ประกอบปรชญาเชงศาสตร VII (902)

วฒนธรรม Weber, Paradigm, CAPRA, Learning Organization และอน ๆ

ศ.พเศษ ดร. จรโชค วระสย

Jirachoke Virasaya, Ph.D.(Berkeley)

I. วาดวยวฒนธรรม

1. ทมา ศพท ‚วฒนธรรม‛ ใชแพรหลายในภาษาไทยแตเปนคาคอนขางยาก กลาวคอกอนจะมศพทดงกลาวม พระมหาพล แหงวดมหาตยวราชรงสฤษฏไดทดลองใชคาวา “ภมธรรม‛ เพอแปลคาวา‚culture‛ ในภาษา องกฤษ ทงน จากปาฐกถาของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาดารงราชานภาพใน ป พ.ศ. 2474 (ประพฒน ตรณรงค , การฟนฟวฒนธรรมสมยกรงรตนโกสนทร(กรงเทพฯ : คณะอนกรรมการเอกลกษณของชาต , 2526) , หนา 1) ตอมาชวงป พ.ศ.2475 พระเจาวรวงศเธอกรมหมนนราธปพงศประพนธ ขณะทรงพระยศเปน พระองคเจาวรรณไวทยากรเปนผทรงใชคาวา ‚วฒนธรรม‛ และเขาใจกนวาทรงเปนผบญญตศพท ดงกลาว ศพทวฒนธรรมทแปลจากภาษาองกฤษ culture ใชในปจจบนใชในความหมายทกวางขวาง และเกยวโยงกบวล ‚วฒนธรรมการเมอง‛ และอนวฒนธรรม หรอวฒนธรรมยอย (Subculture)

ศ.พเศษ ดร. จรโชค วระสย JIRACHOKE VIRASAYA ไดรบทนรฐบาลศกษาจบ ปรญญาตรทางสงคมวทยาวทยานพนธเกยรตนยม B.A. HONORS THESIS IN SOCIOLOGY, มหาวทยาลยแคลฟอรเนย ณ นครเบอรคลย UNIVERSITY OF CALIFORNIA (BERKELEY) ; ปรญญาโท M.A. IN POLITICAL SCIENCE (UC, BERKELEY) ; ปรญญาเอก Ph. D. UC. BERKELEY ; ไดรบแตงตงเปนสมาชกสมาคมเกยรตนยมระดบชาตของ U.S.A. ตงแตป 1962 PI SIGMA ALPHA, National Political Science Honor Society, U.S.A., 1962. กรรมการและเลขานการคณะกรรมการจดตงมหาวทยาลยรามค าแหง (2513-14) Founding Member, Ramkhamhaeng University หวหนาภาคผกอตงภาควชาสงคมวทยา (Founding Chairman)

คณบดผกอตงคณะรฐศาสตร มหาวทยาลยรามคาแหง (Founding Dean), Faculty of Political Science Ramkhamhaeng University, Bangkok, 10240 Tel.02-310-8483-9 ตอ 41, 36 อดตรองอธการบดฝายวชาการ, อดตรอง ผอ.สถาบนสวนภมภาควาดวยการอดมศกษา, Former Deputy Director, Regional Institute of Higher Education, (RIHED) Singapore.

รก.ผอ.โครงการปรชญาดษฎบณฑตทางสงคมศาสตร, Acting Director ,Doctoral Program in Social Sciences, (10 สาขาวชา) อาคารทาชย มหาวทยาลยรามคาแหง, 02-310-8566-7 ปรบปรง 10/11 ประกอบการบรรยาย วชาขอบเขตและวธการศกษา 902

วนอาทตยท 16 ตลาคม 2554

2

2. วฒนธรรม (Culture) : สามความหมาย

ความหมายของ “วฒนธรรม” มผรวบรวมวเคราะห ความหมายไวเปนความยาวกวา 400 หนา ไดแก นกมานษยวทยาระดบปรมาจารย (กร, Guru) อเมรกน 2 คน (A.L.Kroeber and Clyde Kluckhohn. Culture, New York : Vintage Book,1963.) ณ ทนเหนสมควรแบงออกเปน 3 ความหมายใหญๆ (1) ความหมายตามรากศพท (2) วฒนธรรม คอ ขนบธรรมเนยมประเพณ (3) ตามความหมายแหงสงคมศาสตร หนงสอทางสงคมศาสตร โดยเฉพาะสงคมวทยา(Sociology) และมานษยวทยา(Anthropology) ในยครวมสมยมการใหคานยามทหลากหลายตวอยางคอ

a. Richard T. Schaefer. Sociology, 12 th ed. New York : Mc Graw-Hill, 2010, p.53 ระบวา “วฒนธรรม” ไดแกทกสงทกอยาง ไมวาจะเปนอะไรทมการสงทอดตอกนมาทางสงคม คอขนมธรรมเนยม ความร วตถ และพฤตกรรม

b. คาอธบายมพนฐานอยกบ “วฒนธรรม”(Culture) ตามทนกมานษยวทยาทางสงคมหรอบรรดานกสงคมวทยาใชกนมกมพนฐานอยกบคาอธบายของนกมานษยวทยาระดบกร คอ Edward Tyke ในป 1871 ซงหมายถง “a learned complex of knowledge, belief, art, morals, law, and Custom” John Scott and Gordon Marsh all, eds. Oxford Dictionary of Sociology. 2005, p.133.

c. Culture is the accumulated store of symbols, ideas, and material prrhrcts Associated with a social system, whether it be an entire socialty, 2 nd ed, Black well, 2000. Pp.37-38. A family. (Allan G. Johnsm. & The Blackwell Dictionary of Sociology)

2.1 ความหมายทหนง ไดแก วฒนธรรมตามรากศพทเดม ตามความหมายน วฒนธรรม หมายถง สงทดงาม สงทไดรบการปรงแตงใหดแลว หรอสงทไดรบการยอมรบและยกยองมาเปนเวลานาน ตวอยาง ไดแก ผลงานผเลอเลศทางศลปะ เชน Leonardo, da vinci, 1452-1519 ทมชอเสยง เชน ไมเคล แองเจโล(Michelangelo, 1475-1564) ชาวอตาเลยนและ โกแกง (Paul Gaugin,1848-1908) ชาวฝรงเศส นอกจากนมตวอยาง ดนตรของ ลดวก เบโธเฟน (Ludwig Beethoven, 1770-1827) ซงเปนชาวเยอรมนและดนตรของไชกอฟสก (Tchaikovsky, 1840-93) ซงเปนชาวรสเซยและดนตรไทยของหลวงประดษฐ -ไพเราะ อนง มวรรณกรรมทอมตะ เชน 1) บทละครของ วลเลยม เชกลเบยร (William Shakespeare) ซงเปนชาวองกฤษ 2) บทนพนธระดบ Nobel Prize ของรพนทรนาถ ฐากร (Rabindhranath Tagore) ชาวอนเดย 3) พระราชนพนธเรองรามเกยรตและอเหนา 4) งานเขยนเรองขนชางขนแผน เปนตน วฒนธรรม ตามความหมายแรก นมาจากศพท ‚วฒนะ‛ หรอ ‚พฒนะ‛ ซงแปลวา “เจรญ” และตรงขามกบคาวา ‚ความเสอม” วฒนธรรมจงตรงขามกบ ‚หายนะธรรม ‛(decadence เดค-แคด-เดนซ) ซงเปนการประพฤตอนนาไปสความเสอม หายนะธรรมจดวาเปนการเปลยนแปลงไปสการ‚เจรญลง ‛ ตวอยางของหายนะธรรม ไดแกความ ฟงเฟอ และ ฟมเฟอย ปลายจกรวรรดโรมน(Roman Empire) หลายรอยปมาแลวในยคนนมการประพฤตปฏบตทโหดรายทารณอกดวย อนเปนผลทาใหจกรวรรดดงกลาวแตกสลายในทสด

a. Edward M.Burns,Western Civilizations 6th edition, New York : Norton, 1963 pp. 238-241.) b. Edward Gibbon. คอ Gibbon’s Decline and Fall of the Roman Empire, Rand, 1979. 2.2 ความหมายทสอง วฒนธรรมไดแก ขนบธรรมเนยมประเพณตางๆ ขนบธรรมเนยม หมายรวมถง ทงทเกยวกบวาระส าคญของชวตบคคล และเกยวกบประเพณตางๆ ของสงคม

