01 Zorica Zlatic Ivkovic NasaProslost Sablon

ZO RI CA ZLA TI]-IV KO VI]Mu zej na otvo re nom „Sta ro se lo”, Si ro goj no

NAJ STA RI JE @I^KOZID NO SLI KAR STVO

NA PO HRA WE NIM FRAG MEN TI MAFRE SA KA

Ap strakt

Ve li ki broj frag me na ta fre sa ka pro na |en je po hra wen u dve ja me u cr kvi Sve -

tog Spa sa u ma na sti ru @i ~i. Uz wih su bi li i ulom ci ke ra mi ke ko ji da tu ju ovo

po hra wi va we u XIV vek, kao i sli kar ske po su de sa pig men ti ma bo ja ko je upu }u ju na

za kqu ~ak da su to de lo, iz po {to va wa i du ̀ nog pi je te ta, u~i ni li sli ka ri dvor -

ske ra di o ni ce kra qa Mi lu ti na u vre me ob no ve ra zo re ne @i ~e. Ulom ci fre sa ka,

ve li kog bro ja ali skrom nih di men zi ja, sa ne znat nim de lo vi ma in kar na ta, sli ka -

ne or na men ti ke i nat pi sa, do pri no se bo qem sa gle da va wu naj sta ri jeg ì~ kog ì -

vo pi sa s po ~et ka XI II ve ka.

Kqu~ ne re ~i: ja ma, fre ska, po hra wi va we, in ka r nat, or na ment, zla to

Naj sta ri je fre ske Spa so ve cr kve u @i ~i sa ~u va ne su sa mo na do wim po vr {i -na ma zi do va pev ni~ kih pro sto ra i u po lu kru ̀ nim po qi ma iz nad ula za u bo~ neparaklise.1 Ve o ma o{te }e ne, one uka zu ju na iz ve sne iko no graf ske oso be no sti, aline pru ̀ a ju mo gu} nost da qe spoznaje stil skih vred no sti i sli kar skih do me ta fre -sa ka s po ~et ka XI II ve ka. Uto li ko je zna ~aj ni je ot kri }e frag me na ta ì vo pi sa po -hra we nih u dve ja me is pod po da u unu tra {wo sti ì~ ke cr kve.2 Pri li kom ar he o -lo {kih is ko pa va wa u pe ri o du od 1988. do 1991. go di ne, ot kri ve ne su i u pot pu no -sti is tra ̀ e ne dve du bo ke i pro stra ne ja me ci lin dri~ nog ob li ka. Jed na u pro sto -ru |a ko ni ko na, uz we gov za pad ni zid, du bi ne do 3,25 m i pre~ ni ka 1,70 do 2 m je bi -la je uko pa na u ste nu. Dru ga ja ma, pro na |e na je u se ve ro i sto~ nom de lu spoq ne pri -pra te, kru {ko li kog ob lika, ve }a od pret hod ne, du bi ne do 3,90 m i pre~ ni ka do 2,5m. Na dnu je bi la ob lo ̀ e na gli nom, pre ko ko je su ne ka da bi le po sta vqe ne dr ve neda ske. U ovoj ja mi su uo~e ni i osta ci ver ti kal no po bi je ne ob li ce ko ja se osla wa -la na dno. Obe prona|ene ja me bi le su is pu we ne na iz me ni~ no sla ga nim slo je vi maze mqe, re~ nog oblut ka i mal te ra sa frag men ti ma fre sa ka, de lo vi ma ar hi tek ton -ske pla sti ke, ulom ci ma ke ra mi~ kih po su da i pred me ta od sta kla.

U ja mi iz spoq ne pri pra te na |e ne su i po lo mqe ne ke ra mi~ ke po su de sa tra -go vi ma pig me na ta cr ve ne, pla ve, ze le ne i be le bo je, ko je su ko ri {}e ne za osli -ka va we zi do va cr kve.3 Plit ke, ne gle |o sa ne po su de ko ni~ nog ob li ka, gru be iz ra -de, sa sto ja le su se od vi {e de lo va ko ji su omo gu }i li wi ho vu re kon struk ci ju.Uobi ~a je ne na mno gim sred wo ve kov nim lo ka li te ti ma, zde le za ~u va we pig me -na ta bo ja da to va ne su u kraj XI II i po ~e tak XIV ve ka. U @i ~i su ih mo gli ko ri -

1 Su bo ti}, Goj ko, Ma na stir @i -

~a, Be o grad 1987; â nak-Me di},Mil ka – To di}, Bra ni slav, Ma -

na stir @i ~a, Be o grad 1999, sapo pi som sta ri je li te ra tu re.

2 Vu ka din, Obre ni ja, „Dve ja me ucr kvi Sve tog Spa sa u @i ~i”,Ma na stir @i ~a – zbor nik ra do -

va, pri re |i va~ Su bo ti}, Goj ko(Kra qe vo 2000) 247–261.

3 Vu ka din, Obre ni ja, op. cit. 248,249, ta bla 2; Mi ni}, Du {i ca, Pa in tingVes sels from @i ~a, Sta ri nar

XLV–XLVI (Be o grad 1994/95) 71–81.

9Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

?

Fragment freske sa o~uvanim licem

sti ti sli ka ri dvor ske ra di o ni ce kra qa Mi lu ti na ka da su ob na vqa li ì vo pisSpa so ve cr kve po~etkom XIV veka.4

Po hra wi va we frag me na ta ì vo pi sa i dru gih o{te }e nih de lo va ar hi tek -ton ske pla sti ke, cr kve nog mo bi li ja ra i bo go slu ̀ be nih sa su da, za pa ̀ e no je ikod dru gih cr ka va i ma na sti ra ko ji su do ~e ka li ob no vu na kon stra da wa i ru {e -wa, ali i ar he o lo {ka is ko pa va wa po tom, ko ja su ot kri la ovu po ja vu.5 Kod sa -kral nih zda wa ko ja su ru {e na, a ni su ob na vqa na, pri li kom is tra ̀ i va wa, kon -sta tu je se sta we uzro ko va no na mer nim ra za ra wem ili iza zva no dej stvom tek ton -skih po re me }a ja, po ̀ a ra i dru gih ne po go da. U ta kvim si tu a ci ja ma i frag men tifre sa ka, uz sve osta le de va sti ra ne i usit we ne de lo ve sa kral ne ce li ne, na la ze sera su ti svu da uoko lo. Broj ni su pri me ri ova ko za te ~e nih cr ka va.6

U kon tak tu sa o{te }e nim ili po ru {e nim sve ti wa ma, de lo vi ma sa kral nihce li na ko je su, zbog svo je na me ne, svo je vre me no, bi le pod vrg nu te ~i nu osve }e waka |e wem, sve tom vo dom i po ma zi va wem sve tim mi rom, du ̀ no po {to va we seupu }u je sva kom seg men tu ko ji pri pa da toj osve }e noj ce li ni.7 Ob red osve }e wa,ko ji je iz u zet no va ̀ an u hri {}an skim bo go mo qa ma, oba vqa se i po sle skr na -vqe wa hra ma, „ka da su ne po sve }e ni do dir nu li sve te pred me te”, pa se ~i ta ju mo -li tve „za otre ̀ we we hra ma”. Ka da se pri stu pi re kon struk ci ji ta kve oskr na -vqe ne sve ti we, uz mo li tve iz Ve li kog treb ni ka, ta ko |e se oba vqa osve }e we sve -tom vo dom.8 Ta ko se u pri stu pu za te ~e nim ru {e vi na ma hra ma i sva kom de lu we -go ve sa kral ne ce li ne, frag men ti ma ka me ne pla sti ke ili ulom ci ma fre sa ka idru gih pred me ta, po {tu je wi ho va sve tost. Ka ko su mno ge po stra da le cr kve i ~i -ta vi ma na stir ski kom plek si to kom ve ko va i ob na vqa ni, ka sni ja ar he o lo {kais tra ̀ i va wa po tvr di la su po se ban od nos po {to va wa potowih zadu`binara,graditeqa i slikara pre ma za te ~e nim osta ci ma. Pa ̀ qi vo sa ku pqa ni, oni supo tom po la ga ni u ve} po sto je }e ili za tu svr hu is ko pa ne ja me.9

Sta ri sli kar ski pri ru~ ni ci po mi wu i ko ri {}e we frag me na ta ì vo pi saza spra vqa we be li la za sli ka we na zi du. Ko ma de sta rog mal te ra na ko ji ma se ne -ka da na la zio ì vo pis, sli ka ri su, po ski da wu bo je nog slo ja, usit wa va li, is pi -ra li, su {i li i ta ko do bi je no, „do bro” be li lo ko ri sti li za osli ka va we zi do vapri li kom ob no ve hra ma.10 To je, ta ko |e, bio na ~in o~u va wa de lo va osve }e noghra ma i wi ho vog od go va ra ju }eg zbri wa va wa.

U ma na sti ru Stu de ni ci, gde je, to kom dugog tra ja wa, bi lo vi {e ru {e wai ob no va cr ka va i dru gih ma na stir skih zgra da, fre ske ko je su ot pa le iliuklo we ne sa zi do va pri pra te sme {te ne su u zi da ni sar ko fag ko ji se na la zi use ve ro za pad nom uglu eg zo nar tek sa, iz nad grob ni ce jed ne mo na hi we iz XV ve -ka.11 Ta ko je pra zan sar ko fag is ko ri {}en za po hra wi va we frag me na ta ì vo -pi sa. U cr kvi u Pa ni ku, u do li ni re ke Tre bi {wi ce, pre o sta li frag men tifre sa ka sklo we ni su u jed nu grob ni cu ko ja je pret hod no bi la opqa~ ka na.12 Ka -da je do {lo do ob no ve ma na sti ra Gra dac u XVI ve ku, pri ku pqe ni frag men tifre sa ka sa stil skim ka rak te ri sti ka ma kra ja XI II i po ~et ka XIV ve ka, ko ji sune ka da, pret po sta vqa se, pre kri va li zi do ve za du ̀ bi ne kra qi ce Je le ne An -ùj ske, pa ̀ qi vo su po hra we ni u {u pqi nu ap si de sru {e nog paraklisa nadko jim je tom pri li kom sa zi dan no vi zvo nik. Svi frag men ti fre sa ka, me |uko ji ma i zna ~a jan nat pis, pa ̀ qi vo su slo ̀ e ni iz me |u slo je va {u ta, li cemokre nu ti na do le, obez be |e ni is pod ba ze no ve gra |e vi ne.13 U ma na sti ru Stu de -ni ci je frag men to va ni ì vo pis, ko ji je ot pao sa zi do va hra ma, skla wan i upo sto je }e osta ve – tra po ve za ~u va we hra ne.14 Ta ko su tri ja me ci lin dri~ nogob li ka, ot kri ve ne uz se ver ni zid ma na stir ske tr pe za ri je, s we ne spoq nestra ne, is ko ri {}e ne za po hra wi va we na go re lih osta ta ka fre sa ka iz tr pe za -

4 Su bo ti}, Goj ko, op. cit, 20.

5 Stara slovenska re~ hraniti

zna~i ~uvati; ~uvati raj (I Mojs. 2,15), ~uvati svoj dom (luk. 11,21):Re~nik crkvenoslovenskog jezika,izradio Sava Petkovi}, Beograd2002, 309. Tako bi glagolski oblikpohrawivati ozna~avao sklawa-we nekih vrednosti radi daqeg~uvawa.

6 Vu lo vi}, Bra ni slav, Kult na

gra |e vi na u Dre no vi i nat pis +TE CRI STE AUC TO RE PON TI FEX... Ra {ka ba {ti na 2 (Kra qe vo1980) 7–26; Vu ka din, Obre ni ja,Sred wo ve kov ni grad Ko znik (De -

lat nost Za vo da za za {ti tu spo -

me ni ka kul tu re u Kra qe vu 1981.

do 1988. go di ne), Ra {ka ba {ti na3 (Kra qe vo 1988) 286–287.

7 Mir ko vi}, La zar, Pra vo slav na

li tur gi ka II, Be o grad 1967, 210,211; Pra vo slav na en ci klo pe di ja

II, No vi Sad 2000, „Osve }e wehra ma”, 97.

