Upload
lephuc
View
216
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
...,1
>#
ii
,
\" .,i\
i .
I!-~. fC';:iii ii .i 'i .i
i!i;ifi'1ii.;,
ii
. i,,
ç~'i~~ ru'e
ORMAN CILIKi Ci1i: 5 i. Sayi: 3. '
MayisHazir.in
1989Ormancilik,Do~a Ye Çevre Koruma Kültür Dergisi
iii/
iii!i
tÇtNDEKtLER
. Türkiye'de Hem Bilim Adami Hem de Onnanci Olabilmek!
ÇEVRE ve ORMANCI LIK..........................................................
. A~acin Tarihe Katkisi i Adam SENEL ;.;- A~lar Zararli Böcek1erTarafindan NasilIsgal Edilir?/
A /aedd in B OBA T ......... Alunci Bes Yillik K.a1kinma Planinda ÇEVRE ve ORMANCILIK.............. Biçimleri, Nedenleri ve Boyut1anyla Türkiye'de Omiahsizlasma/
ÇEV RE ve ORMANCI LI K , ..:............... Öneriler: Onnanciliku Yeniden Bilgilehrne,Üzerine/
ÇEV RE ~'e ORMANCI LI K.. i~ .................. Tartisma: Ekopoliiika/Mehmet Arif DEM1RER ~....
ii
ii,
ÇEVRE ve: ORMANCiLIK(iki Ayda Bir yayimlanir).:
i.çcvre ve Onnancilil:: Sorunlan. Sahibi ve VaZ)i,lerl Sorumlu Mü'dürü: Kirsal
AnfU1IDa Dc:mcgi AdIDaYüce! ÇA(:LAR
. Vui Kurulu: Doç.Dr.MahirFÜSUNOOLUDoç.Dr.YücelÇA(:LA.R iDr. Metin BüYÜKDUMAN \Silih ÇINGILlÇ \. Vönetlm v..ri: Twia Caddesi, No: S, Kai: 4, YcniJcNr/A.'\'KARA
. Vazifma Adresi: PK: 210, KavaJ;lidcre,06693 ANKARA\
i
!i
\, \
\
2
4
18
30
32
*-
i
!. ,i f. ii ,, i
, /i !.i "1/Ii. i.
ri
, \, i
\ \AGAÇLAR ZARARLi BÖCEKLER TARAFi~ciAN
, \ NASIL ISGAL EDILIR?!\ i
\ !\ A1:ieddi'" nOfiAT-\ i
. i .i
\\i , '
Hayvanlar çesitli biçimlerde haberlesirler. Ayni türün bireyleri renk de~istircrck,\' ,
degisik sesler Çikarar3k ~'a d<ikimyasal iDku maddeleri üreterek toplu yasamlanrida bir-
birleriyle anlasmak ta veibir anlamda konusmaktadirlar. Örne~in bazi kus türleri bir teh-like anind<i türdesleri için bir anlam tasiyan de~isik reiikJere bürünmekte ve tehlikeyi
i " '
bilelinnektedir. Maymunlar ise bir 01a)~karsisinda tepklierini ba~inirak., çi~lillir atarak.
ve hareketleriyle anlatin~dirlar.' ,i ', ,
, "Renk ve Ses" ha}..'anlar arasi~d<i h3berlesmeyi s:iglayan önemli birer araç 01-. i'
,makla beraber "koku çikanna" d<ibaZi türler arasinda haberlesmeyi saglamaktadir.Öi.ellikle böcekIer arasindaki haberleJme "Koku" araciligiyla olmaktadir. B~kkrin
salglladikIan ya da di~ya degisik y~nar1a verdikkrikolcular bir tür "kimyasal ha-
berlesme" aracidir. Bu ki~yasal Woku~addeJerine "Faomon" denilmel.1.edir. Feromon-lar, do~ad<i tek tek bilesikler ya d<ibilesik madde kansimlan halinde bulunmaktadir.
, iFeromonlarin ayni türün bireyleri arasInd<i iktisimi sa~la)'an bilesiklerine" Allomorie",
yabanci türler tarafindan algilanan bilesiklerine ise "Kairomon~" denilmektedir. Tüm
bunlara dayanilarak feromonun ~enis anlamdaki tanimi söyle )~dpilabilir :
'"
iii
;l
"Bir türe ait bireyler t.anifindan disanya salinan ve türün di~er bireylerinde hormo-
nai bir efuyle hisscdilerek davranis de~isikli~ne neden olan, ekto ya d<iwohonnonlar
olarak adlandirilan kimyasal haberlesme maddesidir:
Memellierin d<ivrarus1anninçogunu da koJ..-umaddeleri yönJendirmekt.e.air. Bunlar
diskilanni-idrarlarini yaparak, kobi bezleriyle izler birakarak yasadikJan araziyi belirle-
mekte ve birbirlerini uyarmaJ..-iadirlar.Kokuran tehlike uyansind<i bulunmak, yiye.ce'kleri
seçmek ve çift1esmek için kul1anmaktadirlar.