3

ขอปฏบตหรอขนบธรรมเนยมประเพณเกยวของกบ วาระส าคญ ๆ ของการดาเนนชวตของ ‚บคคล” ตงแตเกดจนกระทงสนชวต ไดแก ขอปฏบต พธกรรม รวมทงความเชอเกยวกบ 1) การตงครรภ 2) การมเดกเกดใหม 3) การตงชอ 4) การนาเดกเขานบถอศาสนา 5) การขนบานใหม 6) ประเพณเกยวกบการหมน 7) การสมรส 8) ประเพณเยยมผปวย 9) ประเพณเกยวกบการตาย

ประเพณทเกยวกบความเปนอยของ “คนในสงคม” เกยวกบ 1) การประกอบอาชพ 2) การศกษา 3) การศาสนา 4) การนนทนาการ

ในกรณ สงคมไทย วฒนธรรมตามความหมายนมตวอยาง ไดแก 1) ประเพณโกนจก 2) บวชนาค 3) สงกรานต 4) ประเพณลงแขกในการทานา 5) ประเพณแหนางแมวขอฝน ในประเทศไทยมผเขยนเกยวกบประเพณตาง ๆ ผทไดรบการอางองถงมากทสดผหนง คอ พระยาอนมานราชธน (เสฐยรโกเศส ) ตวอยาง ไดแก เสฐยรโกเศส วฒนธรรมและประเพณตางๆของไทย สานกพมพกาว หนา . 2503 นอกจากนยงมขอเขยนอน ๆ อกรวมทงหนงสอทานอง นวนยาย เชน สแผนดน ของ ม. ร. ว. คกฤทธ ปราโมช) สาหรบตางประเทศมประเพณตาง ๆ เชน ประเพณ การเตนรอบกองไฟ ของอนเดยนแดง หรอ อนเดยนอเมรกน (Red Indians or American Indians) ในทวปอเมรกา 2.3 ความหมายทสาม : วฒนธรรม “ตามนยแหงสงคมศาสตร”

วฒนธรรมตามนยนมความหมายกวางขวางทสด เพราะมไดหมายรวมถงเฉพาะคานยามแรก และคานยามทสอง แตครอบคลมกวางกวามาก กลาวคอ มขอบเขตเกนกวาการเปนสง “ดงาม” หรอ เปน “ขนบธรรมเนยมประเพณ”

3. วฒนธรรมตามนยสงคมศาสตร

ความหมายของวฒนธรรมทใชทางสงคมศาสตร ซงมความเปนสหวทยาการเกยวกบหลายสาขายอยมผใหคาจากดความตาง ๆ กนดงน เชน

ค านยามทหนง : วฒนธรรม ไดแก พฤตกรรมทเขา “รปแบบ ” หรอมลกษณะเปน “กระสวน ” หรอ รปแบบ (behavior patterns) ซงมการสงตอถายทอดโดย สญลกษณ (symbols) คาวา “pattern” เปนศพททางวชาการซงหมายถงรปแบบอนเกดขนจากการ กระท าซ า ๆ กน ตวอยางของกระสวนหรอรปแบบอนจดเปนวาเปนวฒนธรรมคอ

1) การทกทายกนเมอพบผคนเคยกน

2) การแปรงฟน

3) การเขยนหนงสอโดยใชปากกาหรอดนสอ

4) การเขาแถวตอนเชาของนกเรยน

5) การขบรถตามชองทางจราจร

6) การยนแบบรายการเสยภาษอากร

4

(7) การเขานงสอบตามระเบยบ

(8) การเขารบพระราชทานปรญญาของผเรยนจบหลกสตร ฯลฯ

วฒนธรรมตาม นยแหงสงคมศาสตร มความหมายกวางขวางมากคอครอบคลมถงทกสงทกอยางทเปน “ผลงาน” คอ “ผลแหงการกระท า ” ของมนษยไมวาจะเปนทาง วตถหรออวตถ ตวอยางของวฒนธรรมทางวตถ (material culture) ไดแก กระดานชนวน สมด สายไฟฟา เครองวทย เครองวทยโทรทศน ตะเกยงเจาพาย สมไก ตะป กรอบรป กระเปาเดนทาง ของเลนเดก อาคารหองเรยน อาคารสานกงาน ฯลฯ

ตวอยางของวฒนธรรมทาง อวตถ (non-material) มดงตอไปนคอ ศาสนา ศลธรรม สถาบนครอบครว ศรทธาความเปนผนา ฯลฯ

วฒนธรรมตามนยแหงสงคมศาสตร กนความถงพฤตกรรมหรอทกสงทกอยางซงเปนพฤตกรรมหรอสงทเกดขนจาก “การเรยนร ” ดวยการสอสารตอกนมลกษณะเปน “ขนบธรรมเนยมประเพณ ”หรอ “จารต ” คอมการประพฤตปฏบตตดตอกนมา และเปน “สถาบนสงคม”เชน สถาบนศาสนา สถาบนการศกษา สถาบนการเมอง สถาบนการอาชพ สถาบนการทหาร ฯลฯ

วฒนธรรมไมมในสตวทต ากวามนษย โดยทลกษณะสาคญของวฒนธรรม ไดแก การรจกใชสญลกษณ ดงน ซงถอกนวา “สตวทต ากวามนษย” (subhuman) ไมมวฒนธรรมสตวตากวามนษยไดแก สตวโลกอนๆ ทไมใชมนษย เชน สนข เสอ ชาง ปลา นกอนทรย สตวเหลานขาดการพฒนาทางภาษาซงเปนสญลกษณท สาคญในการสอสารและสงทอดวฒนธรรม ดงนน สตวจงไมอาจมวฒนธรรมได อนงพงเขาใจวาวฒนธรรม มไดเฉพาะแตในมนษยเทานน ในสตวตากวา มนษยแมมการสอสารอยบาง แตการพฒนาทางานภาษาบกพรองอยมาก มการสอสารตอกนไดบางในระดบงาย ๆ และไมลกซงพอทจะสอสารตอความหมายทสลบซบซอนหรอเปนนามธรรมได ค านยามทสอง : วฒนธรรม ไดแก วถชวตของ คนใน แตละสงคม ซงเกดขนเพอสนองความจาเปนในการอยรอด (survival) ในการสบตอของความเปนมนษย และในการจดระเบยบสงคม อาจแยกอธบายเปนขอๆ ดงน ประการแรก : ความจาเปนในการอยรอด

มนษยตงแตสมยเรมตนทถอกาเนดขนมาในโลกเปนเวลาประมาณ 1.3 ลานปมาแลว ไดพบวาจาเปนตองปฏบตในทกวถทางเพอให ตนอยรอด ดงนนจงคดวธการประดษฐสงตางๆ ขน เชน เครองมอทใชในการลาสตว เครองมอในการทาการเพาะปลก การทาทกาบงแดดและฝน และภยอนตรายจากสตวราย การทาเครองนงหม การประดษฐเครองใชเครองจกร ฯลฯ

ตอมาการทาเพอใหความอยรอดนไดขยายมาเปนการประดษฐสงอนๆ ดวย ไดแก วตถตางๆ ทจบตองไดตงแตเลกทสดจนถงใหญทสด ตวอยางไดแก เขมหมด ไมจมฟน ทเขยบหร ถวยชาม รถจกรยาน เครองบน ยานอวกาศ เครองโทรศทพ ฯลฯ

ประการทสอง : การจดระเบยบสงคม

วฒนธรรม ไดแก รปแบบแหงการจดระเบยบสงคม เชน การรวมตวของมนษยขนเปน ‚เผาชน” ซงเหลอนอยแลว เชน

(1) การรวมตวขนเปนชาวเขาเผาตางๆ (hilltribes) ในประเทศไทย

(2) การรวมตวของชาวพนเมอง (aborigines) ในออสเตรเลยการใชบมเมอแรง

(3) การทคนพนเมองอเมรกน (อนเดยนแดง) รวมตวกนขนเปนเผาตางๆ เชน เผาอาปาเช เผาเชอโรก (Apache and Cherogee) เปนตน

การรวมตวของสงคมเขาสสภาพ “สงคมการเมอง” มรปแบบอนๆ อก คอ เปน “นครรฐ” (city state) หรอเปน “รฐประชาชาต” (nation-state)

