельцы раннебронзовой эпохи использовали и искусственное орош ение.

В хозяйстве м естны х плем ен второе м есто зани м ало скотоводство. Д ом инирую щ ую роль в скотоводстве играл круп

ны й рогаты й скот, значительны м бы ло и овцеводство. И м енно в этот период начинается использование крупного рогатого скота в качестве тягловой силы . Р азвивается колесны йтранспорт. Э тот период характеризуется такж е резким увеличением поголовья м елкого скота.

Н аряду с зем леделием и скотоводством ш ироко развивается освоение м еталлообработки.

В III ты с. до н. э. в А зербайдж ане, как впрочем и во всемЗакавказье, бы л полностью освоен весь цикл м еталлурги

ческого производства .начи ная от добы чи м едной руды икончая изготовлением разнообразны х орудий труда, оруж и я и украш ений из м едно-м ы ш ьяковистой бронзы .

В эпоху ранней бронзы вы сокого уровня достигло гончарное производство. Развивается и ткачество.

С реди плем ен, населявш их территорию А зербайдж анав раннебронзовы й период, прочно слож ился культ предков.О б этом свидетельствую т больш ие коллекци и, полученны е

из м ногочисленны х погребальны х пам ятни ков. В стречаю тся погребения в> курганах, грунтовы х м огилах, сы рцовы хсооруж ениях и кам енн ы х ящ иках.

Б ольш их успехов добились археологи А зербайдж ана ив изучении пам ятников культуры ^похи средней бронзы , период которой составляет отдельны й этап в древнейш ей истории азербайдж анского народа.

И сследования пам ятников эпохи средней бронзы н ачались ещ е в конце прош лого столетия. В 1896 г. науке стал

известен п ам ятник К ы зы лванк (вблизи Н ахичевани ), а в1901 г. братьям и М органам и в зоне Л ерика (у села Х овиль)

10-1

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 195/215

бы л обнаруж ен ряд пам ятников, относящ ихся к эпохе средней бронзы .

П ланом ерное изучени е пам ятни ков данного периода н ачалось после установления С оветской власти в А зербайдж ане. В 1926 г. экспедицией О бщ ества обследования и изу

чени я А зербайдж ана бы л заф иксирован ряд пам ятни ков натерритории Н ахичеванской А С С Р. Э ти пам ятни ки, главны мобразом , располож ены в долинах рек А рпачай, А линдж а-чай и Н ахичеванчай. В последую щ ие годы экспедициям иИ нститута истории А Н А зерб. С С Р бы ли изучены К ю льтепе I, II, У зерликтепе, Гаракепектепе, Гю неш тепе, Ш ортепе,Н ахадж ир, Д ж аварханлы , М иш арчай I, курган Б орсунлу им ногие другие пам ятники, которы е позволили исследователям изучи ть историю общ ества указанного периода.

М ногие поселения эпохи поздней бронзы им ели оборонительны е систем ы . О боронительны е систем ы из крупны хкам енны х глы б бы ли исследозаны в крепостях Ч алхан кала,в бассейне р. Д ж ахри чай, на территории пам ятни ков К ю льтепе II. В айхы р, Г явуркала и др. В зависим ости от рельеф ного располож ения поселений их план везъм а разнообразен.

Ч то касается погребальны х пам ятников эпохи среднейбронзы , то они главны м образом состоят из грунтовы х, ка

м енны х ящ иков и курганов.О сновны м и отраслям и хозяйства лю дей эпохи средней

бронзы бы ли зем леделие и скотоводство, горное дело и т. д.П ри раскопках пам ятни ков бы ли вы явлены м ногочисленны е изделия, позволяю щ ие охарактеризовать степень развития этих хозяйств.

Е сли в эпоху ранн ей бронзы в А зербайдж ане вы деляется К ура-А раксская культура со своим и локальны м и особенностям и, то в эпоху средней бронзы археология А зербай

дж ан а характеризуется, главны м образом , пам ятни кам и Н ахичеванской культуры .

Н аиболее характерной чертой этой культуры являю тсякерам ические изделия. Здесь в м ассовом количестве встречаю тся изделия м онохром ной и полихром ной расписнойкерам ики, среди которы х особое м есто заним аю т так назы ваем ы е «чайники».

В о II ты с. до к. э. в А зербайдж ане господствует плуж ное зем леделие. О сновы ваясь на археологических находках,исследователи приш ли к вы воду, что в период средней бронзы особое развитие получило овцеводство.

165

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 196/215

В аж ны х результатов добились археологи в изученииобщ ественного строя эпохи средней бронзы . О пределено, чтодля населени я бы ла характерн а сильно вы раж енная им ущ ественная диф ф еренц иаци я, Э то наблю дается в ф ортиф икаци онн ы х систем ах различны х поселений , внутренней планировке поселений и м огильном ин вентаре данной эпохи.

В результате, в ряде пам ятников А зербайдж ана наблю даю тся элем енты зарож дени я раннеклассового общ ества итак назы ваем ой городской ци вилизаци и.

В эпоху средней бронзы связи м еж ду плем енам и А зербайдж ана и Б лиж него и С реднего В остока расш иряю тся.О б этом свидетельствую т м ногочисленны е м атериалы .

Больш ой сдвиг в хозяйстве и общ ественном строе наблю дается в эпоху поздней бронзы и раннего ж елеза.

И сследовани я пам ятников этого периода такж е началисьв прош лом столетии. Д ля обогащ ения м узейн ы х экспонатови частны х коллекци й м ногие русские и зарубеж ны е исследователи, среди которы х бы ли В . Белк, Ф . Байери, Ж . деМ орган, Э . Реслер, Г. Розендорф , А . И вановский и др., проводили раскопки м ногочисленны х погребальны х пам ятников, им ею щ их богаты й вещ ественны й инвентарь. Н о нн одиниз них не придавал нуж ного значения исследованию поселений. Э то стало возм ож ны м после победы С оветской вла

сти в А зербайдж ане. Н ы не археологам и А зербайдж ана исследовано больш ое количество разнотипны х археологических пам ятни ков, географ ический ареал которы х весьм а обш ирен. О ни бы ли исследованы в М иль-М уганской степи, К арабахе, Г яндж а-К азахской, К уба-Х ачм асской зонах, наА пш ероне. С реди них особы й интерес представляю т м ногослойны е пам ятни ки М ингечаура, пам ятни ки Х одж алы -К е-дабекской культуры , наскальны е изображ ения Гобустана иА пш ерона, а такж е так назы ваем ы е циклопические соору

ж ения М алого К авказа и м ногие другие.Ц иклопические сооруж ени я представляю т собой возве

денны е на верш ин ах гор или возвы ш енн остях строения, слож енны е из огром ны х, необработанны х кам ней, прим ы каю щ их друг к другу без связую щ его раствора. Ц иклоп ическиесооруж ени я не им ею т четкой плани ровки. О чень часто ихпланировка зависит от рельеф а той м естности, где они бы ли возведены . О ни почти всегда образую т зам кнутое кольцос одним или двум я входам и.

