08 Uros Sesum Vojvode Srpske Cetnicke Organizacije 1903 1908

7/22/2019 08 Uros Sesum Vojvode Srpske Cetnicke Organizacije 1903 1908

1/14

URO[ [E[UM

VOJVODE SRPSKE

ÊTNI^KE ORGANIZACIJE 19031908.

Apstrakt: Rad se bavi vojvodama Srpske ~etni~ke organizacije u Staroj Sr-biji i Makedoniji u periodu od avgusta 1903. do jula 1908. godine. Predstavqen

je istorijat sticawa vojvodskog zvawa i dat prikaz du`nosti koje je to zva-we povla~ilo za sobom. Pruèn je pregled geografskog porekla srpskih vojvoda,

uvid u wihovo razli~ito rangirawe u okviru Organizacije, kao i nov~ano vred-novawe wihovog rada. Rad je napisan na osnovu objavqene i neobjavqene arhivskegra|e, narativnih izvora i literature.

Kqu~ne re~i: revolucionarna organizcija, ~etnici, ~etni~ki vojvoda,

Srbija, Srbi, Stara Srbija, Makedonija, Otomansko carstvo.

*Posledwih godina 19. veka, otpo~elo je srpsko ~etovawe u Staroj Srbi-

ji i Makedoniji. Ono je predstavqalo oruàni odgovor ugroènog srpskog na-roda u Turskoj i odre|enog broja qudi iz Kraqevine Srbije, na teror arnaut-skih ka~aka, Bugarske egzarhije i bugarskih komitskih ~eta. ete su zvani~nii poluzvani~ni krugovi ispra}ali iz Srbije, ili su se na terenu formirale

u ciqu samoodbrane. Tako je otpo~ela srpska ~etni~ka akcija ili srpsko ~e-tovawe, koje je sebi za ciq postavilo odbranu ugroène srpske naci onalne po-sebnosti u Staroj Srbiji i Makedoniji.

Povoqna reakcija stanovni{tva Makedonije i Stare Srbije na pojavu, ~e{}ena glasove o pojavi srpskih ~eta, navela je qude iz patriotskih krugova onda{we Sr-

bije da u delokrugu svojih mogu}nosti pruè pomo} novoro|enom srpskom ~etovawu.Prili~no stihijsko sabirawe i naoruàvawe srpskih ~etnika, i wihovo

odelito delovawe na terenu, ubrzo je nametnulo potrebu jedne organizacije, kojabi, po uzoru na bugarske i gr~ke ~etni~ke, odnosno andartske komitete, preuzelana sebe organizovawe ~etni~ke akcije i komandu nad wom. Tako je, kao posledi-ca potrebe institucionalizacije ~etovawa, septembra 1903, nastala Srpska ~et-ni~ka organizacija. U Kraqevini Srbiji wen zadatak je bio da pribira finan-sijska sredstva, qudstvo i oru je, kako bi akcija bila {to uspe{nija. OgranciOrganizacije u Staroj Srbiji i Makedoniji, pored osnovne uloge stoèra akci-

je, imali su i ulogu stvarawa srpske paradràvne strukture, koja bi funkcioni-sala paralelno sa turskom administrativnom strukturom. Zami{qena kao logi-sti~ka podr{ka akciji, Organizacija je ubrzo nadrasla svoju prvobitnu ulogu pre-tvoriv{i se u instituciju srpskog oslobodila~kog pokreta u Turskoj. Nakon ne-

koliko meseci izgradwe, u delokrug wenih aktivnosti su u{li svi aspekti dru-{tvenog ìvota ve}eg dela Srba u Turskoj. Jula 1905. Ministarstvo inostranihdela Kraqevine Srbije uzima u svoje ruke sve konce Organizacije, i time pove-}ava izglede na uspeh srpskog ~etovawa. Period od jula 1905. do jula 1908. ispu-wen je borbom srpskih ~eta protiv bandi arnautskih ka~aka i bugarskih ~eta Unu-tra{we makedonske revolucionarne organizacije, u ciqu odbrane Srba u Turskoji wihovog uvo|ewa u Organizaciju. Revolucionarna delatnost Srpske ~etni~keorganizacije, samim tim i srpsko ~etovawe, obustavqeno je nakon mladoturskogprevrata jula 1908, i dono{ewa ustava u Turskoj.1 Hronolo{ki okviri ovog radaodre|eni su, prirodno, godinama srpskog ~etovawa u Turskoj.

1 Za detaqniji pregled istorijeSrpske ~etni~ke akcije videti: V.Ili}. Srpska ~etni~ka akcija

19031912, Beograd 2006 (= Srpska~etni~ka akcija).

2 Q. Lape, Nekoliku novi dokumen-ti za 1903, Godi{en zbornik, 6, Fi-lozofski fakultet na Univerzite-tot Skopje, Istorisko-filolo{kiodel, Skopje 1953, 236306; isti,Novi dokumenti na Ilindenskotovostanie, Ilindenski zbornik19031905, Skopje 1953, 1151; isti,Izve{tai od 1903. godina na srp-skite konsuli, mitropoliti i u~i-li{ni inspektori vo Makedonija,Skopje 1954, 1395; G. Todorovski,Srpskata ~etni~ka organizacija inejzinata aktivnost vo Makedonija,Glasnik na Institutot za nacio-nalna istorija, br. 1, Skopje 1968,181204; D. Velkov, Aktivnosta nasrpskat ~etni~ka organizacija voMakedonija od po~etkot na 20. v. do1905. godina, Godi{en zbornik, 78,Skopje 1981, 3963.

3 Dokumenti o spoqnoj politiciKraqevine Srbije 19031914, I IDodatak 1, priredila Q. Aleksi}-Pejkovi}, Beograd 2008 (= Dodatak1),Dokumenti o spoqnoj politici

133Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

: 94(497.7)"1903/1908" ;

355(=163.41)"1903/1908":929

ID: 186246412


2/14

Kraqevine Srbije 19031914, I IDo-datak 2, priredili Q. Aleksi}-Pejkovi} i @ivota Anti}, Beograd2007 (= Dodatak 2), Dokumenti ospoqnoj politici Kraqevine Srbije19031914, I I Dodatak 3, priredi-li Q. Aleksi}-Pejkovi} i @ivotaAnti}, Beograd 2008 (=Dodatak 3);

V. Trbi}, Memoari, kazivawa i do-ìvqaji vojvode vele{kog(18981912), priredili A. Dra{ko-vi} i S. Ristevski, Beograd 1996 (=Memoari); S. Simi}, Srpska revolu-cionarna organizacija, komitsko ~e-tovawe u Staroj Srbiji i Makedo-niji 19031912, priredio J. Baji},Beograd 1998 (= Srpska revolucio-narna organizacija); M. Stani},Mihailo G. Risti}: Sve{tenici sakojima sam radio, Vardarski zbor-nik 1, Beograd 1999, 7681; isti, Mi-hailo G. Risti}: Uspomene na Mi-tropolite sa kojima sam radio, Var-darski zbornik 2, Beograd 2003,69141; Gra|a o srpskim {kolama

na podru~ju skopskog konzulata1905. godine, priredio M. Stani},Spomenik CXXXVI SANU, Odeqeweistorijskih nauka, 10, Beograd 1997;A. Todorovi}, Revolucionarna ak-cija srpskog naroda u Turskoj od1904-1912. godine, priredila Biqa-na Vu~eti}, Miscellanea, 28 (2007),265307.

4 V. Ili}. Srpska ~etni~ka akcija19031912, Beograd 2006, P. Pej~i},êtni~ki pokret u Kraqevini Sr-biji 19031918, Kragujevac 2007 (=êtni~ki pokret); B. Vu~eti}, Srp-ska revolucionarna organizacija uOsmanskom Carstvu na po~etku XXveka, Istorijski ~asopis, kw. LIII (2006), 359374.

5 M. Popovi}, B. Mladenovi}, Ko-sta Milovanovi} Pe}anac18791944, Beograd 2003.

6 Prepiska o arbanaskim nasiqima uStaroj Srbiji 18981899, Beograd1899 (= Prepiska), br. 42.

7 Kosovskom, Bitoqskom vilajetu.

8 Prepiska, br. 16, 18, 20, 21, 23, 35, 39;Zulumi aga i begova u kosovskom vila-jetu, 59 (= Zulumi); M. Jagodi}, Srp-sko-albanski odnos u Kosovskom vila-jetu 18781912, Beograd 2008, 145;Diplomatska prepiska KraqevineSrbije, kwiga prva (1. januar 1902 1. jun 1903), priredio V. ]orovi},Beograd 1933, br. 186; Gra|a za isto-riju makedonskog naroda iz arhivaSrbije, 41, priredio K. Xambazov-ski, Beograd 1985 (= Gra|a), br. 84;Gra|a 42, br. 61.

9 Tako na primer Arnaut muhaxir jeza ubistvo ~obana hri{}anina u oko-

134 Uro{ [e{um

Srpska ~etni~ka akcija, kao borbeni segment Srpske ~etni~ke organiza-cije, retko je u pro{lom veku bila predmet interesovawa srpskih istori~a-ra. Ideolo{ka neugodnost naziva boraca srpske revolucionarne organizaci-

je sa po~etka 20. veka, za vreme trajawa komunisti~kog reìma u Jugoslaviji,uveliko je uticala na takvo stawe stvari.

Makedonski istori~ari, Dragan Velkov, Gligor Todorovski i QubenLape2 bili su jedini na prostoru biv{e Jugoslavije koji su se posvetili is-traìvawu problema vezanih za srpski ~etni~ki pokret. Iako su rezultati dokojih su do{li prilikom istraìvawa poticali iz srpske arhivske gra|e,wihovo tuma~ewe pokreta nije oti{lo daqe od partijskih stavova o veliko-srpskom hegemonizmu, i imperijalisti~kim i asimilatorskim nasrtajimasrpske burùazije na vekovni kontinuitet makedonske nacionalne svesti.