5

นอกจากนยงหมายถง การจดระเบยบของสงคม เชน การมความสมพนธตอกนในฐานะเครอญาต (kinship) การมความสมพนธตอกนแบบศกดนา (feudal ties) และ แบบอนๆ ฯลฯ

(อาน ม.ร.ว.คกฤทธ ปราโมช. ฝรงศกดนา พมพหลายครง) ประการทสาม : วถแหงพฤตกรรมทเกดขนเพราะความสมพนธระหวางมนษย

ตวอยาง ไดแก การยมทกทาย การแสดงความเสยใจหรอความดใจ การขดแยงกน การแสดงปาฐกถา การสมมนา การซอขาย การเลนกฬาฟตบอล การแสดงภาพยนตร การไปตดผม ฯลฯ

(Richard T. Schaefer Sociology Matters 3rd ed., MC Graw-Hill, 2008)

4. ค านยาม

“วฒนธรรม” ไดแก รปแบบ แหงพฤตกรรมทเกดขนจากการเรยนร ซงม การเปลยนแปลง อยเปนนจสน พฤตกรรมดงกลาวรวมทงทศนคต คานยม ความรและบรรดาวตถทงหลายพฤตกรรมและสงทงหลายดงกลาวมาแลวมการรบโยนและมการสงทอดตอไปยงบรรดาสมาชกแหงสงคม

(John F. Cuber. Sociology ,6th ed. , New York, Appleton-Century-Crofts, 1968, p.76.) สมควรแยกลกษณะตาง ๆ ของวฒนธรรมตามคานยาม “มาตรฐาน” ขางตนทงน โดยกาหนดเปน 6 ลกษณะ คอ

1) วฒนธรรมเปนพฤตกรรมทเกดจากการเรยนร 2) วฒนธรรมเปน “รปแบบ‛หรอ ‚กระสวน” แหงพฤตกรรมอนเกดขนจากการเรยนร 3) วฒนธรรม ไดแก ผล หรอ ผลตผลแหงการเรยนรไมวาจะเปนพฤตกรรมหรอวตถ

4) วฒนธรรมมการรบโดยบรรดาสมาชกแหงสงคม กลาวอกนยหนงกคอ ‚วฒนธรรมเปนพฤตกรรมหรอสงทสมาชกของสงคมมสวนเปนเจาของไมมากเกนไป”

5) วฒนธรรมมการถกสงตอหรอไดรบการถายทอดมา 6) วฒนธรรมเปลยนแปลงเปนนจสน

(อานเพมเตม Anthony Giddens, et al. Introduction to Sociology. 6th ed. 2007 ) 4.1 องคประกอบทหนง : วฒนธรรมเปนพฤตกรรมทเกดขนจากการเรยนร พฤตกรรมของมนษยสวนใหญเกดขนจากการเรยนร คาวา ‚เรยนร” หมาย ความวาเปนสงทการทไดใน ภายหลง (acquired) การทกาเนดมาแลว กลาวคอมใชเปนสงทเกดขนโดย “ทายะสมบต” หรอ “เชงพนธกรรม” (hereditary) ดงนนสภาวะของชววทยาจงไมใชวฒนธรรม เชน การมผวขาว หรอผวดา ผมหยก หรอผมตรง ไมเปนสวนของวฒนธรรม เพราะมตดตวมาแตกาเนด อยางทเรยกกนวาฝงมาใน “สายเลอด” ซงกไดแก การถายทอดมาโดยทางหนวยพนธกรรม คอ “ยน” (gene), DNA. พฤตกรรมทเกดขนจากปฏกรยาของรางกายโดยตรง (reflexes) ไมจดวาเปนวฒนธรรมพฤตกรรมท ไมใช วฒนธรรมเพราะเปนปฏกรยาทางสรระ หรอ ทางกลามเนอทเปนไปโดยอตโนมตอนเกดขนอยางบงคบไมได ตวอยาง ไดแก

(1) การกระพรบตาทเกดขนเอง (ไมไดจงใจกระพรบ) แตเกดขนโดยอตโนมตเพราะแสงเขาตาหรอดวยเหตอน

(2) การไอเพราะเปนหวด (มใชจงใจไอ) หรอกระแอมเพอใหคนอนทราบวาตนมาแลวหรออยทใดทหนง

(3) การทมอสะทอนกลบเองเมอสมผสกบของรอนจดหรอเยนจด

อยางไรกตามควรทราบวาพฤตกรรมตอไปนถอวาเปนวฒนธรรม ทงนเพราะ เกดขนจากเรยนร ตวอยางไดแก การใสผมปลอม การจงใจกระพรบตา หรอจงใจทาตาหลว การแปรงฟน การหวผม การเขาควเพอซอตวรถไฟ การเลาเรองการกลาวชมหรอตาหนนกการเมองตวอยางอนๆ ของวฒนธรรมอนเปนผลจากการเรยนรทงสน ไดแก การไปดภาพยนตร การแสดงความดใจ การแกปญหาคณตศาสตร การเปนกงวลเรองสขภาพของตนเอง (หรอของผอน) การใชศพทแสลงการโกนศรษะของนกบวช

6

การบชาพระ การแสดงละคร การพากษโขน การเลนกายกรรม การโยนโบวลง การเลนหมากเกบของเดก การเลนโยคะ การแขงรถ และการขนเครองบน เปนตน การเรยนรอนเปนบอเกดแหงวฒนธรรมนนอาจเกดขนไดทงโดย “การรตว” และ “ไมรตว”

การเรยนรโดยรตว (conscious) คอรวากาลงเรยนอะไรอย เชน รวากาลงเรยนขบรถยนต รวากาลงฝกวปสสนารวากาลงเรยนโยคะ เปนตน

การเรยนโดยไมรตว (unconscious) เชน การเอาอยาง หรอการ ‚เลยนแบบ‛ บดามารดา หรอการเอาอยางเพอนฝงพฤตกรรมซงเปนวฒนธรรมอาจแบงออกเปน 2 แบบ ไดแก พฤตกรรมชดแจง และพฤตกรรมแอบแฝง

พฤตกรรมชดแจง (overt behavior) มตวอยางไดแกการไปตลาด การใชตะเกยบหรอชอนสอม การขบรถมาหรอรถยนต การเขยนหนงสอ

พฤตกรรมแอบแฝง หรอรไดยาก พฤตกรรมไมชดหรอพฤตกรรมปด (covert behavior) เปนพฤตกรรมทเหนหรอทราบไดคอนขางยาก เชน การวางโครงการในใจ การมความพงพอใจดนตร การมขอกงขาวาเทพเจามจรงหรอไมจรง ความเชอเรองสงศกดสทธ การเคารพบชาวรบรษเชน สมเดจพระนเรศวรมหาราช การชอบภาพเขยนการคดคานวณคอมพวเตอร การแกปญหาอกษรไขวดวย และฯลฯ

ขอเนนวากระบวนการคด กระบวนการแสดงความคดเหน การตงขอสงสย การมศรทธา การมความรสกอคต การแสดงความเคารพบชาลวนอยในขอบขายของ ‚วฒนธรรม” ตามนยแหงสงคมศาสตรไดทงสน

4.2 องคประกอบทสอง : วฒนธรรมเปนรปแบบ “กระสวน” แหงพฤตกรรมทเกดขนจากการเรยนร (Pattern of learned behavior) รปแบบหรอกระสวนแหงพฤตกรรมอนจดไดวาเปนวฒนธรรมมความหมาย 3 ประการดงตอไปน

