P A Ñ S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

JANUSZ BADURA, BOGUS£AW PRZYBYLSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski – A. BER

Koordynator regionu dolnoœl¹skiego – E. SZTROMWASSER

1: 50 000

Arkusz Bia³a (905)

(z 2 fig., 1 tab. i 2 tabl.)

WARSZAWA 2002

SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZUOCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ

OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA

Autorzy: Janusz BADURA, Bogus³aw PRZYBYLSKI

Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski

Al. Jworowa 19, 53-122 Wroc³aw

Redakcja merytoryczna: El¿bieta NAUWALDT

Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpnieniaDyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego

prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83 – 86986 – 87 – 5

© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska

and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, 2002

Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Jacek STR¥K

2

SPIS TREŒCI

I. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

III. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

A. Stratygrafia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Proterozoik–paleozoik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2. Perm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

a. Perm dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Czerwony sp¹gowiec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. Kreda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

a. Kreda górna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Cenoman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Turon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Koniak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

4. Trzeciorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

a. Neogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Miocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Miocen dolny–miocen œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Karpat–baden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Miocen œrodkowy–miocen górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Miocen–pliocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Miocen górny–pliocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

5. Czwartorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

a. Plejstocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Zlodowacenia po³udniowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Zlodowacenie Sanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Stadia³ dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Interstadia³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3

Stadia³ górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Zlodowacenia œrodkowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Zlodowacenie Odry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Zlodowacenia pó³nocnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

b. Czwartorzêd nierozdzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

c. Holocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

B. Tektonika i rzeŸba powierzchni podczwartorzêdowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

C. Rozwój budowy geologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

IV. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

L i t e r a t u r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

4

I. WSTÊP

Arkusz Bia³a Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 obejmuje pó³nocno-

zachodni¹ czêœæ P³askowy¿u G³ubczyckiego, zachodni fragment Kotliny Raciborskiej oraz

po³udniow¹ czêœæ Równiny Niemodliñskiej z Wa³em Niemodlina. Wa³ ten stanowi wododzia³ miêdzy

dolinami Nysy K³odzkiej i Œcinawy Niemodliñskiej. W po³udniowo-zachodniej czêœci terenu arkusza

znajduj¹ siê Ÿród³a Œcinawy Niemodliñskiej i Bia³ej. Obszar arkusza Bia³a ograniczaj¹ wspó³rzêdne

geograficzne: 17°30’–17°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 50°20’–50°30’ szerokoœci geo-

graficznej pó³nocnej.

Mapê geologiczn¹ arkusza Bia³a opracowano w ramach planowanych prac Oddzia³u Dolno-

œl¹skiego na podstawie projektu prac geologiczno-zdjêciowych wykonanego przez Badurê i Przybyl-

skiego w 1995 r. zatwierdzonego decyzj¹ MOŒZNiL z 22.01.1996 r. (KOK/01/96).

Mapê opracowano na podstawie 658 sond mechanicznych o œredniej g³êbokoœci 3 m, 137 punk-

tów dokumentacyjnych, 3 wierceñ kartograficznych oraz 218 archiwalnych profili wierceñ badaw-

czych, hydrogeologicznych, surowcowych i geologiczno-in¿ynierskich, a tak¿e opisów ods³oniêæ

z dokumentacji surowców mineralnych powiatów Niemodlin i Prudnik (Cwojdziñski, Sawicki, 1973;

Kornaœ, 1973). Na mapie geologicznej zaznaczono 83 wybrane otwory wiertnicze. Ponadto na obsza-

rze arkusza wykonano 10 SGE oraz zreinterpretowano archiwalne prace elektrooporowe wykonywa-

ne w zachodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza (M¿yk, 1996). Wykonano tak¿e

badania geofizyczne metod¹ p³ytkiej sejsmiki refrakcyjnej wzd³u¿ profilu o d³ugoœci prawie 9 km

(Bestyñski, 1996). Niestety profilowania sejsmiczne nie przynios³y spodziewanych wyników. Odbi-

cia fal nastêpowa³y od ska³ ró¿ni¹cych siê fizycznie a nie litologicznie. Wyniki badañ litologiczno-

petrograficznych i litostratygraficznych opracowali autorzy arkusza (Badura, Przybylski, 1998).

Na obszarze arkusza Bia³a, w g³êbokim pod³o¿u, znajduje siê wêze³ tektoniczny, w którym kontak-

tuj¹ siê dwie g³ówne strefy tektogenu waryscyjskiego Polski. S¹ to: fragment wschodniej czêœci strefy

sakso-turyñskiej i pó³nocny fragment strefy morawsko-œl¹skiej, wchodz¹cy w sk³ad strefy

5

reno-hercyñskiej (Cwojdziñski, ¯elaŸniewicz, 1995). W kredzie górnej utworzy³ siê basen tzw. kredy

opolskiej (Bossowski, 1970; Kotañski, Radwañski, 1977). W mezozoiku i kenozoiku ca³y obszar arkusza

w wyniku dysjunktywnej tektoniki zosta³ podzielony na liczne zrêby, stopnie i rowy. Ruchy tektoniczne

zachodzi³y zarówno syn- jak i postsedymentacyjnie (Kotañski, Radwañski, 1977; Dyjor i in., 1978). Czêœæ

z tych dyslokacji zosta³a wyznaczona na podstawie danych geofizycznych (Doktór i in., 1988).

Najpe³niejszy opis litologii pod³o¿a krystalicznego oraz utworów buduj¹cych pokrywê mezozo-

iczn¹ wraz z osadami trzeciorzêdowymi przedstawiono w dokumentacjach otworów badawczych wy-

konanych na obszarze arkusza lub w jego najbli¿szym s¹siedztwie (Bossowski, 1970; Koœlacz i in.,

1988). Rozwój sedymentacji oraz tektonikê mezozoicznej niecki kredy opolskiej opracowywali:

Alexandrowicz (1973), Alexandrowicz i in. (1984) oraz Kotañski, Radwañski (1977). Trzeciorzêdo-

wy rozwój tej czêœci Œl¹ska przedstawili: Alexandrowicz (1963), Biernat (1964), Piwocki (1965),

Alexandrowicz, Kleczkowski (1970, 1974), Dyjor (1975, 1983a, b, 1987a, b), Alexandrowicz i in.

(1984), Dyjor, Sadowska (1984, 1986), Dyjor i in.(1978), August i in. (1995), Przybylski i in. (1998)

oraz Badura i Przybylski (2001). Czwartorzêdowy etap rozwoju geologicznego tego terenu nie by³

szczegó³owo rozpoznany. G³ówne wnioski wysnuwano wy³¹cznie na podstawie analizy form rzeŸby

terenu, a nie pe³nej analizy osadów je buduj¹cych. I tak Wa³ Niemodlina uwa¿any by³ za morenê

czo³ow¹ (Woldstedt, 1932) lub plateau kemowe (Szponar, 1974a, b), a nie za m³ody zr¹b tektoniczny

z p³ytko wystêpuj¹cymi osadami neogeñskimi i tzw. seri¹ bia³ych ¿wirów — seri¹ Gozdnicy (Badura,

Przybylski, 1995a, b, 2001; Przybylski, 1998). Morfotektoniczn¹ genezê ma tak¿e obszar pó³noc-

no-wschodniej czêœci obszaru arkusza, który jest m³odym zapadliskiem tektonicznym. Podobnie

pó³nocny fragment P³askowy¿u G³ubczyckiego ma cechy m³odego stopnia tektonicznego, wypiêtrza-

nego prawdopodobnie tak¿e po zlodowaceniu Odry.

Na s³aby stopieñ rozpoznania geologicznego obszaru arkusza mia³ wp³yw m.in. brak du¿ych

oœrodków przemys³owych oraz niewystêpowanie wiêkszych z³ó¿ surowców skalnych. Pod koniec lat

60-tych prowadzono w zachodniej czêœci obszaru arkusza prace poszukiwawcze za z³o¿ami wêgla

brunatnego w miejscach przedwojennych nadañ górniczych. Prace te zakoñczy³y siê wynikami nega-

tywnymi (Biernat, 1964; Piwocki, 1965). Na obszarze arkusza znajduj¹ siê zak³ady przemys³u

spo¿ywczego i przetwórczego w Bia³ej, Korfantowie, Lubrzy oraz Prudniku. W pobli¿u tych miejsco-

woœci jest te¿ zlokalizowana wiêkszoœæ wierceñ hydrogeologicznych i geologiczno-in¿ynierskich.

W granicach obszaru arkusza znajduj¹ siê dwie czynne cegielnie, w Prudniku i Bia³ej oraz kopalnia

¿wirów filtracyjnych w Dêbinie. Ponadto jest czynnych kilka niewielkich piaskowni i ¿wirowni,

eksploatowanych okazjonalnie przez lokalnych u¿ytkowników.

6

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza le¿y na Nizinie Œl¹skiej, w miêdzyrzeczu Odry i Nysy K³odzkiej. W podziale

fizjograficznym tej czêœci Œl¹ska Kondracki (1994) wyró¿ni³ 4 mniejsze jednostki (mezoregiony):

P³askowy¿ G³ubczycki, Kotlinê Raciborsk¹, Dolinê Nysy K³odzkiej, której niewielki fragment zakola

znajduje siê w pó³nocno-zachodniej czêœci arkusza oraz Równinê Niemodliñsk¹, w obrêbie której

Szponar (1974b) wyró¿nia tzw. Wa³ Niemodlina. Najwy¿sze wzniesienia wystêpuj¹ w po³udnio-

wo-zachodniej czêœci terenu, ko³o W³óczna, gdzie dochodz¹ do 316 m n.p.m, najni¿sze natomiast

znajduj¹ siê w rejonie Chrzelic, w dolinie Bia³ej i na torfowisku w pó³nocno-wschodniej jego czêœci,

gdzie nieznacznie przekraczaj¹ 180 m n.p.m. Najwiêksze deniwelacje wystêpuj¹ w górnych odcin-

kach dorzeczy Œcinawy Niemodliñskiej i Bia³ej, gdzie przekraczaj¹ 30 m.

Ze wzglêdu na przegl¹dowy charakter podzia³u fizjograficznego Polski opracowanego przez

Kondrackiego (1994) pó³nocna granica P³askowy¿u G³ubczyckiego w obrêbie arkusza Bia³a ma prze-

bieg nieco przesuniêty ku pó³nocy w stosunku do krawêdzi rzeczywiœcie wyznaczaj¹cej zasiêg tego

mezoregionu. KrawêdŸ ta jest jednoczeœnie granic¹ zwartej pokrywy lessów.

P³askowy¿ G³ubczycki w granicach obszaru arkusza mo¿na podzieliæ na 4 mniejsze jednostki

fizjograficzne, dla których autorzy niniejszego opracowania proponuj¹ nastêpuj¹ce nazwy: Wa³ Bia³ej

i Wa³ Prudnika oraz Kotlina Szybowic i Kotlina Lubrzy (fig. 1). Wa³ Bia³ej o orientacji NW–SE

wznosi siê najwy¿ej osi¹gaj¹c 315,6 m n.p.m. miêdzy Rudziczk¹ i W³ócznem. Tworzy on wododzia³

trzeciego rzêdu. Zarówno jego pó³nocne jak i po³udniowe zbocza tworz¹ wyraŸne krawêdzie morfolo-

giczne o œredniej wysokoœci 20–30 m. Pó³nocna krawêdŸ P³askowy¿u G³ubczyckiego oddziela

lessow¹ rzeŸbê Wa³u Bia³ej od silnie zdenudowanego obszaru Wa³u Niemodlina i erozyjno-akumula-

cyjnych sp³aszczeñ tarasowych Kotliny Raciborskiej. Wysokoœæ krawêdzi roœnie w kierunku zachod-

nim i najwyraŸniej zaznacza siê ona ko³o Œcinawy Ma³ej i Œcinawy Nyskiej. W tym rejonie jej

wysokoœæ wynosi oko³o 25–40 m.

Po³udniowa krawêdŸ Wa³u Bia³ej jest wyraŸna przy granicy z Kotlinami Szybowic i Lubrzy,

a s³abiej zaznaczaj¹ca siê w rejonie Wa³u Prudnika. Po³udnikowy Wa³ Prudnika przedziela wy¿ej

wspomniane kotliny. Wa³ Prudnika dochodzi do krawêdzi Wa³u Bia³ej, na po³udnie od Czy¿owic.

Ca³y obszar P³askowy¿u G³ubczyckiego przykryty jest zwart¹ p o k r y w ¹ u t w o r ó w

l e s s o w y c h i p y ³ o w y c h (tabl. I). Osady te czêœciowo maskuj¹ starsz¹ rzeŸbê. Akumulacja

py³ów eolicznych czêœciowo wyrówna³a rzeŸbê P³askowy¿u G³ubczyckiego. Jednak póŸniejsza ero-

zja nada³a mu typowy erozyjny charakter przejawiaj¹cy siê powstaniem gêstej sieci d o l i n e k

d e n u d a c y j n y c h . Dolinki te maj¹ kszta³t nieckowaty w górnej czêœci i V-kszta³tny w czêœci œrod-

kowej. Czêœæ z tych dolin zosta³a antropogenicznie przekszta³cona w w¹wozy drogowe. W osiach

po³ogich dolin, o g³êbokoœci 30–40 m, powsta³ych przed faz¹ lessotwórcz¹ utworzy³ siê system

7

wspó³czesnych dolin rzecznych i m³odych rozciêæ erozyjnych. Na krawêdziach tych dolin (d³ugich

stokach) wskutek dzia³alnoœci erozji bocznej i procesów denudacyjnych po ka¿dej fazie akumulacji

py³ów eolicznych nastêpowa³o ods³anianie starszych utworów geologicznych. W zachodniej czêœci

Wa³u Bia³ej zaznaczono o s t a ñ c e e r o z y j n e mimo, i¿ formy te powsta³y po zlodowaceniu Odry,

a przed akumulacja pó³nocnopolskiej pokrywy lessowej.

Procesy erozyjne i denudacyjne zachodz¹ce od recesji zlodowacenia Odry na obszarze Równiny

Niemodliñskiej i Kotliny Raciborskiej przekszta³ca³y obszary polodowcowych wysoczyzn moreno-

wych i wodnolodowcowych. Na obszarze tym dominuj¹ denudacyjne formy rzeŸby. P³askie obszary

wysoczyzn stanowi¹ dziœ fragmenty rozleg³ej r ó w n i n y d e n u d a c y j n e j podciêtej stosunkowo

stromymi krawêdziami, które zaznaczono na szkicu jako d ³ u g i e s t o k i . W krawêdzie te wciête s¹

liczne s u c h e d o l i n k i . Szczytowa powierzchnia Wa³u Niemodlina wznosi siê od 190 do 210 m

n.p.m., a jej szerokoœæ siêga 5 km. Wysokoœci wzglêdne wa³u w stosunku do dolin Nysy K³odzkiej

i Œcinawy Niemodliñskiej wynosz¹ 10–35 m. W powierzchni grzbietowej wa³u w rejonie Jasienicy

Dolnej widoczne s¹ œlady szerokich, meandrowych paleoprzep³ywów. Formy te wyerodowa³a Nysa

8

1 2 3 4

Fig 1. Podzia³ fizjograficzny proponowany przez autorów na tle mezoregionów

1 — granice mezoregionów wed³ug Kondrackiego (1994), 2 — krawêdŸ P³askowy¿u G³ubczyckiego i pó³nocnagranica zasiêgu zwartej pokrywy lessów, 3 — granice jednostek fizjograficznych proponowanych przez autorów,

4 — granica Wa³u Niemodlina wed³ug Szponara (1974)

K³odzka prawdopodobnie po zlodowaceniach po³udniowopolskich, a w pocz¹tkowej fazie recesji

l¹dolodu zlodowacenia Odry formy te zosta³y odpreparowane. Oprócz szerokich rozmyæ zachowa³y

siê tu pagóry bêd¹ce przypuszczalnie ostañcami meandrowymi.

W pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza zaznacza siê strefa erozyjnych rozmyæ, wtórnie

wype³nionych osadami rzecznymi tworz¹cymi t a r a s y n a d z a l e w o w e . Przypuszczalne rozmy-

cia te powsta³y w wyniku kilku krótkotrwa³ych zmian przep³ywu Œcinawy Niemodliñskiej. W pew-

nym etapie Œcinawa Niemodliñska nie p³ynê³a na pó³noc lecz na wschód, dolin¹ Bia³ej do Odry.

W powsta³ych wówczas lokalnych obni¿eniach na prze³omie zlodowacenia pó³nocnopolskiego i holo-

cenu utworzy³y siê r ó w n i n y t o r f o w e .