Tek pre nekoliko godina srpski ~etni~ki pokret po~eo je da pobu|ujepa`wu srpskih istori~ara. Istraìva~ki i prire|iva~ki napori Qiqa-ne Aleksi} Pejakovi}, @ivote Anti}a, Aleksandra Dra{kovi}a, Jove Baji-}a, Mileta Stani}a i Biqane Vu~eti},3 bacili su vi{e svetla na srpski ~et-ni~ki pokret sa po~etka 20. veka, i u~inili dostupnom arhivsku gra|u kojatretira ovaj pokret, posredno ili neposredno. Monografije VladimiraIli}a i Petra Pej~i}a posve}ene ~etni~kom pokretu, kao i rasprava Biqa-

ne Vu~eti},4

odgovorile su na brojna pitawa vezana za srpsko ~etovawe iistovremeno dale impuls za daqa istraìvawa. S obzirom na relativno sko-ro otvarawe teme srpskog ~etovawa u na{oj istorigrafiji, ~etni~ki pokretse u radovima na{ih istori~ara najve}ma posmatrao kao celina, pa stoga netreba da ~udi {to ne postoji nijedan rad koji se bavi nekim od posebnih seg-menata iz istorije srpskog revolucionarnog pokreta u Turskoj. Vojvodesrpskog ~etni~kog pokreta, izuzev Koste Pe}anca,5 do sada nisu bile pred-met nau~nog istraìvawa, ni pojedina~no ni u celini. U redovima koji sle-de poku{ali smo da odgovorimo na neka va`na pitawa vezana za vo|stvo voj-nog aspekta srpske organizacije.

*

Nemo} Porte da u svojim evropskim provincijama u potpunosti spro-vede u delo reformne mere proklamovane Gilhanskim hati{erifom 1839,Hatihumajumom 1856. i Ustavom 1876, najboqe se ogledala u poloàju hri{}a-na u tim provincijama. Lokalno muslimansko stanovni{tvo je kroz ceo 19.vek naj~e{}e posmatralo hri{}ane u Turskoj kao latentne pobuwenike i po-korenu raju koju je na svaki na~in trebalo obuzdavati terorom. Carske vla-sti su sa svoje strane ~esto ostajale gluve na àlbe hri{}ana, primoravaju-}i ih ~ak da povla~e àlbe podnete zbog nasiqa, ako bi preveliki zulumiprivukli pozornost sila na stawe u Turskoj.6 Zlo~ini nad hri{}anima u dvaevropska vilajeta Turske7 ~esto nisu uop{te bili procesuirani,8 a ako su bi-li, nisu donosili adekvatne zakonske sankcije po~iniocima.9 Arnautskebande ka~aka nesmetano su pqa~kale i ucewivale ~itave oblasti Kosovskog

i Bitoqskog vilajeta,10 prete}i vlastima pobunom svaki put kada bi bilo po-krenuto pitawe prestanka tolerisawa herojske privrede.11 Vlasti u Kosov-skom i Bitoqskom vilajetu, suo~ene sa mogu}no{}u arnautske pobune, obi~-no bi rasturawe ka~aka ostavqale nekim budu}im ~inovnicima.

Ne nalaze}i za{tite u institucijama sistema, hri{}anima je odmeta-we u planine i osveta nad nasilnicima ponekad bio jedini mogu}i na~ino~uvawa egzistencije. Druìne hri{}anskih hajduka javqale su se u Kosov-skom i Bitoqskom vilajetu najvi{e kao direktna posledica nesnosnog sta-wa. Hajdu~ke druìne javqale su se kroz ceo 19. vek u pojedinim oblastimaStare Srbije i Makedonije, na planini Kozjaku, u Pore~u, okolini Prile-


3/14

pa i u Male{u.12 Li~na osveta je naj~e{}e bila motiv za odmetawe, a ~etova-we druìne, pored ~isto ekonomskih razloga, postavqalo je sebi za ciq daosigura rejon svog ~etovawa od ka~a~kih bandi i lokalnih zulum}ara. U tre-nucima povoqnim za otpo~iwawe borbe za oslobo|ewe od Turaka, kao u go-dinama pre, tokom i nakon srpsko-turskih ratova 18761878, ovo ~etovawedobija na svojoj nacionalno-oslobodila~koj komponenti. Hajdu~ke druì-ne postaju avangarda srpskih nacionalnih pokreta,13u istoriografiji po-znatih kao Kumanovski ustanak i Brsja~ka buna.14

Vo|e ovih hajdu~kih druìna predmet su interesovawa na{eg rada upra-vo zbog toga {to se srpsko ~etovawe koje je organizovano otpo~elo nakon1903, naslawalo na iskustvo, obi~aje i praksu prethodnog hajdu~kog ~etova-wa. Neki od najpoznatijih vojvoda srpskog pokreta, kao Micko Krsti}, Kr-sta Kova~evi} i Gligor Sokolovi}, svoju karijeru otpo~eli su kao hajduciili hajdu~ke vo|e,15 ~ime je veza izme|u ranije srpske hajdu~ije i docnijeg ~e-tovawa jo{ zna~ajnija.

Vo|a hajdu~ke druìne u Makedoniji, isto~noj Staroj Srbiji i u Bugar-skoj nije nosio titulu haramba{e, kao {to je to bio slu~aj sa severnim i za-padnim srpskim krajevima. On je u ovim krajevima nosio naziv kapetana-ka -pudana16 ili vojvode.17 Ove dve titule naizmeni~no se sre}u u usmenoj tradi-

ciji, ali je titula vojvode ipak bila prijem~ivija stanovni{tvu18

i na kra-ju preovladala u hajdu~koj i ~etni~koj nomenklaturi. Tako se Iqa Markovi}Mal{evski, Ilija Delija, Spira Golemxiojski i Micko Krsti} obi~no na-zivaju vojvodama u tradiciji i istoriografiji, iako neki od wih nisu za i-vota oslovqavani tom titulom. S druge stra ne, kada je otpo~ela srpska ~et-ni~ka akcija, neke vojvode su same sebe nazivale kapetanima, dok je druge sta-novni{tvo imenovalo tim nazivom.19 Hajdu~kim vojvodom postajalo se na dvana~ina. Osvetnik koji se obi~no istakne ubistvom poznatog zulum}ara, sam

je u planini prikupqao druìnu i postajao wen vojvoda, ili bi grupa odmet-nika, odmah po povla~ewu u goru, izabrala jednog me|u ~lanovima za vo|u.20

Re|e je barjaktar ili zastavnik, to jest u nu`di zamenik haramba{e (koji jeina~e bio obavezan ~lan svake ~ete),21 mogao pristankom haramba{e da ode-li deo ~ete i sam postane haramba{a, to jest vojvoda.22 Autoritet hajdu~kog

vojvode bio je neprikosnoven. Druìna mu je bila zakleta na vernost, pa suwegova nare|ewa morala biti prihvatana bez pogovora. On se starao o me-stu stanovawa, o kretawu i akcijama ~ete, o wenoj ishrani i o oru ju i mu-niciji svojih hajduka. Zna~ajno je i to da je imao funkciju sudije u slu~ajurazmirica u druìni.23 Sve ove kompetencije zadràle su i pro{iriledocnije vojvode Unutra{we makedonske revolucionarne organizacije VMRO-a i Srpske ~etni~ke organizacije.

Politika dobrosusedstva prema Porti, koju je Srbija vodila nakon 1878.godine, na~elno je iskqu~ivala svaku vrstu podr{ke zvani~nih srbijanskihkrugova revolucionarnim pokretima u Turskoj, pa samim tim i hajdu~kim ~e-tama koje su se obra}ale za pomo} srpskoj vladi. Ipak, rizik da hri{}anskostanovni{tvo Stare Srbije i Makedonije potpuno izgubi nadu da }e im upra-vo Srbija doneti oslobo|ewe, nametao je srpskim zvani~nicima povremenu sa-

radwu sa hajducima iz Turske.24 Povremena saradwa srpskih organa i hajdu~-kih ~eta, ako ju je uop{te u zna~ajnoj meri bilo, ipak nije mogla da omogu}ipresudan uticaj Srbije na rad i delatnost hajdu~kih ~eta u Turskoj.

Stvarawem revolucionarnih organizacija VMRO-a i Unutra{weg make-donsko-odrinskog revolucionarnog komiteta, u Solunu 1893, odnosno u Sofi-

ji 1894, ve} postoje}e hajdu~ke ~ete na terenu dobile su finansijera i sigur-nog snabdeva~a novcem, oru jem i opremom. U biti bugarske, finansirane,kontrolisane i upravqa ne iz Sofije, ove dve organizacije su se na terenu, sta-novni{tvu i borcima koji su im prilazili, predstavqale kao op{tehri-{}anske i op{teslovenske institucije.25 Istican je antiturski karakter

lini Kumanova osu|en na dva mesecazatvora. B. Peruni~i}, Zulumi,5758.

10 Prepiska, 19, 21, 23, 24, 25, 26, 69, 72.Pored pravih odmetnika, arnaut-skih ka~aka, postojao je veliki brojArnauta koji su se pqa~kama i iznu-dama, ubistvima i silovawima samopovremeno bavili. Prepiska, 1827,

3640, 6978, 100105, 136145. Radiilustracije razmere ka~a~kog nasi-qa u Kosovskom vilajetu citira}emodeo izve{taja skopskog vicekonzulaPetra Manojlovi}a iz 1887. godine:Ali istina je, da je u celome prede-lu od Pri{tine i Prizrena pa docrnogorske granice ajdukovawe i na-siqe u takvoj meri ovladalo, da ni je-dan, i slovom ni jedan dan, bez novihubistava ne prolazi. Zulumi, 57.Osionost Arnauta i{la je dotle, daje u debarskom kraju i Pore~u dola-zilo ~ak i do malih pohoda arbana-{kih pqa~ka{a na hri{}anska sela.Ruski dokumenti za Makedonija i ma-kedonskoto pra{awe (18591918),priredio A. Trajkovski, Skopje2004, br. 59, 91, 114, 115; Gra|a 43,br. 203. Na udaru arnautskih ka~a~-kih ~eta bila su ~ak i sela u Vele-{koj kazi, ispod Babune i u Prilep-skom poqu. Gra|a 42, br. 77.

11 Na poku{aj zabrane harawa hri-{}anskih sela od strane debarskogmutaserifa 1889, Arnauti su odgovo-rili plutonom iz 500 pu{aka na we-gov konak, uz izjavu: Ja kako }emo i-veti ako ne}emo ajdukovati?. Gra|a43, br. 203.

12 J. Haxi Vasiqevi}, êtni~ka ak-

cija u Staroj Srbiji i Makedoniji,Beograd 1928 (= êtni~ka akcija) 8.