1) ประการทหนง วฒนธรรมเปนรปแบบวฒนธรรมทมความสมพนธของสงตางๆ หมายความวา มใชเปนการทาโดยอสระหรอเปนเอกเทศแยกออกจากกนการทมลกษณะแหงความสมพนธตาง ๆ นนจดไดวาเปน “รปแบบ” หรอ “กระสวน” ดงตวอยางเชน 1) การอานขอความทกาลงอานอยขณะนเปนพฤตกรรมทเปนรปแบบหรอ กระสวน เพราะเกยวกบพฤตกรรมสวนอนๆ เชน ขณะทนกศกษา ก าลง อานขอความในหนงสอนจะมความเกยวของกบเรองตาง ๆ เชน การอานนนเกยวกบ ใครจะทราบวาวฒนธรรมคออะไร การทจะการทสอบไดคะแนนด และการเกยวพนกบสวนอนๆ ของพฤตกรรม คอ ทศนคต วาชอบหรอไมชอบขอความนเปนตน 2) อกตวอยางเชนการชนชนธรรมชาตปาไมเลอกสวนไรนา หรอการดดวงอาทตยอสดงใน ชนบทจดเปนกระสวน พฤตกรรมอยางหนง และอยในขอบขายแหงการเปนวฒนธรรมทเปน “รปแบบ” หรอ “กระสวน” เพราะมลกษณะ เกยวพนกบสงตาง ๆ เชน เกยวพนกบการ เพลดเพลน การตอบสนองสงเรา (Stimulus)และการม มโนภาพ ความเพอฝนทไดมาจากพฤตกรรมอนๆ เชน การเรยนวรรณกรรม หรอจากการชมรปภาพ เชนในพพธภณฑ เปนตน

2) ประการทสอง : วฒนธรรมเปนรปแบบหรอกระสวนในความหมายวา เปน ความสมพนธ ระหวางพฤตกรรมของบคคลตงแตสองคนขนไปเมอมการตดตอ เชน ความสมพนธ ระหวาง ผรบกบผให บดามารดากบ บตร สามกบภรรยา รฐบาลกบราษฎรภาครฐกบภาคเอกชน ผบงคบบญชากบผอย ใตบงคบบญชานายแพทยกบคนไข ศษยกบอาจารย นายจางกบลกจาง เพอนตอเพอน และนกกฬาทมเดยวกน หรอนกกฬาทมหนงกบอกทมหนง เปนตน

3) ประการทสาม วฒนธรรมเปน “รปแบบ” หรอ “กระสวน” แหงพฤตกรรมในความหมายวาเปน ‚วถชวต‛ หรอวถการดารงชวตของชนชาตหนง หมชนหนง คนจานวนหนง วฒนธรรมในความหมายนมตวอยาง ไดแก วถของชนชาต (national way of life) ซงเปน ‚กระสวน” หรอ ‚รปแบบ” ของคนในชาตทงหมด ‚วถชวต” ระดบชาตนยอมแตกตางกนไปตามกาลสมย คอไมอยคงทเสมอไป ตวอยางคอ กรณสงคโปร วถชวตของคนสงคโปรภายใตพรรคกจประชา(people’s Action Party) ทตงโดยนายลกวนยว แตกตางจากยคสมยกอนไดรบเอกราช เชน ขณะนเนนเรองความสะอาด เนนเรอง

7

การอยในระเบยบวนย ทงนแตกตางจากวถชวต หรอวฒนธรรมเมอประมาณหลายสบปมาแลว ซงมวฒนธรรมแตกตางกนไป อกกรณหนงคอ วถชวตของคนอเมรกนสมยหลงสงครามโลกครงทสองยอมแตกตางจาก สมยเรมกอตงประเทศใหมๆ ในเรองนนกสงคมวทยาทมชอเสยงผหนง คอ เดวด รสแมน และคณะ (David Riesman,et al. The Lonely Crowd, Yale University Press, 1973.) วถชวตของคนๆ หนง (A man’s ‚way of life‛) “สไตล” ของแตละคนไมเหมอนกน

การคานงถงการเปลยนแปลงลกษณะอปนสยและอน ๆ ของคนอเมรกนมการเขยนอภปรายไวในหนงสอโดย Thomas L. Friedman and Michael Mandelbaum. That used to be US : How America Fell Behind in the World It Invented and How We Can Come Back : New York : Farrar, Straus and Giroux, 2011. ก. วถชวตของชาวชนบท (A rural ‚way of life) เปนวฒนธรรมในฐานะเปนรปแบบของการดาเนนชวตหนกไปในทางเกษตรกรรม การอยในสงคมทไมมผคนหนาแนน วถชวตยอมแตกตางจากผมชวตอยในเมองใหญ ซงบานเรอนตงอยใกลชดกนมาก การคมนาคมในเมองใหญๆ มปญหาการคบคงของจราจร

ข. วถชวตนกการเมอง (A politician’s “way of life”) ซงเปนรปแบบของการดารงชวตแบบหนงเปนกรณของผทจะตองใชชวตอยกบสาธารณะชนตวอยางอน ๆ อก เชน วถชวต ของนกศกษา ซงยอมแตกตางออกไป เชน ในระดบ มหาวทยาลย หรอระดบวทยาลย นกศกษาใน ประเทศใด นกศกษาในสถานบนรฐบาลหรอเอกชน นกศกษาวทยาเขต (Campus) ทตงอยในเมองหรอตางจงหวด รวมทงวถชวตนกธรกจ ซงเปนรปแบบของการดารงชพดวยการประกอบอาชพทมการลงทนมการเสยง มการคานงถงผลกาไรขาดทน ฯลฯ

4.3 องคประกอบทสาม : วฒนธรรมไดแก ผล หรอผลตผลของพฤตกรรม (The products of behavior) ก. วฒนธรรม มความหมายรวมถง ผลตผลตางๆของมนษย คาวา “ผลตผล ” คอเกดจาก“มโนกรรม” (การคด) “วจกรรม” (การพด) และ “กายกรรม” (การกระทา ) คอเปน ผลตผลในมโนกรรม คอ ทศนคต ความเชอ ความรสก ผลตผลวจกรรม คอ การแสดงสนทรพจน การเจรจาสนตภาพ การซอขาย การสอน การถามปญหา และผลตผลกายกรรม คอ การเขยน การทาไรไถนา การฝกกายบรหาร การอย เวรของขาราชการ การประดษฐเครองคอมพวเตอร การขบยานอวกาศ การเลนสก การเลนกายกรรม การเลนตะกรอ ฯลฯ

องคประกอบแบงผลตผลของพฤตกรรม

วฒนธรรมหมายรวมถง ทศนคตหรอ เจตคต (attitude) ทรรศนะ (opinion) คานยม หรอคณคา (values) ความรตางๆ เจตคต ไดแก ‚ความพรอมทจะแสดงออกซงพฤตกรรม‛ หรอ “พรอมจะมการกระทา‛

เจตคตเปนความรสกภายในซงมวตถ บคคล หรอแมกระทง อวตถทศนคตอาจแยกออกเปนในทาง ปฎฐาน หรอในทางลบหรอแบบกากงกน คอ อาจแยกเปน การรสก ชอบ ชง หรอเฉย ๆ ตอบคคล วตถองคการ หรอคณะบคคลการมฉนทาคต คอ พอใจชอบสงใด เชน ชอบคนผวขาว หรอ ชอบ คนผวดาจดเปนทศนคต ข. วฒนธรรม หมายถง ทศนะหรอทรรศนะ ทศนะ หมายถง การแสดงทศนคตใหปรากฏ เชน ในรปของการพด หรอในรปของการขดเขยน เรยกวาความเหนนนเอง

ค. วฒนธรรม หมายถง คานยม หรอคณคา คอ การยกยองวาอะไรเปนของ ดหรอไมด อะไรเปนของนา นยมหรอ ไมนยม สงทเราวาม คณคา คอ สงทเราวาดม ประโยชนหรอควรกระทา คณคาหรอคานยมแตกตางกนแลวแต วฒนธรรมจะเปนอะไร การทถอวาการม สามเดยวภรรยาเดยว เปนเรองของวฒนธรรมของแตละชาต บางชาตหรอผนบถอศาสนาบางศาสนาไมยอมรบคานยมแหงการมภรรยาเดยว ตวอยางคอ อาจมคานยมแปลกๆ ออกไป คอยอมใหผหญงมสามหลายคนในขณะเดยวกน (ระบบพหสาม หรอ Polyandry)

8

อนง บางวฒนธรรมไมยอมรบเรองการหยาราง คอถอวาถาสมรสแลวจะยกเลกการสมรสไมได แตวฒนธรรมประเภทนถกอทธพลของความเปลยนแปลงทางสงคมมากขน แลวจงเรมยอมรบวาหากการดารงชวตอยดวยกนมปญหามาก กควรยอมใหมการหยารางได แนวความคดทวา วฒนธรรมมคณคาทตางกนนเรยกวา“สมพทธภาพทางวฒนธรรม” (Cultural relativism) สมพทธภาพหมายถง การเชอมโยงหรอสมพนธกบสงอน ตรงขามกบคาวา “absolutism” ซงหมายถง การกาหนดทแนนอนไมผนแปร