Do wyró¿niaj¹cych siê w rzeŸbie terenu form antropogenicznych zaliczyæ nale¿y g r o b l e na

obszarach podmok³ych. S¹ one widoczne zw³aszcza w Kotlinie Raciborskiej. Innymi formami s¹ wyrobiska

czynnych g l i n i a n e k i ¿ w i r o w n i oraz n a s y p y k o l e j o w e i d r o g o w e . Wiêkszoœci starych

wyrobisk jest wype³niona ha³dami mineralno-organicznymi ( w y s y p i s k a ) . Tylko wokó³ wyrobisk

¿wirów filtracyjnych lub na placach sk³adowych punktów skupu buraków znajduj¹ siê n a s y p y .

Pod wzglêdem hydrograficznym pó³nocno-zachodnia czêœæ obszaru arkusza odwadniana jest

przez niewielki potok uchodz¹cy bezpoœrednio do Nysy K³odzkiej. Zachodnia czêœæ obszaru arkusza

znajduje siê w silnie rozbudowanym dorzeczu Œcinawy Niemodliñskiej. Zarówno Œcinawa Niemodliñ-

ska jak i jej dop³ywy charakteryzuj¹ siê kratowym uk³adem dolin. Dopiero po wp³yniêciu na obszar

Równiny Niemodliñskiej dolina przyjmuje sta³y pó³nocno-wschodni kierunek. Kratowy uk³ad dolin na

obszarze P³askowy¿u G³ubczyckiego oraz obecnoœæ sto¿ka nap³ywowego, o d³ugoœci prawie 3 km, na

jego przedpolu wskazywaæ mo¿e na tektoniczne wypiêtrzanie po³udniowej czêœci obszaru arkusza.

Równie¿ rzeka Bia³a i jej dop³ywy maj¹ wyraŸny kratowy uk³ad. Bia³a po wp³yniêciu na obszar Kotliny

Raciborskiej p³ynie na wschód do doliny Osob³ogi. Po³udniowa czêœæ obszaru arkusza odwadniana jest

przez potoki dorzecza Prudnika, który podobnie jak Bia³a jest lewobrze¿nym dop³ywem Osob³ogi.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na obszarze arkusza Bia³a utwory pod³o¿a krystalicznego wystêpuj¹ na g³êbokoœci

750–1050 m, a osady kredy górnej poni¿ej 400–650 m. Na tym obszarze tylko jeden otwór Bia³a VA

(otw. 44) przewierci³ utwory kenozoiczne i mezozoiczne. Dwa otwory zakoñczono w ³upkach ilastych

nieznanego wieku. Mog¹ to byæ zarówno zwietrza³e mu³owce karbonu dolnego jak i utwory morskie

kredy górnej lub badenu. W Lubrzy (otw. 82) zosta³ zakoñczony prawdopodobnie w osadach brakicz-

9

nych póŸnego miocenu œrodkowego. Ma³a liczba wierceñ przekraczaj¹cych g³êbokoœæ 100 m oraz

s³abe rozpoznanie biostratygraficzne przewiercanych serii skalnych nie pozwala na pe³ne okreœlenie

litologii ska³ pod³o¿a podczwartorzêdowego oraz dok³adniejsze rozpoziomowanie chronostratygra-

ficzne osadów wystêpuj¹cych w trzeciorzêdowym rowie tektonicznym Kêdzierzyna.

Przypuszczalnie w pod³o¿u krystalicznym znajduj¹ siê ska³y nale¿¹ce do dwóch g³ównych

jednostek waryscyjskich Europy Centralnej: strefy sakso-turyngskiej i morawsko-œl¹skiej (Cymer-

man, 1991, 1998; Cwojdziñski, ¯elaŸniewicz, 1995). Najstarszymi ska³ami buduj¹cymi pod³o¿e kry-

staliczne s¹ gnejsy i amfibolity stwierdzone w otworze Bia³a VA (otw. 44). Ich pozycja tektoniczna

oraz wiek s¹ okreœlane na proterozoik–paleozoik. Mog¹ one nale¿eæ pod wzglêdem tektonicznym za-

równo do jednostki morawsko-œl¹skiej jak i do sakso-turyngskiej. Wyjœciowy protolit móg³ byæ zme-

tamorfizowany miêdzy m³odszym proterozoikiem a karbonem dolnym.

Na obszarze arkusza nie stwierdzono osadów reprezentuj¹cych tzw. kulm wschodniosudecki.

Na podstawie wystêpowania ska³ z tego okresu na s¹siednich arkuszach Szczegó³owej mapy geolo-

gicznej Polski 1:50 000: Prudnik (Bobiñski i in., 1996), G³ubczyce (Badura, Przybylski, 1997a),

Krapkowice (Trzepla, 1999) i Niemodlin (Przybylski, Badura, 2001b) oraz na arkuszu G³ucho³azy

Szczegó³owej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000 (Sawicki, 1956), mo¿na przypuszczaæ, ¿e

wystêpuj¹ one pod osadami permo-mezozoiku prawie na ca³ym obszarze arkusza lub kenozoiku

w pó³nocnej czêœci Prudnika (fig. 2). W zwi¹zku z zapadem ku wschodowi kompleksu kulmowego na

omawianym terenie mog¹ wystêpowaæ serie zwi¹zane z warstwami: andelskohorskimi, hornobene-

szowskimi i morawickimi. Strop utworów kulmu mo¿e wystêpowaæ na g³êbokoœci 500–800 m,

a w rejonie Prudnika ju¿ od 30–50 m.

W otworze Bia³a VA (otw. 44) bezpoœrednio na pod³o¿u gnejsowym le¿y oko³o 20 m mi¹¿szo-

œci warstwa zlepieñców czerwonego sp¹gowca. Nie wykluczone, ¿e jest to obecnie odizolowany,

po³udniowy fragment permskiego wschodniego basenu przedsudeckiego.

Na zró¿nicowanym stratygraficznie pod³o¿u proterozoiczno-paleozoicznym le¿¹ osady kredy

górnej. Stwierdzono tu wystêpowanie piaskowców cenomanu oraz margli turonu i koniaku

(Bossowski, 1970; Alexandrowicz i in., 1984).

W otworze Bia³a VA (otw. 44) stwierdzono wystêpowanie osadów brakicznych, morskich

i l¹dowych miocenu dolnego, œrodkowego i górnego (Alexandrowicz i in., 1984). Osady miocenu

dolnego i œrodkowego, a nie wykluczone, ¿e i czêœæ utworów miocenu górnego zwi¹zana by³a z roz-

wojem zachodniej czêœci basenu Paratetydy w rowie Kêdzierzyna (Stahl, 1933; Dyjor i in., 1978).

Natomiast osady póŸnego miocenu zwi¹zane by³y z rozwojem basenu depresji Europy Centralnej,

tj. z basenem i³ów poznañskich. Profil osadów trzeciorzêdowych zamykaj¹ utwory rzek

wyp³ywaj¹cych z Sudetów Wschodnich i Œrodkowych oraz Karpat Zachodnich. Rozprzestrzenienie

10

osadów rzecznych póŸnoneogeñskich, jest znacznie szersze ni¿ to dotychczas przyjmowano. Osady te

s¹ zwi¹zane z trzema rzekami: Nys¹ K³odzk¹, Odr¹ i Bia³¹ G³ucho³ask¹ (Przybylski, 1998; Przybylski

i in., 1998; Badura, Przybylski, 1999, 2001; Badura i in., 2001). Prawdopodobnie osady te by³y aku-

mulowane a¿ do wkroczenia pierwszego l¹dolodu zlodowaceñ po³udniowopolskich. Plioceñskie

osady piaszczyste zaliczane by³y g³ównie do wodnolodowcowych, a tak¿e uznawano je za gliny

zwa³owe lub lodowcowe piaski gliniaste (Biernat, 1956; Szponar, 1974a, b; Wroñski, Koœciówko,

1988; Trzepla, 1999). Osady czwartorzêdowe tworz¹ w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza cienk¹,

kilkumetrow¹ pokrywê. Natomiast w obrêbie Wa³u Bia³ej ich mi¹¿szoœæ wzrasta do 50–60 m. Gene-

ralnie obserwuje siê, ¿e na wysoczyznach wystêpuj¹ osady glacjalne o mi¹¿szoœci w ró¿nym stopniu

zredukowanej, a na równinach dominuj¹ osady rzeczne (przekrój A–B).

11

1 2 3 444

3

3Cr

3Cr

3Cr

3Cr3Cr

Fig. 2. Szkic pod³o¿a podkenozoicznego na obszarze arkusza Bia³a

1 — przypuszczalny zasiêg wychodni gnejsów w pod³o¿u permo-mezozoicznego, 2 — uskoki g³ówne, 3 — uskokipodrzêdne, 4 — otwór wiertniczy z numeracj¹ zgodn¹ z map¹ geologiczn¹; C1 — karbon dolny, Cr3 — kreda górna

1 . P r o t e r o z o i k – p a l e o z o i k

G n e j s y i a m f i b o l i t y . W Bia³ej (otw. 44) na g³êbokoœci 1052,2 m nawiercono 77,8 m

mi¹¿szoœci kompleks gnejsów szarych, miejscami zbrekcjonowanych. Gnejsy s¹ poprzecinane

¿y³kami kalcytowymi. W gnejsach tkwi¹ 29 m gruboœci amfibolity, miejscami zgnejsowane. Amfibo-

lity s¹ równie¿ silnie spêkane, a szczeliny wype³nia kalcyt. Pozycja ska³ pod³o¿a krystalicznego nie

jest okreœlona. Tak¿e ich wiek nie jest znany. Podobnie jak w otworze Grabin 5/1 na arkuszu Niemo-

dlin, ich zbrekcjonizowanie nast¹pi³o prawdopodobnie dopiero w waryscyjskiej fazie bretoñskiej,

a wiêc miêdzy dewonem górnym i karbonem dolnym (Cymerman, 1991).

2 . P e r m

a . P e r m d o l n y

C z e r w o n y s p ¹ g o w i e c

Z l e p i e ñ c e . W otworze Bia³a VA (otw. 44) na wysokoœci 824,4 p.p.m. wystêpuj¹ 20 m

mi¹¿szoœci zlepieñce brunatno-czerwone. W sk³adzie petrograficznym wyró¿niono fyllity, ³upki mu-

skowitowe i kwarcytowe (K³apciñski W: Koœlacz i in., 1988). Taki sk³ad petrograficzny wskazuje, ¿e

materia³ skalny dostarczany by³ z po³udnia, z Wysokich Jesioników.

3 . K r e d a

a . K r e d a g ó r n a

Utwory kredy górnej le¿¹ niezgodnie na zlepieñcach permskich oraz prawdopodobnie na ska³ach

metamorficznych i dolnokarboñskich utworach kulmu. W zachodniej i po³udniowej czêœci depresji kre-

dy opolskiej, na kontakcie z blokiem przedsudeckim i Sudetami Wschodnimi, s¹ one silnie tektonicznie

zdyslokowane (Bossowski, 1970; Skácel, 1970, 1998; Kotañski, Radwañski, 1977). Ich mi¹¿szoœæ

wynosi 352,5 m (w Bia³ej, otw. 44). Mi¹¿szoœæ ta jest porównywalna z innymi otworami odwierconymi

w depresji kredy opolskiej. Strop osadów kredy górnej le¿y na wysokoœci od 40 m p.p.m. do 204 m

n.p.m. (ark. Niemodlin), na obszarze arkusza Bia³a zapada a¿ do poziomu 469 m p.p.m. Na terenie arku-

sza Prudnik, na po³udnie od rzeki Osob³ogi w Czechach, strop kredy górnej ponownie siê podnosi do

wysokoœci oko³o 0 m n.p.m. (Skácel, 1970). Tak g³êbokie zaleganie osadów kredy górnej zwi¹zane jest

z silnym trzeciorzêdowym obni¿aniem rowu Kêdzierzyna (fig. 2) (Dyjor i in., 1978).

C e n o m a n

P i a s k o w c e . Utwory cenomanu stwierdzono w Bia³ej (otw. 44) na wysokoœci 792,9 m

p.p.m. Mi¹¿szoœæ ich wynosi 31,5 m. S¹ to piaskowce drobnoziarniste, w sp¹gu s³abo wapniste.

W piaskowcach wystêpuje uboga i Ÿle zachowana mikrofauna g³ównie otwornic aglutynuj¹cych przy

12

mniejszym udziale planktonicznych. Natomiast brak jest mikrofauny typowej dla innych obszarów

kredy epikontynentalnej (Alexandrowicz i in., 1984).

T u r o n

M a r g l e ciemnoszare, miejscami mu³owcowe, o mi¹¿szoœci 276 m, stwierdzono w otworze

Bia³a VA (otw. 44), na wysokoœci 516,9 m p.p.m. Wystêpuje w nich liczna fauna ma³¿ów, œlimaków

i amonitów. Na podstawie mikrofauny otwornicowej wyró¿niono margle turonu dolnego i górnego

(Alexandrowicz i in., 1984). W osadach turonu dominuj¹ otwornice planktoniczne, przy nieznacznym

udziale bentosu aglutynuj¹cego.

K o n i a k

M a r g l e i i ³ o w c e . Margle ciemnoszare ku stropowi zmieniaj¹ce barwê na ¿ó³t¹, o mi¹¿szo-

œci 34 m, stwierdzono w Bia³ej (otw. 44). Na marglach le¿¹ i³owce szarozielone, o mi¹¿szoœci 11 m.

Strop osadów koniaku wystêpuje na wysokoœci 471,9 m p.p.m. Margle wykazuj¹ du¿¹ zawartoœæ

CaCO3. W czêœci stropowej margli stwierdzono liczne szcz¹tki œlimaków, ma³¿ów i odcisk amonita

oraz mikrofaunê otwornicow, wœród której przewa¿nie wystêpuj¹ formy planktoniczne oraz mniej

licznie bentos aglutynuj¹cy (Alexandrowicz i in., 1984).

4 . T r z e c i o r z ê d

Osady trzeciorzêdowe najpe³niej zosta³y poznane litologicznie i biostratygraficznie w otworze

Bia³a VA (otw. 44) (S. W. Alexandrowicz i in., 1984). Natomiast w ramach prac poszukiwawczych za

wêglem brunatnym prowadzonych w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza poznano budowê

geologiczn¹ osadów górnomioceñskich, zalegaj¹cych do g³êbokoœci 100 m (Biernat, 1964), które po-

wszechnie korelowane s¹ z seri¹ i³ów poznañskich (Dyjor i in., 1978; Dyjor, Sadowska, 1984, 1986).

Wczeœniej Alexandrowicz (1963, 1970; Alexandrowicz, Kleczkowski, 1970, 1974) nazwa³ je war-

stwami kêdzierzyñskimi, ³¹cz¹c ich genezê z koñcowym etapem akumulacji zachodz¹cej w zachod-

niej czêœci basenu Paratetydy. Z ró¿n¹ interpretacj¹ genezy póŸnomioceñskich i³ów wi¹¿e siê tak¿e

ich nieco odmienna pozycja stratygraficzna. Wed³ug Dyjora s¹ to osady limniczne, z wp³ywem œrodo-

wiska morskiego, akumulowane od górnego badenu do dolnego pliocenu. Natomiast Alexandrowicz

(1997) uwa¿a, ¿e s¹ to osady ró¿nych œrodowisk l¹dowych. Wed³ug niego, zakoñczenie sedymentacji

tej serii mia³o miejsce w dolnym sarmacie, a wiêc jeszcze w miocenie górnym. Wykszta³cenie osadów

ogólnie okreœlanych seri¹ i³ów poznañskich na obszarach arkuszy Bia³a i Niemodlin potwierdza ich

l¹dow¹ genezê (Przybylski i in., 1998; Przybylski, Badura, 2001b).

Na niepe³ne rozpoznanie biostratygraficzne osadów neogeñskich nak³ada siê problem ró¿nic

w opisie profilu litologicznego otworu Bia³a VA (otw. 44). Jeden opis wykonano na podstawie profilu

13

opracowanego przez K³apciñskiego (W: Koœlacz i in., 1988), a drugi zamieszczono w opracowaniu

biostratygraficznym tego otworu (Alexandrowicz i in., 1984). Problem dotyczy u¿ywania przez auto-

rów odmiennej terminologii prawdopodobnie dla tych samych osadów — i³y, mu³ki (wg K³apciñskie-

go) i i³owice, mu³owice oraz margle (wg Alexandrowicza i in., 1984). Czêœciowo ró¿nice te mog¹

wynikaæ z ró¿nego czasu kiedy opisywano rdzeñ. Niekiedy rozbie¿noœci w opisie litologicznym jak

i podane przedzia³y g³êbokoœciowe s¹ znaczne. W niniejszych objaœnieniach oparto siê na opisie

profilu wg Alexandrowicza i in. (1984), który jest dok³adniejszy oraz poparty badaniami mikrofauni-

stycznymi. Równie¿ na podstawie tego opracowania, uwzglêdniaj¹cego kompakcjê i diagenezê

osadów brakicznych i morskich karpatu–badenu stosowano terminy i³owce, mu³owce i margle. Nato-

miast przy opisie warstw kêdzierzyñskich (serii poznañskiej) stosowano termin i³y, mu³ki.

a . N e o g e n

Miocen

M i o c e n d o l n y – m i o c e n œ r o d k o w y

Karpat – baden

I ³ o w c e , m u ³ o w c e i m a r g l e . W otworze Bia³a VA (otw. 44) na wysokoœci oko³o 50 m

p.p.m. stwierdzono 424 m mi¹¿szoœci seriê osadów brakicznych i morskich. Osady te wype³niaj¹

tektoniczny rów Kêdzierzyna, w którego osi subsydencja zachodzi³a prawdopodobnie a¿ do œrodko-

wego czwartorzêdu.