13 Mora se napomenuti da su pored ~e-ta hajduka koje su koordinirale odre-de pobuwenih seqaka postojale i haj-du~ke ~ete koje su koristile oveustanke protiv Turaka kao prilikuza pqa~ku i nasiqe kako nad musli-manima, tako i nad hri{}anima. Ta-ko su se u Kumanovskom ustanku vojvo-de Nikola i Marko Sekuli~ki, nakon~i{}ewa svog hajdu~kog rejona od Tu-raka, bacili na pqa~ku imu}nijihhri{}ana i zlostavqawe svih bezrazlike. S. Simi}, Istorija kratov-ske oblasti, Beograd 1914, 173.14

V. Radovanovi}, Kozjak, Enciklope-dija SHS, 336337; J. Haxi Vasiqe-vi}, Ustanak Srba u Kumanovskoj iPalana~koj kazi u 1878. godini, Beo-grad 1906; M. I. Raki}, Nacionalnobu|ewe, Spomenica dvadesetpetogo-di{wice oslobo|ewa Ju`ne Srbije19121937, Skopqe 1937, 236237; M.Veselinovi}, Brsja~ka buna 1880. uBitoqskom vilajetu i vojvoda Mic-ko, Beograd 1906, 341.

15 S. Krakov, Plamen ~etni{tva,Beograd 1930. (= Plamen ~etni-

135Vojvode Srpske ~etni~ke organizacije 19031908.


4/14

{tva), 9397; Koxa, êtni~ki spome-nik vojvoda Micko, ivot i rad, Sko-pqe 1930, 25; Srpska revolucionarnaorganizacija, 88.

16 Naziv kapetansvakako je primqenod gr~kih klefta, ~iji se vo|a nazi-va kapetanom. M. Stojanovi}, Haj-duci i klefti u narodnom pesni-

{tvu, Beograd 1984, 6265. Kapuda-nom su vo|u hajduka nazivali Turcii Arnauti, pa je ponegde stanovni-{tvo taj naziv i u tom obliku pri-hvatalo kao svoj.

17 êtni~ka akcija, 67; R. Poplaza-rov,Ajdutskiot vojvoda Iqo Mar-kov-Male{evski, Skopje 1978, 40.Vasiqevi} i Poplazarov ne ulaze uproblematiku naziva vo|e hajdu~kedruìne ve} samo konstatuju kakosu nazivani.

18 Jedina istorijska tradicija, i tojako ìva, u Staroj Srbiji i Make-doniji, bila je srpska tradicija. Pe-

sme o vojvodi Doj~inu, Milo{u Vo-jinovi}u, Kratovcu Radowi i osta-lim epskim vojvodama bile su ~estopevane ili recitovane na sabori-ma. J. Haxi Vasiqevi}, Ju na StaraSrbija, istorijska, etnografska ipoliti~ka istraìvawa, Kwiga 1,Kumanovska oblast, Beograd 1909,352459; isti,Ju`na Stara Srbija,istorijska, etnografska i politi~-ka istraìvawa, Kwiga 2, Pre{ev-ska oblast, Beograd 1913, 236238;T. \or|evi}, Makedonija, Beograd1929, 170182. Stoga je narodna tra-dicija svakog istaknutijeg borcaprotiv Turaka nazivala vojvodom.

19 Na vizitkarti vojvode An|elkaAleksi}a, ispod imena je pisaloSrpsko-ma}edonski kapetan, Do-kumanta o spoqnoj politici Kra-qevine Srbije 19031914, I I 21,priredili Q. Aleksi}-Pejkovi} i@. Anti}, Beograd 2006 (Dokumen-ta), br. 235. Vasilija Trbi}a je sta-novni{tvo Azota nazivalo VasilKapudanom, a \or|a Risti}a kape-tan \or|e,Memoari,120,Dodatak 2,br, 109.

20 D. Popovi}, O hajducima, kwiga 1,Beograd 1930, 134, R. Poplazarov, na-vedeno delo, 21.

21 D. Popovi}, navedeno delo,137138.

22 R. Poplazarov, navedeno delo, 21;Centralni odbor Srpske ~etni~keorganizacije ponekad je po{tovaoovu hajdu~ku praksu. ête su poredvojvode imale i zastavnika, koji jepokatkad postajao vojvoda. Tako jekasnije vojvoda \or|e Risti} 1904.bio zastavnik vojvode Temeqka Bar-jaktarevi}a. Kada je \or|e Risti}1905. kao vojvoda poveo ~etu, kao we-

136 Uro{ [e{um

organizacija i kao wihov krajwi ciq dobijawe autonomije za Makedoniju iweno kona~no oslobo|ewe.26 Bugarizam, kao ideologija ~eta i organizacije

uop{te, zamenio je makedonizam nakon {to se organizacija na terenu omaso-vila.27 Ubrzo po{to su se organizacije u~vrstile, Srbi i srpstvo u Staroj Sr-biji i Makedoniji su se na{li pod udarom VMRO-a i VMORO-a.

Otpo~elo je sistematsko zlostavqawe i istrebqavawe onih Srba u Sta-roj Srbiji i Makedoniji koji nisu èleli da se odreknu srpskog imena i dase nazovu Bugarima, stupe pod duhovno okriqe Egzarhije, i prigrle bugarskunacionalnu svest kao svoju.28 Do 1902. ubijeno je od strane Bugara 43, a raweno52 srpska narodna prvaka, sve{tenika i u~iteqa.29 Broj ostalih srpskih `r-tava do 1912, po Stevanu Simi}u, pewe se na 3 000.30

Srbi, vojvode i ~etnici u ~etama VMRO-a, privu~eni pri~om o za jedni~-koj borbi, vezani zakletvom za organizaciju koja je ni{tila wihov narod, posta-li su silom prilika xelati sopstvene narodnosti. Po osnivawu Srpske ~etni~-ke organizacije, septembra 1903, Srbi, vojvode i ~etnici (zna~ajan broj biv{ihkomita VMRO-a postali su tokom vremena srpske vojvode) ulaze u Srpsku orga-nizaciju kao vojvode i stupaju u borbu protiv nekada{wih saboraca.

Prelazak Srba vojvoda VMRO-a na srpsku stranu nije uvek i{ao ni brzoni lako. Porodice nekih od wih nalazile su se ili u Bugarskoj ili su bile u

Staroj Srbiji i Makedoniji, ali svakako lako dostupne osveti bugarske orga-nizacije. Tek kada bi izvukli porodice iz Bugarskeilikada bi Srpska ~etni~-ka organizacija oja~ala i u wihovom zavi~aju, pristupali su Srpskoj organi-zaciji.31 Tako su Gligor Sokolovi}, Mihailo Josifovi} i Veqko Mandar~evi}32

napustili VMRO i postali srpske vojvode jula 1904.33 Vojvoda VMRO-a, CenaMarkovi}, tako|e je pri{ao Srpskoj organizaciji ali tek slede}e 1905. godi-ne, kao i demirhisarski vojvoda Nace Trajkovi}.34

Neuspeh Ilindanskog ustanka 1903. i turske represalije35 nakon wegovogugu{ewa, primorali su Srbe u Staroj Srbiji i Makedoniji da formiraju ~e-te kako bi se odbranili od napada osvetni~kih muslimanskih ~eta. Pasivnodràwe ~eta VMRO-a, izaziva~a nemira, tokom i nakon ustanka, izazvalo je bespogorelih srpskih ustanika, pa je na nekim mestima do{lo do wihovog suko-ba sa ~etama VMRO-a.36 Vo|stvo VMRO-a takav razvoj situacije iskoristilo je

da objavi da je izdaja Srba razlog za propast ustanka i da proglasi rat do uni-{tewa Srbima u Makedoniji. Osim pod napadom arnautskih i turskih ba{i-bozu~kih ~eta, srpska sela su se tako na{la i pod udarom ~eta VMRO-a.37

Na{av{i se izme|u ~eki}a i nakovwa, srpski seqaci u Debarskom Drm-kolu, u okolini sela Ja~inca kod Kumanova, u Vele{kom Azotu i u Pore~u,formiraju seoske ~ete u ciqu za{tite od napada Turaka, Arnauta i bugarskih,odnosno ~eta VMRO-a.38

Va`no je napomenuti da su ove ~ete nastale pre formirawa Srpske ~et-ni~ke organizacije, to jest wenog Centralnog odbora. Vojvode ovih lokalnih~eta bili su Pavle Mladenovi} iz Ja~inca i Rista Cvetkovi} iz Pore~a.Drimkolska ~eta ~ekala je domoroca \or|a Cvetkovi}a da do|e iz Beogradai preuzme vo|stvo. Glavni odbor Srpske organizacije, kada je nastao, potvr-dio je vojvodsko zvawe svoj trojici.

Teror nad Srbima u Staroj Srbiji i Makedoniji, nakon Ilindanskogustanka, okupio je u Beogradu qude nezadovoqne pasivnim dràwem zvani~neSrbije, sa idejom da formirawem jednog srpskog komiteta koji bi oda{iqao~ete za{tite srpski narod u Staroj Srbiji i Makedoniji. Sredinom septem-bra 1903, naporima Milorada Go|evca, generala Jovana Atanackovi}a, Luke]elovi}a i @ike Rafailovi}a, stvorena je Srpska ~etni~ka organizacija, iwen Glavni odbor u Beogradu, odnosno Izvr{ni odbor u Vrawu. Na osniva~-koj sednici, izme|u ostalih odluka, donet je i Statut Organizacije. Statut jepredstavqao ustav Srpske organizacije. Statutom je pored zadataka i ciqevapropisan i na~in delovawa celokupne Organizacije koja je trebalo da se iz-


5/14

gradi. Ustrojstvom me|utim, nije propisano ko postavqa vojvode i ~etovo|esrpskih ~eta.39 Vladimir Ili} je na osnovu analize prepiske Glavnog i Izvr-{nog odbora do{ao do zakqu~ka da je vojvode i ~etovo|e imenovao Glavni, doc-nije Centralni odbor.40

Ipak, Glavni odbor nije odmah po osnivawu imao dovoqno autoritetaa ni izgra|enu mreù pot~iwenih odbora i pododbora da bi mogao da ostva-ri svoje pravo da postavqa vojvode po svojoj voqi i izboru. Za vojvode prvetri srpske ~ete koje su Izvr{ni i Centralni odbor prebacili preko gra-nice od avgusta/septembra 1903. do maja 1904. godine, to jest za Slaveta Kal-drmxiju, Arsu Gavrilovi}a i An|elka Aleksi}a, u izvorima se jasno vidi dasu izabrani od strane ~etnika koje su vodili, a da ih je Odbor samo potvr-dio, to jest imenovao.41 U Pore~u, Skopskoj Crnoj Gori, Pre{evskoj i Pala-na~koj kazi i okoli ni Kumanova, gde su ~ete nastale u ciqu samoodbrane, voj-vode su birane, odnosno postavqane zavisno od lokalnih prilika. O na~i-nu izbora Spase Garde za vojvodu u okolini Krive Palanke, nema izri~itihpodataka, ali je izvesno da je vojvoda postao po voqi ~ete koja je tamo nasta-la. U Skopskoj Crnoj Gori ~etu je formirao prota Stevan Dimitrijevi}, pa

je Spasa Tanovi} postao vojvoda upravo wegovom odlukom.42 Pavle Mladeno-vi} formirao je ~etu od svojih sinova i suseda i samim tim kao organiza-

tor postao i wen vojvoda.43

Pore~ka ~eta nastala je naporima Bitoqskog od-bora, pa je Micka Krsti}a, kao vojvodu pore~kog, taj odbor i ukqu~io u Or-ganizaciju, svakako uz blagoslov Glavnog odbora.44