За последние годы циклопические сооруж ения обстоятельно исследую тся в зоне К едабекского района. И сследо-

І6Г.

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 197/215

зания показали, что эти сооруж ения носили характер либо укреплений, либо поселений или ж е крепостей. В о врем яраскопок в них бы ли вы явлены предм еты бы та, орудия труда и оруж ие. Бы ли вы явлены такж е ж илы е пом ещ ения. И сследования циклопических сооруж ени й в зоне К едабека,главны м образом , датирую тся X I—XII вв. до н. э.

В эпоху поздней бронзы и раннего ж елеза на территории А зербайдж ана бы ли образованы разнотипнвіе поселени я. В стречаю тся поселения с м огильны м культурны м слоем , характерн ы м для оседлой ж изни, в хозяйстве которойдом ини рую щ ая роль прин адлеж ала зем леделию . К такимпоселени ям относятся Х анлар I, второй слой поселения № 1з М ингечауре, поселение вблизи К ы зы лванка, Г алдж ил,К арабаглар в Н ахичевани, С ары тепе в К азахском районеи др.

Д ругие поселения характерны для ж ителей, заним аю щ ихся отгонны м скотоводством . К этой категории поселени й преж де всего относится У чтепе в М ильской степи.

Р яд поселений указанного периода им еет кам енны е ограды и зем ляны е валы . Ж иилщ а в этих поселениях состояли из назем ны х ком плексов или полузем лянок. В основном ,они бы ли четы рехугольного плана. С троительны й м атериал бы л весьм а разнообразен. В стречаю тся, в основном , сте

ны из необработанного кам ня, булы ж ни ка, но чащ е—глинобитны е. В М ингечауре археологам и бы ли обнаруж ены стеныиз кам ы ш а и прутьев на глин яном растворе. О бязательнойпринадлеж ностью ж илищ а бы ли очаг различной ф орм ы ихозяйственны е ям ы .

Больш ой научн ы й интерес представляю т погребальны епам ятники эпохи поздней бронзы и раннего ж елеза, которы е, главны м образом , представлены разнотип ны м и курганам и, кам енны м и ящ икам и и грунтовы м и м огилам и.

О пираясь на исследовани я разнотипн ы х м огильны х сооруж ений и обряды захоронени й в них, а такж е анализируяин вентарь этих м огил, археологи вы делили две археологические культуры для данной эпохи. П ервой и наиболее распространенной из них является Х одж алы -К едабекская археологическая культура, характерн ая для всего Ц ентрального и В осточного Закавказья. П ам ятники этой культурыдатирую тся XIV —VII вв. до н. э. Х арактерны м и п ам ятникам и этой культуры являю тся курганы с зем ляной и кам енной насы пью , кам енны м и ящ икам и, кром лехи, дольм ены и ци клопические сооруж ения.

167

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 198/215

Распространенны м обрядом в погребениях являетсяскорченное полож ение трупа на боку, реж е в вы тянутомили сидячем полож ени и. Н аряду с этим встречается обрядтруп осож ж ения. В погребени ях встречается как одиночное,так и коллективное захоронение.

Б ольш ое разнообразие наблю дается в инвентаре этих м о

гил. В основном , они состоят из бронзовы х, ж елезны х икам енн ы х изделий, а такж е разнотип ны х керам ических изделий.

С реди бронзовы х предм етов преобладаю т ш ироколезвийны е длинны е м ечи, плоские топоры , секиры , кин ж алы ,нож ы , двухлезвийн ы е вилы , втулчаты е копья. Н айденытакж е бронзовы е изделия кухонной утвари. В стречаю тсяразнотипны е украш ения из кам ня, бронзы , кости и ■?, д. Н аодной из бусин, найденны х в Х одж алы , начертано им я ас

сирийского царя А даднерари.В слоях, относящ ихся к последнем у этапу этой культу

ры , обнаруж ены и ж елезны е предм еты , состоящ ие из н аконечников копей, нож ей, кин ж алов и др.

Б ольш им разнообразием представлены изделия керам ики Х одж алы -ЬС едабекской культуры . О ни представленычерны м и, тем но-серы м и и реж е красноглиняны м и м искам и,кувш ин ам и, м аслобойкам и, горш кам и, чаілам и и т. д. В о

м ногих случаях изделия керам ики этой культуры им ею троскош ную орнам ентацию . П ри пом ощ и врезны х линий наних изображ ены сцены охоты , солярны е знаки, ф игуркичеловека, ж ивотны х и др. Э ти врезны е линии инкрустирую тбелой пастой.

П ам ятни ки Х одж алы -К едабскской культуры делится катри локальны х вари анта: К арабахскую , К ировабадску» иК едабекскую , каж ды й из которы х им еет с б о и   отличительны е черты .

П лем ена этой культуры заним ались зем леделием и скотоводством . В ы сока бы ла развита и м еталлургия.

Д ля изучения эконом ики и бы та населени я А зербайдж ана в эпоху поздней бронзы и раннего ж елеза важ ноезначение им ею т пам ятни ки Т алы ш -М уганской археологической культуры , установленной, главны м образом , в горны х район ах Т алы ш а и на ю ге М уганской степи на основепогребальны х пам ятни ков.

П огребальны е пам ятники здесь представлены кам енны м и ящ икам и и грунтовы м и м огилам и. Х арактерны м и предм етам и этой культуры являю тся узколезвийны е м ечи, раз-

168

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 199/215

нотипны е кин ж алы , топоры , наконечники копей, чернолощ еная керам ика, предм еты украш ений .

В горны х районах ведущ ей отраслью бы ло скотоводство,а па равнине—зем леделие. В ы соко бы ло развито и рем есло.

О днако слабое изучение этой культуры не позволяетвскры ть ряд специф ических ф орм хозяйства этого края вуказанны й период.

В сесторонний анализ вы явленн ы х пам ятни ков позволяет сделать вы вод, что в указанном периоде в зем леделии ,скотоводстве, м еталлообработке и во м ногих других видахрем есел произош ли значительны е сдвиги. Э тот ж е процесснаблю дается и в социальной структуре.

П лем ена А зербайдж ана находились в тесной связи вобласти культуры и эконом ики со странам и П ередней А зии.