แนวคด “absolutism” มตวอยาง คอ การถอแบบหลกการของศาสนาครสตนกายแคธอลก ทวาการสมรสมลกษณะเปนการผกพนท “ศกดสทธ” คอเมอแตงงานแลว จะมการหยารางไมได แนวความคดแบบ “สมพทธภาพ” ซงแพรหลายมากขณะน คอถอวาคานยมตาง ๆ เกดขนโดยมนษยดงนน คานยมยอมผดแยกแตกตางกนไปตามแต “กาละ” (คอยคสมย) และ “เทศะ” (สถานท) แนวคดแบบสมพนธภาพนเหนไดชดในบางเรองเทานน ตวอยางคอ การททรงผมผชายหรอผหญงไทยในยคปจจบนแตกตางจากสมยพอขนรามคาแหงหรอแตกตางจากทนยมกนในยโรป เปนตน

ง. วฒนธรรม หมายถง ความเชอ(beliefs) ตวอยางไดแกการเชอวาท าดยอมไดด ท าชวยอมไดชว หรอความเชอในกฎแหงกรรม ความเชอเกยวกบผสางเทวดา ความเชอเกยวกบการเวยนวายตายเกดความเชออน ๆ เชน ถอวาตายแลวสญ ความเชอเปนลกษณะแหงวฒนธรรมอยางหนงนนมใชเปน เรองเกยวกบความเชอทางศาสนาเทานน แตรวมถงความเชอทางดานอน ๆ ไดแก การเชอลทธการเมองหรอการเชอลทธเศรษฐกจ เปนตน

จ. วฒนธรรม หมายความถง องคแหงความรหรอ สรรพวชาทงหลายไมวาเปนวจตรศลป มนษยศาสตร วทยาศาสตร สงคมศาสตร หรอแมแตทางโหราศาสตร จดอยในขอบขายแหงการเปน วฒนธรรมไดทงสน เชน การทเราทราบวา 9 หารดวย 3 มผลเปน 3 เปนผลจาก วฒนธรรมคอ เกดจากการ เรยนร หรอ การทเราสามารถอานหนงสอหรออานปายโฆษณา ไดเปนเรองทเกดขนจากการไดเรยนมากอน และการมความรในทางสนทรยภาพหรอเรองความสวยงามกเปนวฒนธรรมจะเหนได วามาตรฐานความเปน ‚สนทรย‛ เชนในดนตรแตกตางกนตาม วฒนธรรมตวอยาง คอ ผทเกดและเตบโตในอาฟรการมกมความรทาง สนทรยภาพทแตกตางจากผทเกดและเตบโตในสงคมนคร ของยโรปหรอสหรฐอเมรกา 4.4 องคประกอบทส : วฒนธรรมเปนสงทสมาชกของสงคมรบไวหรอรสกวามสวนเปนเจาของไมมากกนอย

สวนทเปนวฒนธรรมนนเปนอะไรกได เชน การเลนปงปอง การพดภาษาเดยวกน การนบถอศาสนา การยอมรบในระบอบการปกครองทมอย ก. ในเรองศาสนา สงคมหนงอาจมหลายศาสนากได ศาสนกชนของแตละศาสนายอมถอวาศาสนา นนเปนของตน คอมความรสกวาเปนเจาของอนง ศาสนาในสงคมศาสตร เนนเรองความเชอ หรอการมศรทธาอยางแนนแฟน ดงนน แมเปนศาสนา ทไมมการจดองคการ หรอโบสถวหารกอาจจดเปนศาสนาได เชน ความเชอในการบชาบรรพบรษ ลทธขงจอของจน หรอลทธบชโดของญปน หรอการเคารพเทพเจา หรอวญญาณทสถตย อย ณ ทตางกนไมวาจะเปน บนบกในนา หรอแมแตในอากาศ

ข. ในเรองอปนสย แมคนไทยจะมอปนสยลกษณะทาทางไมเหมอนกนทเดยว แตพอกลาวกวางๆ ไดวาคนไทยสวนใหญมอปนสย หรอลกษณะประจ าชาต อยางไร เปนลกษณะทสมาชกของสงคมไทยเปนเจาของ จงจดเปนวฒนธรรมอยางหนง

ค. ในเรองการกฬาและนนทนาการ ตวอยาง คอ การเลนตะกรอไมเปนหรอมวยไทยไมเปน แตในฐานะเปนคนไทยยอมรสกวาการกฬาประเภทนน เปนของชาตหรอเปนของสงคมไทย นอกจากนมการนนทนาการ เชน การราวง ซงหลายคนภายในประเทศไทยอาจราไมเกงหรอราไมเปน

9

4.5 องคประกอบทหา : วฒนธรรมมการถกสงตอหรอไดรบการถายทอด

การสงตอหรอถายทอดวฒนธรรมน ผานลกษณะตาง ๆ กน คออาจเปนจราจรคอทศทางเดยวกนหรอสองทางคอยอนกลบกได พอกลาวไดเปน 4 ประเภทใหญ ๆ

ก. ไดแก สงจากผใหญมายงผเยาวกวา (หรออนชน คอผตามมาทหลง ) ตวอยางไดแก ผใหญอบรมใหรจกประเพณ การไหว การใสเสอ การรจกผกเนคไท การรจกบรโภคอาหารอยางเรยบรอย การรจกคณคาของสถาบนตาง ๆ เปนตน หรอ

ข. การถายทอดอาจเปนในทางตรงขามกไดคอ จากผเยาวกวาไปยง ผใหญกวา เชน แฟชน หรอสะแลง ตาง ๆ ของวยรน ไดกระจายไปสผมอายมากกวา ตวอยาง ไดแก ศพท เชน ‚เจง‛ ‚ยอด‛ แอบแบว ฯลฯ

ค. ประเภททสาม ไดแก การถายทอดวฒนธรรมระหวางคนรวมสมย คอผอยในยคสมยเดยวกนหมายความวา มประสบการณคลายกน

ง. ประเภททส ไดแก การถายทอดขามบรเวณหรอขามประเทศ บางครงเรยกวาเปนการ แพรกระจาย(diffusion ออกเสยง ได-ฟว-ชน) ของวฒนธรรม

1) ตวอยางไดแก การแพรกระจายของคาภาษาองกฤษมาสภาษาไทย เชน การจราจร ‚วนเวย” (one-way traffic) โอเค (O.K.)

2) การทศพทภาษาบาลสนสกฤต ไดเขาไปปรากฏในปทานกรมภาษาองกฤษ เชน คาวา “อวตาร” ในปทานกรมกม “avatar” และตอมามการสรางภาพยนตรสามมตทโดงดงในป พ.ศ. 2553 ชอ AVATAR

3) การถายทอดนทานซงเปนทรจกกนด คอ นทานอสป(Aesop’s Fables) ซงมลกษณะคลายกบนทาน “ปญจตนตระ” (Panchatantra) ของอนเดยสมยกอนพทธกาล

จ. ประเภททหา “การสงตอ”ณ ทนอาจเปนโดยเจตนา คอ โดยจงใจ หรอไมจงใจกได

1) กรณจงใจ เชนการทคนดชต พยายามทจะให คนอนโดนเซยรบวฒนธรรมของตน คอ ใหมลกษณะเปนฝรง แมจะผวแตกตางออกไป อกตวอยาง หนง คอ กรณคนฝรงเศสในสมยลาอาณานคมพยายามใหชาตอน (เชน ญวน) ยอมรบวถชวต หรอ “สไตล” แหงการครองชวต เหมอนตน เชนการนอนพกกลางวน (siesta) เปนตน อนง ผนาของบางประเทศอาจนยมชมชอบชาตอน จงใชวธบงคบใหราษฎรตองกระทาการ เชน ประเทศไทยในยคทเรยกวา “มาลานาไทย” คอเมอจอมพล ป. พบลสงครามบงคบใหคนไทยใสหมวกบงคบใหเลกกนหมาก เปนตน อนง 2) กรณถายทอดโดยไมจงใจ ไดแก การทวฒนธรรมแพรกระจายไปเองปกตมกเกดขนดวยการเลยนแบบโดยไมรตว ตวอยางทเหนชดคอ การทมการนยมทรงผม หรอการแตงตวแบบดาราภาพยนตร 4.6 องคประกอบทหก : วฒนธรรมมการเปลยนแปลงอยเปนนจ