8 Ibid.

9 Ju ri {i}, Alek san dra, Obi ~aj

sa hra wi va wa frag me na ta ì vo -

pi sa i de lo va ar hi tek ton ske

pla sti ke, Sa op {te wa XI II (Be o -grad 1986) 10, 14.

10 Me di}, Mi lo rad, Sta ri sli -

kar ski pri ru~ ni ci III, Be o grad2005, 163. Ovo uput stvo o ko ri -{}e wu sta rih frag me na ta ì vo -pi sa za spra vqa we be li la do no -si Er mi ni ja Di o ni si ja iz Fur nepo ~et kom XVI II ve ka, ali se uput -stva pre u zi ma ju iz znat no sta ri -jih pri ru~ ni ka. Sam Di o ni si jeje osta vio po da tak da je ko ri stiosta re er mi ni je i si nak sa re, a dasu ne ka teh ni~ ka uput stva pre -pi si va na i ko ri {}e na od an ti~ -kih vre me na.

11 Jan ko vi}, Mi li ca, Za tvo re ne

ar he o lo {ke ce li ne ma na sti ra

Stu de ni ce, Sa op {te wa XVI II(Be o grad 1986) 10, 14.

12 Po po vi}, Mar ko, Cr kvi na u

Pa ni ku, Gla snik Ze maq skog mu -ze ja Bo sne i Her ce go vi ne, n. s. sv.XXVII–XXVI II, Ar he o lo gi ja, Sa -ra je vo 1978, 347–363.

11Naj sta ri je ì~ko zid no sli kar stvo na po hra we nim frag men ti ma fre sa ka

13 Ju ri {i}, Alek san dra, op. cit,171, 172.

14 Ibid. 14.

15 Mi ni}, Du {i ca, @it ne ja me u

Tr go vi {tu, No vo pa zar ski zbor -nik 11 (No vi Pa zar 1987) 63–72.

16 No va ko vi}, Sto jan, Za kon ski

spo me ni ci srp skih ze ma qa sred -

we ga ve ka, Be o grad 1912, br. 635;Pa vlo vi}, M. Gra ~a ni~ ka po ve -

qa, Gla snik SND 3 (1928),105–140.

17 Ne {ko vi}, Jo van, \ur |e vi

Stu po vi u Sta rom Ra su, Kra qe -vo 1984, 203.

18 Gru ji}, Ra do sav, Cr kve ni ele -

men ti kr sne sla ve, Gla snikSkop skog na u~ nog dru {tva VII-VI II (Sko pqe 1930) 35-74.

19 â nak-Me di}, Mil ka, Ar hi -

tek tu ra pr ve po lo vi ne XI II ve ka

I, Be o grad 1995, 74.

20Lek si kon srp skog sred weg ve ka,

Be o grad 1999, „@it ne ja me”,194–195.

21 Mir ko vi}, La zar, Pra vo slav na

li tur gi ka I, Be o grad 1965, 110.Fi li po vi}, M., Ro dov ske tr pe ze,

ko li be ili so bra {i ce, Gla snikze maq skog mu ze ja u Sa ra je vu, sv.IV-V (Sa ra je vo 1950), 95–104;Cvi ji}, Jo van, Bal kan sko po lu -

ostr vo i ju ̀ no slo ven ske ze mqe,Be o grad 1966, 312.

22 Mir ko vi}, La zar, op. cit. II,110; Pra vo slav na en ci klo pe di ja

II, „Pri tvor”, 197.

23 Jov. 12, 24; Kor. 15, 36–38. Bi -blij ski tekst go vo ri da p{e ni~ -no zr no ko je pad ne na ze mqu i neumre, osta je sa mo jed no, a akoumre mno go plo da do no si. Umr loje sva ko ono zr no ko je je osu {e noi po tom za se ja no. Mi sli se sva -ka ko na te lo umr log sa hra we no uze mqu, ka je je ka o i p{e ni ca za -ko pa na, pa }e po tom is tru li ti ivas kr snu ti u bu du }em ì vo tu;Mir ko vi}, La zar, op. cit. II, „je -lo o sve }e we”, 140–148.

12 Zo ri ca Zla ti}-Iv ko vi}

ri je ko ja je stra da la u po ̀ a ru. I u Stu de ni ci, kao i u @i ~i, po hra we ni su,ta ko |e, osta ci po lo mqe nog po su |a od ke ra mi ke i sta kla. Se ve ro i sto~ na osta -va je ko ri {}e na sa mo za ulomke fre saka, a dru ge dve za frag men to va no po su -|e da to va no u kraj XIV ili po ~e tak XV ve ka.

Ko ri {}e we po sto je }ih ja ma, osta va, tr pe za, pra znih sar ko fa ga, za od la ga -we de va sti ra nog gra |e vin skog i dru gog ma te ri ja la pri li kom ob no va sa kral -nih obje ka ta, sva ka ko je bi la usta qe na prak sa. Ta ko bi se i pro stra na, kru {ko -li ka ja ma iz ì~ ke spoq ne pri pra te mo gla sma tra ti se kun dar no upo tre bqe -nom za po hra wi va we frag men to va nih fre sa ka i ke ra mi ke. We na pr vo bit nana me na, s ob zi rom na ve li ~i nu, ci lin dri ~an ob lik i pro {i re we u do wem de -lu, a po seb no na gli ne ni pod pokriven da ska ma i stra ni ce iz ve de ne u su ho zi -du i ob lo ̀ e ne ver ti kal no po bo de nim dr ve nim ob li ca ma, mo gla je bi ti ve za -na za ~u va we ì ta ri ca.

@it ne ja me su bi le ve o ma zna ~aj ne i ras pro stra we ne u sred wo ve kov nim na -se qi ma slo ven skih na ro da. Pro na |e ne su na mno go broj nim lo ka li te ti ma u Sr bi -ji, a wi hov opis uglav nom od go va ra iz gle du ja me iz spoq ne pri pra te u @i ~i. Kaoiz u zet no po god ne za odr ̀ a va we ̀ i ta ri ca u od go va ra ju }im uslo vi ma sa kon tro li -sa nom i usta qe nom tem pe ra tu rom, vla gom, bez pri su stva va zdu ha, one su isto vre -me no bi le i do bre skriv ni ce pred ~e stim upa di ma ne pri ja te qa i pqa~ ka {a.15

Po sto ja we i ko ri {}e we ìt nih ja ma u Sr bi ji sred weg ve ka po mi we i po ve qakra qa Mi lu ti na ma na sti ru Gra ~a ni ci, gde se pomiwe p{e ni ca sta vqe na „na po -vr {i nu i u ru pe”, za pra vo ~u va na u nad zem nim objek ti ma ili uko pa nim osta va -ma, tra po vi ma, spre mi {ti ma.16 Po red sred wo ve kov nih na se qa, ìt ne ja me po putstu de ni~ kih, uko pa nih uz spoq ne zi do ve ma na stir ske tr pe za ri je, ar he o lo {ka is -ko pa va wa ot kri la su i u po du tr pe za ri je ma na sti ra \ur |e vi stu po vi.17

û va we ̀ i ta u ja mi is pod po da sa kral nog objek ta kao {to je spoq na pri pra -ta u @i ~i mo glo bi se do ve sti u ve zu sa ne kim sve tim taj na ma ko je se svr {a va juu ovom cr kve nom pro sto ru. Za me {e we hle bo va ko ji su osve }i va ni i de qe ni ver -ni ci ma uo~i hra mov ne sla ve i ve li kih hri {}an skih pra zni ka ko ri {}e no jenaj bo qe i po seb no ~u va no ì to.18 Po re |e we bi se mo glo na pra vi ti sa pa le stin -skim hramovima ko ji su za cr kve ne ob re de ko ri sti le vo du iz posebnih bu na ra ici ster ni ~u va nih sa mo za ta kve po tre be.19 Ti pik sve tog Sa ve Osve }e nog uka zu jeda se, u raz li ~i tim pe ri o di ma cr kve ne go di ne, u pri pra ti, na me we noj ogla {e -ni ma i po kaj ni ci ma, vr {e bo go slu ̀ e wa po kaj ni~ kog ka rak te ra.20 U ma na sti ri -ma se, u znak se }a wa na aga pe, ra no hri {}an ske ve ~e re qu ba vi, na kon li tur gi je isve te taj ne pri ~e {}a, za sve ver ni ke, u spoq noj pri pra ti, po ne kad i na da qe pri -re |u je za jed ni~ ka tr pe za.21 U se ver nom de lu ovog pro sto ra, upra vo na me stu gde seis pod po da na la zi ì~ ka ìt na ja ma, po sta vqao se sto za za jed ni~ ke obe de mo na -ha. Na ovu tr pe zu mo gla su i mir ska li ca do no si ti je la ra di bla go slo va u da nepas he.22 U spoq noj pri pra ti se vr {i i sve ta taj na je lo o sve }e wa za hri {}a ne te -le sno bo le sne, jer od du {ev ne bo le sti oslo bo |e ni su sve tom taj nom po ka ja wa. Zasvr {a va we ovog ob re da na po kri ve ni sto po sta vqa se zde la sa p{e ni com jer we -na zr na „ozna ~a va ju ob no vqe we i nov ì vot ozdra vqe wa i ì vot po sle smr ti”.23

Ko qi vo ili „ku ti ja”, ka ko se ne ka da na zi va la ku va na p{e ni ca, sa stav ni je deopa ra sto sa, da }e ko ja se oba vqa u pri pra ti hra ma u znak se }a wa na upo ko je ne i naGo spod we pra zni ke i na praznike sve ti te qa. I ko qi vo pred sta vqa spo nu sadrev nim tr pe za ma, ve ~e ra ma qu ba vi, odr ̀ a va nim u sta roj cr kvi.24

Ta ko bi ìt na ja ma iz ì~ ke spoq ne pri pra te, hi po te ti~ no, mo gla bi tido ve de na u ve zu sa ne kom od mno go broj nih funk ci ja ovog cr kve nog pro sto ra.Ve} po sto je }a osta va ve li kih di men zi ja, pra zna i na pu {te na po sle ra za ra wa

Deo slikanog lica na ulomku freske

24Pra vo slav na en ci klo pe di ja I,

op. cit., „ko qi vo ili ku ti ja”, 553,554; Srp ski mi to lo {ki re~ nik,Be o grad 1970, „ko qi vo”, 170, „va -ri ca”, 52–54, „ì to”, 120–121.

25@ivot svetog Simeuna i sve-

tog Save, napisao Domentijan,izd. \ura Dani~i}, Beograd1865, 99.

26 Ne na do vi}, Slo bo dan, Stu de -

ni~ ki pro ble mi, Sa op {te wa 3,Be o grad 1957, 80.