Profil osadów mioceñskich rozpoczynaj¹ pstre i³owce z wk³adkami mu³owców o mi¹¿szoœci

36 m. Wy¿ej zalegaj¹ i³owce szare i czarne z przewarstwieniami piasków ilastych. W serii tej,

o mi¹¿szoœci 128 m, stwierdzono 75 cm wk³adkê, mu³owców marglistych z liczn¹ faun¹ ma³¿y i œli-

maków brakicznych oraz 30 cm wk³adkê zwiêz³ych piaskowców. Fauna œlimaków i ma³¿y z otworu

Bia³aVA jest podobna do tej z otworów Kêdzierzyn i Wawrzyñcowice IG 2 po³o¿onych w œrodkowej

i wschodniej czêœci rowu Kêdzierzyna, gdzie w i³owcach ciemnoszarych i czarnych na g³êbokoœci

605–679 m stwierdzono liczne ziarna sporomorf reprezentuj¹ce 75 gatunków florystycznych (Sadow-

ska, 1986). Zarówno makrofauna jak i spektrum sporowo-py³kowe wskazuj¹, ¿e osady te mo¿na kore-

lowaæ z warstwami k³odnickimi reprezentuj¹cymi karpat oraz dolny baden (Alexandrowicz i in.,

1984; Sadowska, 1986).

Kolejne piêtro stratygraficzne tworz¹ i³owce i mu³owce warstw skawiñskich. W kompleksie

i³owcowym wyró¿niono 4 ogniwa: pierwsze le¿¹ce na g³êbokoœci od 515 do 443 m, drugie i trzecie

le¿¹ce miêdzy 443 a 358 m oraz czwarte o mi¹¿szoœci 9 m, na g³êbokoœci 367–358 m. Warstwy ska-

wiñskie tworz¹ kompleks osadowy o ³¹cznej mi¹¿szoœci 158 m. S¹ to przewa¿nie i³owce margliste

silnie wapniste, szare i ciemnoszare. Wykazuj¹ one oddzielnoœæ ³upkow¹, a miejscami gruze³kow¹.

14

W pierwszym ogniwie dominuj¹ i³owce wapniste o mi¹¿szoœci 73 m. Wystêpuje w nich boga-

ta mikrofauna otwornic planktonicznych oraz ubo¿sza form bentonicznych. W ca³ym tym profilu

zró¿nicowanie otwornic jest nieznaczne. Udzia³ form p³ytkowodnych i planktonicznych roœnie ku

stropowi. Kompleks ten pod wzglêdem mikrofaunistycznym jest porównywalny do fauny lancendo-

rwskiej, wystêpuj¹cej w dolnej czêœci warstw skawiñskich. W podziale stratygraficznym Alexan-

drowicza (1963) ogniwo to odpowiada zespo³om II A i II B. Tak wiêc i³owce te reprezentuj¹ baden

dolny (moraw).

W sp¹gu ogniwa drugiego na g³êbokoœci 443,8 m wystêpuje 20 cm wk³adka tufitów. Powy¿ej tej

wk³adki wystêpuj¹ mu³owce piaszczyste ze szcz¹tkami flory, fauny i ubogiej mikrofauny. W sk³adzie

mikrofauny dominuj¹ otwornice planktoniczne odpowiadaj¹ce zespo³owi II C wyró¿nianemu przez

Alexandrowicza (1963). Reprezentuje on œrodkow¹ czêœæ warstw skawiñskich (baden dolny).

Ogniwo 3 ponownie buduj¹ i³owce, w których tak¿e zaznacza siê wzbogacenie iloœciowe

i gatunkowe zespo³ów otwornic planktonicznych i p³ytkowodnych. Mikrofauna otwornicowa mimo,

i¿ liczniej jest reprezentowana przez formy p³ytkowodne odpowiada zespo³owi II D warstw skawiñ-

skich górnych (baden dolny).

Ogniwo i³owcowe zamykaj¹ mu³owce szare i szarozielone z ubog¹ faun¹ drobnych ma³¿y i wy-

raŸnym zubo¿eniem mikrofauny. Mikrofaunê reprezentuj¹ wy³¹cznie formy p³ytkowodne. Licznie

pojawia siê tu detrytus roœlinny. Wskazuje to na regresywn¹ facjê stropu warstw skawiñskich.

W otworze Bia³a VA (otw. 44) strop warstw wielickich wystêpuje na wysokoœci 101 m p.p.m.,

a ich mi¹¿szoœæ wynosi 51,5 m (Alexandrowicz i in., 1984). Warstwy wielickie s¹ wykszta³cone jako

i³owce szare i ciemnoszare z licznym detrytusem roœlinnym i odciskami liœci. W i³owcach w du¿ej

iloœci wystêpuj¹ blaszki muskowitu. Obecnoœæ detrytusu i odcisków liœci przy ca³kowitym braku mi-

krofauny morskiej œwiadczy o l¹dowym charakterze tych osadów. Przypuszczalnie ogniwo to stanowi

facjalny odpowiednik osadów ewaporatowych badenu, znanych miêdzy innymi z obrze¿enia P³asko-

wy¿u G³ubczyckiego i Górnego Œl¹ska (Alexandrowicz i in., 1984). Wiek tej serii potwierdzi³y tak¿e

badania palinologiczne Sadowskiej (Dyjor, Sadowska, 1984, 1986).

Powy¿ej osadów l¹dowych ponownie wystêpuj¹ osady morskie bêd¹ce odpowiednikiem

i³ów spirialisowych warstw grabowieckich. Warstwy te buduj¹ margle z wk³adkami mu³owców

silnie wapnistych i bogat¹ faun¹ ma³¿y o mi¹¿szoœci 26,5 m oraz mu³owce jasnoszare z du¿¹

iloœci¹ muskowitu. W mu³owcach zmniejsza siê iloœæ fauny morskiej, a zwiêksza siê iloœæ detrytu-

su roœlinnego. Mi¹¿szoœæ mu³owców wynosi 25 m. W marglach wystêpuje liczna, ale ma³o zró¿ni-

cowana p³ytkowodna mikrofauna. Jej sk³ad gatunkowy nawi¹zuje do i³ów spirialisowych i do

zespo³u III A. Alexandrowicza (1963). W mu³owcach znaleziono szcz¹tki fauny oraz bioturbacje,

15

natomiast nie stwierdzono wystêpowania mikrofauny. Obie te serie zaliczono do warstw grabo-

wieckich zamykaj¹cych morskie ogniwo badenu górnego.

M i o c e n œ r o d k o w y – m i o c e n g ó r n y

M u ³ k i , i ³ y i p i a s k i — s e r i a p o z n a ñ s k a ( w a r s t w y k ê d z i e r z y ñ s k i e )

tworz¹ ci¹g³¹ pokrywê na obszarze arkusza. Na powierzchni ods³aniaj¹ siê one w podciêciach zbo-

czy dolin uchodz¹cych do Nysy K³odzkiej, Œcinawy Niemodliñskiej oraz w licznych miejscach

w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Mi¹¿szoœæ osadów tej serii jest szacowana na pod-

stawie otworu Bia³a VA (otw. 44) na 200–250 m. Pozostaje otwarta kwestia wieku ³upków ilastych

nawierconych w trzech otworach, po³o¿onych ko³o W³óczna (otw. 57, 58) i w Prê¿ynie (otw. 50),

gdzie wystêpuj¹ one bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi. Utwory neogeñskie warstw kê-

dzierzyñskich wydzielone przez Alexandrowicza (1963; 1970; Alexandrowicz, Kleczkowski, 1970,

1974; Alexandrowicz i in., 1984) le¿¹ce na morskich i brakicznych utworach badeñskich, przez Dy-

jora s¹ uto¿samiane z seri¹ poznañsk¹ (Dyjor, 1975, 1983a; Dyjor i in., 1978). Na podstawie badañ

geologicznych prowadzonych przez autorów na przedpolu Sudetów Wschodnich wydaje siê, ¿e

w³aœciwsze jest stosowanie pierwotnej ich nazwy — warstwy kêdzierzyñskie lub formacja kêdzie-

rzyñska (Alexandrowicz, 1997). Materia³ skalny buduj¹cy je dostarczany by³ przez rzeki

wyp³ywaj¹ce z Sudetów Wschodnich i Karpat Zachodnich do lokalnego basenu sedymentacyjnego

rozwijaj¹cego siê niezale¿nie od basenu serii poznañskiej (sensu Dyjor, 1970, 1984). Poniewa¿

przeprowadzone prace kartograficzne na arkuszu Bia³a nie pozwoli³y jednak na œcis³e wyznaczenie

granicy miêdzy tymi basenami dla zachowania spójnoœci z s¹siednimi arkuszami Szczegó³owej

mapy geologicznej Polski 1:50 000 przy okreœleniu stratygrafii tych osadów przyjêto nazwê seria

poznañska jako podstawow¹.

Na podstawie otworów surowcowych (9, 13, 14, 16, 18, 22, 24, 30, 34, 36, 38, 40, 41, 42) i otwo-

ru badawczego (otw. 1) po³o¿onych w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza oraz otworu Bia³a

VA (otw. 44) mo¿na stwierdziæ, ¿e osady warstw kêdzierzyñskich w rowie Kêdzierzyna reprezentuj¹

i³y py³owate, mu³ki oraz piaski. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza zaznacza siê wzrost mi¹¿szoœci

warstw piaszczystych. Czasami udzia³ mu³ków i piasków przekracza tam 50% przewierconego profi-

lu (Biernat, 1964). Prawdopodobnie zwi¹zane to jest z górnomioceñskim anastozomuj¹cym traktem

Nysy K³odzkiej lub Bia³ej G³ucho³askiej. W odwierconych otworach nie stwierdzono wystêpowania

wêgla brunatnego, za wyj¹tkiem wk³adek decymetrowej gruboœci. W granicach obszaru arkusza Bia³a

Biernat (1964) w dwóch otworach stwierdzi³ wystêpowanie odcisków liœci, które datuj¹ te osady na

miocen œrodkowy i górny.

16

Miocen–pliocen

M i o c e n g ó r n y – p l i o c e n

P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e — s e r i a G o z d n i c y . Wiek rozpoczêcia akumulacji tych

osadów przyjêto na podstawie prac Dyjora i Sadowskiej (1984, 1986; Dyjor i in., 1978; Dyjora,

1987b), Krajewskiej (Przybylski i in., 1998) na prze³om miocenu górnego i pliocenu. Natomiast

g³ówna faza ich akumulacji przypada na pliocen i prawdopodobnie preplejstocen (Wojewoda i in.,

1995; August i in., 1995; Przybylski i in., 1998; Badura, Przybylski, 1999, 2001). Osady te

ods³aniaj¹ siê na znacznym obszarze pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru oraz w cokole wysoczy-

zny podcinanej przez Œcinawê Niemodliñsk¹, w Rudziczce oraz Zimnych K¹tach. Dotychczas nie

by³y znane tak szerokie wyst¹pienia osadów tej serii, za wyj¹tkiem wczeœniej poznanych dwóch

stanowisk, ko³o Mokrej. Obecnoœæ tych utworów pod osadami czwartorzêdowymi znana by³a z opi-

su dwóch otworów wiertniczych 22 i 42 (Biernat, 1964; Wroñski, Koœciówko, 1988). Jednak¿e

dopiero w trakcie prac kartograficznych stwierdzono znaczne ich rozprzestrzenienie zarówno

w zachodniej czêœci Kotliny Raciborskiej jak i pod osadami czwartorzêdowymi, w zachodniej

czêœci Wa³u Bia³ej (otw. 31, 62, 74).

Osady rzeczne czêsto s¹ opisywane w profilach wierceñ jako osady czwartorzêdowe ze wzglêdu

na ziarna krystalicznych ska³ sudeckich, wygl¹daj¹ce podobnie do ska³ skandynawskich. W ¿wirach

tych zaznacza siê znaczny udzia³ ska³ pochodz¹cych z Sudetów Œrodkowych i Wschodnich, takich jak

ryolity (porfiry), ska³y maficzne, a nawet gnejsy z czerwonawymi skaleniami. Czasami równie¿ silne

zaglinienie i zmiany kolorystyczne od barw jasnych, bia³ych po rdzawo-br¹zowe przyczyniaj¹ siê do

ich mylenia z osadami czwartorzêdowymi. Problem w³aœciwego rozpoznania plioceñskich utworów

rzecznych komplikuje ich redepozycja w œrodowiskach glacjalnych, fluwioglacjalnych i subglacjal-

nych, gdzie udzia³ ¿wirów plioceñskich mo¿e przekraczaæ 90% sk³adu petrograficznego frakcji powy-

¿ej 4 mm (Badura, Przybylski, 2000). Tak¿e plejstoceñskie osady rzeczne sk³adaj¹ siê w 90%

z kwarcu pochodz¹cego z redepozycji osadów serii preglacjalnej.

W pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza Bia³a stwierdzono wystêpowanie osadów

rzecznych zwi¹zanych z Odr¹, Nys¹ K³odzk¹ i Bia³¹ G³ucho³ask¹. Osady zwi¹zane z Odr¹ wystêpuj¹

na pagórze ostañcowym, po³o¿onym na pó³noc od Chrzelic. S¹ one zbudowane z kilku decymetrowej

gruboœci warstw piasków drobno- i œrednioziarnistych lub piasków œrednioziarnistych z domieszk¹

¿wirów œrednicy do 2 cm. Czasami miêdzy warstwami piaszczystymi wystêpuj¹ ³awice mu³ków i pia-

sków py³owatych. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej, oprócz kwarcu stanowi¹cego ponad

90%, wystêpuj¹ ³upki krzemionkowe czarne i br¹zowe, typu rogowców, lidyty oraz szare i pasiaste

piaskowce kwarcytowe warstw lgockich, z karpackiej p³aszczowiny œl¹skiej.

17

Piaski i ¿wiry zwi¹zane z Nys¹ K³odzk¹ tworz¹ pas wychodni przebiegaj¹cy od Korfantowa do

£¹cznika. Seriê utworów rzecznych buduj¹ dwa rodzaje osadów ró¿ni¹ce siê frakcj¹. Ogniwo dolne

tworz¹ piaski drobno- i œrednioziarniste. Barwa tych piasków jest zmienna, od bia³ej do jasno¿ó³tej.

W sk³adzie petrograficznym widoczne s¹ czarne ska³y krzemionkowe i nieliczne bia³e, skaolinizowa-

ne i s³abo zwietrza³e ró¿owe skalenie. Ogniwo górne buduj¹ ¿wiry kwarcowe z du¿ym udzia³em

porfirów pochodz¹cych z niecki œródsudeckiej, lidytów, ska³ krzemionkowych, silnie zwietrza³ych

gnejsów, piaskowców szarog³azowych. Mniej liczne s¹ mu³owce i bia³e ³upki kwarcytowe z musko-

witem oraz ³upki biotytowo-serycytowe. ¯wiry te tkwi¹ w piaskach, a czasami w glinach piaszczysto-

-ilastych (kaolinowych).

Osady rzeczne Bia³ej G³ucho³askiej ods³aniaj¹ siê na po³udnie od £¹cznika, miêdzy Piechocica-

mi i Mokr¹ oraz w Rudziczce. W otworach wiertniczych w rejonie Rudziczki, Œcinawy Nyskiej

(otw. 31) i Bia³ej (otw. 74), wystêpuj¹ tak¿e osady zwi¹zane z t¹ rzek¹. (Badura, Przybylski, 1998).

W porównaniu do dwóch wy¿ej wymienionych rzek osady Bia³ej G³ucho³askiej s¹ zbudowane z pia-

sków gruboziarnistych ze ¿wirami o œrednicy 2–12 cm. W obrêbie warstw piaszczysto-¿wirowych

wystêpuj¹ ³awice ¿wirowe. Sk³ad petrograficzny ¿wirów w zasadzie jest monotonny, w 83–97% jest

to kwarc, a w pozosta³ej czêœci mieszcz¹ siê œrodkowodewoñskie kwarcyty i bia³e ³upki kwarcowo-

-muskowitowe oraz silnie zwietrza³e ³upki biotytowo-serycytowe i szare gnejsy sudeckie (Badura,

Przybylski, 1998, 2000; Przybylski, Badura, 2001a). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich osadów Bia³ej

G³ucho³askiej minera³em wskaŸnikowym jest staurolit, którego udzia³ waha siê w granicach 50–60%

(Badura, Przybylski, 1998).