ลกษณะทมการเปลยนแปลงอยเปนประจาของวฒนธรรมตรงกบหลก อนจจง คอ หลกแหงความไมเทยงแท ซงมในคาสอน พระพทธศาสนา การเปลยนแปลงทางวฒนธรรมไมวาจะทางวตถหรออวตถมอยเสมอมากบางนอยบาง ในอารยธรรมตะวนตกกไดมผกลาววาทะวา “You can’t jump into the same river twice” คอ “ทานไมอาจกระโดดลงไปในแมน าสายเกาไดสองครง” วฒนธรรมเปรยบเสมอนกบแมนาาซงไมอยคงท และตวผกระโดดเองก เปลยนแปลงจากเดมแมจะหางกนเพยง 1 นาท การเปลยนแปลงนนเปลยนแปลงทงจานวนเซลลในรางกายและความรสกนกคดและประสบการณผทกระโดดนาครงทสองยอมรสกแตกตางไปจากครงแรก

การเปลยนแปลงบางครงเรว บางครงชาและบางครงเกดขนโดยฉบพลน ตวอยาง ไดแก การคนหากฎแหงความโนมถวงของโลกโดยนกวทยาศาสตรองกฤษชอ ไอแซค นวตน ( Isaac Newton) กลาวคอ ความคดของนวตนเกยวกบความโนมถวงของโลกเกดขนเมอเขาสงเกตเหนผลแอปเปลหลนลงมาจากกง

10

การทเราไปโรงเรยน การทตนทกวนอนเปนวฒนธรรมอยางหนงแตพฤตกรรมและสงอนๆ ทเกยวกบพฤตกรรมนนเปลยนแปลงอยเสมอ เชน อาจไปเรวกวาเดมหรอชากวาเดม การแตงตว กยอมแตกตางออกไป คอ การ สวมใสเสอผายอมแตกตางออกไปไมใชวาจะใสซากนทกวน การเปลยนแปลงของวฒนธรรมอาจชา เชนหลกสตร หรอระบบการ เมอง แตมการเปลยนแปลงอยเรอย ๆ

การเปลยนแปลงทเกดขนชา ๆ เปนไปโดยธรรมชาตและ กจวตรเรยกวา “ววฒนาการ”(evolution) ถาการเปลยนแปลงนนมการวางแผน หรอจงใจใหเกดการเปลยนแปลงขนเรยกวา“พฒนาการ” (development) ตวอยางคอ การพฒนารถยนตรนใหมๆ การเปลยนแปลงทมผลกระทบมากของสงคมและศาสนามกเรยกกนวา “การปฏรป” (reform) หากเกดการเปลยนแปลงเกดขนอยางขนาดใหญ มผลกระทบ ทงทางเศรษฐกจ ทางสงคม และทางการเมอง เรยกวา“การปฏวต” (revolution)

5. วฒนธรรมแตกตาง (Variability) วฒนธรรมของมนษยตางเผาตางสงคมตางบรเวณในโลกน มทงสวนท เหมอน ๆ กน และแตกตางกน ในสวนท เหมอนกน เชน การม ภาษา การม ศาสนา การมระบบ ครอบครวและเครอญาตการมการนนทนาการ และการมการลดหลนแหง การจดชวงชน (stratification)ในเรองทาง เศรษฐกจและเรองทางการศกษา เปนตน ตวอยาง

5.1 ประการทหนง : ความแตกตางกนในเรองการสมรสและครอบครว

แมวาทกสงคมมนษยจะมระบบการสมรสและการมครอบครว อนจดไดวาเปน

วฒนธรรมสากล (universal culture) แตกผดแผกแตกตางกน เชน แบบคสมรสเดยว คอ สามเดยว ภรรยาเดยว (monogamy) เปนระบบทแพรหลายมากทสด อนงมการยดระบบสามหลายคนหรอภรรยาหลายคน แบบ พหคครอง (Polygamy) แยกออกเปน 2 ประเภท คอ ระบบพหภรรยา(polygyny) คอสามคนเดยวมภรรยาหลายคน ระบบพหสาม (polyandry) คอภรรยาคนเดยวแตมสามพรอมกน ในขณะเดยวกน ระบบนปรากฏนอยมากในสงคมมนษย ตวอยางไดแก ในทเบต

5.2 ประการทสอง : ความแตกตางกนในเรองทางศาสนา ในบางวฒนธรรมมศาสนาประเภทเชอถอวา มวญญาณอยในตนไม (รกขเทวดา)หรอ สงสถตอยในขนเขา หรอมหาสมทร เรยกวา “ลทธวญญาณนยม” (animism) บางศาสนาสอนวามเทวะองคเดยวในจกรวาลหรอยดหลก“เอกเทวนยม” (monotheism) เชน ศาสนายว (Judaism) ศาสนาครสต ศาสนาอสลาม ลทธพระเจาหลายองค “พหเทวนยม” (polytheism) เชน ศาสนาฮนดถอวามเทพเจาหลายองค ในหลายศาสนามการยกยองความเปรองปราชญ ของศาสดา ผใหคาสงสอน แตใน ศาสนาพทธแตกต างออกไป คอ ยกยองพระพทธเจาและมไดมการยดถอวาเปนเทพเจา 5.3 ประการทสาม : ความแตกตางเรองการเมอง ความแตกตางมปรากฏตงแตเรองสทธเสรภาพ และความเสมอ ภาคของบคคลจวบจนกระทงถงการยดถอลทธหรอ อดมการณทางการเมอง บางสงคมวฒนธรรมถอวา ผหญงไมควรมบทบาทและสทธทางการเมองเทาผชาย ตวอยาง คอ ประเทศในตะวนออกกลางหลายประเทศ สงคมสวนใหญ ถอวาผหญงมสทธ เทาเทยมผ ชายในทางการเมอง ตวอยาง ศรลงกาเคยมนายกรฐมนตรเปนผหญง (และเปนคนแรกของโลก) ไดแก นางภณฑรานายเก สาหรบใน อนเดย นางอนทรา คานธ เปนนายกรฐมนตรและในประเทศองกฤษเคยมนายกรฐมนตรหญงคอ นางมารกาเรท แธชเชอร ในเรองลทธหรออดมการณ(ideology) ทางการเมองนน อาจมการนยมประชาธปไตยหรอนยมเผดจการ หรอ ลทธ อ านาจนยม (authoritarianism) ทงน ไมวาเปนลทธอานาจนยมฝายซายคอมมวนสต หรอฝายขวาฟาสซสต (fascist) กตาม

11

5.4 ประการทส : ความแตกตางกนในระบบและความคดทางเศรษฐกจ

สงคมประกอบดวยมตตาง ๆ กน คอ มตทางการเมอง เศรษฐกจ การศกษาและอน ๆ ในสงคมทเกยวกบการเศรษฐกจนน มความความแตกตางกน เชน เศรษฐกจแบบคาเสร หมายความวา รฐบาลพยายามปลอยใหเอกชนดาเนนชวตทางธรกจโดยเขาไปยงเกยวใหนอยทสดเทาทจะนอยได ในสมยพอขนรามคาแหงมคากลาววา “ใครใครคาชางคา ใครใครคามาคา” ซงมลกษณะการคาแบบเสรแบบหนง หรอ เศรษฐกจแบบสงคมนยม เชน รฐบาลมบรษทคาเองรฐเปนเจาของธนาคารพาณชยเอง อยางนเปนตน หรอ เศรษฐกจแบบผสม (mixed economy) เปนแบบวฒนธรรมทางเศรษฐกจ ในรปแบบนแพรหลายมาก คอ ปลอยใหเอกชน เพาะปลก คาขายทาอตสาหกรรมทาการขนสงและใหบรการตาง ๆ แตรฐควบคมมาตรฐาน ควบคมไมใหมการคากาไรเกนควร นอกจากนอาจมการใหรฐเขาทากจการบางอยาง ซงถอวาเปนสาธารณปโภค เชน การไฟฟา การประปา การเกบมลฝอย เปนตน