27 Jan ko vi}, Mi li ca, op. cit. 14.


ma na sti ra, po ~et kom XIV ve ka, pri li kom ve li ke ob no ve cr kve, upo tre bqe na jeza po hra wi va we raz li ~i tih osta ta ka pr vo bit ne ì~ ke kra qev ske za du ̀ bi ne.Prazne ìtne jame svakako su bile pogodne i za druge namene, pa ~ak i za sahraw-ivawe pokojnika kako se pomiwe u @itiju svetog Simeona. Biograf Domentijannavodi podatak da su u vreme velike gladi, u periodu od 1202. do 1205. godine,preminule sme{tali u prazne ìtne jame.25

Ja ma u |a ko ni ko nu, ma wih di men zi ja, pret po sta vqa se, is ko pa na je upra voza po tre be sme {ta wa, pre sve ga, frag me na ta fre sa ka, jer ih je u ovom spre mi {tubi lo znat no vi {e ne go u ja mi u spoq noj pri pra ti. Pri me ri na men ski is ko pa -nih ja ma za po hra wi va we pre o sta lih de lo va ì vo pi sa u dru gim ma na sti ri ma topo tvr |u ju. U ma na sti ru Stu de ni ci, u se ver nom de lu por te, ot kri ve ne su, pri li -kom ar he o lo {kih is tra ̀ i va wa, dve ja me is ko pa ne za od la ga we fre sa ka ko je suuklo we ne sa zi do va pri pra te pri li kom we ne ob no ve u XIX ve ku.26 Iz ve sna ko li -~i na frag me na ta opa log ì vo pi sa cr ve ne bo je sa spoq nih zi do va pri pra te Bo -go ro di ~i ne cr kve u Stu de ni ci, sme {te na je u du bo ku ja mu ko ja je, o~i gled nozato, is ko pa na pod za pad nom ni {om spoq nog, ju ̀ nog zi da pri pra te.27

Naj bli ̀ e ana lo gi je za zbri wa va we fre sa ka, opa lih ili na mer no uklo we -nih sa zi do va cr ka va, pri li kom ob no va, na la ze se u sa mom ma na sti ru @i ~i, uwe go voj ma loj cr kvi na kraj wem is to~ nom de lu ma na stir ske por te. Ne ka da po -sve }e na sve tim Te o do ri ma, a u no vi je vre me svetom Petru i Pavlu, ova ma la bo -go mo qa bi la je ì vo pi sa na, naj ve ro vat ni je u XIV ve ku, pre ne go {to je stra da -la. U we nom na o su, pod ka me nim po dom, pro na |e na je, pri li kom is tra ̀ i va~ kihra do va, ja ma du bi ne 1,30 m i pre~ ni ka do 0,80 m, is pu we na ve }im i ma wim ko -

Mawi deo slikanog licao~uvan na fresko-malteru

ma di ma fre sa ka.28 Po obo du ja me bi li su po re |a ni ko ma di sa na sli ka nim ode -`da ma fi gu ra iz raz li ~i tih kom po zi ci ja, a u cen tral nom de lu, sli ka na li casve tih i frag men ti ru ku. Re klo bi se da su u ma loj ì~ koj cr kvi svi sa ~u va niulom ci fre sa ka ski nu ti sa zi do va zbog wi ho ve kon so li da ci je pre zi |i va wem.Kao i u svim do sa da po me nu tim pri me ri ma i ov de je iz u zet no pa ̀ qi vo spro ve -de no po la ga we fre sa ka li cem na do le na slo je ve usit we nog {u ta ili pe ska, a ja -ma, is ko pa na sa mo za tu po tre bu, na vr hu je za {ti }e na ve }im ko ma di ma re~ nihoblu ta ka i pe sko vi tom ze mqom, pa po tom po kri ve na ka me nim plo ~a ma po da.

Ta kav od nos, pre sve ga ver ni ka, kti to ra, stva ra la ca, ne i ma ra ili sli ka ra,uo~a va se kao pra vi lo, po seb no to kom sred weg ve ka. Je dan dru ga ~i ji pri mer s po -~et ka XX ve ka, za pra vo sa mo po tvr |u je iz ne to raz mi {qa we. Pri li kom re kon -struk ci je cr kve u sred wo ve kov nom gra du Kru {ev cu, pr vih de ce ni ja XX ve ka,obi je ni mal ter sa we nih spoq nih i unu tar wih zi do va, za jed no sa pre o sta limfrag men ti ma fre sa ka, upo tre bqen je, o~i gled no kao pot pu no ne va ̀ an, za ni ve -li sa we te re na.29 Kod zbri wa va wa po stra da lih de lo va hramova ne ka da se pod ra -zu me vao od nos po {to va wa pre ma wihovim osve}enim elementima ko ji su pre -ì ve li skr na vqe wa i ra za ra wa. U isto vre me, ja sna je i na me ra da se od go va ra -ju }im uko pa va wem i zbri wa va wem obez be di wi ho va da qa za {ti ta i o~u va we.

Ma na stir @i ~a ni je u pot pu no sti ar he o lo {ki is tra ̀ en ~ak ni u vre me -nu ko je je pret ho di lo jed noj od naj ve }ih ob no va we go vog hra ma, u po sled woj de -ce ni ji XX ve ka i re kon struk ci ji ko ja je te ̀ i la da do seg ne pr vo bit ni iz gledka to li ko na dr ̀ av nog i cr kve nog sre di {ta Sr bi je s po ~et ka XI II ve ka.30 Pro -na |e ne dve ja me u Spa so voj cr kvi, sto ga, ne mo ra ju bi ti je di na spre mi {ta

28 Ibid. 169–175.

29 Ju ri {i}, Alek san dra, op. cit. 173.

30 Mi ni}, Du {i ca, „Ar he o lo {kipo da ci o ma na sti ru @i ~i”, Ma -

na stir @i ~a – zbor nik ra do va,Kra qe vo 2000, 223–246; â nak--Me di}, Mil ka, Ar hi tek tu ra pr -

ve po lo vi ne XI II ve ka I, op. cit. 75.


Sa~uvani fragmenti freske saslikanom rukom i ode`dom

Ulomak fresko-maltera sa delimi~no sa~uvanim tekstom ispisanim na razvijenom svitku

frag me na ta zid nih sli ka, kao i ulo ma ka ka me ne pla sti ke, de lo va cr kve nog mo -bi li ja ra, sa su da i dru gih dra go ce no sti ne ka da {we ve li ke i slav ne cr kve.Sred wo ve kov na bron za na ka di o ni ca, slu ~aj no pro na |e na pri li kom ra do va naza pad nom de lu obim nog ma na stir skog zi da u @i ~i, uka zu je na mo gu} nost da sepod ze mqom, u neistraènim slo je vi ma, jo{ uvek na la zi ne pro ~i ta na isto ri -ja ovog ma na sti ra.31

Mo ̀ e se iz ve sti op {ti za kqu ~ak da su vre me na stan ka i me sto na ko me su sepr vo bit no na la zi le postra da le zid ne sli ke u hra mu, sva ka ko uti ca li na iz borme sta za po hra wi va we wi ho vih osta ta ka. Po tvr du ta kvom raz mi {qa wu, uz go to -vo sve na ve de ne pri me re, da ju i ì~ ke osta ve. Fre ske po hra we ne u ja mi u ol tar -skom pro sto ru, naj va ̀ ni jem uz vi {e nom me stu u hri {}an skom hra mu, u we go vomju ̀ nom de lu ko ji je |a ko ni kon – sa su do hra nil ni ca, me sto na me we no |a ko ni mako ji su za du ̀ e ni da ~u va ju ode ̀ de i cr kve ne kwi ge, sva ka ko su po ti ca le sa zi do -va naj sve ti jih de lo va hra ma, ol tar skog i cen tral nog, pot ku pol nog pro sto ra.Znat no ma wi broj frag me na ta, odloèn u ja mu u spoq noj pri pra ti, u tom slu ~a -ju, mo gao je pri pa da ti zi do vi ma istog pro sto ra.32

Ve li ki broj vr lo usit we nih de lo va fre sa ka oslo bo |e nih iz ì~ kih ja ma nesa dr ̀ i ve}e slikane po vr {i ne ko je mo gu da ti bli ̀ e po dat ke o ne ka da {wim fre -ska ma. Ali i ta ko oskud ni ulom ci ko ji se, uglav nom, ni su mo gli spa ja ti u ci qu re -kon struk ci je ve }ih ce li na, ve o ma su dra go ce ni i pa ̀ qi vim ~itawem sva ka ko do -pri no se iz ve snim raz mi {qa wi ma i za kqu ~i va wi ma ko ja osve tqa va ju na sta nakce li ne ne ka da {weg ras ko {nog sa kral nog zda wa Spa so ve cr kve.33

P re gle dom svih pro na |e nih frag me na ta mo ̀ e se, pre sve ga, uka za ti na sa -svim do bro sta we fre sa ka, naj pre mal ter nog slo ja no sa ~a, a po tom fre sko-mal te ra i bo je nog slo ja na po vr {i ni. Sve bo je su o~u va ne i pot pu no sve ̀ e, bezbi lo ka kvih me ha ni~ kih ili he mij skih o{te }e wa, bez tra go va ~a |i ili za pr -qa no sti. O~i gled no je da se ove fre ske ni su na la zi le du go na zi do vi ma hra -ma, kao i to da ni je bi lo ni ka kvog pa qe wa pri li kom ru {e wa. Ka zi va we Da -ni lo vog u~e ni ka da je u @i ~i „sve bi lo og wem sa ̀ e ̀ e no” ne odgovara stawuzate~enih fragmenata fresaka, na kojima takvih tragova nema.34 Ne zna se ta~ -no ka da je @i ~a poru{ena, ali ka da se uzmu u ob zir raz li ~i ti po da ci ko je na -vo di u~e nik ar hi e pi sko pa Da ni la II i svi dru gi ras po lo ̀ i vi isto rij ski iz -vo ri, to se ni je do go di lo pri li kom pro do ra bu gar skih ve li ka {a Dr ma na iKu de li na u se ver ne de lo ve srp ske dr ̀ a ve oko 1285. go di ne, Po zauzimawuBrani~eva 1291. od strane bra}e Dragutina i Milutina, usledio je odgovorBugara i upad vidinskog kneza [i{mana u Ra{ku 1292. godine i u tom napaduje mogao stradati i ì~ki manastir.35 Iz ve sna o{te }e wa i ve li ke pu ko ti nena no sa ~u glav ne ku po le, uo~e ni pri li kom naj no vi jih re sta u ra tor skih ra do -va, uka zu ju i na iz ve sne tek ton ske po re me }a je od ko jih je ì~ ka cr kva stra da -la pre no vog osli ka va wa zi do va po ~et kom XIV ve ka.36 To bi zna ~i lo da suhram, a ve ro vat no i ve }i deo ma na stir skog kom plek sa, vi {e go di na sta ja lipo ru {e ni i za pu ste li i po red osta log iz lo ̀ e ni ra zo r nom dej stvu sun ca, ki -{e, mra za, {to se na frag men ti ma iz ja ma ne pri me }u je.

Moè se zakqu~iti da su u ja ma ma po hra we ni pre o sta li frag men ti fre sa -ka ko ji su ì~ ku ob no vu sa ~e ka li na zi do vi ma za ru {e ne cr kve, do voq no za {ti -}e ni od ne po voq nih at mos fer skih uti ca ja i bez me ha ni~ kih o{te }e wa ko ja bisva ka ko za do bi li pri li kom ru {e wa zi do va. U re do sle du po stu pa ka ko ji se pri -me wu ju kod ob no ve cr ka va, sva ka ko se naj pre pred u zi ma ra{ ~i {}a va we ru {e vi -na ka ko bi se omo gu }io rad gra di te qa ko ji }e po no vo po di }i zi do ve. Tek po tomsti ̀ u sli ka ri da ob no ve fre ske. Da li je bi lo mo gu }e u ru {e vi na ma jed nog ta ko

31 Iv ko vi}, Zo ri ca, Ka di o ni ce i

wi ho ve li kov ne pred sta ve u sred -

wo ve kov noj Sr bi ji, Ra {ka ba -{ti na 3, Kra qe vo 1988, 105, sl. 1.

32 Pri li kom ar he o lo {kih is ko -pa va wa i in ven ta ri sa wa sa dr -à ja ot ko pa nih ì~ kih ja ma, na -à lost, ni je ube le ̀ en opis na -la za po je di nih frag me na ta fre -sa ka pa ni je po zna to {ta su sa dr -à li ulom ci ì vo pi sa u jed noj,a {ta u dru goj ja mi, {to bi bi love o ma zna ~aj no za ovu ana li zu.Po se }a wu ar he o lo ga i ozna ka mana ku ti ja ma u ko ji ma su sa ku pqe -ni, svi zna ~aj ni ji frag men ti nako ji ma je sli ka no zla tom, pi sa naslo va ili sa ~u va ni de lo vi sli -ka nih li ca, pro na |e ni su u ja miiz |a ko ni ko na.

33 Autor ovog tek sta bio je u pri -li ci da, po za vr {e nim ar he o lo -{kim is ko pa va wi ma, iz vr {ipre gled i kla si fi ka ci ju frag -me na ta, pr vi put u ma na sti ru@i ~i 1990. go di ne i po dru giput u Na rod nom mu ze ju u Kra qe vu2006, u ci qu pre zen ta ci je ì~ -kih fre sa ka u stal noj mu ze o lo -{koj po stav ci.

34Da ni lo vi na sta vqa ~i, Be o grad

1989, 113.

35 Iliev N., [i{manovi®tpohod sreçu SÍrbi® prez 1292g., Isori~eski pregled XLIV-11,1988, 50-59; Boìlov I. - GÓzelevV., Istori® na srednovekovnaBÍlgariÔ VII-XIV vek, Sofi®1999, 534; Mi{i}, Sini{a,Kraq Stefan Uro{ II Milutin

i Bugari, Brani~evski glasnik 2(2003/2004)5-18.