Feromon hatl.-indaki bu kisa bilgilerden sonra geJelim agaç1ann zararli böcekler '
t.anifindan nasil isgal edildi~ine ve bu isgal mekanizmasinin nasil is1edi~e:
Böcekler ve özellikle de Kabuk Böcekleri (Scolyi.idae};-bir araya toplanmak,'"~
. J..7Ü Orman Fakii.llcsi . TRABZON
8
i, !
"
i i!: ÇEVRE"",ORMAlVClUKii iv '
kul uçka;!materyalini (bitkileri) topiuca\ isgal etmek, eslerin biribirini bulmasinisa~1am~ ve türdeslerini belirli bir yöne sc\:keunek için yul:anda de~indi~imiz feromon'II i'denik,n' "populasyon yönJendirici maddeler" ',liretmektedirler.Bu ,üretimgenelde diski )'L-luY1:i6iriiaki.adir. Kabuk böcckJcrinin iülii"tür1cri LOplanniave küme!cnme fcromonu
üI-eu4k~dir. Bu maddelerin kabuk böcekleri1ninsosya! davranislarinda iki islevi bulun-maktidir: \ \
!, i "
: ' \i .JygU~ kuluçka materyalinin bulunmihi ve toPluca iSgal edilmesi,
i : \! ; ,. ~rk~ve diskrin birbirini bulmasi.
i ,i \"
B uiböceklerin ürettikleri feromonlar mo~ogam türlerde' (Trypodcndron I/ncaium, ' , ','
gibi) disil~r. polygam türlerde ise (Tüm IpstÜTleri) erkeklar tarafindan üret.ill1}ektevehem! disi hbm demek bireylere etki ederek ayni hitelikte uyanda bulunmaktadir!
! ! ; : i) . Uçiba mJvsiminde böcekler kuluçka biudsini aramakik ve konukçu bitki genel
ol~ak reçfne s{zinusi ve özelde reçinenin içindeki uçucu ~adde olan terpc.n buhanaraci1i!;lyla taninmakta ve seçilmekte.dir. Bunun yaninda., agaein optik görüntüsü, has., , ','
t.fikli bir ~~cin çikard.J~ sesler ve rüzgar konukçu seçimini kqlay1Asiirmakt.adir., , i
f i , . i .Konukçu seçildikten sonra, konukçu)ll seçen börek (disi ya da erkek), tOrdeslerini, i
o a~aC%.yöneltenbir feromon üreimel'1edir: Bu feromonun içerdi~ haberi ya da sinyali! , ' ,
alan böcekler konukçu agaci koi2.yca bu1maki.ave konukçuya gelmeh:dirler. Yeni gelen - ."Wcekler de ayni sinyali içeren feromonlari üreterek daha fazla böce!;inayni a~açta:toplanmaSini sa~l~aktadir. Böylece bir a~aç kisa sürede isgal edilmektedir. Isgali ta-" '
, mamlanan agaca yönelen böcekJerin bu a~aç üzerine gelmelerini önlemek için uzak-
lasunci-ii.ici biriilim feromonlarin üretildigi de kanitlanmisur. Böylece ayni a~acin
daha fazla isgali önlenerek populasyon dinamizmi sa~lanmakt.adir.
ÜretiJenferomonun digerböcekler tarafindanalgilanmasi,rüzgannancako yöne
esmesiyle mümkün olmaktadir. Feromon bilesi~inin yayilmasina elki eden di~er
fak'1örler hava harekelJeri, arazi yapisi ve özellikle mikroklimaya egemen olan bitki vevejetasyon örtüsüdür.
Örnegin, birbirine yakin birkaç agacin bir kabuk böcegi türü olan De.ndrocionus
fronia/is tarafindan isga!i.su sekilde gerçeklesmektedir (Sekil 1):
. Vi:e. J.P., W. Frand:~ .. Waldschuiz gegen BorkeriAiifer: \fon Fangbaum ZUTFa/le.C}-~mie in Dnscrer Zdi 1. ll.'}.l, 1985.