Dakle, vojvode srpskih ~eta, pre i nekoliko meseci nakon formirawa Sr-pske organizacije birane su kao i nekada hajdu~ke vojvode ili su ih biralipredstavnici lokalnih ~etni~kih odbora i uticajni nacionalni radnici.Glavni odbor samo je potvr|ivao izbor ~etnika, odbora i nacionalnih rad-nika, ili vojvodsko zvawe davao onome ko je sopstvenim naporima stvorio ~e-tu i bio spreman da je stavi na raspoloèwe Organizaciji. U~vr{}ivawem ipovezivawem Srpske organizacije situacija se mewa. Srpskoj organizaciji jeodlukom konferencije srpskih konzula u Turskoj, maja 1904, pod predsedni-{tvom samog kraqa Petra, stavqen na raspolagawe administrativni aparatKraqevine i wenih diplomatskih predstavni{tva u Turskoj.45 Ja~im uplivom

dràve u poslove Organizacije, autoritet Centralnog odbora je oja~ao i on jesada i zaista ~etama postavqao vojvode po svom naho|ewu, ne zavise}i vi{eod raspoloèwa ~etnika.

Do kraja 1904. godine izgra|ena je Organizacija u Pre{evskoj, Kumanov-skoj, Krivopalana~koj kazi, predelu do Krive reke u Kratovskoj kazi, u Skop-skoj Crnoj Gori, Pore~u, Prilepskom poqu i na Babuni46. Izgra|ena po uzo-ru na organizaciju VMRO-a, Srpska organizacija predstavqala je paralelnustrukturu vlasti u Turskom carstvu. Izgra|ena je hijerarhija pododbora i od-bora, od mesnog, preko odbora na nivou kaze i vilajeta. Svako organizovano se-lo imalo je tajnu mesnu ~etu, pa tako i seoskog vojvodu. Rejonske ~ete i rejon-ske vojvode imale su funkciju izvr{ne vlasti odbora,47 pa je pri izboru re-

jonskog vojvode, kao li~nosti koja je u stalnom neposrednom kontaktu sa sta-novni{tvom, bilo neophodno biti obazriv. U prole}e 1905. uspostavqeni su

gorski {tabovi, za isto~no i zapadno Povardarje, na Kozjaku i u Pore~u, re-jonske vojvode do{le su time pod komandu {efova gorskih {tabova i time jepored odbora stvorena jo{ jedna va`na institucija revolucionarne vlasti naterenu koja je za zadatak imala da koordinira akcije rejonskih vojvoda.48

[to se ti~e {efova gorskih {tabova, oni nisu od strane Odbora, a sa ret-kim izuzecima ni od stanovni{tva, smatrani vojvodama. [efove gorskih{tabova stanovni{tvo je nazivalo goleomitima ili oficirotima. Organi-zacija je, iako nezvani~no, smatrala vojvodom samo zastupnika {efa {taba Vo-

jina Popovi}a Vuka, jer je pre nego {to je preuzeo {tab, bio ~etovo|a. Ististav prema wemu delilo je i stanovni{tvo.49

govog zastavnika sre}emo potowegvojvodu Tomu Krsti}a. Dodatak 1,br. 178, Narodna enciklopedija srp-sko-hrvatsko-slovena~ka IV, 156 (=Enciklopedija SHS).

23 D. Popovi}, navedeno delo,133134.

24 Srpska vlada je u posledwoj ~etvr-tini 19. veka od strane pobuweni~-kih druìna ~esto bila pozivana dapomogne oruànu borbu protiv Tu-raka. esto, ali ne i uvek, ona je osta-vqala hajdu~ke druìne bez pozitiv-nog odgovora. Gra|a 42, br. 122; B.Peruni~i}, Pisma srpskih konzulaiz Pri{tine 18901900, Beograd1985, br. 33. Srpska vlada nije uvekostajala gluva na molbe hajduka, takoje 1886. godine zabeleèno davawenov~ane pomo}i jednoj hajdu~koj ~e-ti. Novac joj je uru~io ni{ki na~el-nik Rista Bademli} sa znawem pred-sednika Vlade. Bademli} tada pi{eGara{aninu da nije im ni{ta datomesecima, iz ~ega proizlazi da je~eta finansirana i pre ovog kon-kretnog slu~aja, i to sa znawem samogpredsednika Vlade. Gra|a 42, br. 9.

25 Srpska ~etni~ka akcija, 14. Obeorganizacije imale su iste metode ifinansijera u bugarskoj vladi. Raz-lika me|u wima je bila u tome {toje VMRO hteo nakon uspeha ustankada ostvari prvo autonomiju Make-donije pa onda da sprovede wenopripajawe Bugarskoj, dok je VMOKbio za neposredno pripajawe. êt-ni~ki pokret, 25.

26

Plamen ~etni{tva, 57.27 êtni~ki pokret, 25.

28 Srpska ~etni~ka akcija, 15, Pla-men ~etni{tva, 49.

29 êtni~ka akcija, 14.

30 ASANU, Istorijska zbirka, br.13315, zaostav{tina Stevana Simi-}a, S. Simi},Jedno krupno pitaweili kako Srbijanci gledaju na Ma}e-donce.

31 Gligor Sokolovi} prebacio jesvoju porodicu u Srbiju, dok je voj-

voda Jovan Dolga~, najpre uz pomo}srpskog poslanstva u Sofiji preba-cio svoje sinove u Kraqevinu, a teknakon toga postao vojvoda, iako je iranije ~etovao kao srpski ~etnik.Memoari, 117,Dodatak 1, 381.

32 Veqko Mandar~evi} pri{ao je no-vonastaloj Srpskoj organizaciji ponalogu VMRO-a, sa ciqem da satre po-verenu mu ~etu ~im do|e na teren, {toje i u~inio. Veqko Mandar~evi} sto-ga se u ovom radu ne}e tretirati kao



6/14

srpski vojvoda iako je u prvom trenut-ku za vojvodu priznat od strane Orga-nizacije. Memoari, 41.

33Dodatak 1, br. 36.

34Dodatak 1, br. 457, EnciklopedijaSHS 2, 680, Enciklopedija SHS 4,578.

35 Ruski dokumenti za Makedonija imakedonskoto pra{awe (18591918),priredio A. Trajkovski, Skopje2004, br. 105, 106, 107, 112, 114, 115.

36 Plamen ~etni{tva, 8385.

37 Neposredno nakon Ilindanskogustanka ubijeno je 19 i raweno 3 u~i-teqa, sve{tenika i narodnih prva-ka.Memoari, 30.

38 A. Krsti}, Na{a ~etni~ka akcija uDrimkolu, Ju`ni pregled 67, Sko-pqe 1930, 283285; Plamen ~etni-{tva, 50; J. M. Jovanovi},Ju`na Sr-bija od 18 veka do oslobo|ewa, 157158(=Ju na Srbija). Mora se napomenu-ti da je ~eta Riste Cvetkovi}a u Po-re~ dospela iz Srbije jula 1903. To nebi trebalo da ospori wen odbrambe-ni karakter i wenu samoniklost.Najverovatnije je da je to bila stara~eta, mogu}e i ~eta VMRO-a, koja je uBeogradu bila na odmoru.Dodatak 1,br. 11.

39 Srpska revolucionarna organiza-cija, 5359, Plamen ~etni{tva,8182,Dodatak 1, br. 13.

40 Srpska ~etni~ka akcija, 51. Treba

imati na umu da je prepiska sa~uva-na tek po~ev{i od jula 1905. godine,i da navedeni zakqu~ak moè da seuzme kao definitivan samo za pe-riod nakon jula 1905. godine.

41 Srpska revolucionarna organiza-cija, 134136, Plamen ~etni{tva,8081, 8789, 137141; K. Pe}anac,êtni~ka akcija, Beograd 1930,1618, 36; Srpska ~etni~ka akcija,36 i 40.

42 Plamen ~etni{tva, 150153.

43 Ju`na Srbija, 158; EnciklopedijaSHS2, 856857. Porodi~no odme-

tawe Pavla Mladenovi}a ukazuje na,jo{ jednu sli~nost izme|u hajduka i~etnika. Treba se samo setiti Sta-rine Novaka i wegove ~ete. D. Popo-vi}, navedeno delo, 129.

44 Situacija sa Mickom Krsti}em jespecifi~na: smatralo se da on nika-da nije prestao da bude vojvoda jo{od 1880, tako da wegovu titulu nijebilo ni potrebno potvr|ivati.

45Dokumenti 12, br. 235.

138 Uro{ [e{um

Ni novo preustrojstvo Organizacije iz jula 1905, odnosno Pravila taj-nog udruèwa Srpska Odbrana,50 kao ni statut iz 1903. nisu kodifikova-li pravo Centralnog odbora da postavqa vojvode. Takva praksa se uobi~aji-la i izgleda da nije postojala potreba da se to nepisano pravilo i zapi{e.Tek decembra godine 1907. Centralni odbor se odri~e svog prava na izbori imenovawe vojvoda u korist Izvr{nog odbora, a po savetu Skopskog odbo-ra. Motiv za taj korak Odbor je pravdao boqom upu}eno{}u Izvr{nog od-bora i pretrpano{}u poslovima Organizacije.51 Vrawski Izvr{ni odborbio je u neposrednom kontaktu sa vojvodama i preko gorskih {tabova nadzi-rao wegov rad. Budu}i da su aktivnosti vojvode u poslovima Organizacije bi-le raznovrsne, ova odluka se moè okarakterisati kao vaqana.