36 â nak-Me di}, Mil ka, op. cit, 18.


37 Pa ni}, Dra ga – Ba bi}, Gor da na,Bo go ro di ca Qe vi {ka, Be o grad1988; \u ri}, Sr |an, Qu bo sti wa,

Cr kva Us pe wa Bo go ro di ce, Be o grad1985. Sred wo ve kov ne fre ske cr -kve Bo go ro di ce Qe vi {ke u Pri -zre nu ili qu bo stiw skog hra ma,ve li kim de lom su o{te }e ne me -sti mi~ nim si ste mat skim o{te -}e wi ma sta ri jeg slo ja fre sa kazbog na no {e wa no vog fre sko--mal te ra i po nov nog osli ka va wazi do va. Na ̀ a lost, ve li ki je brojcr ka va sa sli~ nim pri me ri ma.

38 Pri li kom naj no vi jih ra do va nakon zer va ci ji ì~ kih fre sa ka ko -ji su u to ku, utvr |e no je da is podslo ja iz XIV ve ka ne po sto je sta ri -je fre ske jer je pret hod ni mal teruklo wen. Sa mo u udu bqe nim de lo -vi ma i na uga o nim po vr {i na mako je ni je bi lo la ko ili ni je bi lopo treb no do kra ja o~i sti ti sto jevi dqi vi tra go vi sta rog fre sko-mal te ra sa bo jom, {to do ka zu je dasu sve zid ne po vr {i ne pre o sta lihde lo va pr vo bit nog zda wa bi leosli ka ne, a po tom ured no o~i -{}e ne za na no {e we no vog slo jafre sa ka. Qu ba zno za hva qu jem Ra -di {i @i ki }u, kon zer va to ru, naovim dra go ce nim po da ci ma.

39 Vu ka din, Obre ni ja, op. cit., 251,252, T. III, sl. 2.

40 Ka {a nin, Mi lan – Bo {ko vi},\ur |e – Mi jo vi}, Pa vle, @i ~a,Be o grad 1969, 64, nap. 13 a.

41 To di}, Bra ni slav, Iko no graf -

ska is tra ̀ i va wa ì~ kih fre sa -

ka XI II ve ka, Sa op {te waXXII–XXI II, Be o grad 1990–1991,25–39

42 To di}, Bra ni slav, „To po gra -fi ja ì~ kih fre sa ka”, Ma na -

stir @i ~a – zbor nik ra do va, op.cit. 109–120; Ma ko, Vla di mir,„Pro por cij sko raz me ra va we fi -gu ra”, Ma na stir @i ~a – zbor nik

ra do va, op. cit, 218. Ma ko se za la -è za po me ra we da tu ma ob no veì~ kog zid nog sli kar stva na pr -ve go di ne XIV ve ka.


ve li kog hra ma kao {to je ì~ ki, pro na }i i iz dvo ji ti frag men te fre sa ka zdro -bqe ne dej stvom si le ko ja je ru {i la mo} no gra |e no zda we i ko bi taj po sao mo gaooba vi ti pre ne go {to do |u sli ka ri? Pret po sta vqa se, sto ga, da su ulom ci fre -sa ka ko ji su po hra we ni u ì~ kim ja ma ma, upra vo oni ko je su sli ka ri ob no ve za -te kli frag men to va ne, u osta ci ma i tra go vi ma ali jo{ uvek na pre o sta lim zi do -vi ma cr kve. Ka da se vr {i po nov no osli ka va we hra ma pre ko ve }ih o~u va nih po -vr {i na starijih fre sa ka, no vi sloj mal te ra se na no si na ve} po sto je }i, na mer -nim fi zi~ kim o{te }e wi ma sta ri jeg mal te ra, zbog me |u sob nog ve zi va wa, o ~e musve do ~e mno go broj ni pri me ri u cr kva ma.37 U @i ~i sva ka ko ni je bi lo ve }ih o~u -va nih po vr {i na sa pr vo bit nim fre ska ma od onih u do wim zo na ma pev ni~ kihpro sto ra i lu~ nim po vr {i na ma nad pro la zi ma u bo~ ne ka pe le i oni su u pot pu -no sti sa ~u va ni. I taj po da tak uka zu je na iz u zet no pa ̀ qiv od nos ko ji su sli ka riob no ve s po ~et ka XIV ve ka po ka za li pre ma zate~enim fre ska ma.38

U ja mi spoq ne pri pra te, uz frag men te fre sa ka, pro na |en je i deo ke ra mi~ -ke po su de za aku sti ku, sa mo kra tak ci lin dri~ ni vrat su da sa po ~et kom ra me na.39

Ka ko su na we go voj spo qa {woj stra ni za pa ̀ e ni osta ci mal te ra, a na za rav we nojivi ci obo da otvo ra ta nak sloj fre sko-mal te ra cr ve ne bo je, mo ̀ e se za kqu ~i tida je i ovaj frag ment ko ji se na la zio u rav ni fre sko-mal te ra, na me r no uklo wensa zi da pri li kom obi ja wa pre o sta lih fre sa ka, dok je aku sti~ na po su da osta la uzi du. Ov de se ra di o ne {to mawem kr~agu, pre~ ni ka otvo ra od 11 cm, dok su osta -li su do vi za aku sti ku u @i ~i znat no ve }i i wi ho vi otvo ri se vi de u svo do vi macr kve na vi {e me sta.40 Sud za aku sti ku, ~i ji je otvor obi jen ka da su ukla wa nefre ske sa zi do va, mo gao se na la zi ti u nekoj od mawih hramovnih celina kao {tosu bo~ ne paraklisi.

Ka da su, po ~et kom XIV ve ka, u vre me ar hi e pi sko pa Sa ve III, sli ka ri ra di o -ni ce kra qa Mi lu ti na pred u ze li ob no vu ì vo pi sa u Spa so voj cr kvi, wi hov za -da tak je bio da o~u va ju sve {to je pri pa da lo slav noj gra |e vi ni i we noj osli ka -noj unu tra {wo sti.41 To su do sled no spro ve li, naj pre o~u va wem pre o sta lih po -vr {i na ì vo pi sa u pev ni ca ma, a po tom i po hra wi va wem frag me na ta fre sa kako je su uklo ni li sa zi do va ka ko bi pri stu pi li wi ho vom po nov nom ukra {a va wu.Utvr |e no je da su se iko no gra fi jom i sti lom svo jih fre sa ka u ve li koj me ri pri -la go di li pr vo bit nom ì~ kom sli ka nom an sam blu, jer su, na pra gu no vih stil -skih stru ja wa, za be le ̀ e ni kao ana hro ni i za gle da ni u re {e wa bli ska ide ja maosni va ~a i tvo ra ca kra qev ske za du ̀ bi ne s po ~et ka XI II sto le }a.42 Mo glo bi seza kqu ~i ti da su se na zi do vi ma za ru {e ne ì~ ke cr kve u vre me we ne ob no ve jo{uvek, u ma wim frag men ti ma, sva ka ko na la zi le fre ske sa ko jih se mo gao sa gle da -ti iko no graf ski ras po red sli ka nih pra zni ka i po je di na~ nih fi gu ra. Na slu -}en ili de li mi~ no pro ~i tan, a po tom pre po znat i na ì vo pi su pe} kih Sve tihapo sto la, ori gi na lan ì~ ki re per to ar fre sa ka, mo gao je bi ti sa ~u van po na vqa -wem. Ka ko bi se dru ga ~i je ob ja snio uti caj pr vo bit nih ide ja i za mi sli na po to -we sli kar stvo s po ~et ka XIV ve ka ako ne mo gu} no {}u sa gle da va wa i pre po zna -va wa pr vo bit ne ce li ne ra zo re nih i de va sti ra nih fre sa ka, za te ~e nihna pre o -sta lim zi do vi ma cr kve. Ne do voq no ve li ki da bi se za dr ̀ a li na svo jim me sti -ma, pre o sta li frag men ti, uklo we ni sa zi do va ka ko bi ustu pi li me sto no vimzid nim sli ka ma, pa ̀ qi vo su sme {te ni u du bo ke ja me sa osta lim de lo vi ma ar hi -tek ton ske pla sti ke i cr kve nog mo bi li ja ra.43 Po hra wi va wem po lo mqe nih ke ra -mi~ kih posuda sa pig men ti ma bo ja, sli ka ri ob no ve ì~ kih fre sa ka, na iz ve stanna ~in, da to va li su i pot pi sa li svoj trud.

Go to vo svi sa ~u va ni ko ma di fre sa ka iz ì~ kih ja ma su ma wih di men zi ja iuglav nom ni je bi lo mo gu }e wi ho vo me |u sob no spa ja we i re kon struk ci ja ve }ih

Fragmenti koji pokazuju dva sloja fresko-maltera – giornatu – dnevno preklapawe oslikanih partija na sveèm malteru

43 Pri li kom ob no ve po ru {en je izid ko jim je unu tar wa pri pra tabi la odvo je na od na o sa hra ma pasu sva ka ko i pre o sta li frag men -ti fre sa ka ko ji su za te ~e ni nawe mu, ta ko |e po hra we ni: â nak-Me di}, Mil ka, op. cit. 28.

44 Medi}, Milorad, op. cit. III,161; Erminija Dionisija izFurne preporu~uje za kamenezidove hrama tanak sloj kre~nogmaltera „zato {to kamen dobrozadràva hladno}u i dugo se ne}eosu{iti”.

45 Ibid., III, 652. Ovo po tvr |u je i~i we ni ca da su na svim frag -men ti ma, sa dva o~u va na slo jafre sa ka, na sli ka ne gra ni~ nebor du re ko je su raz dva ja le sli ka -ne zo ne ili sa mo tam ne, uglav -nom pla ve po za di ne na ko ji ma seina ~e za vr {a va dnev ni po saoosli ka va wa zi da na sve ̀ e na ne -tom mal te ru. O na no {e wu fre -sko-mal te ra na zi do ve cr ka va zasli ka we u to ku jed nog da na: Ibid.II, 149, 151, 153; III, 159, 161.


po vr {i na, osim kod ne ko li ko ulo ma ka sa osta ci ma sli ka ne de ko ra tiv ne or na -men ti ke, ko ji su ve ro vat no pre lo mqe ni prilikom od la ga wa ili va |e wa iz ja ma.Mal ter na ulom ci ma je be le ili ù} ka ste bo je sa ne znat nim do da ci ma usit we nesla me i ret kim vi dqi vim sit nim ka men ~i }i ma. [u pqi ka ve je struk tu re i sa -svim so lid ne ~vr sti ne. Fi ni, be li fre sko-mal ter na po vr {i ni na net je u ve o -ma tan kom slo ju od ne ko li ko mi li me ta ra.44 Ne zna tan broj frag me na ta po ka zu jeo{te }e wa bo je nog slo ja na po vr {i ni, iz ve sne ne rav ni ne i me ha ni~ ka o{te }e -wa. Wi hov iz gled je na lik da na {wem sta wu naj sta ri jih ì~ kih fre sa ka iz do -we zo ne pev ni~ kih pro sto ra. Ra di se uglav nom o ko ma di ma sa tra go vi ma ve o mais pra ne, iz ble de le cr ne bo je ko ja je ne ka da bi la po kri ve na pla vom od no sno azu -rom, ret ko ze le nom ili tam no cr ve nom bo jom.

Uo~e ni su, ta ko |e, i frag men ti na ko ji ma su pri met na dva slo ja fre sko-mal -te ra ne u jed na ~e ne de bqi ne, iste bo je, na ko ji ma je dan sloj pre la zi pre ko dru gog.Ka ko je na ne kim me sti ma gor wi sloj fre sko-mal te ra to li ko is ta wen da se pot -pu no gu bi pa osta je vi dqiv sa mo do wi, mo ̀ e se za kqu ~i ti da je u pi ta wu tzv. „gi -or na ta”, me sto pre kla pa wa na ne tih slo je va fre sko-mal te ra, do weg od pret hod nogi gor weg od na red nog da na osli ka va wa zi do va hra ma.45 Svi osta li pre gle da nifrag men ti fre sa ka iz ì~ kih ja ma sa dr ̀ e sa mo je dan sloj pr vo bit nih fre sa ka.