9
ÇEVRE vi ORMANCIUK
f,.
pr.imer çekicilik Sekonder çekicilik Kitlesel i5')31
,.)i
1el~a1i
Geei\.Kendi
top1
i!sq31 i
SEKIL 1: ~irb~rine yakin bir.kaetarafindan i59ali. .
agacin D.frontalis, - i!!i
Ii
. 'i {
k) Kesilmis ~~aç ve di~~r a~açlardan .. sizan ~inel böcckidi arama uçusuna ~'ekC!-
L
nukçu)'ubulma)'ayöneltir. i i! : :
i) A~acino~tikgörüntüsüvereçineiçindebul~nani~rpenlejsayesindedisi böc~ kc.:.i' '. , L
i nukçuyu bulur ve kabu~a girerken frontalin fef9monui1:uüretir. Frontlilin 'erkeki Mcekleri konukçuya yönlendirir. A~aca gelen crkek.1erbrevicomin' feromonun~
üreterek ç~kici etkiyi güçlendirirler. Bu a:sama4. "Sekç>nderÇekicilik" ar;açi.ak~reçine sizinusi ile tamamlanir. Reçine buhanni~ solun~mu ve bu buharinerkckböcek.1erin'sindirim sisteminde de~isime u~{aulm*i $omicunda verocnon feromon~üretilir. BJ fcromen maddesi isgal e.d.ilmisa~aci yönelen böcek.1erinbir kismini\ ' . .komsu a~aTlara.yöneltir. Yani verocnon; a~aca ~
,
önc1en böcckler
,
üzerinde itici-
. uzakia:sunc\Ctklde,buiunur. \ ! -" c) isgal edilm6piis di~er a~açlara yönekn böcekler,i bu a~açlar ~inde a)'ni çekici
maddeleri ür~ierek kitlesel isgali sa~!arlar. Kol..-unJierkfzinin a~aç1an a~aca geçmesiilc binlerce bÖcek bir ö~ieden sonrn birbirine yakin ibir~ç a~aci isgal edcbilir.
.\ ' i ,'.' :." i
isgal. reçii:i'~sizinusinin bitmesine, a~cin böccrlPf tarafindan kurutulmasiM vefcremon üretiminiti durmasina-bdar de\'am eder. Böylec~a~ç kuruyarak hem vasamini.. i''
\\ V: \ ,(, \ j,, . i'
'I.d" '.0". it
10
i
h'" 'I,"", ",'0"","""
\\.\... """..
ÇEVRE w ORMANClUK
\'\
yitirir hem de ekonomik olarak kuiianim degeri oldukça az.alir. isgal cdill!'is a~:içlann
odunlan öyle bir görünUm alir ki, bu cxIund:in, hammaddesi cxJunolan endi1~trlko1lan da
)-ararJanamaz.
GOnamlizde feromon bilesikleri evimiu kadar girmis bulunmal:tadir, Yazin siv-
risineklere karsi kullanilan kobi !abletleri veya di~ci tuthlli böce.k ya1ca1ayicliarin etkili
maddesini fcremon olu.sn.umaliadir.
Son yillarda özellikle Avrupa ve Amei1li'da feromonlar çesitli tipleD fecornon
tuz.ak1anna yerlestirilmelete ve bu iuz.ak1ar tanm ve orman zararlisi böccklere karsi
mUcadelede kulliuulma1:tadir. Ülkemizde de bu yönde arastirma çalismalan yapi1m~ fa-
bi henllz genis anlamda büyük: alan denemeleri Y3pllmamisur. Beklenilen, bu tlir dene-
melerin bir an önce uygulii.maya konulmasidir.
-.0.-!
;!i!
".1,
i . I',i ii AÇIKLAMA . ii . ,
KirS<Uçe\-Tev~ Onnaneilik Sorunlan AI-asurma Dcme~'nin iira:suqna if'yansmasiyla ilgilio~ geçen $iyidal:.i yer verilen duyuruda adres yanlis:
yazi1rfiist1C.Yansmaya: gönderilecek ~ismaJar, i, 'i ' . \'K ç
'O
. : .irsal e)'r~ ve rmanc,ilik Sorunlari Arastirma Dernegi!
: P.K. : 210 ! \ i06693 Ka)'akliderdANKARA " i
. AdresinepostaIanmalidir. '\\
D.. I .Ö
.. dil . \u.z.eur. zur enz. \ \ '\ ÇEVRE ve ORMANCILIK;
\ \ i\ . i. \ i\, i i, i i
\
i;. i
,I ".! .
,lu''i
.: "f
"
i
:\. \
i,