Na podstawie szczegó³owych analiz mineralogiczno-petrograficznych osadów rzecznych

wystêpuj¹cych na obszarze arkusza Bia³a wyznaczono przebieg koryta Bia³ej G³ucho³askiej oraz

rejon jej ujœcia do Nysy K³odzkiej. Przypuszczalna minimalna szerokoœæ strefy migracji doliny Bia³ej

G³ucho³askiej wynosi³a 9 km. Granica tej strefy przebiega miêdzy Œcinaw¹ Nysk¹ (na pó³nocy)

i Namys³owicami (na po³udniu). W po³owie odleg³oœci miêdzy tymi otworami plioceñskie ¿wiry

ods³aniaj¹ siê w Rudziczce. Nastêpnie rezydualne osady dawnej Bia³ej G³ucho³askiej stwierdzono na

po³udnie od Bia³ej (otw. 74). W rejonie Bia³ej rzeka skrêca³a ku pó³nocnemu-wschodowi. W okolicy

Mokrej i Dêbiny ¿wiry Bia³ej G³ucho³askiej wystêpuj¹ ju¿ na powierzchni, gdzie s¹ eksploatowane

jako ¿wiry filtracyjne. Wystêpowanie plioceñskich ¿wirów Nysy K³odzkiej i Bia³ej G³ucho³askiej

w bliskim s¹siedztwie (50–200 m), sugeruje erozyjny charakter granicy miêdzy osadami tych rzek.

Strefê ujœciow¹ wyznaczono zaczynaj¹c od zachodu, miêdzy Piechocicami i Grabin¹. Nastêpnie gra-

nicê miêdzy osadami tych dwóch rzek mo¿na œledziæ miêdzy Fr¹ckami i BrzeŸnic¹ oraz w po³udnio-

wej czêœci £¹cznika. Strefa graniczna koñczy³a siê prawdopodobnie w Ogierczycach, na terenie

arkusza Krapkowice.

18

Brak dobrego rozpoznania wiertniczego, a na arkuszach Opole Po³udnie i Krapkowice geolo-

gicznego, uniemo¿liwia stwierdzenie jaki charakter ma granica miêdzy osadami Odry i Nysy K³odz-

kiej. Tak wiêc nie wiadomo, czy Odra rozmywa³a osady Nysy K³odzkiej, czy ¿wiry Nysy K³odzkiej

le¿¹ przekraczaj¹co na utworach plioceñskich Odry. W œwietle niepe³nych danych ka¿da z przyjêtych

wersji jest prawdopodobna (Badura, Przybylski, 1998; Przybylski i in., 1998).

Wed³ug ostatnich badañ Wojewody i Krzyszkowskiego oraz autorów niniejszego opracowania

wiek górnych (¿wirowych) ogniw serii bia³ych ¿wirów (seria Gozdnicy sensu Dyjora, 1984, 1987b)

wykszta³conych jako ¿wiry grubookruchowe i piaski z niewielk¹ domieszk¹ minera³ów ilastych mo¿e

obejmowaæ preplejstocen, natomiast piaski drobno- i ró¿noziarniste z wk³adkami mu³ków s¹ raczej

plioceñskie (August i in., 1995; Wojewoda i in., 1995; Badura, Przybylski, 2001).

5 . C z w a r t o r z ê d

Stratygrafia osadów plejstoceñskich na obszarze arkusza jest w znacznej mierze umowna,

ze wzglêdu na brak datowañ paleobotanicznych. Wystêpowanie na powierzchni cienkiego, prze-

wa¿nie zwietrza³ego, poziomu glin zwa³owych, nie pozwala na stwierdzenie czy s¹ to gliny

pochodz¹ce ze zlodowaceñ po³udniowopolskich, czy ze zlodowacenia Odry. Na ogó³ gliny te

a priori uznaje siê za pochodz¹ce ze zlodowacenia Odry. Problem ich wieku komplikuje siê

w rejonie Wa³u Bia³ej, gdzie w otworach kartograficznych 31 i 74 oraz na s¹siednim terenie (ark.

Skoroszyce) stwierdzono wystêpowanie kilkudziesiêciometrowego kompleksu glin zwa³owych

(Badura, Przybylski, 1992, 1993). S¹ one pod wzglêdem cech fizycznych jak i sk³adu petrogra-

ficznego ¿wirów podobne do glin zwa³owych akumulowanych w zlodowaceniach po³udniowo-

polskich (Badura, Przybylski, 1996b; 1998; Przybylski, Badura, 1995). Prawdopodobnie gliny

zwa³owe ods³aniaj¹ siê tylko w jednym miejscu na powierzchni, w podciêciu drogowym na

pó³nocny wschód od Bia³ej. Nie mo¿na zatem wykluczyæ, ¿e w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza

zredukowanej mi¹¿szoœci seria glacjalna pochodzi ze zlodowaceñ po³udniowopolskich. Przyjêto

jednak interpretacjê, ¿e starsze osady lodowcowe zosta³y zniszczone ju¿ we wczeœniejszych eta-

pach denudacji tego obszaru, za wyj¹tkiem Wa³u Bia³ej, a akumulacja utworów glacjalnych w zlo-

dowaceniu Odry by³a na tym obszarze niewielka. Osady ze zlodowacenia Odry zosta³y nastêpnie

tak¿e silnie zredukowane lub ca³kowicie usuniête z partii szczytowych wa³u. Na podstawie takiej

interpretacji uznano, ¿e utwory glacjalne i wodnolodowcowe ods³aniaj¹ce siê na obszarze arkusza

Bia³a nale¿¹ tylko do zlodowacenia Odry. Nie wykluczone, ¿e gliny zwa³owe zlodowaceñ

po³udniowopolskich tworz¹ wa³ moreny spiêtrzonej lub ¿e s¹ one wyniesione tektonicznie

w po³udniowej strefie dyslokacyjnej rowu Kêdzierzyna. W strefie tej rejestruje siê zmianê kierun-

ku ruchu tektonicznego. Obszar ten od póŸnego czwartorzêdu jest powoli podnoszony (Badura,

19

Przybylski, 1995a, b; Przybylski, 1998). Nierównomierne m³odoczwartorzêdowe wypiêtrzenie

komplikuje tak¿e okreœlenie pozycji stratygraficznej wielu osadów wystêpuj¹cych na pozosta³ym

obszarze arkusza.

a . P l e j s t o c e n

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Zlodowacenie Sanu

S t a d i a ³ d o l n y

G l i n y z w a ³ o w e (dolne). W otworze 74 odwierconym oko³o 3 km na po³udnie od Bia³ej, na

szerokim grzbiecie Wa³u Bia³ej, na g³êbokoœci 51 m wystêpuje 30 cm warstwa glin zwa³owych. Ze

wzglêdu na ma³¹ mi¹¿szoœæ oraz niewystarczaj¹c¹ iloœæ ziarn ¿wirów nie porównywano jej pod

wzglêdem sk³adu mineralno-petrograficznego i liczebnoœci ¿wirów z glinami wystêpuj¹cymi wy¿ej

w tym profilu ani na s¹siednim arkuszu Nysa (otw. 31, 139). Zaleganie glin na ¿wirach serii Gozdnicy

i przykrycie ich przez bruk mo¿e sugerowaæ, ¿e s¹ one pozosta³oœci¹ po najstarszych glinach lodowco-

wych na tym obszarze.

I n t e r s t a d i a ³

¯ w i r y i p i a s k i r z e c z n e . W otworach kartograficznych 31 i 74 oraz prawdopodobnie

w otworze 139 na obszarze arkusza Nysa (Badura, Przybylski, 1996a) pod glinami zwa³owymi zlodo-

waceñ po³udniowopolskich stwierdzono wystêpowanie ¿wirów kwarcowych i piasków gruboziarni-

stych ze ¿wirami. ¯wiry o podobnym sk³adzie petrograficznym ods³aniaj¹ siê tak¿e w kilku miejscach

na terenie arkusza Bia³a, ko³o Korfantowa, Œcinawy Ma³ej, Piorunkowic, Rudziczki oraz w obszarze

Ÿródliskowym Bia³ej, ko³o Prê¿ynki. Stwierdzono tak¿e ich wystêpowanie w pó³nocnej czêœci

Prudnika. W podobnej pozycji wystêpuj¹ one na obszarze arkuszy: G³ubczyce, Krapkowice, Nysa

(Badura, Przybylski, 1996a, 1997a, b).

Na s¹siednim arkuszu Nysa w ods³oniêciu we W³odarach oraz w otworze 139 osady te uznano

za plioceñskie wy³¹cznie na podstawie obecnoœci kwarców i bia³ych ³upków kwarcytowo-muskowi-

towych, stanowi¹cych 90% sk³adu mineralno-petrograficznego (Badura, Przybylski, 1996a, 1997b;

Przybylski, Badura, 2001c). W trakcie prowadzonych wówczas prac kartograficznych, w ods³oniêtym

podciêciu drogowym nie by³ widoczny materia³ skandynawski. Stwierdzano jedynie wystêpowanie

pojedynczych wybielonych porfirów i ciemnych ska³ krzemionkowych, co b³êdnie zinterpretowano

jako mieszanie siê w strefie ujœciowej materia³u Bia³ej G³ucho³askiej z osadami Nysy K³odzkiej. Ich

wychodnie znajduj¹ siê na wysokoœci 230–250 m n.p.m., w podobnej pozycji jak w otworach

kartograficznych. We W³odarach (ark. Nysa) oraz na po³udnie od Korfantowa stwierdzono, ¿e le¿¹

20

one na i³ach serii poznañskiej. Natomiast w ich stropie wystêpuj¹ piaski wodnolodowcowe lub gliny

zwa³owe przypuszczalnie pochodz¹ce ze zlodowacenia Odry. Przykrycie osadów rzecznych osadami

zlodowacenia Odry nie wyklucza ich starszego wieku, chocia¿ równoczeœnie wskazuje na mo¿liwoœæ

wystêpowania, na tym samym obszarze dwóch ró¿nowiekowych serii rzecznych, starszej pochodz¹cej

z interstadia³u zlodowacenia Sanu i m³odszej z interglacja³u wielkiego lub recesji l¹dolodu zlodowace-

nia Sanu. Wyznaczenie czasu akumulacji serii rzecznych w okresach ciep³ych, interstadia³, intergla-

cja³ nie nale¿y uto¿samiaæ z optimum klimatycznym, lecz raczej z okresami przejœciowymi do

klimatów peryglacjalnych.

Na powierzchni ¿wiry rzeczne ods³aniaj¹ siê w Œcinawie Ma³ej, na po³udnie od Œcinawy

Nyskiej w podciêciu doliny bezimiennego dop³ywu Œcinawy Niemodliñskiej oraz w Zimnych K¹tach

i Rudziczce. W I po³owie XX wieku ¿wiry te by³y eksploatowane w Prê¿ynce. W dnie starego wyrobi-

ska ¿wirów tych nie przewiercono do g³êbokoœci 14 m. Do tej g³êbokoœci stwierdzano pojedyncze

ziarna krzemieni i czerwonych porfirów. Œrednica ¿wirów waha siê tu w granicach 2–5 cm.

W Rudziczce wystêpuj¹ ¿wiry osi¹gaj¹ce œrednicê 20 cm. ¯wiry s¹ zwarte, czasami imbrykowane.

Wype³nieniem s¹ na ogó³ drobne ¿wirki lub gruboziarniste piaski ze ¿wirkami. W Œcinawie Ma³ej

oraz w rejonie Piorunkowic na powierzchni ¿wirów wystêpuja py³y kaolinowe. ¯wiry te s¹ bardzo

dobrym wodonoœcem, w miejscach ich wystêpowania stwierdzono liczne Ÿród³a, czêœciowo ujmowa-

ne dla zaopatrzenia Bia³ej i Prudnika w wodê pitn¹ (Nowacki, Rodziewicz, 1984).

W otworze 74 na g³êbokoœci 31,3–51,0 m wystêpuje seria piasków œrednioziarnistych z przewar-

stwieniami piasków gruboziarnistych lub piasków ze ¿wirami. Jedynie w stropie wystêpuje 1,7 m

warstwa piasków drobnoziarnistych, silnie py³owatych. W sp¹gu serii wystêpuje 20 cm warstwa bruku

le¿¹ca na glinie zwa³owej, a wy¿ej ¿wiry o œrednicy 3–4 mm. Badania petrograficzne ¿wirów le¿¹cych

na g³êbokoœci 50 m wykaza³y, ¿e ponad 90% materia³u stanowi kwarc, a ska³y pó³nocne takie jak

krzemienie, kwarcyty Dalarne, granity czerwone nie przekraczaj¹ 3,5%. W ¿wirach tych wystêpuj¹

pojedyncze ziarna zwietrza³ych porfirów sudeckich. Porfiry te pochodz¹ z redepozycji osadów plioceñ-

skiej Nysy K³odzkiej, której osady wystêpuj¹ dopiero kilka kilometrów na pó³noc od otworu.

W otworze 74 piaski le¿¹ce na g³êbokoœci 33,0–44,0 m maj¹ podobny sk³ad petrograficzny jak ni¿ej

le¿¹ce ¿wiry. S¹ to piaski z du¿¹ iloœci¹ redeponowanej górnomioceñsko-plioceñsk¹ serii rzecznej Pranysy

K³odzkiej. Natomiast 30 cm wk³adka zaglinionych ¿wirów na g³êbokoœci 37,7 m zawiera wy³¹cznie kwarc

i sudecki materia³ skalny. Wk³adka ta reprezentuje przypuszczalnie facjê powsta³¹ w czasie powodzi.

W otworze 31 wystêpuj¹ podobne do wy¿ej opisanych sekwencje ¿wirów, a nastêpnie piasków

gruboziarnistych, rzecznych. Seriê tê zamykaj¹ piaski drobnoziarniste, py³owate zawieraj¹ce nie-

wielk¹ iloœæ czerwonych skaleni. Le¿¹ one na podobnej g³êbokoœci 33,7–51,7 m. Powy¿ej osadów

plioceñskich le¿y ponad 5 m warstwa ¿wirów kwarcowych z domieszk¹ ska³ metamorficznych

21

pochodz¹cych z Sudetów Wschodnich. Kwarc stanowi 90% ca³ej populacji ¿wirów. Wœród frakcji

¿wirowej znaleziono pojedyncze wapienie paleozoiczne oraz ska³y krystaliczne skandynawskie.

W materiale sudeckim licznie wystêpuj¹ silnie zwietrza³e gnejsy, ³upki metamorficzne (kwaryctowe

i kwarcytowo-grafitowe) oraz pojedyncze granity ¿ulowskie. Oœ d³u¿sza najwiêkszych ¿wirów kwar-

cowych dochodzi do 7 cm. Powy¿ej ¿wirów wystêpuj¹ piaski gruboziarniste, z przewarstwieniami

piasków ró¿noziarnistych. Sk³ad petrograficzny piasków wskazuje, ¿e jest to nadal seria rzeczna po-

chodz¹ca z niszczenia metamorficznej, wschodniej os³ony granitu ¿ulowskiego. Materia³ pó³nocny

b¹dŸ redeponowany z rozmytej serii plioceñskiej Nysy K³odzkiej wystêpuje w niewielkiej iloœci.

Charakterystyczna jest domieszka bia³ych, skaolinizowanych skaleni.

Seria ta cechuje siê bardzo z³ym stopniem wysortowania. Rozk³ad jest typowy dla osadów

transportowanych przy wysokich stanach wód. W uziarnieniu osadów zaznaczaj¹ siê trzy maksima

wskazuj¹ce na czêste redepozycje materia³u. Sk³ad minera³ów ciê¿kich jest wyrównany. Ma³a iloœæ gra-

natów przy du¿ej zawartoœci staurolitu wskazuje na transport tych osadów przez Bia³¹ G³ucho³ask¹.

Zamykaj¹ce profil piaski drobnoziarniste z wk³adk¹ mu³ków w sp¹gu przypuszczalnie koñcz¹

rzeczn¹ sedymentacjê Bia³ej G³ucho³askiej. Równoczeœnie pojawienie siê wiêkszej ni¿ w serii ni¿szej

ziarn czerwonych skaleni mo¿e wskazywaæ na akumulacjê osadów wodnolodowcowych poprze-

dzaj¹cych transgresjê kolejnego l¹dolodu.

Zarysowuj¹ siê pewne ró¿nice miêdzy osadami rzecznymi stwierdzonymi w otworach kartogra-

ficznych a obserwowanymi w ods³oniêciach. W ods³oniêciach zachowa³y siê wy³¹cznie dolne, ¿wiro-

we sekwencje rzeczne. Natomiast w otworach stwierdzano tak¿e seriê górn¹, piaszczyst¹. Pod

przykryciem gliny zwa³owej stadia³u górnego zlodowacenia Sanu zachowa³y siê piaski, a tam gdzie

uleg³a ona denudacji przetrwa³y wy³¹cznie ¿wiry rzeczne.