Vi {e de lo va fre sa ka ~u va ostat ke is pi sa nih slo va. Sva ka ko je ve o ma zna ~a -jan po da tak da su sva ova slo va pi sa na }i ri li com, {to bi zna ~i lo da su i nat -pi si na fre ska ma naj sta ri jeg slo ja u @i ~i bi li is pi sa ni srp skoslo ven skim je -zi kom. Ta ko se i u @i ~i po tvr }u je od lu ka i uti caj svetog Save da se svi nat pi -si to kom XI II ve ka iz ve du na je zi ku srp skog na ro da.46 Me |u ovim frag men ti ma

na la ze se i oni na ko ji ma su slo va pi sa na zla tom na pla voj osno vi. Sa ~u va ni de -ta qi uka zu ju da se ra di o sig na tu ra ma ko je su is pi sa ne re |a wem slo va po ver ti -ka li, jed nog is pod dru gog, a ob li ci ma na lik nat pi si ma na naj sta ri jim fre ska -ma u Stu de ni ci.47 Na ne ko li ko ulo ma ka ~i ja je po vr {i na lu~ no is pup ~e na sa ~u -va na su slo va cr ve ne bo je na pla voj po za di ni {to po no vo po ve zu je Stu de ni cu i@i ~u i po ka zu je do mi nan tan Sa vin uti caj. To {to po vr {i na mal te ra ni je rav -na mo ̀ e zna ~i ti da je nat pi s bio iz ve den na po lu kru ̀ nom ili kru ̀ nom pr ste -nu ap si dal nog ili pot ku pol nog pro sto ra, ali ka ko je u pitawu sa mo jed an ta kavfrag men t, ta se pret po stav ka te {ko mo ̀ e da qe raz vi ja ti.

Ne ko li ko de lo va fre sko-mal te ra sa dr ̀ i tam no sme |u ili si vu, ne ka da cr -nu ili pla vu bo ju po za di ne na ko joj su, ta ko |e srp sko slo ven skim je zi kom, pi sa -na be la slo va. Ima vi {e pri me ra sa be lom osno vom na ko joj su slo va si va, tam -ni jih ili sve tli jih ni jan si, pi sa na iz me |u dve pa ra lel no ugre ba ne li ni je. Tobi mo gli bi ti de lo vi is pi sa nih tek sto va na svi ci ma, o ~e mu sve do ~i i je dan ve -}i ko mad na ko me su vi dqi va, de li mi~ no, sko ro tri re da tek sta, ali sa mo wi hovkraj na de snoj stra ni. U gor wem re du su sa ~u va ni de lo vi dva slo va od ko jih jekraj we s ili e. U sle de }em re du vi dqi va su slo va tnte ko ja mo gu bi ti kraj ne kere ~i, a u sle de |em, ta ko |e na kra ju, o~u va na su slo va dnca, mo ̀ da na sta vak re ~iBo go ro di ca. Ne ke mor fo lo {ke ka rak te ri sti ke slo va mo gu bi ti od po mo }i ueven tu al nom da to va wu nat pi sa.48 Ta ko je t na pi sa no u ob li ku da na {weg slo va sa{i rom sto pom, sa tro u ga o nim za vr {e ci ma gor we ho ri zon tal ne cr te i kru -`nim pro {i re wem na sre di ni ver ti ka le stu ba. Slo vo n je na pi sa no sa ho ri zon -tal nom cr ti com ko ja po ve zu je dve ver ti ka le, a slo vo e sa iz ra ̀ e nim tro u gla -

46 \u ri}, J. Vo ji slav, Vi zan tij ske

fre ske u Ju go sla vi ji, Be o grad1974, 32; \or |e vi}, M. Ivan,„Nat pi si na svi ci ma i kwi ga mau naj sta ri jem stu de ni~ kom sli -kar stvu”, Osam ve ko va Stu de ni ce

– zbor nik ra do va, Be o grad 1986,197–200.

47 \u ri}, J. Vo ji slav, op. cit. 33;Su bo ti}, Goj ko, op. cit. 48.

48 To mo vi}, Gor da na, Mor fo lo gi -

ja }i ri li~ kih nat pi sa na Bal ka -

nu, Be o grad 1974, 18, 20, 22–24.


Ulomci fesaka sa tragovimazlatom oslikanih povr{ina

49 Sa ~u va na slo va sig na tu ra inat pi sa na naj sta ri jem slo juì~ kih fre sa ka vi dqi va su nafo to gra fi ja ma ko je su re pro du -ko va ne u mo no graf skoj pu bli ka -ci ji: Ka {a nin, Mi lan – Bo {ko -vi}, \ur |e – Mi jo vi}, Pa vle, op.cit. 116, 123. Na zi do vi ma ì~ kecr kve i sa da se na zi ru tra go vipo me nu tih slo va pa se mo gu vr -{i ti po re |e wa.

50 Dur ko vi}, Jak {i}, Qu bo mir,O ì~ koj po ve qi, Na {a pro -{lost 3, Kra qe vo 1988, 49–56.

51 Ra doj ~i}, Sve to zar, „Zla to usrp skoj umet no sti XI II ve ka”,Oda bra ni ~lan ci i stu di je

1933–1978, Be o grad 1982, 199-222;\u ri}, J. Vo ji slav, „La pe in tu remu ra le ser be du XI II sìecle”, L’ artbyzan tin du XI II sìecle, Sympo si umde So po }a ni 1965, Be o grad 1967,151–153.

52 Ra doj ~i}, Sve to zar, op. cit. 200.

53 \u ri}, J. Vo ji slav, Vi zan tij ske

fre ske..., op. cit. ta ble XVI i XVII.

54 \or |e vi}. M. Ivan, „Nat pi sina svi ci ma i kwi ga ma u naj sta -ri jem stu de ni~ kom zid nom sli -kar stvu”, Osam ve ko va Stu de ni -

ce, Be o grad 1986, 197–200.


stim za vr {e ci ma ele gant no iz ve de nog sr pa stog de la i vo do rav ne sred we cr te.Sa ~u va ni deo nat pi sa, iz ve den cr nim slo vi ma na be loj po za di ni, mo gao bi pri -pa da ti raz vi je nom svit ku na sli ka noj pred sta vi ar hi je re ja ode ve nog u fe lonukra {en kr sto vi ma u kom bi na ci ji cr ne i be le bo je, na {ta uka zu je deo sli ka nepo vr {i ne sa~uvan, po red tek sta.

Na iz ble de lim i ve o ma o{te }e nim fre ska ma do we zo ne ì~ kih pev ni cakao i na, ta ko |e, ve o ma stra da lom ì vo pi su paraklisa na spra tu ku le zvo ni ka,sa ~u va na su, tek u tra go vi ma, spo ra di~ no, i ne ka slo va od sig na tu ra pred sta vqe -nih li ko va. Na sre }u, vi dqi va su i ona ka rak te ri sti~ na slo va ko ja mo gu po slu -ì ti za po re |e we sa slo vi ma ko ja su uo~e na na frag men ti ma fre sa ka. Mo ̀ e sesa svim po u zda no za kqu ~i ti da su slo va t, e, n, me ki znak Í, na pi sa ni na pot pu -no isti na ~in na sva tri me sta. Kao da je isti pi sar }i ri li~ nih slo va srp sko -slo ven skih nat pi sa iz veo sig na tu re na mo nu men tal nim, naj sta ri jim fre ska maRas pe }a Hri sto vog, pred sta va ma apo sto la Pe tra ili Lu ke, po tom nat pi se na zi -do vi ma paraklisa u ku li i osta le ko ji su tek frag men tar no sa ~u va ni na po ne -kom ulom ku ko ji pri pa da naj sta ri jem zid nom sli kar stvu @i ~e.49

Pre pis osni va~ kih po ve qa kra qe va Ste fa na Pr vo ven ~a nog i Ra do sla va izdru ge i tre }e de ce ni je XI II ve ka, iz ve den pri li kom ob no ve cr kve i we nih fre sa -ka na po ~et ku XIV ve ka, ta ko |e sa dr ̀ i po me nu ta slo va iz ve de na na vr lo sli ~anna ~in, ma da sa iz ve snim obo ga }e wem de ko ra tiv nih de ta qa. Uko li ko je tekst pr -vo bit nog slo ja za te ~en ma kar frag men tar no na istim po vr {i na ma bo~ nih zi do -va pro la za is pod ku le zvo ni ka, pi sa ri ob no ve su mo gli po {to va ti sta ri je pi smoi sa ~u va ti ga u svo joj in ter pre ta ci ji ko li ko je to bi lo mo gu }e.50 Mo ̀ da je po -treb no re }i i to da tek sto ve u Stu de ni ci i @i ~i sva ka ko ni su pi sa li isti pi -sa ri, da se me|usobno raz li ku ju, ma da su oba tek sta }i ri li~ na, srp sko slo ven ska.

Vi {e frag me na ta sa ~u va nih fre sa ka po ka zu je tra go ve zla ta na ne tog pre kosli ka ne po vr {i ne. Po zla ta je bi la sa ~u va na na fre ska ma u ja ma ma ali se po ka -za la iz u zet no ose tqi vom u do di ru sa sun cem, to plo tom i vo dom i br zo ot pa da -la. Pre gle dom svih ko ma da na ko ji ma se za pa ̀ a lo zla to na tam nom slo ju ve zi vamo glo se za kqu ~i ti da su vr {e ne po zla te slo va na pla voj po za di ni, da su zatimpre kri va ne par ti je sli ka ne oke rom, ore o li sve tih sva ka ko, ali i dru ge sli ka nepo vr {i ne. Pri me }u je se da su i po vr {i bo je ne cr ve nom i ze le nom bo jom bi lepo zla }e ne. Na jed nom frag men tu sli ka ni po lu kru ̀ ni seg men ti cr ve ne bo je op -to ~e ni su li ni ja ma bo je oke ra ko je su po tom po zla }e ne. Sa ~u va ni su de lo vi ko jipo ka zu ju po zla }e nu po vr {i nu pod sli ka nu oke rom, ogra ni ~e nu pra vom, uza nombe lom i {i rom cr ve nom tra kom ka kva se obi~ no iz vo di la na bor du ri ko ja ogra -ni ~a va ve }u sli ka nu po vr {i nu. To bi mo glo uka za ti na, ra ni je ve} pret po sta -vqe no, pre kri va we po za di na zla tom a ne kim spo me ni ci ma srp skog mo nu men -tal nog sli kar stva to kom XI II ve ka.51 „Mo nu men tal no zlat no srp sko pi smo”52 izla to na po za di ni pr vi put se ja vqa ju u Bo go ro di ~i noj cr kvi u Stu de ni ci1208/9. go di ne. Zla tom su sli ka ni ore o li, zve zde i vez na ras ko {nim tka ni na masli ka nih ode ̀ di.53 Frag men ti sa fre ska ma iz Spa so ve cr kve, ma da sa svimoskud ni, po ka zu ju da je i @i ~a, kao Stu de ni ca, ima la zla tom pi sa na }i ri li~ naslo va na pla voj po za di ni, po zla }e ne ore o le, kao i de ta qe na de ko ra tiv no sli ka -nim po vr {i na ma.54 Svi ko ma di fre sa ka, na ko ji ma se na la zi zla to u tra go vi ma,ima ju pri met no do bro ugla ~an sloj za vr {nog fre sko-mal te ra. U po stup ku po -zla te bi lo je neo p hod no po sti }i {to rav ni ju, sa svim glat ku po vr {i nu ka ko bise na pot pu no osu {e ni mal ter na ne lo ve zi vo, od no sno „mur dent”, za ko ji }e pri -o nu ti li sti }i po zla te gla ~a ni ze ~i jom {a pom. Tu gde je jo{ osta lo zla to u tra -go vi ma vi dqiv je i tam ni trag ve zi va, dok je sa osta lih po vr {i na ot pa lo i zla -

to sa „mur den tom”. Sa mo pot pu no rav ne i do bro ugla ~a ne po zla }e ne po vr {i nepru ̀ a ju pu ni efe kat ras ko {nog sja ja ko me se te ̀ i lo.55