ในบางประเทศ เชนอสราเอล มการรวมตวกนโดยเฉพาะในยคเรมสถาปนาชาต - รฐเปน “นคม”หรอ “สงคหคาม” คอสถานท (คาม) และพงกน (สงคห) ทเรยกเปนภาษา ฮบรวา “Kibbutz‛ คบบทซ เปนแหลงงานและทอยอาศยรวมกนและมจดประสงคทจะใหสมาชกมสมบตสวนตวนอยทสด

5.5 ประการทหา : ความแตกตางกนในระบบการศกษา การศกษาภาคบงคบ ตางกนตามจานวนปและวชาทสอน ในประเทศไทยเดมไมมการศกษาภาคบงคบ และแมการมโรงเรยนเปนทางการกยงไมม การศกษาภาคบงคบเดมเพยง 4 ป ตอมาจนถง ปจจบนไดเปลยนแปลงจนถงจบมธยมปลาย อนง หลกสตร กแตกตางกนทงในระดบประถมมธยม และอดมศกษา บางสงคมเนนทางวชาการประเภทศลปศาสตร คอ มงใหเกดความคดความอานแทนทจะมงสงเสรมในเรองของการประกอบอาชพธรกจ

ในแงของการเปดโอกาสของการศกษา บางสงคมจากดการศกษาใหอยในแวดวงของชนบางชนชนเทานน ทงนอาจทาไดโดยการเกบคาเลาเรยนทแพงเกนขอบเขตจนคนยากจนไมมโอกาสเขาเรยน แตบางสงคมมงใหการศกษาแกทกคนหรอทเรยกวา “การศกษามวลชน” (mass education) โดยรฐใชงบประมาณชวยเหลอมาก

ในระดบอดมศกษาบางสงคมสงเสรมการศกษาแบบท เปดกวางอย างทเรยกวา “มหาวทยาลยตลาดวชา” (open admissions university) คอ กรณมหาวทยาลยธรรมศาสตรในระยะแรกซงเกดขน ภายหลงการเปลยนแปลงการปกครอง 2475 มหาวทยาลย รามค าแหง ซงเปดสอนครงแรกในป พ.ศ. 2514 สาหรบ “มหาวทยาลยเปด” ( The Open University) ขององกฤษซง เร ม ด า เนนการกบมหาวทยาลยรามคาแหง 1 ป คอในป พ.ศ. 2513 และ มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช ซงไดรบการสถาปนาในป พ.ศ. 2521

ในประเทศสงคมนยมแบบคอมมวนสต เชน สหภาพโซเวยต(ตอมาเปนรสเซยและหลาย ๆ สาธารณรฐ) และจน แนวคด และระบบการศกษาแตกตางออกไป ตวอยาง กรณของจนเคยมนโยบายใหนกเรยนนกศกษาออกไปทางานอยางจรงจงตามชนบทในขณะทเรยนอยดวย ในบางสงคมสงเสรมการศกษาเอกชนมาก ตวอยาง ประเทศฟลปปนส แตบางสงคมเกรงวาหากปลอยใหมการศกษาไปอยในมอของเอกชนแลว อาจเปนตวการใหเกดการกระทาผดนโยบายรฐบาลได ตวอยาง คอ ประเทศมาเลเซยเคยมนโยบายไมสนบสนนวทยาลยหรอมหาวทยาลยเอกชน จวบจนประมาณภายหลงป 2000

6. ความเหมอนกนของวฒนธรรมตาง ๆ (สภาวะแหงการเปนวฒนธรรมสากล) พฤตกรรมของมนษยมทงทมลกษณะแตกตางกนและสวนทเหมอนกน สวนทแตกตางกนไดอธบายและยกตวอยางไปแลว สาหรบทเหมอนกน หรอมลกษณะเปน “สากล” มดงน เชน การทภาษาพด การมระบบสมรส

12

ระบบครอบครว และระบบเครอญาต การจดแบง คนตามอาย และ เพศ ฯลฯ

6.1 วฒนธรรมสากลอยางทหนง : ทกสงคมมภาษาพด

สงคมมนษยมภาษาพดมวธการสอสารทพอจะเขาในกนได แตสวนภาษาเขยนนนไมได ปรากฏในทกสงคมมนษย ตวอยาง คอ ชาวปาชาวเขาบางแหงมแตภาษาพด ไมมภาษาเขยน

6.2 วฒนธรรมสากลอยางทสอง : ทกสงคมมระบบการสมรสระบบครอบครว และระบบเครอญาต

ในทกสงคมมการผกพนหญงชายในรปของการเปนสามภรรยา และการมบตรเป นผสบตระกล แตมไดหมายความวาจะตองมพธแตงงานหรอจดทะเบยนอยางเปนทางการเสมอไปนอกจากนมระบบเครอญาต “เกยวดอง” มการชวยเหลอเกอกลกนเปนพเศษการรบมรดกทงในแงของเงนทองและการอาชพ และมขอหามการสมรสในวงเครอญาตใกลชด (incest taboo) 6.3 วฒนธรรมสากลอยางทสาม : ทกสงคมมการแบงมนษยตามอายและเพศ

ในทกสงคมมการกาหนดรปแบบหรอกระสวนแหงพฤตกรรมใหแตกตางกนตามอายและเพศออกเปน “เอกเพศวฒนธรรม” และ “ทวเพศวฒนธรรม” “เอกเพศวฒนธรรม” (unisex culture) คอการใหม “เอกมาตรฐาน” (single standard) เอกมาตรฐาน คอ มาตรฐานอยางเดยวกนทงชายและหญงโดยไมใหมความแตกตางในมาตรฐานหรอปทสถานแหงความประพฤตของบรษและสตร ตวอยาง ไดแก การยอมรบวา สตรนงกางเกงไปงานสงคมได และชายกใสเสอสฉดฉาดพอ ๆ กบหญงได และการทสตรมอาชพอยางเดยวกบผชายได เชน อาชพขบเครองบน วฒนธรรม “ทวเพศ” คอการถอ “ทวมาตรฐาน” (double standard) โดยการแยกมาตรฐาน ไดแก การทผชายตองประพฤตตามเกณฑทแตกตางไปจากสตร ในระบบ ทวมาตรฐาน ถอวาชายไมควรมอาชพตดผมหรอตดเสอ หรอเปนบรษพยาบาล และในกรณทเปนผหญงควรอยกบเหยาเฝาเรอน หรอไมกมอาชพทถอวาเหมาะกบสตรเทานน ตวอยางคอ ไมควรไปเปนตารวจหญง หรอเลนกฬาหนก ๆ (มวยปลา, ฟตบอล) ลกษณะทเปลยนแปลงนเหนชด

6.4 วฒนธรรมสากลอยางทส : ทกสงคมมการปกครองหรอมรฐบาล

รปแบบการปกครองอาจแตกตางกนไปตามสภาพของสงคม แตระบบการ ปกครองหรอระบบการควบคมการบรหารงานตองมในทกสงคม ในกรณแบบดงเดม (primitive) รวมตวเปนเผาชนและไมม รฐบาลอยางทเรารจกกนแตกจดไดวาเปนรปแบบการปกครองอยางหนง 6.5 วฒนธรรมสากลอยางทหา : ทกสงคมมศาสนา ทกสงคมมศาสนาหรอมความเชอทคลายศาสนา ซงศาสนา ณ ทนใชในความหมาย ทางสงคมศาสตร คอ เปนเรองของความเชอหรอศรทธาเกยวกบสง ศกดสทธ ( sacred) หรอสงทเหนอธรรมชาต ( supernatural) ศาสนามไดหมายถงเฉพาะทมศาสนาเทานน ความเชอหรอความศรทธาทเกยวของอธบายไมไดเรยกวาศาสดาได เชน ความเชอเกยวกบรกขเทวดา หรอเทพเจาทอยตามทองไร ทองนา หรอแมกระทงในมหาสมทร

6.6 วฒนธรรมสากลอยางทหก : ทกสงคมมระบบความร ทกสงคมมการจดระบบเรองราวทเกยวกบความร เชน ความรทเกยวกบการทาไรไถนาความรเกยวกบการบรโภคอาหารท ถกสขลกษณะ ความรเกยวกบความประพฤต ของบคคลอน และความรทเปนวทยาการทงหลาย คอ ศาสตรสาขาตาง ๆ แมวาบางสงคมจะไมมความกาวหนาทางวทยาศาสตรกจดไดวาจะตองม ระบบความรประเภทหนง