Funkcija vo|e naoruàne ~ete nije bila i jedina funkcija rejonskog voj-vode koga je postavqao Centralni odbor u Beogradu.52 Budu}i da je srpsko ~e-tovawe u osnovi za svoj ciq imalo odbranu srpskih krajeva od bugarskih iarnautskih ~eta, i da je ~etni~ka borba imala za ciq da stvori organizova-nu odbranu, vojvoda je pored vo|e ~ete morao da bude i gorski obor knez svogrejona. Wegovom starawu bili su povereni mnogi segmenti dru{tvenog ì-vota oblasti u kojoj je delovao. U okviru svoje ~ete vojvoda je na terenu pred-stavqao vlast sa autoritetom koji pod pretwom smrtne kazne nije smeo bi-

ti doveden u pitawe. Odlu~ivao je o kretawu ~ete, nosio ~etnu blagajnu, sta-rao se o ode}i, hrani, higijeni i zdravqu svojih ~etnika.53 U wegovoj li~no-sti bio je oli~en ~etni sud, koji je sluìo i kao apelacija na odluke mesnihodbora u sporovima stanovnika organizovanih sela. Crkveno-prosvetne ak-tivnosti bile su tako|e deo wegovog posla. Donosio je iz Srbije ili priku-pqao novac za izgradwu ili opravku {kola i crkava.54 Darivao je pismenimseqacima kwige,55 dok je nepismenima ponekad i ~itao.56 Neki od vojvoda bi-li su u~iteqi pre odmetawa u ~ete, pa stoga ova pojava ne treba da ~udi. I sa-nitetska slu`ba ulazila je u okvir wegovih du`nosti. Seqacima su davanilekovi nameweni ~etnicima kada je to bilo nu`no.57 Trebalo je da vojvode bu-du ~uvari i ekonomskog statusa stanovni{tva rejona u kome su ~etovali. Voj-vode su bile zaduène i za razrezivawe ~etni~kog poreza u svom rejonu. Mo-ra se napomenuti da je ta praksa, iako se ~esto primewivala, u su{tini pred-

stavqala vanrednu meru ili ~in zloupotrebe.58

Vojvode su {titile stanov-ni{tvo od globqewa Arnauta i Turaka. Tako je vojvoda Rista iz Devi~a za-branio 1904. da iko pla}a globe koje je siloviti Arnaut u Pore~u propisi-vao.59 Vojvode su se starale i o moralu, kako svojih ~etnika, tako i stanovni-{tva. Vojvoda Petko Ili} propisao je pravilo da se svaka èna koja bude si-lovana kazni sa 25 batina, zajedno sa svim svojim mu{kim uku}anima. Ta su-rova, i mora se re}i, nepravedna kazna trebalo je da motivi{e stanovnikeda se posvete danono}nom ~uvawu svoje ènske ~eqadi od napada Bugara{a iArnauta.60 Vojvoda Spasa Garda je ~uvaju}i moral svog rejona uzeo na odgovor-nost sve{tenika koji je ven~avao maloletnike, iako su i sve{tenikovagre{ka i Gardina intervencija bili u nadle`nosti mitropolita.61

Kada se imaju na umu ovako {iroka ovla{}ewa srpskih vojvoda, jasnoje da je uspeh Srpske organizacije ~esto zavisio samo od li~nosti pojedi-

nih vojvoda, pa se pri izboru li~nosti za vojvodsku funkciju strogo mora-lo voditi ra~una.

Pri otpo~iwawu srpske ~etni~ke akcije prisutna je eqa Centralnogodbora da na ~elo srpskih ~eta postavi srpske oficire, podoficire i àn-dare, kao qude vi~ne vo|ewu vojnih jedinica i sposobne da zavedu discipli-nu me|u ~etnicima.62 Ogled sa vojnim licima se ipak pokazao neuspe{nim.Ve} od jeseni 1904. Odbor, suo~en sa otporom ~etnika i stanovni{tva, me-wa praksu i otpo~iwe sa postavqawem vojvoda domorodaca seqaka i zana-tlija,63 kojima su obi~no bili pridodavani srpski oficiri i podofici-ri kao neka vrsta ~etnog {taba.64 Svesni da vojvoda treba da bude ~ovek od


7/14

ugleda koji bi zakratko mogao da stekne simpatije stanovni{tva, a da po-red hrabrosti poseduje i izvesne karakteri stike narodnog vo|e i diploma-te, vo|i Centralnog odbora od jeseni 1904. do leta 1905. {aqu kao vojvodena teren ~ak petoricu u~iteqa Rada Radivojevi}a, Doksima Mihailovi}a,Jovana Babunskog, Jovana Dovezenskog i Lazara Kujunxi}a.65 Susrev{i se naterenu sa vojvodama koji su ve} imali svoje ~ete, a dolaze}i u dru{tvu sa voj-vodama iskusnim ~etnicima ili srpskim oficirima, u~iteqi vojvode suse brzo sna{li na terenu na poslovima borbe i organizacije.66

Zbog pogibije vojvoda, wihove smene usled nesposobnosti ili zloupo-treba, ili jednostavno potreba za ve}im brojem ~eta u odre|enom trenut-ku, otvarala se mogu}nost qudima u okviru Organizacije da do|u do vojvod-skog poloàja. Vojvode su regrutovane iz redova starih, iskusnih ~etnika,putovo|a, ili ~lanova spoqne ili unutra{we organizacije (Organizaci-

je u Srbiji i na terenu).67 Vaqa pritom napomenuti da su postojali krite-rijumi pri izboru srpskih vojvoda. Obi~no se vodilo ra~una o poreklu voj-vode, to jest teìlo se da budu}i vo|a ~ete bude postavqen kao vojvoda uoblasti iz koje poti~e, da u woj uìva ugled,68 i da hrabro{}u ili ugledomsvog zanimawa, imponuje stanovni{tvu oblasti u koju je raspore|en.69 Na-àlost, neodlo`nost potrebe, slaba ponuda kandidata, ili specifi~na na-

mena odre|enog vojvode, ponekad je Organizaciji nametala da se pri izbo-ru vojvode opredeli za nepodesne li~nosti. Tako je raàlovani vojvoda Te-meqko Barjaktarevi} postavqen 1907. za vojvodu Tavorske ~ete,70 a iz Or-ganizacije iskqu~eni \ura Ivani{evi} postavqen je 1906. za vojvodu Ma-le{ke ~ete.71 Nasilni biv{i {vercer Jovan Dolga~ postao je vojvoda u Po-re~u zahvaquju}i upravo ve{tini preno{ewa oru ja i svojim ranijimvezama sa arnautskim ka~acima, koje je kao vojvoda, po svoj prilici, tre-balo da uni{tava.72

Nu`no je re}i ne{to i o razli~itim kriterijumima Organizacije priizboru vojvoda u zapadnom i isto~nom Povardarju. U zapadnom Povardarju, ve-rovatno zbog te{ko}e prebacivawa ~eta preko Vardara, upra`wena vojvodskamesta popuwavali su, sa izuzetkom Slavonca Vasilija Trbi}a i Beranca RadaRadivojevi}a, obi~no iskusni ~etnici domoroci, tako da sa te strane Varda-

ra nije zabeleèn ni jedan srpski oficir ili podoficir vojvoda, pa ~ak nijedan Srbijanac vojvoda. Osim trojice u~iteqa, Doksima Mihailovi}a, RadaRadivojevi}a i Jovana Babunskog, i raskalu|era Vasilija Trbi}a, sve ostalevojvode bile su pre odmetawa zanatlije-pe~albari ili seqaci.

U isto~nom Povardarju, nadomak srpske granice, nasuprot tome, prime-tan je zna~ajan broj srpskih podoficira i oficira-vojvoda, {to se jasno vi-di u Tabeli 1. Ostale vojvode u isto~nom Povardarju bili su, kao i sa drugestrane Vardara, stari ~etnici, putovo|e ili kod turskih vlasti kompromi-tovane vojvode seoskih ~eta,73 po profesiji mahom seqaci. Iako su dva podo-ficira-vojvode, Vladimir Kova~evi} i \ura Ivani{evi}, bahatim pona{a-wem upropastili dve ~ete, na Tabanovcu 1905. i u Male{u 1906,74 ve} sredinom1906. ponovo je primetna te`wa Centralnog odbora da u isto~nom Povardar-

ju postavi oficire i podoficire za vojvode. Te`wu Odbora omela je, me|u-

tim, nedoraslost oficira-vojvoda zadatku koji je pred wih postavqen, pa jeOrganizacija bila primorana da sa terena povu~e, u svakom pogledu nezdovo-qavaju}e, vojvode-oficire \or|a Sokolovi}a i Sekulu Vlahovi}a.75 Wihovomesto, suprotno namerama Odbora, zauzeli su domoroci Krsta Kova~evi} i do-tada{we vo|e krstare}ih odeqewa Serafim Smiqanac, Ditko Aleksi}, San-de Arsi} i Ja}im Pavlovi}.76

Razdor u redovima Skopskog odbora, krajem 1907. i u prvih nekoliko me-seci 1908, doveo je do razdora i me|u ~etni~kim vojvodama. Vojvode SerafimSmiqanac, Denko Boìnovi} i Milan Palanka otkazali su februara 1908. po-slu{nost {tabu i po~eli da deluju na svoju ruku. Na teren je zato poslat novi

46Dodatak 1, br. 239. Nu`no je napo-menuti da je navedeni dokument izjuna 1905, ali po{to sumira uspehe\or|a Risti}a, koji su nakon elo-peka (april) zbog turskih poterabili retki, moè se uzeti kao pre-gled postignutih uspeha u aprilu.Do februara 1905. u Pore~u je Buga-rima ostalo samo selo Lokvica. NaBabuni i u Prilepskom poqu 13 se-la bilo je javno u Srpskoj organiza-ciji, 23 sela o~ekivala su jo{ srp-skih ~eta da se potpuno odvoje odBugara, a tajno su bila u Organiza-ciji, primala i snabdevala srpske~ete. Dodatak 1, br. 120, 121, 136.

47Ju`na Srbija, 160164.

48 Srpska ~etni~ka akcija,4952. Odkraja 1906. godine {efovi gorskih{tabova imali su pravo da izme|u

svojih ~etnika postavqaju ~etovo|e,uz naknadno traèwe potvrde odstrane Centralnog odbora.Dodatak2. Zapisnici sednica Poslovnog iIzvr{nog odbora u Beogradu 16/29.11. 1905. do 22. 12 1906/ 4.1. 1907, 663.

49 Posthumno priznawe vojvodstvadobili su prvi {ef {taba na Kozja-ku, Aksentije Bacetovi}, potporu~-nici Brana Jovanovi} i BogdanHajnc. Pogibije prvog kao ~etovo|ena Petraqici i druge dvojice kaokomandanata ~etnih odeqewa na Be-qakovcu, doprinelesu tome da u jav-nosti i ~etni~koj tradiciji onibudu zapam}eni kao vojvode, iako ih

Odbor kao takve nikada za ìvotanije priznao. Dodatak 1, br. 253,254, 257, 262. U izve{tajima iz vre-mena pogibije, ova trojica se ne na-zivaju vojvodama, me|utim 23 godi-ne kasnije u odrednicama Enciklo-pedije SHSsva trojica nose vojvod-ske titule. Enciklopedija SHS 2,161, Enciklopedija SHS 2, 818, Enci-klopedija SHS 4, 773. U ovom raduBacetovi}a, Jovanovi}a i Hajncane}emo tretirati kao srpske ~et-ni~ke vojvode.