I azur ko ga ima na ve }em bro ju ì~ kih frag me na ta fre sa ka, kao i „mur -dent” za po zla tu, na no sio se „al se co”, na do bro osu {en mal ter. Azur se, pre masli kar skim pri ru~ ni ci ma, ko ri stio za „osve tqa va we na zi du”. Po me {an sa in -di gom i zid nim be li lom na no {en je na po vr {i nu ko ja je pret hod no obo je na cr -nom, cr nom um brom ili tam nosme |om bo jom, a to je sve vi dqi vo na pre o sta limfre ska ma iz @i ~e.56

Azur i zla to na po za di ni ili po je di na~ nim sli ka nim par ti ja ma u unu tra -{wo sti hra ma na me we nog kru ni sa wu vla da ra, sve ~a nom pro gla {e wu sa mo -stal no sti cr kve ili odr ̀ a va wu sa bo ra naj vi {ih do sto jan stve ni ka srp ske dr -à ve, bi li su o~e ki va ni, pret po sta vqe ni, a sa da, u iz ve snim na zna ka ma i po -tvr |e ni. Pa le ta osta lih bo ja na ulom ci ma ì~ kog ì vo pi sa ve o ma je ra zno vr -sna i bo ga ta, ma {to vi to gra |e na me {a wem raz li ~i tih nijansi, uglav nom uz -dr ̀ a na i pro sve tqe na. ê sto je ko ri {}en oker, ci no ber i pe ~e na si je na. Ze le -na se ja vqa u raz li ~i tim sve tlim ni jan sa ma, a um bra i vi {e to no va sme |e ko -ri ste se za pod lo gu i sen ~e we dra pe ri ja i in kar na ta. Sa mo na ne ko li ko sa ~u -va nih frag me na ta fre sa ka in ten zi tet bo ja i slo bo da wi ho vih su ~e qa va wa nasli ka nim, us ta la sa nim dra pe ri ja ma po su tim or na men ti ma, pot pu no je iz ne na -|u ju }a, ve o ma zvu~ na i raz li ~i ta od sve ga dru gog {to po ka zu ju osta li ulom ciì~ kog zid nog sli kar stva.

Be la, od do bro ob ra |e nog kre ~a, ta ko |e pre kri va po za di ne i ra do se ko ri -sti za pro sve tqa va we dru gih bo ja do pa stel nih ni jan si, kao i za iz vla ~e we li -ni ja. Uz cr nu i cr ve nu, kao tan ka li ni ja, be la te ~e obo dom ore o la ili ogra ni ~a -va i raz dva ja sce ne i sli ka ne zo ne. Ta~ ka stim or na men tom gu stog be li la ~e sto suopo na {a ni bi se ri u ni zu, ge o me trij ski ili biq ni or na men ti kao ukra si naode ̀ da ma. Ne ki or na men ti sa ~u va ni na ma lim ko ma di ma fre sa ka ima ju svo jepan da ne na oskud nim osta ci ma pr vo bit nog ì vo pi sa u Spa so voj cr kvi. Ta ko seje dan de taq sa kru ne ca ri ce Je le ne na sli ka ne u ka pe li ì~ ke ku le zvo na re, za -pra vo kva drat ni dra gi ka men bo je azu ra, uhva }en sa ~e ti ri ma la dr ̀ a ~a oker nogokvi ra, na la zi i na jed nom frag men tu fre ske iz ja me. Na jed nom ve }em ulom kusa ~u va na je pred sta va sa vi je ne ru ke, sa mo deo lak ta, po dlak ti ce i {a ke bez pr -sti ju. Vi dqiv je i sli ka ni ru kav i deo ode ̀ de pla vih i tam nocr ve nih par ti jasa oker tra ka ma i bi se ri ma ko ji ukra {a va ju za vr {e tak ru ka va. Na vi {e frag -me na ta mo gu se za pa zi ti ode ̀ de sli ka ne {i ro kim po te zi ma ~et ke, pa stel nihbo ja i od me re nih kon tra sta sve tlih i tam nih de lo va tkanine i wenih pre gi ba.

U iz u zet no ve li koj sku pi ni frag me na ta fre sa ka ko ji su pro na |e ni u ì~ -kim ja ma ma, tek ne ko li ko od wih, ve o ma ma lih di men zi ja, sa dr ̀ e sli ka na li caili de lo ve li ca, ru ku, ko se ili bra de. Ta ko ma le di men zi je li ca, vi si ne do de -se tak san ti me ta ra, u za mi {qe noj re kon struk ci ji, uka zu ju da se sva ka ko ra di ou~e sni ci ma sli ka nih sce na i pri zo ra ko ji su ~i ni li deo iko no graf skog pro -gra ma ma wih pro sto ra, kao {to su bo~ni paraklisi ili neke druge mawe odaje.Mo nu men tal ne fi gu re o~u va ne u do wim zo na ma ì~ kih pev ni ca, s ob zi rom namesto i iko no graf ski ras po red, kao i sli ka ne fi gu re sa zi do va obli ̀ we Stu -de ni ce, znat no su ve }ih di men zi ja.

Naj bo qe sa ~u va ni in kar na ti pri pa da ju sli ka nim de lo vi ma li ca sta ri jihoso ba se de ko se, be lih br ko va i bra da. Vi dqi vi su de lo vi tek jed nog obra za, no -sa, bra de sa usna ma ili o~i ju, ko re na no sa sa ni skim ~e lom ili na sli ka nimuhom, pr sti ma ru ke. Vi {e frag me na ta sa dr ̀ i sa mo sli ka ne se de pra me no ve ko -se ili bra de. Pri met na je o~u va na ulo ga li ni je, ja ke, sme |e, ko ja ocr ta va kon tu -

55 Me di}, Mi lo rad, op. cit. II, 159,161, 163, 468–471, III, 167, 171. Re -cep tu re za po stu pak po zla }i va wau zid nom sli kar stvu ve o ma susli~ ne u Pr vom je ru sa lim skomru ko pi su iz 1566. go di ne, Ti pi kuNek ta ri ja Sr bi na iz 1599. go di nei ka sni joj Er mi ni ji Di o ni si jaiz Fur ne na pi sa noj po ~et komXVI II ve ka na Sve toj go ri i svepo na vqa ju naj sta ri ja uput stva.

56 Ibid. II, 157, 159.


57 \u ri}, J. Vo ji slav, op. cit. 13.

58 La za rev, Ni ki ti~, Vik tor,Vizantiyska® ìvopis?, Mo -skva 1971, sl. na str. 163.

59 Milj ko vi-Pe pek, Pe tar, „Con tri bu -tion aux rec her ches sur l’evo lu tionde la pe in tu re en Macèdoine au XI -II siècle”, L’ art Byzan tin du XI II si -èc le, Sympo si um de So po}a ni 1965,Be o grad 1967, fig. 2, 4.

60 La za rev, Ni ki ti~, Vik tor, op.cit. sl. na str. 165.

61 Ba ka lo va, El ka, „Freskicerkvi-grobnicÍ ba~kovskogomonastÍir® i vizantiyskaÔìvopisÍ XII veka", VizantiÔ,Ó`nìe slavÔne i drevnÔ Rus?,zapadnaÔ Evropa, Mo skva 1973,216–234.

62 To me ko vi}, Sve tla na, „L’est he ti -que aux en vi rons 1200 et la pe in tu -re de Stu de ni ca”, Stu de ni ca i vi -

zan tij ska umet nost oko 1200. go -

di ne, Be o grad 1988, 233–244; Tsi -ga ri das, N. Ef ti mi os, „La pe in tu re áKa sto ria et en Macédo i ne grec queoc ci den ta le vers l’année 1200”, Stu -

de ni ca i vi zan tij ska umet nost,op. cit. 309–320.

63 Janc, Za gor ka, Or na men ti fre -

sa ka iz Sr bi je i Ma ke do ni je od

XI II do XV ve ka, Be o grad 1961, 22.

64 Or lo va, Alek se ev na, Orlova,Alekseevna, Mari®, Ornamentv monumentalÍnoŸ ìvopisidrevneŸ Rusi, Konec XIII –na~alo XVI veka, I, Mo skva 2004,189, 420.

65 Mar ja no vi}, Mi ro qub, „Osnov -na ob ja {we wa o na me ni i vr sta maor na me na ta u de ~an skom ì vo pi -su”, Zid no sli kar stvo ma na sti ra

De ~a na, gra |a i stu di je, Be o grad1995, 518, 519.


re no sa, usne, sva ki seg ment li ca pa i vla si ko se na ko ji ma se sme wu ju be le i tam -ne li ni je ko je raz dva ja ju pra me no ve. Po vr {i na li ca naj pre je po kri ve na oke -rom, a po tom, vo lu men ob li ko van ja kim tam nim sen ka ma ma sli na ste i sme |e bo -je. Nos je dug i po de qen sve tlo snim ak cen ti ma na dva re ̀ wa. Ta po de la se na sta -vqa na ja go di ca ma obra za, u ko re nu no sa ja kim tam nim li ni ja ma ko je kao da od -se ca ju po je di ne de lo ve li ca. I ma da oslo bo |e ni, {i ro ki po te zi te ̀ e po sti za -wu vo lu me na, ve o ma uda qe ni u po stup ku od mo na {ke uz dr ̀ a no sti i ot me ne sve -de no sti stu de ni~ kih ili, mo ̀ da, ì~ kih, pev ni~ kih li ca, sli ka ri ovih frag -me na ta jo{ se dr ̀ e gu ste mre ̀ e li ni ja ko je, u za vr {ni ci, pre kri va ju sli ka nepo vr {i ne in kar na ta. Sve tlost se po ja vqu je u gu stom sno pu be lih li ni ja, upo -red nih sve tlih cr ta ko je pre kri va ju slo bod ne po vr {i ne. Ja ka sme |a kon tu ra isen ka okru glog oka, obr ve, sen ka do we usne, u oslo bo |e nim kon tra sti ma, do pri -no se eks pre siv no sti iz ra za.

To vi {e ni je gra fi ci zam in kar na ta iz neraza57, ali se iz ve sne pa ra le le mo -gu po sta vi ti sa li cem apo sto la iz pri zo ra Si la ska Sve tog du ha, na sli ka nog oko1175. go di ne na zi du Ne ma wi ne za du ̀ bi ne u \ur |e vim stu po vi ma u Ra su,58 ili sane kim li ci ma iz cr kve ma na sti ra Sve ti ar han |e li u Pri le pu, s kra ja XII ilipo ~et ka XI II ve ka.59 Ni fre ske iz cr kve Sve tog Ge or gi ja iz Sta re La do ge60 i na -~in sli ka wa in kar na ta ni su ta ko da le ki i ni su jo{ bi li za bo ra vqe ni kod sli -ka ra iz @i ~e. Bli ski su im i in kar na ti sa zi do va grob ne cr kve u Ba~ ko vu u Bu -gar skoj, jer sli ka ri Ba~ ko va, po red kom nin skog na sle |a, do bro vla da ju vo lu me -nom i slo bo dom bo je nih na no sa kao i po to wi ì~ ki ì vo pi sci.61 De ce ni je nakra ju XII ve ka i da qe ~u va ju i odr ̀ a va ju vi zan tij sku sli kar sku tra di ci ju ne go -va nu u ra di o ni ca ma po sled wih pred stav ni ka di na sti je Kom ni na i An |e la. Napra gu no ve mo nu men tal ne umet no sti kla si~ nih vred no sti, na po ~et ku XI II sto -le }a, pa ra lel no tra ju i ona shva ta wa ko ja, upr kos pri hva ta wu iz ve snih no vi nau pla sti~ ni joj mo de la ci ji, i da qe, ma we ili vi {e, spro vo de si stem li ne ar nog,gra fi ci sti~ kog tret ma na, po seb no u za vr {nom po stup ku ob ra de, in spi ri sanma ni ri sti~ kim sli kar stvom ka sno kom nin ske epo he.62

De taq nim uvi dom u sa dr ̀ aj pre o sta lih de lo va ì vo pi sa iz ja ma Spa so vecr kve, kao i onih ko ji su pro na |e ni u {u tu is pod po da ol ta ra ili, spo ra di~ no,u ar he o lo {kim slo je vi ma unu tra {weg pro sto ra hra ma, mo gla bi se iz vr {i tikla si fi ka ci ja na dve sku pi ne. Jed nu ~i ne ulom ci sa osta ci ma slo va pi sa nihzla tom, cr ve nom ili be lom bo jom na pla voj po za di ni, nat pi si iz ve de ni cr nombo jom na be loj osno vi, ve li ki broj frag me na ta sli ka nih pla vim azu rom i zla -tom pre ko oke ra, cr ve ne, ze le ne ili or na men ti ma ukra {e ne po vr {i ne. Ova sku -pi na bi od go va ra la osta ci ma naj sta ri jeg ì~ kog zid nog sli kar stva iz cen tral -nog pro sto ra na o sa i ol ta ra. Mo glo bi se pret po sta vi ti da su svi ovi frag men -ti, ko jih je bi lo znat no vi {e ne go onih ko ji ~i ne dru gu sku pi nu, kao po sled wiosta ci naj sta ri jeg i naj vred ni jeg sli kar stva Spa so ve cr kve u ma na sti ru @i ~i,bi li po hra we ni u ja mi ne ka da {weg |a ko ni ko na, na me r no is ko pa noj sa mo za tusvr hu i to u naj sve ti jem pro sto ru hra ma, ol ta ru.