О б этом свидетельствую т найденн ы е при возны е изделия изА ссирии, И рана, Е гипта, П алестины и др. А зербайдж ан,в свою очередь, экспортировал м ед, различн ы е цветны екам ни, сельскохозяйственны е продукты (особенно ш ерсть)и др.

Д ля характеристики социально-эконом ического и культурного полож ения страны первой половины первого ты сячелетия до наш ей эры больш ую роль играю т м атериалы , вы явленн ы е из различны х погребальны х пам ятни ков. И сследовав пам ятники м атериальной культуры Закавказья,М . Н . П огребова приш ла к вы воду, что «период этот в известной степени переходн ы й; для него характерн ы появление в Закавказье новы х этнических элем ентов, наруш ениеопределенной стабильности ж изни, присущ ей предш ествую щ ей эпохе, слож ени е новы х объединений и сою зов». В сеэти изм енени я она справедливо связы вает с началом распространения здесь скиф ов и влиянием А хем енидов. Н аря

ду с м естны м и м атериалам и в пам ятниках А зербайдж ана,относящ ихся к V II—VI вв. до н. э., встречается больш ое количество предм етов скиф ского происхож дения. О ни, в основном , состоят из разнотипного оруж ия, конского убора сразличны м и орнам ентальны м и м отивам и, различн ы х украш ений, на которы х встречаю тся зоом орф ны е сю ж еты и др.

Г лавны м собы тием второй полозины 1 ты с. до н. э. является образование с конца IV в. на значительной территории ны неш него С оветского А зербайдж ана и Ю ж ного Д агестана, государства А лбания. За исклю чени ем некоторы х м огильны х сооруж ений, которы е бы ли исследованы Г. О . Ро-зендсрф ом , В А . С киндером и Е. А . Л алаяном в зоне Х ан-

169

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 200/215

лара и окрестностях с. Н идж Н ухинского уезда, планом ерное изучение пам ятников м атериальной культуры А лбаниисостоялось в советский период. Е щ е в 1926 г. под руководством Д . М . Ш ариф ова бы ли произведены раскопки древнейстолицы А лбании —К абалы и в м естности Я лойлутепе.

Н ачиная с 1927 г., под руководством И . И . М ещ анинова и А . К . А лекперова бы ли исследованы кувш инн ы е погребения в различны х районах А зербайдж ана. Б ольш оезначение им ели исследовани я Т . С. П ассека у с. Д ж аф ара-хан С абирабадского района в 1937 г., пам ятники К авказской А лбании в зоне А лазанской долины бы ли изученыГ. К . Н иорадзе.

В послевоенны й период изучением пам ятни ков А лбаниизаним ались такие видны е учены е, как Е. А . П ахом ов,

И . М . Д ж аф арзаде, С. М . К азиев и м ногие другие. Н ы непоявились ф ундам ентальны е исследования Д ж . А . Х алилова, Р. Б. Гею ш ева. И . А . Бабаева, Ф . JI. О см анова, Р. М . В аи-дова, А . Б . Н уриева, где отраж ены различны е стороны истории этого государства, игравш его весьм а важ ную социально-эконом ическую , политическую и культурную рольв истории К авказа.

В первы е об А лбании сообщ ает историк II в. А рриан всвязи с собы тиям и IV в. до н. э. Н ачиная с I в., античны еавторы всегда касались истории А лбании, когда речь ш лао К авказе.

О бщ ественны й строй и эконом ика А лбании в античны йпериод бы ли весьм а своеобразны м и. В это врем я наблю дается патри архальное рабство, но с II I в., в основном , на базесельских общ ин и патри архального общ ества постепенноразвиваю тся ф еодальны е отнош ения.

К ак по всем у Закавказью , так и в А лбании, производ

ство, в основном , развивалось по линии сельского хозяйстваи рем есла. А рхеологические м атериалы и сообщ ения древних авторов позволяю т представить степень развития указанн ы х отраслей хозяйства.

П ри раскоп ках в М ингечауре и в других районах К ура-А раксин ской равни ны бы ли обнаруж ены сельскохозяйственны е орудия, в том числе ж елезная м оты га, ж елезны йсерп, остатки зерна, ячм еня й проса.

С трабон описы вает деревянн ы й плуг, которы м пользовались албанцы .

В о врем я археологических исследований в ряде м ест бы ли вы явлены ирригационны е сооруж ения, относящ иеся к

170

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 201/215

отм еченном у периоду. Т акие сооруж ени я бы ли характерныдля М ильской, М уганской степи и для зоны Ш ам хора.

В о врем я раскопок в М ингечауре на поселении С удагы -лан бы ли обнаруж ены грунтовы е ям ы , в которы х храни лось зерно. Н а дне одной из ям бы ли собраны истлевш иеостатки зерновы х культур: пш еницы , проса, ячм еня. П о

данны м керам ики и найденной арш акидской м онеты ям адатируется I—III вв.

У древних авторов сохранились данны е о садоводствев древней А лбани и: «В ся страна эта богата плодам и, садовы м и (плодовы м и) деревьям и и вечнозелены м и (растениям и), она прои зводит м аслину». В 1957 г. во врем я раскопок на древнем городищ е в зоне К арабаха бы ла обнаруж ена м аслодобы ваю щ ая м астерская.

Б лагодаря благоприятном у географ ическом у полож ению ,ж ивотноводство в А лбании такж е получило ш ирокое развитие. П о свидетельству С трабона, албанцы «более склонны к пастбищ ном у образу ж изни и ближ е к типу кочевников».

Е сли они «ближ е» к кочевни кам , то такого характераскотоводство м ож но назвать отгонны м . И нтересны е сведения по этой отрасли хозяйства дает Э лли ан в своем труде*0 ж ивотноводстве». О н указы вает, что в каспийской зем

ле им еется м ного стад бы ков и табунов лош адей. Н арядус крупны м рогаты м скотом , отм ечает он, в хозяйстве кас-пиев водились и козы , «очень белы е, безрогие, небольш огороста и тупоносы е». П о словам Э ллиана, больш ое значени епридавали верблю д ім , которы х у каспи ев бы ло м нож ество.Ш ерсть этих верблю дов отличалась «больш ой неж ностью ,так что по м ягкости она не уступ ала м илетской ш ерсти...ж рецы носят одеж ду из нее... — сам ы е богаты е и им ущ иеценили эту ш ерсть очень вы соко».

А рхеологические раскоп ки вы явили остеологическиеостатки, при пом ощ и которы х м ож но представить степеньразвития скотоводства в К авказской А лбани и. В кувш инны х и в катаком бны х погребениях, относящ ихся к первы м векам наш ей эры , бы ли найдены кости коз, овец, свиней и коров.