S t a d i a ³ g ó r n y

G l i n y z w a ³ o w e (górne). W otworach kartograficznych 31 i 74 przewiercono mi¹¿sze

warstwy glin zwa³owych. Pod wzglêdem mi¹¿szoœci oraz cech makroskopowych s¹ one podobne do

glin lodowcowych stwierdzonych na s¹siednich arkuszach: Nysa, Skoroszyce i G³ubczyce. Przypusz-

czalnie gliny stadia³u górnego ods³aniaj¹ siê w skarpie drogowej przy szosie z Bia³ej do Ligoty Bial-

skiej. Starsze gliny zwa³owe stwierdzane by³y tak¿e sondami mechanicznymi wykonywanymi ko³o

Wasi³owic i Mi³owic. Prawdopodobnie by³y one tak¿e ods³oniête w obecnie nieczynnej piaskowni na

pó³noc od Puszyny, któr¹ przekszta³cono w komunalne wysypisko œmieci.

W otworze 74 na g³êbokoœci 7 m wystêpuje 24,3 m mi¹¿szoœci kompleks glin zwa³owych. Ich

stropowa czêœæ, do g³êbokoœci 13,4 m, jest zwietrza³a, barwy br¹zowej z rdzawymi smugami. G³êbo-

koϾ zwietrzenia (5,4 m) jest podobna jak w otworze kartograficznym w Rzymianach (ark. Skoroszy-

ce), na Równinie Grodkowskiej (Badura, Przybylski, 1996b). Ni¿ej wystêpuj¹ gliny szare. Pod

22

wzglêdem uziarnienia s¹ to gliny piaszczyste, o rozk³adzie bimodalnym. Jedno maksimum najczêœciej

wypada w polu piasków drobnoziarnistych, rzadziej œrednioziarnistych, a drugie we frakcji ilastej.

Gliny s¹ s³abo wapniste. Zawartoœæ wêglanu wapnia w stropie nieznacznie przekracza 2% i stopniowo

roœnie w dó³ profilu do ponad 4%.

W sk³adzie minera³ów ciê¿kich grupa granatów i amfiboli przekracza 50%. Stosunkowo du¿y

jest udzia³ piroksenów, co mo¿na ³¹czyæ z wychodniami bazaltów na pó³nocy w Graczach i Ligocie

Tu³owickej. Wychodnie te znajduj¹ siê na pó³noc od otworu 74, w odleg³oœci oko³o 23 i 40 km. Udzia³

pozosta³ych sk³adników mineralnych jest wyrównany.

Sk³ad petrograficzny glin zwietrza³ych jak i niezwietrza³ych jest zbli¿ony. W zwietrza³ych

glinach wyraŸnie roœnie udzia³ konkrecji ¿elazistych, a spada zawartoœæ fragmentów wêgla brunatne-

go. Zwietrzenie obserwuje siê tak¿e na powierzchni ziaren wapieni paleozoicznych.

Z powodu du¿ej zawartoœci redeponowanych ¿wirów ska³ sudeckich oraz zawartoœci kwarcu

przekraczaj¹cej 20% nie obliczano wspó³czynników petrograficznych. Zawartoœæ wapieni paleozoi-

cznych jest 2–3-krotnie wiêksza ni¿ ska³ krystalicznych skandynawskich. Zespó³ ska³ sudeckich, w tym

¿wirów Nysy K³odzkiej przyniesionych przez l¹dolód z niedalekiej okolicy, na ogó³ nie przekracza

15%. Pod wzglêdem sk³adu petrograficznego gliny te maj¹ cechy poœrednie miêdzy glinami zlodowace-

nia Sanu (sensu stadia³ dolny zlodowacenia Sanu) i Wilgi (sensu stadia³ górny zlodowacenia Sanu)

wyró¿nionych w otworach G£U-1 i 3, na arkuszu G³ubczyce (Przybylski i Badura, 1995). W porówna-

niu do glin dolnych maj¹ one mniejsz¹ zawartoœæ kwarcu, a znacznie wiêksz¹ wapieni paleozoicznych.

W porównaniu do glin górnych proporcje tych sk³adników uk³adaj¹ siê odwrotnie. Na podstawie

przes³anek poœrednich gliny z otworu BIA-1 (otw. 74) nale¿y skorelowaæ z glinami górnymi z obszaru

arkusza G³ubczyce (stadia³ górny zlodowacenia Sanu, Elster II). W porównaniu do otworu kartograficz-

nego odwierconego w Szybowicach, na terenie arkusza Nysa (Badura, Przybylski, 1996a) gliny te

zawieraj¹ mniejsz¹ iloœæ wapieni paleozoicznych. Prawdopodobnie odpowiadaj¹ one glinom typu

Wierzbno wyró¿nionym przez Czerwonkê i Krzyszkowskiego (1992).

W otworze 31 wystêpuje ponad 30 m poziom glin zwa³owych, których strop znajduje siê ju¿ na

g³êbokoœci 3,3 m. Cienka stropowa warstwa glin jest silnie zwietrza³a. Na g³êbokoœci 10–11 m wystêpu-

je piaszczysta wk³adka mi¹¿szoœci 1,2 m. Sk³ad petrograficzny frakcji ¿wirowej i minera³ów przezro-

czystych frakcji ciê¿kiej wskazuje, ¿e poziom piaszczysty ma charakter przewarstwienia

œródglinowego. Niewielk¹ odmiennoœæ obu glin podkreœla zmiana zawartoœci wapieni paleozoicznych

i kwarcu oraz ró¿nice iloœciowe minera³ów ciê¿kich. Ku stropowi roœnie iloœæ amfiboli i cyrkonu,

a spada granatów. Mog¹ to wiêc byæ ró¿ne strumienie lodowe w obrêbie tego samego l¹dolodu. Mo¿li-

wa jest tak¿e glacitektoniczna interpretacja tej ró¿nicy. Wk³adka piaszczysta mo¿e wyznaczaæ

powierzchniê œlizgow¹ nasuniêtych ³usek glacitektonicznych.

23

P i a s k i , ¿ w i r y m i e j s c a m i b r u k , m u ³ k i z a s t o i s k o w e i g l i n y z w a ³ o w e

r y n i e n s u b g l a c j a l n y c h . W otworze kartograficznym 17, odwierconym oko³o 1 km na po³ud-

nie od Korfantowa przewiercono oko³o 20 m seriê osadów charakterystycznych dla ró¿nych œrodowisk:

wodnolodowcowych, limnicznych, i glacjalnych. Wystêpowanie w superpozycji osadów o ma³ej

mi¹¿szoœci i rejestruj¹cych tak czêste zmiany œrodowisk nie mo¿e byæ wy³¹cznie t³umaczone akumula-

cj¹ w ró¿nych okresach stratygraficznych. Cech¹ ³¹cz¹c¹ wszystkie te osady jest prawie identyczna pro-

centowo zawartoœæ minera³ów ciê¿kich. Prawie niezmienny sk³ad minera³ów ciê¿kich w ca³ym profilu

oraz czêste zmiany œrodowisk akumulacyjnych przy ich stosunkowo ma³ej mi¹¿szoœci mog¹ wskazy-

waæ, ¿e osady te akumulowane by³y w rynnie subglacjalnej. Za subglacjaln¹ genez¹ przemawia charak-

ter wystêpowania osadów. Wype³niaj¹ one zamkniête obni¿enie wyerodowane w stropie powierzchni

podczwartorzêdowej o d³ugoœci 1,5 km i szerokoœci 500–700 m. Oœ obni¿enia ma orientacjê NW–SE.

Wiek powstania tego rozciêcia i wype³nienia przypuszczalnie nale¿y wi¹zaæ ze stadia³em górnym

zlodowacenia Sanu. Wskazuj¹ na to miêdzy innymi obecnoœæ w tym profilu glin zwa³owych korelowa-

nych w³aœnie z tym stadia³em oraz przykrycie osadów wype³niaj¹cych rynnê subgacjaln¹ utworami

powsta³ymi w zlodowaceniu Odry.

W otworze 17 na p³omienistych i³ach serii poznañskiej le¿y 70 cm warstwa bruku zbudowanego

z grubych ¿wirów i g³azików o œrednicy do 10 cm. S¹ to ¿wiry pochodz¹ce z rozmycia serii preglacjal-

nej akumulowanej przez Pranysê K³odzk¹. Dominuje materia³ pochodz¹cy z niecki œródsudeckiej

oraz Gór Bardzkich. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów wystêpuj¹ pojedyncze kwarcyty typu Dalar-

ne oraz czerwone granitoidy i gnejsy, a tak¿e krzemienie. Powy¿ej bruku le¿y 70 cm warstwa mu³ków

laminowanych. W mu³kach widoczne s¹ smugi substancji organicznej. Wy¿ej ponownie pojawiaj¹ siê

piaski grubo- i œrednioziarniste, o mi¹¿szoœci 1,3 m. Na nich ponownie zalega cienka warstwa

mu³ków, ze smugami substancji organicznej. Kolejne ogniwo tej serii buduj¹ piaski ró¿noziarniste

z pojedynczymi ¿wirami, o mi¹¿szoœci 7,7 m. Na nich zalegaj¹ piaski œrednio- i drobnoziarniste. Profil

koñcz¹ piaski py³owate o mi¹¿szoœci 2 m oraz le¿¹ce na nich piaski silnie zaglinione, o gruboœci 1,2 m.

Ostatni niepe³ny cykl buduj¹ piaski gruboziarniste o mi¹¿szoœci 1,8 m. Wysortowanie osadów piasz-

czystych jest bardzo z³e. Zaznacza siê w nich bimodalny rozk³ad z maksimami we frakcji piasków

œrednioziarnistych oraz drobnoziarnistych. Wspó³czynnik obtoczenia zbli¿ony do 1,0 i wskazuje na

przewagê ziarn czêœciowo obtoczonych nad obtoczonymi i ostrokrawêdzistymi. W sk³adzie mine-

ra³ów ciê¿kich dominuj¹ amfibole, których udzia³ dochodzi do 60%. Przyczyny koncentracji tak du¿ej

ich iloœci nie s¹ znane. Tym bardziej, ¿e anomalia ta wystêpuje w ca³ym profilu tego otworu. Na g³êbo-

koœci 13,0–15,5 m wystêpuj¹ gliny zwa³owe. Stropowe 50 cm glin jest bardzo silnie zwietrza³e. Ni¿ej

le¿¹ca warstwa glin zwa³owych jest zwietrza³a w mniejszym stopniu. Zaznacza siê to miêdzy innymi

wzrostem udzia³u ¿wirów wapieni paleozoicznych ku sp¹gowi i spadkiem iloœci konkrecji ¿elazi-

24

stych. W stropie glin konkrecje ¿elaziste stanowi¹ ponad 12% udzia³u frakcji ¿wirowej. Gliny te za-

wieraj¹ du¿¹ iloœæ ska³ lokalnych. Kwarc przekracza 40%, a w stropie nawet 50% ca³ej populacji

frakcji ¿wirowej. Równie czêsto wystêpuj¹ porfiry i gnejsy sudeckie. Sk³ad minera³ów ciê¿kich jest

podobny do osadów podœcielaj¹cych gliny jak i tworz¹cych ich nadk³ad. Na podstawie ich po³o¿enia

i cech petrograficznych, takich jak stosunkowo du¿y udzia³ wapieni paleozoicznych, mo¿na przypusz-

czaæ, ¿e jest to zwietrza³y fragment glin po³udniowopolskich, górnych (typu T2-Wierzbno sensu Czer-

wonka, Krzyszkowski, 1992).

W profilu tym nad glinami zwa³owymi ponownie le¿¹ ¿wiry oraz piaski gruboziarniste ze ¿wira-

mi. Œrednica ¿wirów przekracza 1 cm. Sk³ad petrograficzny minera³ów ciê¿kich jest bardzo podobny

do ¿wirów le¿¹cych poni¿ej glin zwa³owych. Wskazuje to na rozmywanie ca³y czas tych samych osa-

dów. Mo¿liwa jest tak¿e interpretacja, ¿e jest to ³uska glacitektonicznie nasuniêta na gliny zwa³owe.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Zlodowacenie Odry

M u ³ k i z a s t o i s k o w e . Wystêpowanie ich stwierdzono w pojedynczych sondach w pobli¿u

pó³nocnej krawêdzi P³askowy¿u G³ubczyckiego w rejonie Grabiny. Nie wykluczone, ¿e ods³aniaj¹ siê

one tak¿e w podciêciach zboczy doliny Bia³ej ko³o Grabiny, co wykaza³a mapa glebowa w skali 1:5000.

S¹ to mu³ki laminowane szare, zawieraj¹ce wêglan wapnia. Przypuszczalnie s¹ one subfacj¹ osadów

wodnolodowcowych.

P i a s k i i ¿ w i r y , w o d n o l o d o w c o w e (dolne). Tworz¹ one cienk¹ pokrywê na obsza-

rze ca³ego obszaru arkusza Bia³a. W obrêbie Wa³u Bia³ej le¿¹ one na ¿wirach rzecznych interstadia³u

zlodowacenia Sanu i glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Sanu. Na pozosta³ym obsza-

rze przewa¿nie wystêpuj¹ na utworach trzeciorzêdowych. Osady wodnolodowcowe dolne przewa¿nie

sk³adaj¹ siê z piasków ró¿noziarnistych z wk³adkami piasków ze ¿wirami. W sp¹gu wyrobiska w Œci-

nawie Ma³ej mo¿na obserwowaæ warstwy ¿wirów kwarcowych o mi¹¿szoœci 10–30 cm le¿¹ce w ich

obrêbie. Wskazuje to na intensywne rozmywanie ni¿ej le¿¹cych osadów. Równie¿ w stropie osadów

wodnolodowcowych w Œcinawie Ma³ej udzia³ frakcji ¿wirowej jest znacznie wiêkszy. W porównaniu

do sp¹gowej czêœci profilu zaznacza siê tu du¿a iloœæ ¿wirów eratycznych oraz krzemieni.

G l i n y z w a ³ o w e tworz¹ cienk¹ lecz zwart¹ pokrywê, za wyj¹tkiem pó³nocno-wschodniej

czêœci obszaru arkusza. Glin zwa³owych zlodowacenia Odry nie stwierdzono równie¿ na kulminacji

Wa³u Bia³ej. Brak ich obecnoœci na nim mo¿e byæ zwi¹zany z ich póŸniejszym zniszczeniem lub z fak-

tem, ¿e w tej czêœci Œl¹ska l¹dolód mia³ ju¿ mniejsz¹ gruboœæ i nie przekroczy³ tego wa³u na ca³ej jego

d³ugoœci. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ce na obszarze arkusza s¹ py³owato-piaszczyste, odwapnione, nie

zawieraj¹ wapieni paleozoicznych. Barwa ich jest br¹zowo-rdzawa do p³owobr¹zowej. W glinach tych

25

wystêpuj¹ oprócz metamorficznych i plutonicznych ska³ skandynawskich oraz krzemieni tak¿e du¿e ilo-

œci kwarcu. W rejonie Przydro¿a Ma³ego i Wielkiego s¹ one silnie ilaste lub zawieraj¹ cienkie wk³adki

i³ów trzeciorzêdowych. Natomiast w rejonie Korfantowa s¹ silnie piaszczyste, warstwowane. Zawieraj¹

one znikom¹ iloœæ frakcji ¿wirowej, w której udzia³ materia³u skandynawskiego jest œladowy. Gliny te

zawieraj¹ rozmyty materia³ pochodz¹cy z rzecznych osadów górnomioceñsko-plioceñskich. Podobnie

wykszta³cone gliny wystêpuj¹ tak¿e na s¹siednim arkuszu Niemodlin (Przybylski, Badura, 2001).

Na po³udniowych przedmieœciach Korfantowa ods³aniaj¹ siê gliny zwa³owe, br¹zowe. S¹ one

czêœciowo zaburzone glacitektonicznie. Partie glin le¿¹cych poziomo maj¹ mi¹¿szoœæ 1,5–2,0 m. S¹

one przykryte 0,5 m mi¹¿szoœci nieci¹g³¹ pokryw¹ lessów. Gliny s¹ zwietrza³e i nie zawieraj¹ ¿wirów

wapieni paleozoicznych. Na podstawie cech makroskopowych okreœlono ich wiek na zlodowacenie

Odry. Tak wykszta³cone gliny odrzañskie s¹ typowe dla ca³ego przedpola sudeckiego (Lewandowski,

1982; Badura i in., 1992, 1998; Przybylski, Badura, 1995; Badura,. Przybylski, 1996b, 1997a).

W cegielni Bia³a ods³aniaj¹ siê 2–4 m mi¹¿szoœci gliny zwa³owe, w stropie których Jersak

(1991) rozpozna³ pozosta³oœci po glebie p³owej typu ,,Nietulisko”. Poziom ten zachowa³ siê fragmen-

tarycznie, g³ównie w postaci poziomu Btg, wtórnie oglejonego. Gleby tego typu tworzy³y siê na

prze³omie interglacja³u eemskiego i zlodowaceñ pó³nocnopolskich.