50Ju`na Srbija, 160164.


52 Srpska ~etni~ka akcija, 51.


54 Srpska revolucionarna organiza-cija, 116,Dodatak 1, br. 160, 187.

55Dodatak 1, br. 183, 160, 177, 186. Upitawu su naj~e{}e bile zbirke na-rodnih epskih pesama.

56 Krv ~etnika, 1415.



8/14

57 Dodatak 1, br. 139, 183. Gorski{tab je ~ak trebovao Pelagi}evogNarodnog u~iteqa za potrebe upo-znavawa stanovni{tva sa iskustvi-ma narodne medicine.

58 Razrezivawe poreza u Pore~u i naBabuni bila je neophodna mera upra-vqena u ciqu {to hitnijeg naoru-àvawa srpskih sela. Vi{estrukorazrezivawe poreza u Kumanovskoji Pre{evskoj kazi posledica jegramzivosti vojvoda Riste Kova~e-vi}a i Van|ela Dimitrijevi}a.Do-datak 1, br. 71, 139.


60 P. @. Ili}, Vojvoda Petko Ili},Ju`ni pregled, 67, Beograd 1930, 335.


62 U jesen 1904. odaslate su ~ete podvo|stvom narednika Jovana Proti-}a, Alekse Komneni}a i Jovana Pe-{i}a i poru~nika Aleksandra Si-mi}a. Samo je Pe{i} ostao na tere-nu kao vojvoda, dok su ostala trojicaubrzo povu~ena sa terena.Dodatak 1,br. 46. i 60. K. Pe}anac, navedenodelo, 5657.

63 Budu}i goleomit Ilija Jovanovi}formulisao je to nastojawe, prole-}a 1905. godine: Mi (Srbijanci) nemoèmo voditi ovaj narod, wega mo-

ra da vode qudi iz wegove sredine ami mu moèmo pomo}i mnogo mo-ralno pridràti ga da ne malak{e idolaskom na{im osnaìti Do-datak 1, br. 155.

64 Ilija Jovanovi} je januara 1905.traìo {to vi{e oficira i podo-ficira za ~etne {above, budu}i dapopularne narodne vojvode nisu po-znavale taktiku i strategiju.Doda-tak 1, br. 139.

65Dodatak 1, br. 74, 147, 149, 172.

66 U isto~nom Povardarju je u~iteqJovan Dovezenski, ve} tokom jeseni

1904. postao najzna~ajniji vojvoda,~iji su autoritet priznavale sveostale vojvode, Van|el Dimitrije-vi}, Temeqko Barjaktarevi}, KrstaKova~evi}, Pavle Mladenovi}, Spa-sa Garda i \or|e Risti}.Dodatak 1,br. 76, 94, 107. Budu}i da u zapadnomPovardarju nije bilo u~iteqa vojvo-da, a da je rejon delovawa Organiza-cije bio {iri nego s leve straneVardara i da su na terenu bili pri-sutni samo Micko Krsti}, GligorSokolovi}, Rista Cvetkovi} i

140 Uro{ [e{um


9/14

{ef {taba Alimpije Marjanovi}, da uvede red i zameni neposlu{ne vojvode.77

Upla{ena pogubno{}u posledica koje je nosila pobuna vojvoda domorodaca, Or-ganizacija je preko Marjanovi}a i predsednika Skopskog odbora Bogdana Raden -kovi}a ponovo po~ela da sprovodi u delo staru nameru i da za vojvode odre|ujesrpske oficire.78 Oficiri su bili lako smewivi, dok je pobuna vojvode domo-roca mogla da odvoji nekoliko sela pa i ~itave oblasti iz Srpske organizaci-

je. Alimpije Marjanovi} i Bogdan Radenkovi} poduzeli su, pored smene vojvo-da, i reorganizaciju celokupnog sistema funkcionisawa Srpske ~etni~ke or-ganizacije s leve strane Vardara, ali je wihove napore prekinuo Hurijet, jula1908. godine.79

Iako su nominalno sve vojvode Srpske ~etni~ke organizacije bile jed-nake po svom statusu u okviru pokreta, u stvarnosti su u okviru Organiza-cije postojale velike i mawe vojvode. Naime, ubrzo po otpo~iwawu ak-cije, ugledom, autoritetom i hrabro{}u istakao se mali broj vojvoda koje jeCentralni odbor sa razlogom smatrao stubovima Organizacije na terenu, i

u skladu sa tom ~iwenicom saobraàvao svoj odnos prema wima. Tako su sevrlo brzo, izme|u ostalih vojvoda Srpske organizacije, istakli u isto~nomPovardarju \or|e Risti} i Petko Ili} i Gligor Sokolovi} i Jovan Babun-ski u zapadnom Povardarju.

Podnarednik \or|e Risti} u~e{}e u ~etni~koj akciji otpo~eo je jo{ 1904.kao ~etnik vojvode dovezenskog, ubrzo je postao zastavnik u ~eti Temeqka Bar-jaktarevi}a, a vojvoda Krivopalana~kog rejona je postao ve} 1905. godine.80 Ve}slede}e 1906. u Kumanovskoj i Palana~koj kazi se smatralo da od wegovog borav-ka na terenu zavisi ~vrstina Srpske organizacije i pacifizam Bugara{a i wi-hovih ~eta. Zahvaquju}i svojoj smelosti, lukavosti i obi~aju da poput Harunaal Ra{ida, preru{en i bez pratwe, luta po atarima srpskih i bugara{kih se-la ubrzo je postao polumitska li~nost u predstavama seqaka Palana~ke kaze.81

Me|utim strogost prema ~etnicima, razmetqivost i veze sa ènama na tere-nu, uza svu popularnost koju je imao, izazvali su bes i zavist {efa {taba Mi-haila Risti}a. Po svoj prilici je upravo {ef, koriste}i mrzost pot~iwenihmu ~etnika, zbog stroge discipline, pobunio iste protiv wega i zahtevao odCentralnog odbora, da se zbog raznih, skoro nemogu}ih zlo~ina koje mu je pri-

pisao, kazni smr}u. \or|e Risti} je izbegao smrt, ali je doìveo raàlovawei internaciju krajem 1907. godine.82

Mesto najpopularnijeg vojvode zauzeo je Petko Ili}, tako|e biv{i ~et-nik, koji je vojvoda postao tek krajem 1906. godine.83 Skroman, hrabar i dobarorganizator, vojvoda Petko je uìvao po{tovawe i qubav stanovni{tva,Odbora pa ~ak i uvaàvawe turskih ~inovnika. Stanovni{tvo je jedino we-ga, od svih vojvoda, oslovqavalo sa Gospodine vojvodo a zbog lepote i sti-dqivosti, me|u sobom ga je nazivalo nadimkom Moma vojvoda84. Prilikompredaje komitskih ~eta u Turskoj nakon Hurijeta, u avgustu 1908. Petko Ili}predstavqen je turskim vlastima, od strane srpskog konzula u Skopqu @ivo-

jina Balugxi}a, kao {ef svih srpskih prekovardarskih ~eta, iako je bio sa-mo vojvoda Skopsko-crnogorske ~ete.85 îwenica da turske vlasti nisu pra-vile pitawe oko toga da li je Petko Ili} {ef {taba ili nije, a da Bugarski

komitet, svakako upoznat sa hijerarhijom Srpske organizacije, nije ni poku-{ao da raskrinka iskaz skopskog konzula, dovoqno svedo~i o vrednosti i po-pularnosti vojvode Ili}a.

Vojvoda Gligor Sokolovi} bio je neosporno hrabar i dobar organizator,ali skromnost svakako nije bila wegova vrlina. Stanovni{tvo Prilepskogpoqa smatralo je da samo on moè da ga za{titi od ka~aka i bugara{kih ~e-ta, a sve vojvode slagale su se u tome da srpsko ~etovawe s desne strane Var-dara moè imati uspeha samo ako je Sokolovi} prisutan na terenu.86 Svestan~iwenice da Organizacija wegovoj popu larnosti iz hajdu~kih i dana ~eto-vawa u VMRO-u ima da zahvali za svoj uspeh s desne strane Vardara, Gligor

Trenko Rujanovi}, Organizacija je~etvoricu u~iteqa: Babunskog, Ku-junxi}a, Mihailovi}a i Radivoje-vi}a, poslala u te krajeve u dru{tvusa Stevanom Nedi}em, SavatijemMilo{evi}em i Sretenom Rajko-vi}em.Dodatak 1, br. 58, 156, 170,172, 194, 205.

67

Mahom su sve vojvode nakon 1905.bili biv{i ~etnici koji su se ista-kli u borbama. U spiskovima ~etni-ka pojedinih ~eta 1904. prisutna suimena budu}ih vojvoda. Tako su u ~e-ti Jovana Dovezenskog novembra1904. prisutni kao ~etnici ~ak tro-jica budu}ih vojvoda: Petko Ili},Krsta Kova~evi} i Kosta Pe}anac.Dodatak 1, br. 74. Putovo|e su tako-|e mogle da postanu vojvode, kao {toje slu~aj sa Vasilijem Trbi}em, Ri-stom Kova~evi}em i Tomom Krsti-}em. Plamen ~etni{tva, 136, Me-moari, 35. [ef tajne policije Orga-nizacije Atanasije Sredojevi} ta-ko|e je bio vojvoda i kao takav se

potpisao na jednoj predstavci uzostale vojvode 1906. godine. Doda-tak 2, br. 156.

68 Ilustrativno je propratno obja-{wewe Centralnog odbora u vezisa izborom \or|a Sokolovi}a zavojvodu: Stoga {to je jedan od naj-starijih i najboqih ~etnika, {toje iz kraja u koji (Odbor) ga {aqe,{to dobro poznaje mesto i prilikeu kojima ima sa ~etom da radi.Do-datak 1, br. 455.

69 Ugled zanimawa i li~na hrabrostbili su presudni pri izboru ki~ev-skog vojvode popa Bogdana Maksimo-

vi}a i Micka Krsti}a u Pore~u. Pr-vi je kao sve{tenik posedovao izve-stan uticaj u zavi~aju, dok je drugibio sinonim hrabrosti i nepokole-bqivosti. Dodatak 1, 397, Koxa,êtni~ki spomenik, vojvoda Mickoìvot i rad, Skopqe 1930, 41.