В о м ногих погребениях А зербайдж ана бы ли обнаруж ены кости лош адей. Т акие остатки найдены в разны х м оги

лах К арабаха, которы й и поны не славится своим и коням и.Н аряду с сельским хозяйством в А лбании развивалисьтакж е различны е рем есла. М ногочисленны е археологичес-

171

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 202/215

кие находки позволяю т нам определить те виды рем есла,которы е заним али главенствую щ ее м есто в ж изни городского населения. В ы сокое развитие ещ е в глубокой древностиполучила м еталлообработка П о словам А . А . И ессена, албанцы с древнейш их врем ен заним ались рудны м и разработ

кам и , добы вая м едь, золото, ж елезо и т. д.В аж ное м есто заним ало и кам нетесное дело. В о врем я

раскопок ряда античн ы х пам ятни ков бы ли найдены разны е кам ни -печати из агата, халцедона, яш м ы и других,добы ты х из м есторож дений М алого К авказа. Э то свидетельствует не только о занятии кам нерезны м делом , но и обум ении добы вать кам ень и м естной его обработке.

В указанны й период достигнуты сравнительно вы сокиеуспехи и в строительном деле. В скры тие общ ественны х зданий и ж илы х дом ов во врем я раскопок в К абале, А м ара-се, Х ы ны слы и Г явуркале свидетельствует не только о вы соком развитии этого рем есла, но и о связях албанцев сэллинистическим м иром .

Зам етное м есто в рем есле заним ало керам ическое производство. Гончарное рем есло в хозяйственной ж изни населения древней А лбании им ело очень больш ое значение —не м енее важ ное, чем м еталлургия и ткачество, и бы ло од

ной из наиболее развиты х.О дной из основны х отраслей рем есла являлось такж е

ткачество. Н аряду с м ногочисленны м и орудиям и, использовавш им ися в ткачестве, бы ли обнаруж ены остатки ш ерстяны х и льняны х тканей, которы е, по м нению исследователей, бы ли м естного прои схож дени я.

А рхеологические раскопки свидетельствую т такж е о вы соком развитии таких видов рем есла, как ю велирное дело,обработка кож и, красильное дело и м ногие другие. П равВ . Н . Л евиатов, отм ечая, что обильны е археологические м атериалы свидетельствую т об отделении рем есла от зем ледели я и о довольно значительной диф ф еренц иации в сам омрем есленном производстве. Н еобходим о отм етить, что еслив деревне в условиях натурального хозяйства рем есло полностью не отделилось от сельского хозяйства и составлялоподсобное занятие крестьян, то в городе оно являлось основны м занятием городских рем есленников. Здесь бы стро

развивалась специ ализаци я производства, носивш его товарны й характер.

Р ассм атривая общ ественны й строй А лбани и в описы ваем ы й период, К . В . Т ревер вы двигает следую щ ие полож е-172

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 203/215

н и я: в А лбани и сущ ествовало несколько укладов: «нарядус родоплем енны м и отнош ениям и, с первобы тнообщ инны мукладом м ог сущ ествовать и рабовладельческий (на зем ляхцаря и знати он м ож ет бы ть и в городах, куда тож е поступали военнопленны е). В некоторы х частях страны м ог су

щ ествовать и ф еодальны й уклад, слож ивш ийся в результате разлож ени я первобы тнообщ инного строя, когда сталараспадаться сельская общ ина, когда стало увеличиватьсячисло крупны х зем левладельцев и когда общ инники, сохранивш ие свой м елкий надел вм есте с посаж енн ы м и назем лю рабам и (там , где они им елись), постепенно образовы вали ф еодально-зависим ое крестьянство».

С ущ ествование одноврем енно различны х укладов в А л

бании — вполне возм ож ное явление. Е м у способствовалисвоеобразны е природны е условия, обусловивш ие зональноеразвитие эконом ики страны . К этом у надо добавить, что албанское общ ество слож илось из целого ряда плем енны хсою зов, находивш ихся на различном уровне общ ественноэконом ического развития, что нем ало влияло на дальнейш ее эконом ическое и культурное развитие страны . В идим о,поэтом у дохристианские верования албанцев бы ли весьм а

различны м и. «Здесь м ы встречаем ся не только со следам искрещ иваю щ ихся влияний , синкретизм ом , но и с элем ентам и идеологий разны х стадий исторического развития».

А лбанцы поклонялись стихиям природы и разны м ееявлениям : м олнии, небесны м светилам (солнцу, луне, звездам ), девам , которы е «подним аю т буры и м етель», и всем у том у, что бы ло величаво и недоступно в при роде: вы сокой м рачной скале, вы соком у гром адном у дубу и непри

ступны м верш инам гор, обоготворим ы х албанц ам и. Ч тобы.располож ить их м илосердие к себе, чтобы см ягчить ихгнев, от которого м огли случиться разли чны е несчастья,чтобы отблагодарить за н аказание врагов и неприятелей,чтобы вообщ е заблаговрем енно подкупить их доброту, албанцы приносили им ж ертвы .

С огласно данны м С трабона, на территории К авказскойА лбании ж или плем ена, говоривш ие на 26 язы ках. П о дан

ны м того ж е географ а, если первоначально каж дое плем яим ело своего царя, то наканун е наш ей эры «над всем ивластвует один». Т аким образом , в период С трабона на территории А лбании обитали разны е этнические группы иони отличались друг от друга не только своим этническимобликом , но и социально-эконом ическим полож ением .

173

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 204/215

И м енно это бы ло причиной различны х религиозны х верований в А лбании. В идим о, каж дое плем я, ж ивш ее в зам кнуты х условиях, им ело свою религию , отличную от религии соседей.

О дним из основны х источников изучения христианской

идеологии албанцев являю тся погребальны е пам ятники ипогребальны й ритуал. В дохристианской А лбани и установлены следую щ ие типы погребальны х п ам ятни ков:

1. Грунтовы е погребения.2. Я м ны е погребения.3. Г линяны е саркоф аги.4. К увш инны е погребения.5. С ы рцовы е погребения.

6. С рубны е погребения.7. К атаком бны е погребения.8. Захоронения в кам енн ы х ящ иках.С ледует отм етить, что из чи сла этих обрядов кувш ин

ны е, кам енны е ящ ики , сы рцовы е, катаком бны е погребенияпродолж али бы товать в А лбании и в период христианства,поэтом у о них будет речь идти в разделе «Борьба с язы чеством ».

Грунтовы е погребения являю тся сам ы м распространенны м и долго бы товавш им типом м огильного сооруж ения вА лбании. О ни хорош о изучены почти во всех зонах А зербайдж ана и Ю ж ного Д агестана.