P i a s k i i ¿ w i r y a k u m u l a c j i s z c z e l i n o w e j wystêpuj¹ w rejonie Starej Jamki,

gdzie buduj¹ dwa wa³y o orientacji NW–SE. Profil osadów szczelinowych rozpoznany zosta³ jedynie

za pomoc¹ sond. Z braku ods³oniêæ naturalnych budowa wewnêtrzna wzgórza oraz cechy strukturalne

osadów nie zosta³y poznane.

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (górne) wyró¿niono w tych miejscach, gdzie

tworz¹ one pokrywê przekraczaj¹c¹ 2 m, le¿¹c¹ na glinach zwa³owych. Na pozosta³ym obszarze

odró¿nienie ich od serii wodnolodowcowej dolnej nie jest mo¿liwe. Makroskopowo osady te nie ró¿-

ni¹ siê od piasków i ¿wirów wodnolodowcowych dolnych. Wystêpuj¹ one w centralnej i pó³nocno-

-zachodniej czêœci obszaru arkusza.

P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e t a r a s ó w n a d z a l e w o w y c h 2 5 , 0 – 3 0 , 0 m n . p .

r z e k i wystêpuj¹ w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza, na styku z arkuszem Nysa (Badura,

Przybylski, 1996a, 1997b). Buduj¹ one najwy¿szy poziom tarasowy Nysy K³odzkiej. Ich mi¹¿szoœæ

we W³odarach nie przekracza 2–4 m. W tym rejonie jest to fragment sto¿ka nap³ywowego bezimien-

nego potoku uchodz¹cego do Nysy K³odzkiej. Po drugiej stronie tego potoku tworz¹ one tylko poziom

bruku le¿¹cego na zdenudowanej powierzchni (tarasach erozyjnych).

R e z i d u a ¿ w i r ó w i p i a s k ó w r z e c z n y c h t a r a s ó w n a d z a l e w o w y c h

2 5 , 0 – 3 0 , 0 m n . p . r z e k i wystêpuj¹ na obszarze miêdzyrzecza Nysy K³odzkiej i Œcinawy

Niemodliñskiej. Bruk przewa¿nie tworzy warstwa ¿wirów o œrednicy 5–20 cm. Rzadko wystêpuje war-

26

stwa ¿wirów mi¹¿szoœci kilkudziesiêciu centymetrów. Bruk czêsto wystêpuje na erozyjnie œciêtych

powierzchniach, które powsta³y w trakcie deglacjacji Wzgórz Otmuchowsko–Nyskich i Wa³u Niemo-

dlina, a jeszcze przed utworzeniem siê po³udnikowego odcinka doliny Nysy K³odzkiej. W tym czasie

funkcjonowa³ równole¿nikowy ,,pradolinny” przep³yw wód marginalnych, do doliny Odry w rejonie

Krapkowic. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej kwarc mleczny stanowi 60–70 %. Ponadto

licznie wystêpuj¹ lidyty oraz ska³y pochodz¹ce z krystaliniku Sudetów Wschodnich oraz Gór

Bystrzyckich, a tak¿e z niecki œródsudeckiej (Przybylski, 1998). W ¿wirach czasami wystêpuj¹ sp³asz-

czone oraz wrzecionowate g³aziki o d³ugoœci do 25 cm.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e t a r a s ó w n a d z a l e w o w y c h 4 , 0 – 8 , 0 m n . p . r z e k i

wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Tworz¹ one ostañce lub listwy tarasowe

przyklejone do wysoczyzn. Ich strop wystêpuje na wysokoœci 1–3 m ponad ni¿szy poziom tarasowy.

Powsta³y one w rozleg³ym obni¿eniu wyerodowanym w osadach górnomioceñsko-plioceñskich i me-

zoplejstoceñskich. Brak wiêkszych potoków mo¿e wskazywaæ, ¿e zarówno erozja jak i akumulacja

osadów rzecznych zwi¹zana by³a z krótkotrwa³ym lecz gwa³townym epizodem zwi¹zanym ze zmian¹

kierunku przep³ywu Œcinawy Niemodliñskiej lub Bia³ej. Bez szczegó³owych badañ sedymentologicz-

nych nie mo¿na wskazaæ, która z tych dwóch rzek zmieni³a swój kierunek. Œcinawa mog³a pop³yn¹æ

w kierunku po³udniowo-wschodnim do doliny Bia³ej, lub Bia³a pop³ynê³a ku pó³nocy. Tarasy te

mog³y powstaæ w zlodowaceniu Warty lub w zlodowaceniach pó³nocnopolskich.

¯wiry i piaski rzeczne tarasów nadzalewowych s¹ to g³ównie redeponowane osady piaszczyste

preglacjalnej Nysy K³odzkiej oraz domieszki materia³u eratycznego powsta³ego z rozmycia osadów

wodnolodowcowych i glin zwa³owych zlodowacenia Odry. W zwi¹zku z krótk¹ drog¹ ich transportu

miejscami zawieraj¹ znaczn¹ domieszkê frakcji py³owej.

L e s s y i g l i n y l e s s o p o d o b n e tworz¹ ci¹g³¹ pokrywê na obszarze P³askowy¿u G³ub-

czyckiego. Mi¹¿szoœæ ich jest zmienna, 1–5 m. Najwiêksza by³a stwierdzana u podnó¿y rozciêæ b¹dŸ

w eemskich dolinkach denudacyjnych, które zosta³y ca³kowicie wype³nione py³ami eolicznymi.

Pod wzglêdem litologicznym, sedymentologicznym i pedologicznym, najdok³adniej na obsza-

rze arkusza zosta³y rozpoznane lessy ods³aniaj¹ce siê w obecnie nieczynnym wyrobisku cegielni

w Bia³ej (Tyrcha-Czy¿, 1969; Jersak, 1991; Jary, Kida, 1993). W literaturze stanowisko to wystêpuje

pod star¹ nazw¹ miejscowoœci — Bia³a Prudnicka. W cegielni tej wyró¿niono 3 poziomy stratygra-

ficzne. Dolne lessy tzw. lessy m³odsze IIa akumulowane by³y oko³o 50–35 ka BP, poziom gleby pseu-

doglejowej typu “Komorniki” utworzy³ siê oko³o 35–25 ka BP, a ostatni poziom eoliczny tzw. lessy

m³odsze IIb, akumulowane by³y w czasie pobytu l¹dolodu stadia³u górnego zlodowaceñ pó³nocnopol-

skich na obszarze Wielkopolski i Pomorza.

27

Podobny profil do wy¿ej opisanego ods³ania siê w cegielni w Prudniku. W zwi¹zku z dolinnym

po³o¿eniem odkrywek profil lessowy jest silnie oglejony.

P i a s k i i ¿ w i r y r z e c z n e t a r a s ó w n a d z a l e w o w y c h 1 , 5 – 5 , 0 m n . p . r z e k i

tworz¹ rozleg³e powierzchnie w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza oraz w dolinie Œcinawy

Niemodliñskiej, na pó³noc od Korfantowa. S¹ one zbudowane z podobnego materia³u jak osady tara-

sów nadzalewowych 4,0–8,0 m n.p. rzeki.

b . C z w a r t o r z ê d n i e r o z d z i e l o n y

G l i n y i p i a s k i d e l u w i a l n e wystêpuj¹ w górnych odcinkach dolin denudacyjnych oraz

czêsto tworz¹ rozleg³e pokrywy po³o¿one w dolnych partiach zboczy wa³ów i wysoczyzn oraz u ich

podnó¿y. S¹ to gliny na ogó³ silnie piaszczyste barwy jasnobr¹zowej lub redeponowane piaski trzecio-

rzêdowe. Piaski deluwialne przewa¿nie wystêpuj¹ wzd³u¿ krawêdzi rozcinanej wysoczyzny zbudo-

wanej z osadów wodnolodowcowych.

c . H o l o c e n

I ³ y , m u ³ k i , m i e j s c a m i z d o m i e s z k ¹ p i a s k ó w ( m a d y ) stwierdzono w szerokich

p³askodennych dolinach Œcinawy Niemodliñskiej, Bia³ej i Prudnika, w po³udniowo-zachodniej czêœci

obszaru arkusza oraz w ich dop³ywach. Mady zbudowane s¹ z br¹zowych do prawie czarnych py³ów,

z niewielk¹ domieszk¹ frakcji piaszczystej. Mi¹¿szoœæ ich jest niewielka i na ogó³ nie przekracza 1,5 m.

N a m u ³ y , p i a s k i i p i a s k i z d o m i e s z k ¹ ¿ w i r ó w d e n d o l i n n y c h

wype³niaj¹ dna w¹skich potoków. S¹ to osady piaszczyste, a w korycie rzeki piaszczysto-¿wirowe

z du¿¹ zawartoœci¹ mineralnych zanieczyszczeñ antropogenicznych. Namu³y mineralne typu mado-

wego tworz¹ najni¿szy, poziom tarasów zalewowych. Osady madowe maj¹ barwê ciemnobr¹zow¹

do br¹zowo-szarej.

N a m u ³ y z a g ³ ê b i e ñ b e z o d p ³ y w o w y c h i o k r e s o w o p r z e p ³ y w o w y c h

wystêpuj¹ w fosie wykopanej wokó³ zamku w Chrzelicach oraz po po³udniowej stronie torfowiska

w Chrzelicach. S¹ to osady mineralne ilasto-mu³kowe lub mu³kowo-piaszczyste z substancj¹ orga-

niczn¹. Czasami w osadach zachowany jest detrytus roœlinny.

T o r f y wystêpuj¹ w rozleg³ym obni¿eniu na pó³nocny-wschód od Chrzelic. Mi¹¿szoœæ osadów

organicznych jest zmienna od 0,5 do 2,0 m, a œrednia gruboœæ wynosi oko³o 1,5–2,0 m. Zale¿y ona od

konfiguracji dna torfowiska. Pod wzglêdem fitogenicznym s¹ to torfowiska niskie. Pocz¹tkowy okres

akumulacji nie jest znany. Prawdopodobnie zakoñczenie akumulacji torfów nast¹pi³o na skutek

dzia³alnoœci antropogenicznej. W XIX w. torfowiska w tym rejonie zosta³y odwodnione rowami me-

lioracyjnymi oraz czêœciowo przysypane materia³em klastycznym. Zmiany te przyczyni³y siê do prze-

kszta³cenia stropowej partii torfów w mursze. Mursze s¹ barwy br¹zowej.

28

B. TEKTONIKA I RZEZBA POWIERZCHNI PODCZWARTORZÊDOWEJ

Na podstawie nielicznych informacji o stylu budowy pod³o¿a metamorficznego ska³y wystê-

puj¹ce pod pokryw¹ permo-mezozoiczn¹ mo¿na wi¹zaæ z jedn¹ z dwóch najwa¿niejszych jednostek

strukturalnych waryscyjskiej Europy — sakso-turyñsk¹ lub morawsko-œl¹sk¹. Wyjœciowy protolit

gnejsów i amfibolitów z otworu Bia³a VA (otw. 44) móg³ byæ zmetamorfizowany miêdzy m³odszym

proterozoikiem a karbonem dolnym w orogenezie asturyjskiej (Cymerman, 1991). Wystêpowanie

osadów czerwonego sp¹gowca w Bia³ej mo¿e byæ zwi¹zane z rowem tektonicznym wschodniego

basenu przedsudeckiego powsta³ym na prze³omie karbonu górnego i permu.

Brak osadów z d³ugiego okresu, od permu górnego do kredy górnej, nie pozwala na stwierdzenie czy

omawiany obszar by³ wypiêtrzony, czy osady z tego okresu zosta³y w póŸniejszych okresach zerodowane.

Przypuszczalnie w triasie zaznacza³y siê silne ruchy tektoniczne w strefie uskoków œrodkowej Odry.

W fazie austryjskiej, w wyniku obni¿ania siê terenów po³o¿onych na pó³noc od geosynkliny

górotworu alpejskiego, nast¹pi³a transgresja morza cenomañskiego. Na omawianym obszarze morze

górnokredowe utrzymywa³o siê przez ca³y turon a¿ do górnego koniaku. W turonie w wyniku ruchów

fazy subhercyñskiej zaznaczy³y siê oscylacje poziomu morza powoduj¹ce kilka cykli regresji i trans-

gresji. W wyniku ruchów pod koniec fazy subhercyñskiej nast¹pi³o ca³kowite wycofanie siê morza

kredowego z omawianego terenu. O tektonice zachodz¹cej w kredzie górnej œwiadczy zmienna

mi¹¿szoœæ wapieni i margli w depresji kredy opolskiej (Bosowski, 1970; Kotañski, Radwañski, 1977).

Zaznaczaj¹ce siê w oligocenie i miocenie dolnym i œrodkowym ruchy tektoniczne orogenezy

œrodkowoalpejskiej spowodowa³y rozbicie omawianego obszaru na szereg bloków tworz¹cych po-

grzebane pod osadami górnomioceñskimi horsty, rowy lub stopnie (Bossowski, 1970; Kotañski, Rad-

wañski, 1977; Skácel, 1970). Najwa¿niejsz¹ powsta³¹ wówczas struktur¹ jest rów Kêdzierzyna (fig. 2)

(Stahl, 1933; Dyjor i in., 1978).

Maksymalne pog³êbianie rowów zwi¹zanych z nasuwaniem siê ku pó³nocy p³aszczowin karpackich

i przemieszczaniem siê ku pó³nocnemu zachodowi zachodniej czêœci brzegu basenu Paratetydy nast¹pi³o

w fazie styryjskiej, w miocenie œrodkowym. Równoczeœnie stopniowo od pó³nocy ku po³udniowi nastêpo-

wa³ rozwój synkliny basenu serii poznañskiej. Pod koniec miocenu œrodkowego i w miocenie górnym,

w fazie attyckiej, nastêpuje powolne obni¿anie siê wa³u metakarpackiego. Na po³udniu nastêpuje powolne

wypiêtrzanie zachodniej czêœci basenu morskiego zapadliska przedkarpackiego.

Pod koniec miocenu górnego i w pliocenie w wyniku ruchów fazy wo³oskiej zaznacza siê ostat-

nie nasilenie ruchów tektonicznych wypiêtrzaj¹cych Karpaty, Sudety jak i obszar dawnego rowu

Kêdzierzyna.

W wyniku zró¿nicowanych postodrzañskich ruchów tektonicznych zachodz¹cych w starszym

czwartorzêdzie nast¹pi³o powstanie zapadlisk tektonicznych — Kotlin: Raciborskiej, Lubrzy i Szybo-

29

wic oraz po³udnikowego odcinka Doliny Nysy K³odzkiej, a tak¿e wypiêtrzenie Wa³ów Bia³ej i Nie-

modlina (Badura, Przybylski, 1995a, b). Obszar ten wykazuje aktywnoœæ tektoniczn¹ przez okres

m³odszego czwartorzêdu a¿ po holocen. Wspó³czesna rzeŸba obszaru arkusza powsta³a wiêc g³ównie

przy wspó³udziale ruchów tektonicznych.

Tak¿e œlady rozmyæ erozyjnych wskazuj¹ na zmiany kierunków przep³ywu Nysy K³odzkiej,

Œcinawy Niemodliñskiej i Bia³ej. Czas tworzenia siê tych rozmyæ wskazuje, ¿e implikowane by³y one

wy³¹cznie przez m³ode ruchy tektoniczne. Podniesienie siê Wa³u Niemodlina pod koniec zlodowace-

nia Odry zamknê³o odp³yw Nysy K³odzkiej na wschód. Natomiast ruchy tektoniczne zachodz¹ce

prawdopodobnie w zlodowaceniu Warty oraz w czasie zlodowaceñ pó³nocnopolskich doprowadzi³y

do przerzutu wód Œcinawy Niemodliñskiej do Bia³ej. Prawdopodobnie w wyniku podnoszenia siê wy-

soczyzn na obszarze arkusza Niemodlin, rzeka czasowo nie mog¹c p³yn¹æ dalej swoim prze³omem,

zmienia³a kierunek na po³udniowo-wschodni (Przybylski, Badura, 2001b).

W ramach prac kartograficznych podjêto próbê wykartowania dyslokacji przy pomocy sondo-

wañ p³ytkiej sejsmiki refrakcyjnej. Niestety wyniki tych badañ nie przynios³y spodziewanych rezulta-

tów. Odbicia fal nastêpowa³y od warstw fizycznych nie koreluj¹cych siê ze znanymi horyzontami

litostratygraficznymi (Bestyñski, 1996). Natomiast na podstawie badañ elektrooporowych mo¿liwe

by³o wyznaczenie dyslokacji, wzd³u¿ której zosta³ podniesiony Wa³ Bia³ej (M¿yk, 1996), co pokaza-

no na przekroju geologicznym w rejonie Bia³ej i Prê¿yny.