71Dodatak 2. Zapisnici sednica Po-slovnog i Izvr{nog odbora u Beogra-du 16/29. 11. 1905. do 22. 12. 1906 / 4.1.1907, 596.72 Plamen ~etni{tva, 197198;Do-datak 1, br. 403;Dodatak 3, br. 307.

73 Vojvoda Denko Boìnovi} pre ne-go {to je postao vojvoda bio je voj-voda seoske ~ete Starog Nagori~ena,ali se u jednom sudaru sa turskomvojskom kompromitovao i bio pri-moran da se potpuno odmetne.Doda-tak 2, br. 187.

74 Dodatak 1, br. 156, 157, 159, 160,161, 200, 210;Dodatak 2, br. 89.

75 Obojica su smewe ni zbog nedisci-pline i intriga.Dodatak 2, br. 68;



10/14

Dodatak 3, br. 140.


77 Srpska ~etni~ka akcija, 131133.Detaqnije o razdoru u Organizaci-ji u rejonu Skopskog konzulata vide-ti B. Vu~eti}, Bogdan Radenkovi},

Beograd 2006, rukopis magistarskograda, 95100.

78 Deficit u li~nostima pogodnimda preuzmu vojvodstvo bio je velikiproblem Organizacije u isto~nomPovardarju februara 1908. Od deset~eta, {est nije imalo vojvodu. Bog-dan Radenkovi} traìo je da se u Sr-biji na|e pet pogodnih oficira ilipodoficira da preuzmu ~ete, dok jesamo jednog domoroca imao u vidukao budu}eg vojvodu. AS, MID, PPO,1908, red 59, B. Radenkovi} Skop-skom konzulatu, Skopqe, 9/2. 2. 1908.

79 Srpska ~etni~ka akcija, isto.

80Dodatak 1, br. 74 i 107. Novembra1904. \or|e Risti} je bio obi~an~etnik, a ve} januara 1905. postao jevojvoda. Enciklopedija SHS, 156.

81Dodatak 2, br. 109, 195. Za \or|a sui srpski i bugara{ki seqaci u oko-lini Krive Palanke govorili sa po-nosom ili strepwom: Kapetan \or-|e kude go ne seje{ tuj }e nikne.Do-datak 2, br. 109.

82 \or|e Risti} interniran je u Sr-biju, u Poàrevac, i tamo je ostao dopredaje ~eta jula 1908.Dodatak 2, br.32, 112, 133, 144,Dodatak 3, br. 28.

83 Petko Ili} bio je ~etnik jo{ od1904. godine. êtovao je u ~etamaVeqka Mandar~evi}a, An|ela \or-|evi}a i Jovana Dovezenskog. Dva pu-ta je preìveo potpuno uni{tewesvojih ~eta. Memoari, 41; Plamen~etni{tva, 231234. Kada je postaovojvoda novembra 1906, za rejon mu jeodre|ena Skopska Crna Gora.Doda-tak 2, br. 213.

84 P. @. Ili}, Vojvoda Petko Ili},Ju`ni pregled 67, Beograd 1930,334342.85 AS, MID, PP, 1908, red 711, f V,@. Balugxi} MID, pp br. 4123,

Skopqe 19. 7 / 1. 8. 1908.

86Dodatak 2, br. 32, 112, 133, 144,Do-datak 3, br. 28.

87Memoari, 6970.

88Dodatak 2, br. 245;Dodatak 3, br.154.



142 Uro{ [e{um

Sokolovi} je, budu}i sujetan, ~esto Centralnom odboru diktirao posta-vqawe vojvoda u okruèwu svog rejona, a kada je napu{tao teren, ostavqao jevojvodu-zamenika, iako na to nije imao prava.87 Vojvoda Gligor je teìo po-stavqewu nemarkantnih li~nosti za vojvode u rejonu u kome je ~etovao. Or-ganizacija, budu}i svesna wegovog zna~aja, bila je primorana ne samo da to-leri{e, ve} i da ide naruku wegovom jako izraènom slavoqubqu. Gligoro-va netrpeqivost prema drugim vojvodama koje su pretile da dosegnu wegovrang, naterala je Organizaciju da povu~e sa terena vojvodu Trenka Rujanovi-}a i da uzme u razmatrawe smewivawe ina~e vrlo vaqanog vojvode StevanaNedi}a.88 [efovi gorskih {tabova nisu posedovali autoritet koji je samoGligor uìvao na terenu, dok, s druge strane, vojvoda Sokolovi} nije bio vo-qan da im bude od koristi u sticawu popularnosti i zavo|ewu discpline.Ne samo da nije pomagao {efovima pri zavo|u hijerarhije, nego ni sam ni-

je trpeo autoritet i kontrolu istih tih {efova.89 Skopski odbor, svestanGligorove arogancije, u jednom pismu, 22. juna 1907, izri~ito je zahtevao dase u Pore~ ne {aqe novi {ef, ili ako se po{aqe, da se po{aqe sa ~etom daimponuje Gligoru.90 Popularnost i sujeta vojvode Gligora, kao i nepopular-nost {efova, rezultirali su time da ovaj doista hrabar ~etovo|a, ali isto-vremeno ~ovek bez ikakvog obrazovawa i poznavawa vojne taktike, postane

{ef {taba zapadnog Povardarja.91

Jovan Babunski, u~iteq iz Vele{kog Rudara i vojvoda od 1905. nije poga-|ao sujetu vojvode Gligora, budu}i da nije posedovao sklonost ka isticawu ni-ti je bio imalo razmetqiv. Pobednik u svim okr{ajima sa ~etama VMRO-a92,a u odnosu na ostale vojvode zavidno obrazovan, on je u Gligorovo ime vr{iodu`nosti {efa {taba,93 budu}i da je Gligor Sokolovi} o~igledno smatrao damu je taj posao suvi{an. [efovsko dostojanstvo izgleda da je Gligoru Soko-lovi}u bilo va`nije od komandne odgovornosti. Briga Jovana Babunskog o ~et-nicima i li~na hrabrost koju je ispoqio u borbama, doneli su mu ugled u Or-ganizaciji, koja ga je, kao i Gligora Sokolovi}a, smatrala nezamenqivim.94

Na po~etku ~etni~ke akcije srpskim vojvodama, kao u ostalom ni ~etni-cima, nije odre|ena fiksna plata ve} su darovani pove}om sumom novca prislawu iz Srbije. Taj novac o~igledno nije bio zami{qen kao plata ~etovo|e,

ve} je bio predvi|en da zadovoqi potrebe za hranom i opremom ~ete na tere-nu.95 Izvesno da su vojvode, za vreme trajawa ovakve prakse, budu}i da je u wi-hovoj nadle`nosti bila ~etna blagajna, odvajali od ukupnog ~etnog novcaonoliko koliko su smatrali da im kao vojvodama pripada. Od trenutka kada

je Kraqevina Srbija po~ela iz buxeta da finansira srpsko ~etovawe, to jestod kraja jula 1904,96 ovakav na~in snabdevawa ~eta prestaje. Od jeseni 1904. no-vac za ~ete nije vi{e u velikim sumama davan vojvodama pri prelasku ~eta, ve}su, po potrebi, novac iz Srbije na teren donosili kuriri.97 Osim novca za ~et-ne potrebe ve}ina vojvoda nije dobijala novac od Organizacije u vidu plate.Tako je tokom revizije ~eta u martu 1905. poru~nik Ilija Jovanovi}, uo~io dase odanost odre|enih ~etovo|a pla}a redovnim darom98, dok drugi za svojapregnu}a nisu dobijali ni{ta. Smatraju}i da je takvo stawe stvari fatalnopo slogu i disciplinu, revizor srpskih ~eta zahtevao je da se ~etnicima, pu-

tovo|ama i vojvodama odredi redovna nagrada, bar u visini nadnice.99 Razlo-`no rezonovawe Ilije P~iwskog sprovedeno je u delo najkasnije krajem maja1905. godine. Po~etkom juna meseca iste godine Aksentije Bacetovi} ve} spo-miwe rashod za plate vojvoda, dodu{e samo s leve strane Vardara,100 ali je iz-vesno da su ve} tada, ili ne{to malo potom, plate po~ele da dobijaju i vojvo-de u zapadnom Povardarju.

Tokom trajawa srpskog ~etovawa nije postojala je dinstvena i ta~no odre-|ena suma kojom su nagra|ivani ~etni~ki napori srpskih vojvoda. Centralniodbor odre|ivao je platu svakom ~etovo|i ponaosob, ocewuju}i tako wegovu or-ganizatorsku i komandnu sposobnost dinarskim apoenima. Decembra 1905.


11/14

izvr{ena je delimi~na unifikacija vojvodskih plate, koja je jasno ukazala napostojawe odre|ene hijerarhije me|u na~elno ravnopravnim vo|ama srpskih ~e-ta. Nakon te unifikacije, plate vojvoda kretale su se od 80 do 150 dinara, za-visno od zna~aja pojedinog ~etovo|e za Organizaciju101; ipak ve}ina vojvoda do-bijala je po 105 din.102 Plata podnarednika srpske vojske, zajedno sa novcem zaishranu (30 dinara) iznosila je 95 din.103 Kada se ta suma uporedi sa vojvodskomplatom (treba imati na umu da je na terenu bilo podnarednika obi~nih ~et-nika, koji su primali platu od Ministarstva vojnog, {to je svakako poga|aloionako sujetne vojvode), name}e se zakqu~ak da nov~ana primawa vojvoda nisubila naro~ito visoka, ako se ima u vidu wihov visokorizi~an i teàk poziv.Dràvnim ~inovnicima, u~iteqima i oficirima na odsustvu, Ministarstvovojno i Ministarstvo prosvete nisu obustavqali izdavawe plate dok su bora-vili na terenu, na ~inovni~ku platu se iz kase Organizacije dodavala suma odnekoliko desetina dinara, {to je u zbiru ~inilo platu ~etovo|e.104 Vojvode-se-qaci primali su nov~anu pomo} od humanitarnih organizacija Kola srpskihsestara i Srpske bra}e; wihovu platu ~inio je zbir iznosa pomo}i i novca izkase Organizacije.105 Va`no je napomenuti da je vojvodska nadoknada ispla}i-vana samo po povratku ~etovo|a sa terena. Na terenu su vojvode i ~etnici pa-dali na teret mesnih odbora106 pa im, po rezonovawu Odbora, plata nije bila po-

trebna. Pojedine vojvode su takav na~in pla}awa smatrale neodgovaraju}imzbog gomilawa tro{kova pri povratku.107

S namerom da se {to preciznije utvrdi u kom broj~anom i procentual-nom odnosu su stajali nosioci vojne strane Organizacije iz Srbije prema oni-ma iz Turske, u periodu od avgusta 1903. do marta 1908. godine, preduzeli smoanalizu geografskog porekla vojvoda Srpske organizacije. Rezultati anali-ze prikazani su procentualno i tabelarno (Tabela 2) u ciqu {to ve}e pregled-nosti. Predmet navedene analize bile su samo one ~etovo|e koje su u~estvova-le u borbama, i duè vreme bili na ~elu ~eta, ukupno wih 62. Vojvode IlijaSlavkovi} i Aleksa Simi} nisu bili predmet analize, jer su zapravo ~ete sa-mo doveli do granice i vodili ih nekoliko dana u Turskoj. Sledstveno ovomkriterijumu, predmet analize nisu bile ni vojvode koje je prole}a 1908. ime-novao {ef {taba Alimpije Marjanovi}, po{to zapravo nisu stigli ni da se

upoznaju sa poverenim im rejonom a kamoli da ispune borbene i organizaci-one du`nosti ~etni~kih vojvoda. Goleomiti, osim Vojina Popovi}a Vuka, ko-ji je pre no {to je postao {ef {taba bio vojvoda, tako|e nisu uzeti u obzir.