П о конструкции грунтовы е ям ы им ею т четы рэхуголь-ную и овальную ф орм у. Глубина м огильны х ям различн ая(от 0,5 м — до 2,5 м ). С келет в них леж ит в скорченном полож ени и. О риентация костяка такж е различная. В этом

отнош ении интересно наблю дение О . Ш . И см изаде. П о егом нению , носители грунтовы х погребений хоронили ж енщ инна правом боку, головой на запад, ногам и на восток; м уж чин — на левом боку, головой на ю го-восток, ногам и — насеверо-запад, причем во всех случаях ли ца погребенны хбы ли обращ ены в сторону наибольш его освещ ения погребения солнцем .

П о м нению исследователей, носители грунтовы х погре

бений поклонялись солнцу и почи тали огонь. Э то м нениебазируется на очень важ ном ритуале, которы й характерендля грунтового погребения.

И ногда в погребениях м огильников К абалы , Я лойлуте-пе, М ингечаура, Ш ем ахи, Т орпаккалы , Н ю ди и др. встречаю тся кусочки угля (иногда целого костра), а иногда, хс-174

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 205/215

тя в един ичны х случаях, красная краска (из К абалы ), чтом ож но считать м атериальны м вы раж ени ем сим вола огня.

В ообщ е, поклонение солнцу и почитани е огня являлисьодним и из основны х элем ентов культа дохристианской А л

бании и в отдельны х районах бы товали в виде реликтов ив христианский период.Н а ю ж ном склоне Б ольш ого К авказа синхронно с грун

товы м и погребениям и засвидетельствованы и ям ны е погребения. О собенно хорош о и последовательно они бы ли и зучены в зоне Ш ирвана (в районе города Ш ем ахи).

П о ф орм е м огильны е ям ы почти не отличаю тся от хозяйственны х. О сновное их разли чие наблю дается только поразм еру. Глубина м огильной ям ы колеблется от 1 м до 5 м ,диам етр дна — 0,8—2,2 м , а верхний диам етр сравнительно узкий. С келет в них почти во всех случаях скорчен, направом или на левом боку. О риентация погребенны х разная. П о наблю дениям Д ж . Х алилова, одной из характерны хчерт ям ны х погребений является обязательное наличи е вчисле инвентаря хозяйственного кувш ина или глиняной посуды больш ого разм ера, располож енн ой у головы покойника. В некоторы х случаях под скелетом слож ены облом кикерам ической посуды . Э то явлени е такж е характерно дляям ны х погребений.

В о м ногих отнош ениях ям ны е погребения сходны скувш инны м и. Д аж е сам а ф орм а ям ы весьм а сходна с кувш инам и, назначенны м и для захоронения. Я м ы обы чно им ею т овальную ф орм у. В ерхний край сравнительно узкий.Т аким образом , ф орм а ям ы повторяет ф орм у больш ого кувш ина, располагаю щ егося у головы ум ерш его.

Н аконец, м атериалы этих двух типов погребений почтианалогичны е. Ч то касается п олож ения скелета в ям е илив кувш инах, то здесь такж е не отм ечается различие. Э тосходство наводит на вопрос, не являю тся ли ям ны е погребения вариантом кувш инны х погребений или ж е наоборот?Э то предполож ение, на наш взгляд, требует специальногоисследования. Т ем не м енее уверенно м ож но сказать, чтооба эти обряда захоронения связаны с м агией предков.

В зоне Г ирды м анчая и в районе городищ а К абалы , атакж е в зоне М ингечаурского гидроузла наряду с вы ш еуказанны м и пам ятни кам и бы ли распространены и глиняны е саркоф аги.

Б ольш инство погребальны х саркоф агов им ею т красноваты й обж иг и изготовлены ручны м способом из глины , со

175

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 206/215

держ ащ ей прим есь песка. В ряде случаев их поверхностьбы ла окраш ена беловаты м глин яны м раствором .

П о краям этих саркоф агов часто встречаю тся вдавленны е орнам енты . В отдельны х случаях, как и у погребальны х кувш ин ов, у саркоф агов видим круглое отверстие. Н екоторы е ж е из них им ели вертикальную петлезиднуюручку.

П очти все саркоф аги бы ли изготовлены из двух частей.О сновная часть — это ванна, им ею щ ая овальную ф орм у икры ш ку. В зависим ости от роста ум ерш его, саркоф агивстречались различны х разм еров. М огильны е ям ы для саркоф агов им ею т четы рехугольную ф орм у с арочны м перекры тием , иногда стены погребальны х ям бы ли слож ены из

булы ж ни ка. К остяк в ванне леж ал на левом боку б   скорченном полож ении . У скелета, как обы чно, бы ли полож еным ногие м елкие вещ и, т. е. украш ения или часть оруж ия, авокруг саркоф ага встречается гли няная посуда разнойф орм ы . Б ольш ие сосуды в этих м огилах почти отсутствую т. Э тот ритуал в определенны х зонах А лбании продолж албы товать и в эпоху раннего ф еодализм а

С реди погребальны х пам ятников дохристианской А лба

нии надо отм етить и наличие срубньіх погребений, распространенны х в зоне М ингечаура. П огребальны е срубы —это бревенчаты е гробы из бревен дерева м естной породы(арчан). К стати, надо отм етить, что в эпоху бронзы арчанявлялся основны м м атериалом в ритуале крем ации в А зербайдж ане. А рчан и ны не считается свящ енны м дерезом .

В отличие от других типов погребений обряд захоронений в срубах отличается некоторы м и деталям и.

В о-первы х, в подавляю щ ем больш инстве в срубахвстречаю тся парны е захоронени я лицом к лицу. В о-вторы х,в них наблю дается общ ая законом ерность в ориентаци и. Головы покойников ориентированы на ю го-восток. В -трэтьих,во всех случаях покойников хоронили в одеж де. У читы ваяэти особенности и нераспространенность этих м огил, м ож нопредполож ить, что они принадлеж ат каком у-то приш лом унаселению , в дальнейш ем подвергнутом у ассим иляции. Н о

в отдельны х зонах этот обряд продолж ал бы товать з А лбании до VI—VII вв.Д ля изучения дохристианских верований албанцез ог- •

ром ное значение им ею т м ногочисленны е предм еты культового назначения, обнаруж енны е в различны х пам ятни ках.

М ы не будем подробно анализировать все эти ггатериа-

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 207/215

лы , но хочется вкратце остановиться на некоторой группепам ятников из этой категории , наиболее ясно отраж аю щ ихдохристианскую идеологию албанцев.

С реди них особенно вы деляю тся глиняны е статуэтки икам енны е изваяни я лю дей. Э ти пам ятни ки ш ироко бы лираспространены в ни ж нем течении А ракса и в зоне Ш ир-ваН а.