Powierzchnia podczwartorzêdowa w wielu miejscach niewiele ró¿ni siê od powierzchni

wspó³czesnej. Du¿a zgodnoœæ zaznacza siê najczêœciej w rejonach p³ytkiego wystêpowania stropu

osadów trzeciorzêdowych. Najwiêksze ró¿nice wystêpuj¹ w rejonie Bia³ej, gdzie w otworze 74 po-

twierdzono wczeœniejsze obserwacje hydrogeologiczne wskazuj¹ce na wystêpowanie anormalnie

du¿ych dla tej czêœci Dolnego Œl¹ska mi¹¿szoœci osadów czwartorzêdowych (tabl. II). Wskazuje to, ¿e

w rejonie Bia³ej Wa³ Bia³ej buduj¹ g³ównie osady czwartorzêdowe, w przeciwieñstwie do rejonu

Rudziczki i Niemys³owic, gdzie osady trzeciorzêdowe wystêpuj¹ o oko³o 50 m wy¿ej. Drugim miej-

scem, w którym widoczna jest du¿a ró¿nica miêdzy wspó³czesn¹ rzeŸb¹ a stropem trzeciorzêdu jest

rejon Korfantowa. Zaznacza siê tu ma³a i stosunkowo p³ytka rynna subglacjalna o orientacji NW–SE.

Na obszarze arkusza zjawiska glacitektoniczne zaobserwowano w trzech miejscach, w Chrzeli-

cach, w Korfantowie oraz we W³odarach. Na podstawie interpretacji profili rdzeni mo¿na te¿ przyj¹æ,

¿e w otworach kartograficznych 31 i 74 zarejestrowano nasuniêcie na siebie jednowiekowych glin

zwa³owych. Tak¿e profil otworu surowcowego 14, po³o¿onego w pobli¿u pó³nocnej krawêdzi Wa³u

Bia³ej mo¿na zinterpretowaæ jako nasuniêcie i³ów trzeciorzêdowych na gliny zwa³owe. Taka interpre-

tacja geologiczna profili tych otworów mo¿e potwierdzaæ glacitektoniczn¹ genezê Wa³u Bia³ej.

Mo¿liwoœæ w³aœnie takiej interpretacji jest szczególnie uzasadniona m³od¹ aktywnoœci¹ tektoniczn¹

30

rowu Kêdzierzyna, na brzegu którego ten wa³ siê znajduje. Równie¿ w rejonie Puszyny mo¿liwe jest

wystêpowanie struktury glacitektonicznej, typu wyciœniêcia diapirowego. Górna czêœæ diapiru zosta³a

œciêta w czasie zlodowacenia Odry.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Najstarszymi ska³ami stwierdzonymi na obszarze arkusza s¹ gnejsy i amfibolity zbrekcjonowane

(tab. 1). Kompleks gnejsowy przecinaj¹ m³odsze ¿y³y kalcytowe. Na prze³omie dewonu górnego

i karbonu dolnego, w stopniowo sp³ycaj¹cym siê basenie fliszowym (morawsko-œl¹skim), a nastêpnie

molasowym akumulowane by³y osady klastyczne warstw andelskohorskich, hornobeneszowskich i mo-

rawickich. Osady te mog¹ wystêpowaæ we wschodniej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza, w obrêbie

rowu Kêdzierzyna.

W permie dolnym akumulowane by³y osady rzeczne i limniczne przypuszczalnie zwi¹zane ze

wschodniosudeckim basenem przedsudeckim.

W cenomanie rozpoczê³a siê transgresja morska, w wyniku której osadzi³y siê piaskowce.

Akumulacja morska trwa³a przez ca³y turon, a¿ do koniaku.

W oligocenie górnym w wyniku nasilenia siê ruchów tektonicznych odnawiaj¹ siê laramijskie

dyslokacje. W wyniku tych ruchów zacz¹³ tworzyæ siê rów Kêdzierzyna. Na prze³omie karpatu i badenu

we wschodniej czêœci rowu Kêdzierzyna zaznaczy³a siê transgresja morska. Powsta³y wówczas osady

brakiczne warstw k³odnickich. W badenie nast¹pi³a kolejna transgresja morska obejmuj¹ca swoim za-

siêgiem zachodni¹ czêœæ rowu Kêdzierzyna. Powsta³e osady s¹ korelowane z warstwami skawiñskimi.

W podpiêtrze wieliczki w rejonie Bia³ej zaznaczy³a siê regresja morska. Ponowna transgresja morska

zaznaczy³a siê w kosowie. Na prze³omie miocenu œrodkowego i górnego nast¹pi³ zanik zbiornika

morskiego w rowie Kêdzierzyna. Równoczeœnie z zanikiem basenu Paratetydy, wa³ metakarpacki w re-

jonie Grodkowa, zosta³ przerwany przez m³ody rów tektoniczny zwi¹zany z rozwojem ku po³udniowe-

mu wschodowi osi depresji Europy Centralnej. Na ca³ym obszarze arkusza nast¹pi³a akumulacja osadów

klastycznych, rzecznych i limnicznych warstw kêdzierzyñskich, przechodz¹cych ku pó³nocy na obszar

arkuszy Niemodlin, Skoroszyce, w osady serii poznañskiej. W miocenie górnym, pliocenie i prawdopo-

dobnie a¿ do eoplejstocenu, zachodzi³a akumulacja utworów rzecznych. Na obszarze arkusza wyró¿nio-

no osady aluwialne trzech rzek: Odry, Nysy K³odzkiej i Bia³ej G³ucho³askiej.

W efekcie sta³ego podnoszenia siê omawianego obszaru osady stadia³u dolnego zlodowacenia

Sanu, które objê³o ten rejon Œl¹ska zachowa³y siê jedynie w formie szcz¹tkowej. W interstadiale przez

obszar arkusza przep³ywa³a Bia³a G³ucho³aska. Na obszarze Wa³u Bia³ej ¿wiry rzeczne przykry³y gli-

ny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Sanu. Niewykluczone, ¿e gliny te zosta³y glacitektonicz-

nie zaburzone (otw. 31). Pod pokryw¹ l¹dolodu tworzy³y siê rynny subglacjalne.

31

32

T a b e l a 1TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

U t w o r y(opis litologiczny)

Procesy geologiczne

Sys

tem

Odd

zia³

Pod

oddz

ia³

Piê

tro

Pod

piêt

ro

Cz

wa

rt

or

zê

d

Ho

lo

ce

n

Torfy — t hQ Akumulacja fitogeniczna

Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo prze-p³ywowych — n

lihQ

Akumulacja osadów rzecznych w dnachdolin oraz w dawnych fosachNamu³y, piaski i piaski z domieszk¹ ¿wirów den

dolinnych — npf

hQ

I³y, mu³ki, miejscami z domieszk¹ piasków (mady)— ma

fhQ

Procesy erozyjne i akumulacyjne w dnachdolin i potoków

Gliny i piaski deluwialne —gpd Q Akumulacja osadów deluwialnych

Pl

ej

st

oc

en

Zlo

do

wac

enia

pó

³no

cno

po

lsk

ie

Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych1,5–5,0 m n.p. rzeki — p¿

fptIIIQ 4

Akumulacja rzecznych osadów taraso-wych w dolinach

Lessy i gliny lessopodobne — l pQ 4

Akumulacja osadów eolicznych i rozwójgleb typu ,,Komorniki”

Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów nadzalewowych4,0–8,0 m n.p. rzeki — p¿

fptIIQ 4

Akumulacja rzecznych osadów taraso-wych w dolinach

Interglacja³eemski Tworzenie siê gleb typu ,,Nietulisko”

Zlo

do

wa

ce

nia

œro

dk

ow

op

ols

kie

Zlo

do

wa

ce

nie

Od

ry

Rezidua ¿wirów i piasków rzecznych tarasów

nadzalewowych 25,0–30,0 m n.p. rzeki — ¿pr

p

O tIQ 3

Intensywna erozja Nysy K³odzkiej roz-mywaj¹cej po³udniow¹ czêœæ Wa³uNiemodliñskiego

¯wiry i piaski rzeczne tarasów nadzalewowych

25,0–30,0 m n.p. rzeki — ¿pf

p

O tIQ 3

Akumulacja rzecznych osadów tarasowychNysy K³odzkiej

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — p¿2fg

p

OQ 3 Akumulacja osadów wodnolodowcowych

Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — p¿gs

p

OQ 3 Akumulacja osadów szczelinowych

Gliny zwa³owe — gg

p

OQ 3zw Akumulacja osadów glacjalnych

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — ¿p1fg

p

OQ 3 Akumulacja osadów wodnolodowcowych

Mu³ki zastoiskowe — mb

p

OQ 3 Akumulacja osadów zastoiskowych

Zlo

do

wa

ce

nia

po

³ud

nio

wo

po

lsk

ie

Zlo

do

wa

ce

nie

Sa

nu

Sta

dia³

górn

y Piaski, ¿wiry, bruk morenowy, mu³ki zastoiskowe

i gliny zwa³owe rynien subglacjalnych — p¿rs

p

SQ 2

3 Erozja podlodowcowa i akumulacjaw obrêbie rynien subglacjalnych

Gliny zwa³owe (górne) — g 2g

p

SQ 2zw

3Akumulacja osadów glacjalnych

Inte

rsta

dia³

¯wiry i piaski rzeczne — ¿pf

p

S1-Q 2

3Akumulacja osadów rzecznych

Sta

dia³

doln

y

Gliny zwa³owe (dolne) — g 1g

p

SQ 2zw

1Akumulacja osadów glacjalnych

Osady zlodowacenia Odry pierwotnie wystêpowa³y na ca³ym obszarze arkusza. Powsta³y wów-

czas pokrywy osadów wodnolodowcowych, glin zwa³owych, a obni¿enia wype³nia³y utwory zasto-

iskowe. Miejscami wœród utworów wodnolodowcowych tworzy³y siê lokalne niewielkie baseny

jeziorne wype³niane przez mu³ki zastoiskowe. Z etapem recesji zwi¹zane s¹ osady szczelinowe. Po

ust¹pieniu l¹dolodu zaczê³a formowaæ siê nowa dolina Nysy K³odzkiej. Z tym etapem zwi¹zane jest

powstanie tarasów nadzalewowych 25,0–30,0 m n. p. rzeki. We wczesnej fazie formowania siê tej

doliny Nysa K³odzka p³ynê³a ku wschodowi w poprzek Wa³u Niemodlina. Pod koniec interglacja³u

eemskiego i na pocz¹tku zlodowaceñ pó³nocnopolskich na glinach zwa³owych lokalnie wykszta³ci³y

siê gleby p³owe typu ,,Nietulisko”.

33

c d . t a b e l i 1

Tr

ze

ci

or

zê

d

Ne

og

en M

ioce

n–

–pli

ocen

Mio

cen

górn

y––p

lioc

en

¯wiry i piaski rzeczne — seria Gozdnicy —

p¿ 3M Pl�Akumulacja osadów rzecznych na przedpoluwypiêtrzanych Sudetów

Mi

oc

en

Mio

cen

œrod

kow

y––m

ioce

ngó

rny

Mu³ki, i³y i piaski —seria poznañska (warstwykêdzierzyñskie) — mi 2-3M Sedymentacja osadów rzecznych i limnicznych

Mio

cen

doln

y––m

ioce

nœr

odko

wy

Kar

pat–

bade

n

I³owce, mu³owce i margle — ic 1-2M

Recesja mórz a nastêpnie wietrzenie chemiczneSedymentacja facji litoralnych w brzegowejstrefie basenu ParatetydyTransgresja z basenu Paratetydy

Pal

eoge

n

Oli

goce

n

Zwiêkszona aktywnoœæ tektoniczma i wulka-niczna

Kr

ed

a

Kre

da

gó

rna Koniak Margle i i³owce — me cnCr Recesja morza górnokredowego

Akumulacja osadów morskich

Turon Margle — me tCr Akumulacja osadów morskich — maksymal-ny rozwój basenu morskiego

Cenoman Piaskowce — pc cCr Transgresja morza górnokredowego

Per

m

Per

mdo

lny

Czerwonysp¹gowiec

Zlepieñce — zc csP Akumulacja osadów l¹dowych i limnicznych

Dew

on–

karb

on

Dew

ongó

rny–

–kar

bon

doln

y

Sedymentacja fliszowa w basenie morawsko-œl¹skim

Pro

tero

zoik

––p

aleo

zoik

Gnejsy i amfibolity — ga Pt Pz� Kilkukrotny metamorfizm regionalny

W czasie zlodowaceñ pó³nocnopolskich powsta³y tarasy i zwi¹zane z nimi sto¿ki nap³ywowe.

Na P³askowy¿u G³ubczyckim w dwóch fazach akumulowane by³y lessy. Miêdzy tymi fazami two-

rzy³y siê gleby typu ,,Komorniki”.

Na prze³omie zlodowacenia pó³nocnopolskiego i holocenu rozpoczê³a siê akumulacja torfów.

W górnych odcinkach dolin denudacyjnych oraz u podnó¿y stoków tworzy³y siê osady deluwialne.

W holocenie w dnach dolin osadza³y siê namu³y mineralno-organiczne i osady typu madowego.

IV. PODSUMOWANIE

W trakcie prac kartograficznych stwierdzono szerokie rozprzestrzenienie górnomioceñsko-

-plioceñskich osadów rzecznych. Osadów zwi¹zanych z trzema rzekami: Odr¹, Nys¹ K³odzk¹ i Bia³¹

G³ucho³ask¹ ró¿ni¹ siê sk³adem petrograficznym.

W wyniku analizy utworów przewierconych w Korfantowie (otw. 17) stwierdzono wystêpowa-

nie p³ytkiej rynny subglacjalnej.

Prace kartograficzne potwierdzi³y wczeœniejsze sugestie o morfotektonicznej genezie wspó³cze-

snej rzeŸby tej czêœci Dolnego Œl¹ska. RzeŸba tektoniczna ma swoje potwierdzenie zarówno w trzecio-

rzêdowych osadach tworz¹cych stosunkowo du¿e wychodnie jak i w zmianach hydrograficznych.

Czêœciowo potwierdzaj¹ to tak¿e wyniki badañ elektrooporowych. Pe³ne wykorzystanie badañ geofi-

zycznych okaza³o siê niemo¿liwe z powodu niedostatecznego stopnia rozpoznania pod³o¿a podkenozo-

icznego. Dla rozpoznania ci¹g³oœci ruchów neotektonicznych w czasach wspó³czesnych du¿e znaczenie

mia³oby zaprojektowanie ci¹gów obserwacji geodezyjnych na morfotektonicznych krawêdziach Wa³u

Niemodlina i Bia³ej oraz w pó³nocno-zachodniej czêœci Kotliny Raciborskiej. Rozpoznanie stref aktyw-

nych tektonicznie przy pomocy p³ytkiej sejsmiki refrakcyjnej nie przynios³o spodziewanych efektów.

Granice oœrodków o ró¿nej prêdkoœci fal nie pokrywa³y siê z granicami litologicznymi. Na podstawie

tych badañ czêœciowo mo¿na by³o wyznaczaæ jedynie pierwszy poziom wód gruntowych.

Dalszych szczegó³owych badañ wymagaj¹ serie rzeczne wystêpuj¹ce na omawianym obszarze.

Uœciœlenia wymaga stratygraficzna pozycja preglacjalnych osadów rzecznych uto¿samianych z szero-

ko pojêt¹ seri¹ Gozdnicy. W czasie prac kartograficznych nie natrafiono na obszarze arkusza na stano-

wiska ze szcz¹tkami roœlinnymi pozwalaj¹cymi na biostratygraficzne datowanie serii rzecznych.

Analogiczny problem dotyczy serii rzecznych powsta³ych ju¿ po pobycie na tym obszarze najstarsze-

go l¹dolodu, które klasyfikowane s¹ stratygraficznie jedynie w oparciu o relacjê do serii glacjalnych.

Pozycja stratygraficzna serii glacjalnych tak¿e opiera siê na zasadzie wzajemnych relacji i analogii do

obszarów s¹siednich. Utwory lessowe szeroko rozprzestrzenione w po³udniowej czêœci obszaru arku-

sza tak¿e powinny byæ przedmiotem dalszych szczegó³owych badañ. W przypadku tych osadów jak

34

i innych utworów wystêpuj¹cych w strefie przypowierzchniowej szczególnie istotne znaczenie mog¹

mieæ obserwacje wszelkich prac ziemnych prowadzonych na tym obszarze, zwi¹zanych z eksploata-

cj¹ z³ó¿ surowców mineralnych jak i rozbudow¹ infrastruktury technicznej.

Zak³ad Geologii Czwartorzêdu

Pañstwowego Instytutu Geologicznego

Opracowano

w Oddziale Dolnoœl¹skim

Pañstwowego Instytutu Geologicznego

we Wroc³awiu

Wroc³aw, 1999 r.

LITERATURA

A l e x a n d r o w i c z S . W., 1963 — Stratygrafia osadów mioceñskich w Zag³êbiu Górnoœl¹skim. Pr. Inst. Geol., 39: ss. 147.

A l e x a n d r o w i c z S. W., 1970 — Pozycja geologiczna warstw kêdzierzyñskich w zachodnim obrze¿eniu Zag³êbia

Górnoœl¹skiego. Spraw. z Pos. Kom. Nauk. PAN, 13, 2: 569–573.