[to se ti~e geografske podele teritorija pri analizi, iskoristilismo op{teprihva}enu podelu na Srbiju, Staru Srbiju i Makedoniju. Osta-le pokrajine (Albanija, Crna Gora i Slavonija) iz kojih su poticale srp-ske vojvode, naveli smo kao Ostale pokrajine, jer su iz wih vukla poreklosamo ~etvorica srpskih vojvoda. Staru Srbiju smo podelili na kosovsko--metohijsko-ra{ki deo i preko{arski deo. Budu}i da ~ini geografsku ce-linu sa Kumanovskom kazom, Pre{evska kaza, tretirana je u ovom radu kaopreko{arski deo Stare Srbije. Teritorijalni opseg kosovsko-metohijsko--ra{kog dela Stare Srbije sam je po sebi jasan, pa nije nu`no bliè obja-{wavawe. Preko{arski deo poklapao se sa turskom administrativnom po-

delom na kaze: Tetovsku, Gostivarsku, Skopsku, Pre{evsku, Kumanovsku,Krivopalana~ku i Kratovsku. Svi krajevi ju`no od preko{arskog dela Sta-re Srbije smatrani su Makedonijom.108

Procentualni i broj~ani rezultati analize su slede}i:1. Iz Makedonije je bio 21 vojvoda, odnosno, 34 %.2. Iz Srbije bilo je 11 vojvoda, odnosno 18 %.3. Sa Kosova i Metohije i Ra{ke oblasti 7 vojvoda, odnosno 11 %.4. Iz preko{arskog dela Stare Srbije 19 vojvoda, odnosno 30 %.5. Iz ostalih oblasti (Crne Gore, Slavonije i Albanije) 4 vojvode,odnosno 7 %.


92 J. Haxi Vasiqevi}, Spomenica Jo-vana Babunskog, Beograd 1921, 1417;Srpska ~etni~ka akcoja 116117.



95 Luka ]elovi} dao je jula 1904. ~e-ti An|elka Aleksi}a 500 napoleon-dora, ili 10.000 dinara, {to je zaono vreme bila ogromna suma. Srp-ska revolucionarna organizacija, 43.

96 Ukqu~ivawe zvani~ne Srbije u~etni~ku akciju iziskivalo je mno-go novca. Sama Organizacija, ~ije jeaktivnosti dràva po~ela da poma-è, izdràvala se od priloga, {tosvakako nije bilo dovoqno, kada seima u vidu opseg wenog rada. U tomciqu je Ministarstvo inostranihdela, na sednici Vlade 13. jula 1904,zatraìlo vanredni kredit za neo-dlo`ne zagrani~ne akcije u iznosuod 200.000 dinara. Vlada je, svesnaneodlo`nosti poduhvata, istog da-na Ministarstvu odobrila traènikredit. Po zakonskoj proceduri,kredit je naknadno odobrio Dràv-ni savet, a kraq svojim potpisompotvrdio wegovu odluku. Bez obzirana to {to je procedura zvani~nookon~ana 13. septembra 1904. kra-qevim potpisom, novac je, zbog hit-nosti posla, u blagajnu Ministar-stva po~eo da se sliva istog onogdana kada je kredit odobren. Doda-tak 1, br. 41, 42, 43, 45, 50.

97

Najpoznatiji ~etni~ki kurirStojan Koruba nosio je ponekad ivelike sume novca iz Srbije ~etamana terenu, I. @. Trifunovi}, Trno-vitim stazama, Beograd 1930,4449; T. Krsti}-Alguwski, Iz ~et-ni~kog ìvota, Ju`ni pregled,342349; B. Grahovac, Podvig Stoja-na Korube, Ju`ni pregled, 357363.

98 U slu~aju Spase Garde dar je iz-nosio 1-2 napoleondora mese~no.Dodatak 1, br. 139.



101 Dodatak 2, Zapisnici sednicaCentralnog odbora u Beogradu 16/29.11. 1905. do 22. 12. 1906 / 4. 1. 1907,672674. Suma od 150 din. bila jerezervisana samo za Gligora Soko-lovi}a i Jovana Babunskog, dok je\or|e Risti} dobijao prili~nih120 din, Rista Cvetkovi} dobijao je80 din., a sve ostale vojvode po 105din. Isticawe prve trojice ~ak i upogledu plata, opet govori o posto-jawu razli~itog rangirawa na~elno



12/14

ravnopravnih vojvoda u okviru Or-ganizacije.

102 Oktobra 1906. vojvodska platasmawena je sa na~elnih 105 na 90dinara, sa tom povoqno{}u {tosu platu primali i tokom odmorau Srbiji, {to ranije nije bio slu-~aj.Dodatak 2, br. 184.


104 U~iteqska plata Jovana Stanojko-vi}a Babunskog iznosila je 90 dina-ra, iz kase Organizacije dopla}iva-no je jo{ 60 dinara, tako da je ukup-na vojvodska plata iznosila 150 di-nara.Dodatak 2, Zapisnici sednicaCentralnog odbora u Beogradu 16/29.11. 1905. do 22. 12. 1906 / 4. 1. 1907,672674.

105 Dodatak 2, isto. Rista Cvetko-vi} tako je primao ukupno 80 dina-ra. Polovinu od Kola srpskih se-stara, polovinu od Organizacije.


107Dodatak 3, br. 56. Plate vojvodakoji nisu bili ~inovnici Mini-starstva vojnog i Ministarstvaprosvete, dok su bili na terenu, is-pla}ivane su wihovim porodicamaili su, ako su bili neo`eweni, sta-jale u depozitu.

108 Od druge polovine 19. veka, pogledi{tima nau~nih i politi~kihkrugova Srbije, pod geografsku od-rednicu Stara Srbija spadali supored Kosova i Metohije i Ra{keoblasti, Pre{evska, Kumanovska,Krivopalana~ka, Kratovska, Skop-ska, Tetovska, Gostivarska i Debar-ska kaza. Oblasti ju`no od StareSrbije, a severno, odnosno zapada-no od Epira, Tesalije i Trakijesmatrane su Makedonijom. Enci-klopedija srpskog naroda, Beograd2008, 1084.

109 Podaci o geografskom porekluvojvoda preuzeti su iz: Enciklope-dija SHS 1, 44, 101, 457, 604, 615616,618619; Enciklopedija SHS 2, 33,133, 327, 472, 485, 680, 846, 856857;Enciklopedija SHS 3, 313, 363364,484, 585, 628; Enciklopedija SHS 4,6, 156, 264, 517518, 578, 582, 655;^etni~ki pokret, 378386, Srpskarevolucionarna organizacija,134135, 143144; K. Pe}anac, nave-deno delo, 4966; Memoari, 6870;Dodatak 1, br. 95, 172, 332; Doda-tak 2, br. 205; Dodatak 3, br. 284,310.


144 Uro{ [e{um

Dakle, ~etovo|a poreklom iz Srbije bilo je 18 %, dok je 75 % wih vuklokoren iz Stare Srbije i Makedonije.109 Ako ni po ~emu drugom, ~etni~ka ak-cija je, bar po poreklu vojvoda koji su je predvodili, bila autohtoni pokret.Vojvode iz Srbije, skoro u potpunosti oficiri i podoficiri, slati su da po-pune dva gorska {taba ili da oforme ~etne {tabove, da privremeno popunepraznine nastale pogibijama ili smenom lokalnih vojvoda i uvedu vojni~kudisciplinu preko potrebnu srpskim ~etama.110


13/14

Uro{ [e{um

MILITARY LEADERS OF THE SERBIANCHETNIK ORGANIZATION 19031908

Summary

This paper deals with the military leaders (vojvode) of Serbian Chetnik-guerrilla organizationin Old Serbia and Macedonia in the period from 1903 to the 1908. Chetnik organization was the pa-

rallel, Serbian state structure, in urban areas of the Ottoman Empire, with formed, illegal revoluti-onary municipalities, areas and districts. Serbian troops and their leaders were descendants of Chri-stians hajduks (outlaws) and their main goal was to protect Serbs from the violence of Muslims andBulgarian companies in Turkey. The Central Board of the Serbian Chetnik organization in Belgra-de had appointed Chetnik military leaders until 1907 but from 1907 they were appointed by the Exe-cutive Board in Vranje. Guerrilla leaders were chosen by special criteria. They had to be wise, with

a strong influence in their area and to be popular among the local population.From the beginning of Serbian Chetniks action they did not have permanent salaries until the

summer of 1905.Wages of Serbian guerilla leaders were not so high and uniform; they depended on the rank

within the organization. Serbian guerrilla leaders in Turkey were the executive organs of the Serbianrevolutionary committee, possessing some prerogatives of judicial power. In their region of revolu-tion, Vojvode took care of the morale, the spiritual and economic needs of their people, besides the

purely military affairs.Most Serbian Chetniks were farmers and craftsmen, but they were also teachers or commissio-

ned and noncommissioned officers. Serbian guerrilla leaders were mainly from Old Serbia and Mace-donia, and only a quarter of all Serbian guerrilla leaders came from the Kingdom of Serbia.



14/14

146 Uro{ [e{um

Documents

08 Uros Sesum Vojvode Srpske Cetnicke Organizacije 1903 1908