Ve li ki broj frag men to va nih fre sa ka sa dr ̀ i de ta qe sli ka ne ge o me trij skeor na men ti ke. Ona se sa sto ji od kom bi no va nih po lu kru ̀ nih seg me na ta cr ve ne ilize le ne bo je is pre se ca nih ta la sa stim be lim li ni ja ma ko je, ukr {te ne, is cr ta va juor na ment na si voj pod lo zi. Pri ku pqe ni srod ni ulom ci uka za li su na mo gu }u re -kon struk ci ju {i ro ke or na men tal ne tra ke ko ja je oivi ~a va la ili raz dva ja la ve }esli ka ne po vr {i ne zi do va. Ovaj or na ment na sta je, oblikovan kom bi na ci jom ho ri -zon tal nih i ver ti kal no po sta vqe nih ta la sa stih li ni ja, na zi va se „dvo stru ki Hmo tiv”63, „si stem si nu so i da”64 ili „dvo stru ka se ki ra”65. Na po qe sa kva drat nim

po vr {i na ma po lo ̀ e na je mre ̀ a ta la sa stih be lih li ni ja ko je se me |u sob no pri -bli ̀ a va ju i uda qa va ju obra zu ju }i seg men te raz li ~i tih ob li ka i bo ja. Po re kloovog or na men ta je u hri {}an skoj umet no sti. Ve} je uo~e no da se ja vqa na ga lo ro -man skim mo za i ci ma i ka me noj pla sti ci fran cu skih cr ka va, u la tin skim i vi -zan tij skim ru ko pi si ma,66 kao i na ro man skim zid nim sli ka ma u Ita li ji, [pa ni -ji i Ne ma~ koj.67

Na vi zan tij skim fre ska ma ko je pret ho de ì~ kim, ge o me trij ska or na men -tal na tra ka mre ̀ e ta la sa stih li ni ja ja vqa se u cr kvi Sve tih vra ~a u Ko stu ru, udru gom slo ju fre sa ka ko je su na sta le kra jem XI ili na po ~et ku XII ve ka.68 [i ratra ka ovog or na man ta iz ve de na je na po tr bu{ ju lu ka, ~e o no, iz nad ju ̀ nog pro la -za u bo~ ni brod cr kve. Jo{ je dan hram, ovom or na men ti kom na ì vo pi su, pret -ho di @i ~i. To je cr kva Sve tog \or |a kod se la Kur bi no va na Pre span skom je ze -ru.69 Na fre ska ma iz 1191. go di ne na sli kan je or na ment ukr {te nih si nu so i da.Iz ve den je na isti na ~in, u cr te ̀ u i ko lo ri tu, kao u Ko stu ru, sa mo sa da sme {tenna luk ko ji opa su je is to~ nu ol tar sku ap si du. Ge o graf ski, vre men ski, pa i stil -ski bli ske cr kve Ko stu ra i Kur bi no va, ka zu ju da su sli kar ske ra di o ni ce, for -mi ra ne u cen tri ma vi zan tij ske umet no sti kom nin skog pe ri o da, po se do va le istauput stva, iste pred lo {ke ili iko no graf ske zah te ve ko jih su se sli ka ri pri dr -à va li pri li kom ì vo pi sa wa cr ka va. Ta ko je i @i ~a, po dig nu ta i osli ka na naraz me |u dva zna ~aj na i uti caj na sti la, iz tih cen ta ra i wi ho vih kor pu sa pra vi -la i uput sta va za de ko ri sa we sa kral nih zda wa, do bi la ge o me trij ski or na mentistog cr te ̀ a i ko lo ri ta kao na ko stur skim i kur bi nov skim fre ska ma.

[i ro ko po sma tra no, or na men tal na, de ko ra tiv na ob ra da po je di nih po vr -{i na u zid nom sli kar stvu mo gla bi bi ti zna ~aj na te ma za pro u ~a va we, sva ka -ko ne odvo je no od ukup ne iko no gra fi je ce li ne u ko joj se na la zi. Mno ge po je di -no sti ko je su uglav nom sma tra ne op {tim me sti ma ka da su u pi ta wu or na men -tal no ob ra |e ne po vr {i ne, u bo ga tom i ra zno vr snom sa dr ̀ a ju bi blij skih te mai po ru ka, osta le su ne do voq no pro u ~e ne, ne za pa ̀ e ne i neo bja {we ne, jer ~i stade ko ra tiv nost ni je wi hov je di ni ciq. To {to sva ki isto rij ski i stil ski pe -riod, pa ta ko i sli kar ska ra di o ni ca i sku pi na, ima svo je od re |e ne, radokori{}ene ili pro pi sa ne or na men te, na ~in wi ho vog sli ka wa i po seb no me -sto na ko me tre ba da bu du pri me we ni, sva ka ko po ka zu je du bqi smi sao i zna ~e -we, sim bo li ku ko ju tre ba do seg nu ti.70

Mnogobrojni primeri pokazuju da se ista vrsta ornamentalnog ukrasa, kadase po no vo po ja vi u ne koj dru goj, ka sni joj stil skoj ce li ni, me wa, do bi ja raz li ~i -te ka rak te ri sti~ ne po je di no sti, pri la go |e ne no vim shva ta wi ma. Ta ko se i or -na ment ukr {te nih ta la sa stih li ni ja, na kon pe ri o da pod ja kim uti ca jem kom -nin skih shva ta wa, po no vo ja vqa u ì vo pi su dru ge po lo vi ne XI II ve ka, a po tom iu ne ko li ko spo me ni ka u XIV ve ku. Kada se pa`qivo pra ti se we go va raz voj na li -ni ja, pro me ne ko je ga ob li ku ju mo gu po mo }i u da to va wu na stan ka ne kih fre sa kaili bar gru pi sa wu srod nih spo me ni ka. Na ì vo pi su So po }a na iz sed me de ce ni -je XI II ve ka, ovaj or na ment je iz ve den u ma ni ru bliskom vremenu????????, ali saudvo je nom be lom li ni jom ta ko zva nih si nu so i da.71 Me |u tim, to kom na red nog,XIV ve ka, uo~ava se da qa pro me na istog or na men ta na ne ko li ko me|usobno ve o -ma srod nih pri me ra iz ka to li ko na Hi lan da ra,72 cr kve Sve tog Di mi tri ja izPe} ke pa tri jar {i je73, ma na sti ra De ~a na,74 cr kve ma na sti ra Zr za,75 Psa ~e,76 kao iuda qe ne cr kve Arhan |e la Mi haj la iz Sko vo rod skog ma na sti ra u Nov go ro du.77 Tosva ka ko ni su je di ni pri me ri, to kom sred weg ve ka, ko ji po ka zu ju pri su stvo or -na men ta ka kav je re kon stru i san u ì~ koj cr kvi, i we gov raz voj i pro me ne krozvre me. We go ve osnov ne na ve de ne ka rak te ri sti ke me |u sob no su vr lo bli ske u

66 Frantz, Ali son, Byzan ti ne Il lu mi -na ted Or na ment, The Art Bul le tin,vol. XVI, 1934, 43.

67 Co nor, B. R., The Me di a e val Hi -story of the Du ble-Axe Mo tif, Ame -ri can Jo ur nal of Ar che o logy XXIV1920, 151–170; An tony, Ed gar, Wa -ter man, Ro ma ne sque Fre sco es, Prin -ce ton Uni ver sity Press 1951, sl.239, 240, 241, 243, 245, 290.

68 Pe le ka ni dis, Styli a nos – Chat zi da -kis, Ma no lis, „Ka sto ria”, Byzan ti neArt in Gre e ce, Mo sa ics – Wall Pa in -tings, At hens 1985, sl. 6, 10.

69 ]u ri}, J. Vo ji slav, Vi zan tij -

ske fre ske, op. cit. sl. XI.

70 Mar ja no vi}, Mi ro qub, op. cit.513, 514.

71 Janc, Za gor ka, op. cit. 22, tab.XXVII; Janc, Za gor ka, „Or na men -ti na zid nom sli kar stvu”, Isto -

ri ja pri me we ne umet no sti kod

Sr ba I, Be o grad 1977, 267, sl. 10.

72 Mar ko vi}, Mi o drag, „Pr vo bit -ni ì vo pis glav ne ma na stir skecr kve”, Ma na stir Hi lan dar, Be o -grad 1998, sl. na str. 228. Or na -ment mre ̀ e si nu so i da na sli kan jena slo ju fre sa ka ko je su na sta leiz me |u 1317. i 1321. go di ne. Na la -zi se na lu ku uz ju go za pad ni pan -dan tif se ver ne ku po le u pri pra -ti glav ne ma na stir ske cr kve.

73 \u ri}, J. Vo ji slav – ]ir ko vi},Si ma – Ko ra}, Vo ji slav, Pe} ka

pa tri jar {i ja, Be o grad 1990, sl.117. Or na ment je na sli kan kao{i ro ka tra ka u te me nu svo da ol -tar skog pro sto ra oko 1345. go di -ne.

74 Janc, Za go r ka, Or na men ti fre -

sa ka, op. cit. 22, tab. XXVII; Or lo va,Alekseevna, Mari®, op. cit. 191,sl. 167; Mar ja no vi}, Mi ro qub,„Osnov na ob ja {we wa...” op. cit.518, 519, cr: 15, 22, 39, 40, 88, 91, 97,110, sl. 1, 6, ko lor fo to gra fi je uzpred go vor (bez nu me ra ci je). U De -~a ni ma se na vi {e me sta na la zior na ment ukr {te nih ta la sa stihli ni ja na zvan „dvo stru ka se ki ra”i svu da je mo nu men tal nih raz me ra.Pre kri va po vr {i ne bo~ nih zi -do va i po tr bu{ ja lu ko va u pro zo -ri ma, stra ni ce pi la sta ra i ve li -ke rav ne po vr {i ne ka kva je i onauz Lo zu Ne ma wi }a u pri pra ti.


75 Kor na kov, Di mi tri je, Ma na -

sti rot Zr ze, Kul tur no na sled -stvo IV, sl. 3; Iv ko vi}, Zo ri ca,@i vo pis iz XIV ve ka u ma na sti ru

Zr ze, Zo graf 11 (Be o grad 1980)68–82. Or na ment je na sli kan narav noj po vr {i ni ta va ni ce nadza pad nim ula zom u pri pra tu, uslo ju fre sa ka iz XIV veka.

76 Janc, Zagorka, Ornamenti fre-

saka, op. cit. 22.