A l e x a n d r o w i c z S. W., 1973 — Lithostratigraphical Division of the Upper Cretaceous Deposits in the Opole Basin.

Bull. Acad. Pol. Sc. Sér. Sc. Terre, 21, 3–4: 175–187.

A l e x a n d r o w i c z S. W., 1997 — Lithostratigraphy of the Miocene deposits in the Gliwice Area (Upper Silesia,

Poland). Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc., 45, 2–4: 167–179.

A l e x a n d r o w i c z S . W., K l e c z k o w s k i A . S., 1970 — Le profil stratigraphique et les eaux minerales du forage de

Kêdzierzyn. Bull. Acad. Pol. Sc. Sér. Sc. Terre, 14, 8: 199–207.

A l e x a n d r o w i c z S. W., K l e c z k o w s k i A. S., 1974 — Osady trzeciorzêdowe Opolszcyzny. W: Przew. XLVI Zjaz-

du Pol. Tow. Geol. Opole, 38–48.

A l e x a n d r o w i c z S. W., Z a p a ³ o w i c z - B i l a n B ., T a r k o w s k i R., 1984 — Wykonanie badañ stratygraficz-

nych kredy i utworów kenozoicznych rejonu kredy opolskiej. Centr. Arch, Geol. Pañstw. Inst. Geol. Oddz. Dolnoœl.,

Wroc³aw.

A u g u s t C ., A w d a n k i e w i c z M ., W o j e w o d a J., 1995 — Trzeciorzêdowe bazaltoidy, wulkanoklastyki i serie

osadowe wschodniej czêœci bloku przedsudeckiego. W: Przew. LXVI Zjazdu Pol. Tow. Geol. Wroc³aw: 241–254.

B a d u r a J ., K r z y s z k o w s k i D., P r z y b y l s k i B., 1992 — Nowe stanowisko stratotypowe osadów plejstoce-

ñskich na Przedgórzu Sudeckim: doniesienie wstêpne. Prz. Geol., 40, 9: 545–551.

B a d u r a J ., K r z y s z k o w s k i D ., P r z y b y l s k i B ., 1997 — Stratygrafia glin w po³udniowo-zachodniej czêœci

Przedgórza Sudeckiego (okolice Z¹bkowic) oraz zagadnienie iloœci zlodowaceñ i lokalnych kierunków awansu l¹do-

lodów. W: Krzyszkowski, Przybylski (red.) Problemy zlodowaceñ œrodkowopolskich w Polsce po³udniowo-zachod-

niej, Przew. IV Konf. Stratygrafia Plejstocenu Polski: 3–18.

B a d u r a J ., K r z y s z k o w s k i D., P r z y b y l s k i B., 1998 — Stratygrafia glin lodowcowych, liczba zlodowaceñ

i kierunki transportu lodowcowego w po³udniowej czêœci Przedgórza Sudeckiego (okolice Z¹bkowic), Polska

po³udniowo-zachodnia. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 385: 29–48.

B a d u r a J ., P r z y b y l s k i B ., 1992 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark.

Skoroszyce. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

35

B a d u r a J ., P r z y b y l s k i B., 1993 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Skoroszyce.

Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1995a — Neotektoniczne aspekty rzeŸby przedpola Sudetów Wschodnich. Prz. Geol.,

43, 9: 762–766.

B a d u r a J ., P r z y b y l s k i B., 1995b — Neotektoniczne uwarunkowania rzeŸby wschodniej czêœci przedpola Sudetów

Wschodnich w œwietle mapy zagêszczonych poziomic. Zesz. Nauk. AR Wroc. Konf., 255: 173–185.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1996a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski, ark. Nysa. Pañstw.

Inst. Geol., Warszawa.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1996b — Analiza petrograficzna glin lodowcowych po³udniowo-wschodniej czêœci

Dolnego Œl¹ska. Acta Uniw. Wratisl., 1808, Pr. Inst. Geogr., Ser. A, 8: 5–26.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1997a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark.

G³ubczyce. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

B a d u r a J ., P r z y b y l s k i B ., 1997b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark Nysa. Pañstw.

Inst. Geol., Warszawa.

B a d u r a J ., P r z y b y l s k i B . , 1998 — Badania litostratygraficzne utworów kenozoicznych dla arkuszy: Niemodlin

(872) i Bia³a (905) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (opracowanie specjalne w ramach

tematów: 2.02.0872.00.2 i 2.02.0905.00.2). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Oddz. Dolnoœl., Wroc³aw.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 1999 — Pliocene to Middle Pleistocene fluvial series in the East part of Sudetic Foreland.

Quatern. Stud. of Polan: 227–233.

B a d u r a J., P r z y b y l s k i B., 2000 — Specyfika petrograficzna osadów rzecznych i glacjalnych Przedgórza Sudec-

kiego. Prz.. Geol., 48.4: 313–319.

B a d u r a J ., P r z y b y l s k i B ., 2001 — Problemy korelacji stratygraficznych kenozoiku po³udniowej Opolszczyzny.

W: J. Badura, B. Przybylski (red.), Serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny. VIII Konferencja ,,Straty-

grafia plejstocenu Polski”: 9–27.

B a d u r a J ., P r z y b y l s k i B ., S a l a m o n T . , W i n t e r H ., 2001 — Stanowisko nr 7 — Tu³owice Las;

PóŸnoplioceñskie osady rzeczne w Tu³owicach, na Równinie Niemodliñskiej. W: J. Badura, B. Przybylski (red.), Se-

rie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny. VIII Konferencja ,,Stratygrafia plejstocenu Polski”: 139–155.

B e s t y ñ s k i Z ., 1996 — Arkusz Bia³a, wyniki badañ sejsmicznych refrakcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst.

Geol., Oddz. Dolnoœl., Wroc³aw.

B i e r n a t S., 1956 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Opole Po³udnie. Inst. Geol., Warszawa.

B i e r n a t S ., 1964 — Trzeciorzêd okolic Korfantowa. Kwart. Geol., 8, 2: 297–305.

B o b i ñ s k i W ., B a d u r a J ., Przybylski B., 1996 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali

1:50 000, ark. Prudnik. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

B o s s o w s k i A., 1970 — Badania pod³o¿a kredy œl¹sko-opolskiej. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Oddz.

Dolnoœl., Wroc³aw.

C w o j d z i ñ s k i S ., S a w i c k i L ., 1973 — Surowce u¿yteczne powiatu Prudnik i mo¿liwoœci ich wykorzystania.

Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Oddz. Dolnoœl., Wroc³aw.

C w o j d z i ñ s k i S ., ¯ e l a Ÿ n i e w i c z A ., 1995 — Pod³o¿e krystaliczne bloku przedsudeckiego. Geologia i ochrona

œrodowiska bloku przedsudeckiego. W: Przew. LXVI Zjazdu Pol. Tow. Geol. Wroc³aw: 11–28.

36

C y m e r m a n Z ., 1991 — Regionalna strefa œcinania we wschodniej czêœci bloku przedsudeckiego. Prz. Geol., 39, 10:

457–463.

C y m e r m a n Z ., 1998 — Spory o podzia³ geologiczny Sudetów. Prz. Geol., 46, 6: 530–536.

C z e r w o n k a J . A ., K r z y s z k o w s k i D ., 1992 — Pleistocene Stratigraphy of the Central Part of Silesian Lowland,

Southwestern Poland. Biull. Pol. Acad. Earth Sc., 40, 3: 203–233.

D o k t ó r S ., G r a n i c z n y M ., K u c h a r s k i R., 1988 — Mapy liniowych elementów tektonicznych w skali

1:200 000 dla arkuszy Nysa i Wroc³aw. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

D y j o r S ., 1970 — Seria poznañska w Polsce Zachodniej. Kwart. Geol., 14, 4: 819–833.

D y j o r S., 1975 — M³odotrzeciorzêdowe ruchy tektoniczne w Sudetach i na bloku przedsudeckim. Mat. I Krajowego

Symp.: “Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce”: 121–131. Wyd. Geol., Warszawa.

D y j o r S ., 1983a — Ewolucja trzeciorzêdowych przedgórskich rowów tektonicznych centralnych i Wschodnich Sude-

tów. W: Mat. III Kraj. Symp. „Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w polsce”. 4: 155–181.

Ossolineum, Wroc³aw.

D y j o r S ., 1983b — Problemy wieku dolnej granicy i faz ruchów neotektonicznych w po³udniowo-zachodniej Polsce.

W: Mat. III Kraj. Symp. „Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce”. 4: 25–41. Ossolineum,

Wroc³aw.

D y j o r S ., 1984 — Wykszta³cenie i wiek formacji trzeciorzêdowej Opolszczyzny. Mater. i Stud. Opol., 26, 52/53: 33–38.

D y j o r S.,1986 — Evolution of Sedimentation and Palaeogeography of Near-frontier Areas of the Silesian Part of the Pa-

ratethys and of the Tertiary Polish-German Basin. Zesz. Nauk. AGH, 1077, Geologia, 12, 3: 7–23.

D y j o r S ., 1987a — M³odotrzeciorzêdowy i eoplejstoceñski rozwój sieci kopalnych dolin w Polsce na tle ewolucji

paleogeograficznej obszaru bruzdy œrodkowoeuropejskiej. W: Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Pol-

sce (A. Jahn, S. Dyjor, red.). Mat. Konf.: 13–42. Ossolineum, Wroc³aw.

D y j o r S ., 1987b — Systemy kopalnych dolin Polski Zachodniej i fazy ich rozwoju w m³odszym neogenie i eoplejstoce-

nie. W: Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce (A. Jahn, S. Dyjor, red.), Mat. Konf.: 85–101.

Ossolineum, Wroc³aw.

D y j o r S., 1993 — Etapy blokowego rozwoju Sudetów i ich przedpola w neogenie i starszym czwartorzêdzie. Fol. Qu-

atern., 64.

D y j o r S., D e n d e w i c z A ., G r o d z i c k i A., S a d o w s k a A., 1978 — Neogeñska i staroplejstoceñska sedymenta-

cja w obrêbie stref zapadliskowych rowów Paczkowa i Kêdzierzyna. Geol. Sudet., 13, 1: 31–65.

D y j o r S ., S a d o w s k a A., 1984 — Wykszta³cenie i wiek formacji trzeciorzêdowej opolszczyzny. Mat. Stud. Opol.,

26, 52/53: 33–58.

D y j o r S., S a d o w s k a A., 1986 — Correlation of the Younger Miocene Depositsts in the Silesian Part of the Carpa-

thian Foredeep and South-western Part of the Polish Lowland Basin. Kwart. AGH. Geol., 12, 3: 25–36.

J a r y Z., K i d a J., 1993 — Prezentacja stanowisk lessowych - Trzebnica, Branice, Kietrz, G³ogówek, Bia³a Prudnicka,

Krzanowice. Lessy P³askowy¿u G³ubczyckiego i Wzgórz Trzebnickich. Przew. Seminarium Lessowego.

Wroc³aw–Jakubowice 21–23 X. 1993: 27–88. Wroc³aw.

J e r s a k J., 1991 — Lessy formacji umiarkowanie wilgotnej na P³askowy¿u G³ubczyckim.. Pr. Nauk. UŒl.,1107: 10–49

K o n d r a c k i J., 1994 — Geografia fizyczna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

K o r n a œ J., 1973 — Inwentaryzacja surowców mineralnych woj. opolskiego, powiat Niemodlin. Centr. Arch. Geol. Pañstw.

Inst. Geol. Oddz. Dolnoœl., Wroc³aw.

37

K o œ l a c z R . i in., 1988 — Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych w utworach czwartorzêdu,

trzeciorzêdu, kredy i triasu regionu kredy opolskiej. Arch. Przeds. Geol. we Wroc³awiu PROXIMA SA, Wroc³aw.

K o t a ñ s k i Z., R a d w a ñ s k i S., 1977 — Geologia wg³êbna Opolszczyzny. Biul. Inst. Geol., 303: 91–165.

L e w a n d o w s k i J . , 1982 — Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia œrodkowopolskiego na Wy¿ynie Œl¹skiej. Biul. Inst. Geol., 337.

M ¿ y k S ., 1996 — Dokumentacja badañ geoeletrycznych i sejsmicznych dla arkuszy Bia³a i Niemodlin Szczegó³owej

mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Oddz. Dolnoœl., Wroc³aw.

N o w a c k i F ., R o d z i e w i c z B ., 1984 — Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód wybranych Ÿróde³ zlewni

górnej Bia³ej w kat. C wraz z projektem badañ dla kat. B oraz projektem na rewizjê zasobów wód w kat. A Ÿróde³ ujê-

tych w Prê¿ynie i Prê¿ynce. Arch. Przeds. Geol. PROXIMA SA we Wroc³awiu.

P i w o c k i M ., 1965 — Utwory trzeciorzêdowe w okolicy Nysy. Kwart. Geol., 9, 1: 183–191.

P r z y b y l s k i B., 1998 — Glacial and neotectonic constraints on the Quaternary evolution of the Fore-Sudetic reach of

the Nysa K³odzka River. Geol. Quarter., 42: 221–238.

P r z y b y l s k i B ., B a d u r a J ., 1995 — Badania litostratygraficzne utworów kenozoicznych dla arkuszy: G³ubczyce

(938) i Prudnik (937) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (opracowanie specjalne). Centr.

Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

P r z y b y l s k i B ., B a d u r a J ., 2001a — Stanowisko nr 5 — Dêbina; Plioceñskie i preglacjalne ¿wiry rzeczne Równiny

Niemodliñskiej. W: J. Badura, B. Przybylski (red.), Serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczyzny. VIII

Konferencja “Stratygrafia plejstocenu Polski”: 134–136.

P r z y b y l s k i B ., B a d u r a J., 2001b — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark.

Niemodlin. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

P r z y b y l s k i B., B a d u r a J., 2001c — Stanowisko nr 6 — W³odary; Wiek plejstoceñskich ¿wirów rzecznych na

P³askowy¿u G³ubczyckim. W: J. Badura, B. Przybylski (red.), Serie rzeczne i lodowcowe po³udniowej Opolszczy-

zny. VIII Konferencja “Stratygrafia plejstocenu Polski”: 137–138.

P r z y b y l s k i B., B a d u r a J., C z e r w o n k a J. A., K r z y s z k o w s k i D., K r a j e w s k a K., K u s z e l l T., 1998 —

The preglacjal Nysa K³odzka fluvial system in the Sudetic Foreland, southwestern Poland. Geol. Sudet., 31, 2: 171–196.

S a d o w s k a A ., 1986 — Palynological investigations of the K³odnica Beds in the Silesian part of the Carpathian

Foredeep. Kwart. AGH Geol., 12, 3.

S a w i c k i L ., 1956 — Szczegó³owa mapa gologiczna Sudetów w skali 1:25 000, ark.G³ubczyce. Pañstw. Inst. Geol.,

Warszawa.

S k á c e l J., 1970 — Geologie pøedkvartérnich útvarù v osoblazském výbìzku. Acta Univ. Palackianae Olomucensis.

Facultas rerum naturalium, 29, Geogr.–Geol. X.

S k á c e l J., 1998 — Osoblazský zlom a jeho význam. Èas. Slez. Muz. Opava (A), 47: 179–189.

S t a h l A ., 1933 — Das Relief des Oberschlesischen Steinkohlengebirges im Lichte der Paläogeographie. Jb. Preuss.

Geol. Landesanst., 53: 95–111.

S z p o n a r A., 1974a — Etapy deglacjacji w strefie przedgórskiej na przyk³adzie przedpola Sudetów Œrodkowych. Acta

Univ. Wratisl., 220, Studia Geogr., 21: 87– 89.

S z p o n a r A ., 1974b — Wa³ Niemodliñski. W: Przew. XLVI Zjazdu Pol. Tow. Geol. Opole: 226–228.

T r z e p l a M ., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Krapkowice. Pañstw. Inst. Geol.,

Warszawa.

38

T y r c h a - C z y ¿ T ., 1969 — Charakterystyka petrograficzno-chemiczna osadów plejstoceñskich z odkrywki w Bia³ej

Prudnickiej. Acta Univ. Wratisl., Pr. Geol.–Miner., 2.

W i n n i c k a G ., 1999 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Lewin Brzeski. Pañstw, Inst.

Geol., Warszawa.

W o j e w o d a J ., M i g o ñ P ., K r z y s z k o w s k i D., 1995 — Rozwój rzeŸby i œrodowisk sedymentacji w m³odszym

trzeciorzêdzie i starszym plejstocenie na obszarze œrodkowej czêœci bloku przedsudeckiego. Geologia i ochrona œro-

dowiska bloku przedsudeckiego. W: Przew. LXVI Zjazdu Pol. Tow. Geol. Wroc³aw: 315–331.

W o l d s t e d t P., 1932 — Über Endmoranen und Oser der Saale (Riss) – Vereisung in Schlesien. Z. Dtsch. Geol. Ges., 84:

78–84.

W r o ñ s k i J ., K o œ c i ó w k o H ., 1988 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Nysa, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol.,

Warszawa.

39