Г линяны е ж енские ф игурки с отбиты м и головам и иконечностям и составляю т особую типологическую разновидность. О ни, в основном , отличаю тся своим и схем атичны м и игрубы м и ф орм ам и. Н айденная Е. А . П ахом овы м з селеМ олла-И саклы И см аиллин ского район а ж енская статуэткавы сотой 9 см является типичны м образцом этой группы . Н е*которой особенностью отличается синхронная с исм аиллин-ской м ингечаурская красногли няная статуэтка вы сотой20 см . Главное отличие статуэтки — наличие украш енияна длинной ш ее с девятью рядам и бус. Л епны м способомотм ечены пояс и ф аллические признаки, которы е связы ваю т ее с культом плодородия и разм нож ени я. П о м нениюучены х, эта статуэтка носила м агический характер противзлы х духов и дурного глаза в культовы х обрядах плодородия.

В политическом отнош ении указанны й период характерен тем , что народы Закавказья продолж ая борьбу за своюнезависим ость, вступали в снош ения и столкновения с рим ским и им ператорам и, с царям и П арф ии и плем енам и С еверного К авказа.

М еж ду дохристианской А лбанией и странам и М алой

А зии развиваю тся интенсивны е эконом ические и культурны е связи, несм отря на столкновения Рим а с П арф ией.

С распространением христианства во всей Е зропе и наБ лиж нем В остоке перед м астерам и-архитекторам п зсталиновы е и весьм а слож ны е задачи. О ни долж ны бы ли создатьспеци альны е сооруж ения, отличаю щ иеся от преж ни х религиозны х зданий и соответствую щ ие новы м христианскимрелигиозны м ритуалам . В ы явленны е пам ятни ки, относя

щ иеся к начальном у этапу христианства, наглядно показы ваю т, что новая задача, стоящ ая перед м астерам и-архитек-торам и А лбании, бы ла реш ена не сразу, ибо они не м оглисразу отказаться от вековы х традиций , слож ивш ихся з А лбании. П оэтом у перзы е христианские пам ятники им елибольш е сходства с раннеязы чны м и пам ятникам и и резко12 зак. 652 17 7

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 208/215

отличались от последую щ их церковны х сооруж ений А лбании.

В каноническом отнош ении албанское церковное здани еоф орм илось в период строительства сооруж ений базилич-ного тип а. Ч то касается просты х прям оугольны х храм ов и

храм ов круглого плана, то они содерж ат м ногие дохристианские элем енты , противопоказанны е каноническим требованиям христианства.

П осле тщ ательного анали за, основы ваясь, главны м образом , на хорош о датированны х пам ятни ках, м ож но прийтик заклю чению .что сам ы м и ранним и типам и церковны хзданий А лбании бы ли храм ы , представляю щ ие собойудлиненное некупольное здание. Д о сих пор изучено всего

ш есть пам ятников из этой категории. Ч еты ре из них обнаруж ены в М ингечауре, один — на городищ е Г явуркала иодин в ком плексе хотаванского м онасты ря.

Х ронологически строительство этих типов пам ятниковначалось с IV в. и п араллельно с другим и, более слож ны м и церковны м и строениям и продолж алось до VIII в.

И звестно, что строительство церковны х зданий нередко«зависело от щ едрости ж ертвователей» и, конечно, от эко

ном ической возм ож ности и социального полож ени я бравш их на себя все расходы строительства. В идим о, это и являлось одной из причин долгого сущ ествования подобноготипа простого некупольного сооруж ения в А лбании .

С усилением эконом ической м ощ и церкви усоверш енствую тся и церковны е сооруж ени я. С V —VI вв. в А лбаниидом инирую т четы рехкупольны е круглы е храм ы , а в дальнейш ем сам ы м популярны м церковны м сооруж ением явля

ется трехнеф ная базили ка.В период господства христианской идеологии на территории А лбании ш ирокое распространение получаю т и разнотипны е часовни . Здесь встречаю тся такж е пещ ерны е м онасты ри.

В эпоху раннего ф еодализм а среди погребальны х пам ятников К авказской А лбании дом инирую щ ая роль отводитсяхристианском у обряду захоронения. Д о сих пор известны

следую щ ие виды м огильны х сооруж ений с христианским иобрядам и захорон ени я:1. Грунтовы е м огилы с деревянны м или грунтовы м пе

рекры тием .2. К ам енны е или кирпичны е ящ ики.3. К ам енны е саркоф аги.

178

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 209/215

4. С клепы , построенны е из кам ней или обож ж енногокирпича.

Н аличие перечисленны х разновидностей, по всей вероятности, бы ло связано с географ ическим и условиям и, т. е.наличи ем строительны х м атериалов, эволю цией ф орм иро

вания обрядов захоронени я и, наконец, с социальны м полож ением ум ерш их. П оследнее подтверж дается тем , что наодном м огильнике встречаю тся несколько разны х видовперечисленны х погребений.

Н е только м огильны е сооруж ени я отличаю тся друг отдруга, но часто отличаю тся и располож ения скелетов. Н аличны е археологические м атериалы пока что не даю т возм ож ности точно определить хронологическую последова

тельность отдельны х видов м огильны х сооруж ений, хотя этоочень важ но. Н о, тем не м енее, известно, что кам енны е саркоф аги с христианским обрядом захоронения появилисьне ранее VII—VIII вв. Ч то касается остальны х видов указанны х м огильны х сооруж ений, они встречаю тся парал»лельно почти во все периоды сущ ествования христианствав А лбании.

В азербайдж анской советской археологии больш ое вни

м ание уделяется исследованиям древних и средневековы хгородов.Говоря о ранних городах К авказской А лбании, следует

отм етить, что у древних авторов сохранились названия 29городов и поселений типа городов. В от названия из спискаП толем ея: *3а устьем реки С оаны — город Т ебайба: устьеГерра — город Гелда; устье реки К айсия — город А лба-на; устье реки А лбан — город Гайтара, за которы м устье

реки К уры ; городов и селений в А лбании м еж ду И берией ирекою (текущ ей) с К авказа и впадаю щ ей в К уру, котораятечет по всей И берии и А лбании отделяя от них А рм ению ;Т агоду, Б актрию , С анву, Д иглану и Н игу. М еж ду указанной рекой и рекой А лбаном , которая течет с К авказа, располож ены М осига, С ам унида, И обула, М ам ехия, О ссика,С иода и Б арука. М еж ду А лбаном и рекой К айсией располож ены Х абала Х оботан М озиата, М исия, Х андака иА лам ос. М еж ду рекой Геррой и С оанной располож ен Т ил-бис; а м еж ду К айсией и рекой Геррой — города Гииаунаи Т абилака».