77 Orlova, Alekseevna, Mari®, ,op. cit, I, 189, II, sl. 149.

78 Raki}, Zoran, „Zidno slikarstvoXVII veka”, Manastir Hilandar, op.cit. sl. na str. 269.


sli kar stvu cr ka va iz Ko stu ra, Kur bi no va i @i ~e. Wi ma je na lik, sa iz ve snimiz me na ma, or na ment sa fre sa ka So po }a na, ali se osta li, u cr kva ma to kom XIVve ka, raz li ku ju. Na slo bod nim po qi ma po za di ne sli ka ne uglav nom cr nom ilisi vom bo jom, iz me |u po lu kru ̀ nih seg me na ta cr ve ne i ze le ne, ja vqa ju se pi ra mi -dal ni ukra si iz ve de ni be lim ta~ ka ma. Ume sto kon tra sta ze le ne i cr ve ne, uvo dise pla va bo ja ko ja za me wu je ze le nu. Za ni mqi va je da qa pro me na ovog ge o me trij -skog, de ko ra tiv nog ukra sa ko ji sve do ~i o raz voj noj li ni ji kroz vre me i stil skepe ri o de. Na pri me ru iz pa ra kli sa Sve tog Jo va na Pre te ~e ma na sti ra Hi lan da -ra,78 na kra ju XVII ve ka, za pa ̀ a se u osno vi ista she ma, sa mo do te me re raz u |e -na i obo ga }e na da se ve o ma raz li ku je od kru te i stro go po sta vqe ne mre ̀ e istogor na men ta iz pe ri o da kom nin ske umet no sti. Sva ka ko da je i ta pro me na u skla -du sa osta lim raz li ka ma u shva ta wi ma zid nog sli kar stva no ve epo he ko je se ̀ ui do de ko ra tiv nih de ta qa, jer i oni rav no prav no u~e stvu ju u iko no gra fi jisli ka nih pro sto ra.

U za kqu~ nim raz ma tra wi ma o re kon stru i sa nom or na men tu naj sta ri jegì~ kog zid nog sli kar stva, mo glo bi se naj pre raz mi {qa ti o me stu na ko me sepr vo bit no na la zio na zi do vi ma hra ma. Budu}i da je vre men ski i stil ski bli -zak oni ma ko ji mu pret ho de, cr kva ma iz Ko stu ra i Kur bi no va, a raz li ~it odonih ko ji se po ja vqu ju ka sni je, i we go vo pr vo bit no me sto, na zi do vi ma cr kve,tre ba ve za ti sva ka ko za pret hod ne spo me ni ke i gor we zo ne, svo do ve i lu ko veol tar skog ili cen tral nog pot ku pol nog pro sto ra. Na ~in cr ta wa i sli ka wa or -na men ta u po me nu tim cr kva ma i @i ~i go to vo je isti kao i ko lo rit sa cr nom,od no sno si vom po za di nom, be lom si nu so id nom li ni jom i po lu kru ̀ nim seg -men ti ma na iz me ni~ no po sta vqe ne cr ve ne i ze le ne bo je. Na pri me ri ma iz Ko -stu ra i Kur bi no va uo~a va se stro ga ge o me tri ja i pe dan tan po stu pak. @i~ kifrag men ti, me |u tim, po ka zu ju iz ve snu le ̀ er nost u pri stu pu, slo bo dan po tez~et ke pa i va ler ski tret man sli ka nih ze le nih i cr ve nih seg me na ta po vr {i ne.Wi hov sre di {wi deo je obo jen tam ni jom, a spoq ni sve tli jom ni jan som isteze le ne ili cr ve ne bo je. Ta la sa sta li ni ja, ne u jed na ~e ne de bqi ne, o~i gled no je,kao i ceo or na ment, iz ve de na slo bod nom ru kom, bez teh ni~ kih po ma ga la iliuna pred pri pre mqe ne, raz me re ne she me. Ta ko je stro go po sta vqe na ge o me trij -ska mre ̀ a na mo nu men tal noj po vr {i ni u ì~ koj cr kvi sva ka ko de lo va la sli -ko vi ti je i eks pre siv ni je.

Ista slo bo da pri met na je u pri stu pu sli ka noj po vr {i ni na ma lim frag -men ti ma de lo va li ca, kao i na skrom nim ulom ci ma sli ka nih ode ̀ di ili ne kihdru gih pred sta va. @i~ ki sli ka ri, ili tek ne ki od wih, po ka zu ju è qu za ob li -ko va wem vo lu me na, ma te ri je, za po sti za wem re qe fa i pla sti~ no sti, uz sve po -zna te i ra do ko ri {}e ne mo gu} no sti i sli kar ska sred stva ko ja su im bi la na ras -po la ga wu. Oni sli ka ju li ca, mo de lu ju ob li ke i for me uz ma {to vi to ko ri {}e -we pa le te sklad no har mo ni zo va nih bo ja. Iz vla ~e }i kon tu re osnov nih de lo va,no sa, o~i ju, obr va, uvo de ja ku sme |u li ni ju ko ja je po vre me no re al na, ne kad flu -id na, {i ro ka sen ka, ali ~e sto i sa mo li ni ja osnov nog cr te ̀ a. Ru me ni lo naobra zi ma, cr ve na bo ja na is tu re noj li ni ji no sa, na usna ma, iz van red no su po sta -vqe ni na spram kom ple men tar nih ze le noma sli na stih sen ki {to te ku uoko lo,ova lom li ca. U za vr {nom po stup ku, po no vo pre o vla da va se }a we na li ne ar nostpret hod ni ka, uzo ra i u~i te qa, pa be le li ni je svo jom mre ̀ om pre kri va ju sli ka -ne po vr {i ne i vo lu men, ve} do seg nut uspe {no spro ve de nom mo de la ci jom. Se devla si ko se i bra de, ì~ ki sli kar slo bod nim po te zi ma ~et ke iz vla ~i sme lo, ko -ri ste }i ze le nu i be lu bo ju, re |e sme |u, tek da li ni jom po de li pra me no ve. Na ̀ a -lost, ni je se sa ~u vao ni ti je dan de taq ne kog mla |eg na sli ka nog li ca.

Na kra ju XII i po ~et ku XI II ve ka, u vi zan tij skom sve tu ko ji gu bi sa mo stal -nost svo je car ske pre sto ni ce, ne pre ki da se tok i uspe {no stva ra we broj nihsli kar skih sku pi na. I kao uvek na raz me |u ve ko va i stil skih pra va ca, iz dva ja juse dva to ka umet no sti, dva upo red na pri stu pa ko ja se u svom da qem raz vo ju pre -pli }u ili uda qa va ju. Je dan je i da qe ve zan za tra di ci ju kom nin skog na ~i na sli -ka wa, ma da pri hva ta no va re {e wa, po seb no u obla sti pla sti~ ne mo de la ci je in -kar na ta. Pre po znat na ma lim ulom ci ma pre o sta lih fre sa ka Spa so ve cr kve u@i ~i, na frag men ti ma li ca, ko se, bra da, ob ra di dra pe ri ja, na ~i nu sli ka wa or -na men tal ne de ko ra ci je, ovaj tok, sa svo jom ra nom po ja vom u Ne re zi ma, raz vi jaose da qe na zi do vi ma cr ka va u Ba~ ko vu u Bu gar skoj ili \ur |e vim stu po vi ma u Ra -su. Isto vre me no fre ske ne kih ko stur skih cr ka va, Kur bi no va i La gu de re na Ki -pru, osta ju ma we ili vi {e op sed nu te i za ro bqe ne li ne ar no {}u i eks pre siv nim„ma ni ri sti~ kim” pri stu pom ob li ko va wu frag men ti ra nih te la i li ca, in ten -ziv ne pa le te, po ne kad jar kih bo ja.79 î ni se da bi naj sta ri je fre ske iz @i ~e,pre ma skrom nim osta ci ma, na {le svo ju po tvr du i svo je me sto u sku pi ni vi zan -tij skih spo me ni ka uti {a nih i znat no dis kret ni jih se }a wa na kom nin sko na -sle |e, iz ve sne smi re no sti, spo zna je i na ja ve pla sti~ ni je ob ra de i no vog sti laXI II ve ka, sku pi ni spo me ni ka ko ji su us pe li da po mi re shva ta wa pret hod ni ka isme le na ja ve sled be ni ka.

Iako su bli ske ve ze kti to ra Ne ma wi }a i iste na me re tvo ra ca i in spi ra to -ra stva ra le zid nu de ko ra ci ju u cr kva ma Stu de ni ce i @i ~e, one ni su, u ce li niko ja se na slu }u je, ukra {e ne de li ma istih tvo ra ca, istog po re kla i ra di o ni ca.Fre ske ko je su, iz ble de le i ve o ma o{te }e nog, za vr {nog slo ja ob ra de, op sta le nazi do vi ma ì~ kih pev ni ca, uo~e no je do sa da, po ka zu ju iz ve snu ot me nost, mo na -{ku smi re nost, mo nu men tal nost i jed no stav nost naj bo qih pre sto ni~ kih sli ka -ra na lik onoj ostva re noj u Stu de ni ci.

U za du ̀ bi ni kra qa i ar hi e pi sko pa, dr ̀ av nom i cr kve nom se di {tu, „Ve li -koj cr kvi” za ko ju su ve ro va li da }e du go bi ti „Ma ti svim cr kva ma”, mo gli sustva ra ti i oni sli ka ri ko ji su ve} ovla da li prin ci pi ma este ti ke no vog mo nu -men tal nog sti la XI II ve ka, ali i oni dru gi, obra zo va ni i, ta ko |e, oba ve {te ni, alii da qe za gle da ni u svo je ve li ke uz o re iz pret hod ne epo he, sli ka ri ne po zna tih ca -ri grad skih cr ka va ili, mo ̀ da, oni dru gi, oku pqe ni u ra di o ni ca ma So lu na.80

79 \uri}, J. Vojislav, Vizantijske

freske, op. cit. 28; Tomekovi},Svetlana, op. cit. 240–241.

80 \uri}, J. Vojislav, Vizantijske

freske, op. cit. 34; Suboti}, Gojko,op. cit. 15–18.



Zorica Zlati} Ivkovi}

THE OLDEST @IÂ WALL PAINTINGON STORED FRAGMENTS OF FRESCOES

Summary

The oldest wall painting of the Monastery of @i~a, from the beginning of the XIII century, has been keptin the lower zones of the choir and lunettes above the entrances into the lateral chapels, although pale and verydamaged. Therefore, the finds of fragments of frescoes preserved in an empty grain pit beneath the floor of theexonartex and a pit deliberately dug in the diaconicon of the temple are extremely valuable. A considerablenumber of broken ceramic dishes with colour pigments, together with other archaeological finds, are the evi-dence of care of the renovation painters from the beginning of the XIV century to store and save the last rem-nants of the frescoes they had found on the walls of the Church of Holy Salvation in a deserving manner.

All fragments of the oldest wall painting of @i~a, discovered in a large number, are of extremely smalldimensions, various contents and there has been almost no possibility of reconstruction of larger portions.A very clean surface of the frescoes, freshness of their paint, without any traces of damages or dirt, show thatthe @i~a Church had not been used for a long time and that it had not been burnt when it was demolishedduring the attack of the Bulgarian noblemen or damaged due to strong tectonic disturbances noticed on thefabric of the building.

The most significant group of fragments of frescoes show parts of letters and a text in Cyrillic, the OldSlavonic language, written in red, blue, white and black colours, but also in gold. The backgrounds on the@i~a frescoes were also covered with gold and blue azure, the halos and ornaments on the robe were paintedin gold. Several fragments contain parts of faces of older persons, fragments of painted incarnations or greyhairs of somebody's hair and beard. The textile of the painted robe was decorated with geometrical and flo-ral ornaments with white pearls frequently present. The palette of the oldest @i~a frescoes is very harmoniousand illuminated, with complementary combinations. Only a few fragments have very intense paints, boldlycombined, extremely freely and enthusiastically deposited on the mortar base and they are supposed tobelong to the wall decoration of a specific space. Several fragments with traces of ornaments allowed recon-struction of a wide ornamental band with the painted net of crossed wavy lines, "sinusoids" or "dual axes",painted in the same way in @i~a and in the churches of Kostur and Kurbinovo, and later modified in othermonuments during the XIV century.

The painters of this bishops' and royal foundation, in certain comparisons between the remaining fres-coes from the choirs and the backgrounds and letters painted in gold and azure, contain the characteristics sim-ilar to those existing in the nearby Monastery of Studenica. At the same time or on the frescoes of some other@i~a spaces, the painters of @i~a showed their affiliation with other artistic workshops by their education andthe method of wall painting. At the turn of two epochs, they presented good knowledge of previous accom-plishments interwoven in the experience of those following the style of the Komnin period, but at the same timethey readily and freely accepted the novelties of monumental art with classical values which was to prevail dur-ing the XIII century.

Documents

01 Zorica Zlatic Ivkovic NasaProslost Sablon