У С трабона упом инаю тся названия ещ е двух городов вобласти У тн. П о его словам , «айнианы в У ти построили город со стенам и, которы й назы вается А йн иана, и там м ож но

12* 179

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 210/215

увидеть и греческое вооруж ение, и бронзовы е сосуды , игробницы , есть там ещ е город А нариака, где, говорят, м ож но увидеть прорицалищ е спящ их».

Больш инство городов и сел того врем ени исчезли , бо

лее или м енее хорош о обследованы только три города —К абала; городищ а, находящ иеся на территории ны неш негоК уткаш енскго района, К ем ахи я, городищ а которого располож ены в зоне ны неш ней Ш ем ахи и М ингечаура.

В первы е века н. э. возникаю т новы е города, которы есразу ж е становятся крупны м и центрам и рем есла и Т орговли. И з числа таких городов м ож но указать на П айта-каран и Ю нан в М ильской степи, Барду на побереж ье К у

ры , Ш ирван — около Ш ем ахи и Д ербент (ны не в Д агестанской А С С Р).Значительное развитие эконом ики и культуры влияло

на планировку и характер городов и поселений. У глубление им ущ ественной диф ф еренц иации усиливало борьбум еж ду им ущ им и и неим ущ им и. П оэтом у им ущ ие слоистрем ились отгородиться от основной м ассы населения и  укры вались за дополнительны м и оборонительны м и стена

м и. С этого врем ени в А лбании ш ироко распространяю тсяукрепленны е города и поселения.

В дальнейш ем эти города и поселения получаю т закон ченны й ф еодальны й облик. Г оворя об удельном весе городов А лбании в первы е взка н. э., необходим о отм етить, чтоони обы чно подчинялись непосредственно царям и их нам естни кам , сохраняя свою старую —доф еодальную организацию , основанную на сам оуправлении. Н аселение городов,

в основном , состояло из купцов и свободны х рем есленников.Н о начиная с V в., в связи с развитием и углублением ф еодальны х отнош ений, города постепенно теряю т сам остоя-тельнось. Г ородское население уж е в V —VIII в. подчинялось зем ледельцам и зависило от них. Рем есленники работали ғ частном хозяйстве ф еодалов, в м астерских м онасты рей и церквей.

О дним из ранн их городов К авказской А лбании явля

лась К абала, развалины которой ны не находятся на территории К уткаш енского района. А рхеологическое изучениеК абалы началось ещ е в 20-х гг. и продолж ается по сегодняш ний день.

Д ревнегреческий автор П лини й С тарш ий (И в. до н. э.)назы вает К абалу «главенствую щ им городом страны ».

180

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 211/215

О сновное ядро К абалы составляли поселения С ельбир,К ала II Ч акгаллы . Если С ельбир и К ала бы ли окруж еным ощ ны м и крепостны м и стенам и, то поселение Ч акгаллыбы ло обнесено зем ляны м и валам и.

В истории азербайдж анской археологии огром ное значение им ею т м атериалы городищ а Б айлакан , развалин ыкоторого находятся ны не на территории Ж дановского района. П о данны м арм янских источников, Б айлакан (П айта-каран) ещ е в V в. стал крупны м рем есленны м и торговы мцентром страны в М ильской степи. Город возник в качестве узлового пун кта на торговом пути, ведш ем из И ранана север. А рхеологические исследования города началисьещ е в 30-х гг. Н о планом ерное изучение на территории города началось с 1953 г. и велось совм естны м и экспедициям и Л енинградского отделения И нститута археологии А НС С С Р с И нститутом истории А Н А зерб. С С Р. А рхеологические исследования показали, что город Б айлакан сначалавозник на территории Т азакента, где сохранились поселени я с м ощ ны м культурны м слоем ; затем ж ители городапереселились на поселение, в последую щ ий период получивш ее название «О ренкала». П осле завоевания города м онголам и, он потерял свое бы лое значение.

В М ильской степи Б айлакан бы л единственны м городом ,где сосредоточилось значительное количество рем есленников. А втор XII в. М асуд ибн Н аж дар сообщ ает, что в городе ж или ж естянщ ики, кам енотесы , гончары , текстильщ ики,красильщ ики, обойщ ики, сапож ни ки, аптекари, парикм ахеры , пекари, м ясни ки, виноделы , хлопкоочистители и др. Раскоп кам и вы явлено больш ое количество орудий труда, свидетельствую щ их о сущ ествовании этих видов рем есел и проф ессий в Б айлакане.

О дним из крупны х адм инистративны х, эконом ических икультурно-просветительны х центров А зербайдж ана бы лг. Барда.

Н аходясь на перекрестке торговы х путей, Б арда развивалась бы стры м и тем пам и и в V—VI вв. становится главны м городом страны . П о данны м письм енны х источников,

Б арда возникла в V в. Н о археологические исследованияпоказы ваю т, что город возник в более ранний период.

А рхеологическое изучение города началось ещ е в1970-х гг. П ока археологические м атериалы из Б арды непозволяю т установить полную классиф икаци ю культурны хслоев города.

181

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 212/215

В этом отнош ении больш ой интерес представляет исследование г. Ш ем ахи, являвш егося одним из древнейш ихкультурно-эконом ических центров А зербайдж ана.

С ам ое древнее сообщ ение о Ш ем ахе впервы е встречается у греческого автора П толем ея, которы й н азы вает город

«К ем ахия». А рхеологические исследования в м естечке Х ы -ны слы и на территории ны неш него города показали , чтог. Ш ем аха возник на базе крупного поселения, относящ егося к I ты с. до н. э., а в последую щ ий период превратился вкрупны й город, располож енны й на пути из Б арды в Д ербент.

В средние века Ш ем аха славилась своим и различны м ирем есленны м и и сельскохозяйственны м и продуктам и. Вписьм енны х источниках Ш ем аха особо славится своим иш елкам и, ковроткачеством , обработкой м еталлов и др. П осообщ ениям письм енны х источников, ткац кая пром ы ш ленность Ш ем ахи им ела больш ое значение как во внутренней,так и в м еж дународной транзитной торговле. В еликийазербайдж анский поэт Х агани XII в., сравнивая Ш ем ахус Б ардой, отм ечал, что «м огущ ество Ш ем ахинской зем лизатм ило великолепную Б ухару».

В культурно-эконом ической и политической ж изнистраны огром ную роль играла Н ахичевань — один из древнейш их городов А зербайдж ана. Ещ е во II в. П толем ей назы вает ее «Н аксуана», сасани ды — «Н ахч», арабы «Н а-ш ава», а поздние авторы назы ваю т город «Н ахчван» и т. д.Разведочны е археологические раскопки в 1969 г. производились автором . Н ы не в И нституте истории планируетсясоздать специальны й археологический отряд для изучениягорода.

Н ахичевань возникла в качестве узлового пун кта наперекрестке торговы х путей м еж ду В остоком и Западом .П о данны м письм енны х источников, Н ахичевань представляла собой крупн ы й рем есленны й центр, но наряду с этим ,население города заним алось такж е зем леделием и скотоводством . О тм ечая социальное полож ение рем есленников,источники сообщ аю т, что рем есленники Н ахичевани прек

расно знаю т свою проф ессию , и потом у они богато ж ивут».Н ы не в Н ахичевани сохранились м ногочисленны е архи тектурны е сооруж ения, являю щ иеся ш едевром древнего В остока и свидетельствую щ ие о наивы сш ем уровне развитияздесь строительного искусства. В Н ахичевани находитсяодин из крупнейш их м онетны х дворов В остока.

182

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 213/215

Н а территории северо-восточного А зербайдж ана однимиз крупнейш их городов являлся Д ербент, возни кш ий ещ е вэпоху ранней античности в качестве узлового пункта навосточном склоне Б ольш ого К авказа.

Д ербент прославился своим и м ощ ны м и оборонитель

ны м и стенам и, которы е соединяли круты е склоны горы сК аспийским м орем . Д ербент главны м образом им ел военно-стратегическое значение, поэтом у его назы вали Баб-ль-абваб (т. е. «Ж елезны е ворота»). Н аходясь на сам ой северной границе К авказской А лбании, город не раз язлялсянадеж ной преградой на пути захватнических набегоз северны х кочевников.

П оскольку город возник в качестве узлового пунктана м ировом торговом пути, он славился своим и базарам и,где м ож но бы ло встретить торговцев из сам ы х различны хстран м ира.

О дним из сравнительно хорош о исследованны х городовА зербайдж ана является Ш абран, возникш ий в начале наш ей эры в качестве узлового пун кта на западном побереж ье К аспийского м оря.

А рабоязы чны е авторы приписы ваю т основание городасасанидском у царю Х осрову А нуш ирвану (531—579 гг.).

Р яд учены х отож дествляю т город Ш абран с П толем еевы м Ш апотранном .

У арабских авторов И стахри и Я кута сообщ ается, чтоШ абран м аленький , но укрепленны й город, он им еет м ного рустаков. А л-М укаддаси сообщ ает, что Ш абран не им еет крепости, он располож ен на сам ой границе.

П о данны м источников, Ш абран славился своим и ш елкам и , сельскохозяйственны м и продуктам и. Здесь добы вался черны й кам ень для пробы золота. Э ти сообщ ениянаглядно подтверж даю тся археологическим и данны м и.

Раскопкам и, проведенны м и на различны х участках городищ а, установлено, что его наиболее насы щ енная остаткам и м атериальной культуры территория, охваты вает площ адь около 40 га. О на состоит из м ногослойны х культурны х отлож ений, достигаю щ их м ощ ности 5 м .

В ы деляю тся четы ре строительны х периода: первы й

(ниж ний) горизонт отраж ает раннесредневековы й период,второй охваты вает IX —XI вв., третий — XII—XIII вв. ичетверты й — XIV—XVII вв.

В о врем я раскопок собрано огром ное количество м етал-ѵ лических, керам ических, стеклянны х и др. остатков м а-

183

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 214/215

теригльной культуры , позволяю щ их охарактеризоватьж изкь и хозяйство ш абранцев.

О дной из вы сокоразвиты х отраслей рем есла в Ш абранебы ло производство глазурованной керам ики. Ш абранскием астера хорош о разбирались в качестве глин, технике по

лучения красок и глазури.Н а вы явленны х глазурованны х изделиях в обязательном порядке им ею тся клейм а м астеров, судя по которы мв Ш абране в IX —XII вв. ф ункцион ировали 14 специализированны х м астерских.

Б Ш абране производили стекло. Э то подтверж даетсяф рагм ентом стеклянного изделия, им ею щ его надпись:«А м али—Ш абран» (?) (С делано в Ш абране).

П очти во Е се х арабских источн иках им ею тся сведенияо тст.% что Ш абран славился своим черны м кам нем (м е-хак), которы й использовали для определения пробы золота. Н айденны е при раскопках подобны е кам ни и ю велирны е изделия, в том числе кольца, пряж ки, браслеты , бусы ,разли чн ы е подвески из м еди, бронзы , серебра и золота наглядно подтверж даю т свидетельства пи сьм енны х источников.

О дной из карди нальны х проблем , стоящ их перед учены м и А зербайдж ана, является изучение благоустройствасредневековы х городов.

В Ш абране вы явлен значительны й м атериал, освещ аю щ ий этот вопрос.

В слое X I—XII вв. вскры та улица, вы лож енная изкам ня. О на располагалась м еж ду крупны м и общ ественны м и зданиям и.

В различн ы х участках города обнаруж ены остатки систем ы водоснабж ения. В источниках есть сведения о том ,что посредством глиняны х труб в город бы ла проведена вода из родников, располож енны х в 14 км от него.

В аж ны м откры тием археологов бы ло вы явление систем ы канализации, ведущ ей к реке. К анализационн ое сооруж ение закры того типа, относящ егося к XI в., являетсяуникальны м для А зербайдж ана.

О дним из крупнейш их городов, возни кш их на базе более древнего населенного пун кта и в дальнейш ем стазш имкрупны м культурно-эконом ическим центром страны , является Гяндж а.

В еликий Н изам и, говоря о Г яндж е XII в., в своей поэм е«С окровищ ница тайн» пиш ет:

184

7/18/2019 103 Azerbaycan Arxelojyasi(Reshid Kochushov)(Baki 1986)(Kiril)

http://slidepdf.com/reader/full/103-azerbaycan-arxelojyasireshid-kochushovbaki-1986kiril 215/215

«Г яндж а—В авилон м ой — Х арута сож гла.Д уш а, как Зухрэ, ввы сь звездою взош ла».Н ы не изучением города заним ается сам остоятельная

археологическая экспедиция.

В истории азербайдж анского народа эпохи развитогоф еодализм а огром ную роль играл Б аку. Б аку как городвозник ещ е в VIII в. Благоприятны е природно-географ ические условия способствовали том у, что в IX —XII вв. Б акустал крупнейш им центром торговли и рем есла. Город особенно славился своим и уни кальны м и архитектурны м и сооруж ениям и, таким и как Гы з галасы (Д евичья баш ня),ком плекс Д ворца ш ирванш ахов и м н. др.

В настоящ ее врем я археология А зербайдж ана заним ает достойное м есто в систем е гум анитарны х наук в рес