13

6.7 วฒนธรรมสากลอยางทเจด : ทกสงคมมระบบเศรษฐกจ

ในทกสงคมยอมมความคด ความเชอ และปฏบตในสวนทเกยวกบการดารงชวต คอ การผลต การบรโภค การจาแนกแจกจายสนคา นอกจากนยงตองมระบบในเรอง การมสทธในทรพยสน 6.8 วฒนธรรมสากลอยางทแปด : ทกสงคมมกจกรรมเกยวกบการนนทนาการ (recreation) หรอการเลนตาง ๆ(play) มนษยจาเปนตองมการผอนคลายอารมณในยามวาง การละเลนหรอการพกผอน หยอนใจอาจแตกตางกน แลวแตวฒนธรรมหรอสงคม การพกผอนหยอนใจแตกตางกนออกไปในรายละเอยด แตทคลายกนกคอการวางจากงานททาอยประจา ในปจจบนการพกผอนนนยมกนมาก คอ “การทศนาจร” ไมวาจะเปนภายในประเทศหรอตางประเทศ

สาหรบกฬาและการละเลนกมประจาอยทกชาต และมกฬาบางประเภทซงเขาขายเปนกฬาสากล คอ แบดมนตน เทนนส และฟตบอล เปนตน

6.9 วฒนธรรมสากลอยางทเกา : ทกสงคมมศลปะ หรอมสงทเปนสนทรย ในทกสงคมยอมมการแสดงออกทางศลปะ แมรปลกษณะจะแตกตางกนออกไป เชน เจดยไทยกบเจดยอนเดย หรอการวาดรปทแตกตางกนในวฒนธรรมจนกบวฒนธรรม ยโรป ศลปะ ณ ทน หมายถง การแกะสลก ประตมากรรม การดนตร การวาดภาพ ฯลฯ

7. วฒนธรรมมเฉพาะในมนษย การเปนมนษยมใชเปนแต รางกาย แตหมายถง การมวฒนธรรม ตามนยแหงสงคมศาสตร ขอแตกตางทสาคญระหวางสตวกบมนษย คอ สตวไมมหรอไมสามารถมวฒนธรรมได สตวดารงชวตอยไดดวยสญชาตญาณ (instinct) และมการเรยนร บางพอประมาณ แตเปนในระดบตา สตวโลกบางประเภทใชสญชาตญาณใหเปนประโยชนเปนของนาทงมาก ตวอยาง ไดแก การทนกกระจาบทารงไดสวยงาม แตรงนกกระจาบมไดมลกษณะแหงการเปนวฒนธรรม รงนกกระจาบมไดมววฒนาการหรอเปลยนแปลงเหมอนเคหสถานบานชองของมนษย (ซงแตกตางจากกนอยเสมอ) นอกจากนมกรณของรงผง จอมปลวก

8. วฒนธรรมไมมในสงคมทตากวามนษย (Subhuman societies) สตวบางจาพวก มชวตสงคมทมระเบยบเรยบรอยพอสมควร ตวอยางคอ นกบางจ าพวกยดคครองเดยวตลอดกาล แมลงบางจาพวก ไดแก มด และผงมระบบชวตสงคมทสลบซบซอน สงคมผงมการแยกงานเฉพาะ มการสงงานกนอยางมระเบยบ มการจาแนกหนาทและเอกสทธตาง ๆ แตสงคมผงกยงขาดลกษณะแหงการเปนวฒนธรรม แม ผง มด นกกระจาบ หรอชางจะมความสามารถเพยงใดแตโดยปกตความสามารถนนเกดขนโดยใชสญชาตญาณ คอ มมาแตกาเนดและมมการเปลยนแปลง

การเรยนรจากสญชาตญาณแตกตางจากการ เรยนรเชงสงคม ( social learning) ซงเกดจากอบรมหรอ กลอมเกลาโดยสงแวดลอม ( socialization) จะสงเกตเหนไดวาจอมปลวกมกมลกษณะคลายกนทกหนทกแหง ซงผดกบบาน (วฒนธรรม) ของคนซงมรปรางแตกตางกนไปมาก เชน บานไทยโบราณแตกตาง จากบานของคนไทยสมยน หรอบานของคนไทยแตกตางจากบานของคนพมาหรอคนอนโดนเซย

9. สาเหตแหงการมวฒนธรรมในมนษย สาเหตททาใหมนษยแตกตางจากสตวโลกอน ๆ ในเรองของการวฒนธรรม ขนอยกบปจจยหลายประการความ สามารถ ในการ เรยนร ความสามารถในการ สอสาร และการทมนษยเปนสตวทผกพนกบกาลเวลา

14

9.1 ความสามารถในการเรยนร มนษยเปนสตวโลกอยางทพระพทธเจาทรงเรยกวา “เวไนยสตว‛ คอ การสอนได การอบรมได หรอการเรยนรได คอ การปรบปรงแกไขตนเองได สภาวะเชนนทาใหมนษยสามารถสรางความจาเปนในปจจย 4 ไดอยางด คอรจกหาอาหาร รจกทาอาหารใหรสชาดผดแผกแปลกออกไป รจกการสรางทอยอาศย รจกการทาเครองนงหม ตางๆ กนตามความเหมาะสม รจกการหายาและผลตยารกษาโรค รจกจดระเบยบทางสงคม รจกการจดใหมการศกษา และระบบการศกษา รจกการกอตงและจดรปแบบองคการของการเมอง รจกนบถอศาสนา รจกพฒนาตน รจกพฒนาครอบครว ชมชนและบานเมอง แตสตวโลกประเภทอนนนพอสอนได บาง แตสามารถเรยนรในระดบตากวามนษยมาก

สตวโลกประเภททเรยกวา “ลงใหญ” (ape) ทชอวา ชมแพนซ( chimpanzee) ถงแมจะเฉลยวฉลาดเพยงใดกยงไมเทามนษยผซงไดผานการววฒนาการมามากกวาชมแพนซ

ลงชมแพนซมหวแมมอคลายมนษย แตกไมสามารถเรยนใช เครองมอตาง ๆ ไดคลองเทามนษย อนง มการทดลองโดยนกวชาการสองทาน คอ Kellogg and Kellogg. 1993 นกวชาการสองทานไดนาทารกมนษย และลกชมแพนซ มาเลยงดวยกน โดยใหสงแวดลอมเหมอนกนมากท สด เทาทจะมากได พฤตกรรมหลายอยางคลายกนกจรง แตเมอ โตขน แลวปรากฏวาเดกสามารถเรยนได เรวกวาลกลงชมแพนซมาก

9.2 การสอสารของสตวและมนษย สตวโลกสามารถตดตอสอสารไดบาง แตเปนไปในระดบตามาก ในกรณมนษยมการ สอสารโดยใชภาษาหรอใช สญลกษณ ได สตวอาจสงสญญาณ เชน รองเพลงในกรณของนก การบน รอบ ๆ ใน กรณของผง การเหาหอนของสนข แตพฤตกรรมเหลานเกดขนโดยธรรมชาตหรอโดย สญชาตญาณมากกวาโดยผานกระบวนการเรยนร มนษยไมเพยงแตมภาษาพด (oral language) แตในแทบทกสงคมมภาษาเขยน การมภาษาเขยน ชวยในการเกบรกษาและถายทอดวฒนธรรมอน ๆ ได อนง ภาษาเขยนนนมไดหมายถง ตวอกษร สระ และวรรณยกต เทานน แตยงหมายถงการใช “ตวเลข” ซงชวยในการพฒนาของสตปญญาอยางมหาศาล นอกจากน ‚ภาษา‛ หรอระบบการสอสารของมนษยไดพฒนาไปมาก ดงจะเหนไดวามสญลกษณะหรอภาษาของ “เครองสมองกล” (computer) เชนภาษา Cobol ภาษา Fortran และภาษา BASIC เปนตน

9.3 มนษยเปนสตวทผกพนกบกาลเวลา มคากลาววา “นกและสตวปาอยในโลก แตมนษยอยในทงจกรวาล” หมายความวา บรรดาสตวโลกอน ๆ สามารถมชวตอยเฉพาะใน “ปจจบน” เทานน ไมสามารถคดยอนหลงกลบถง “อดต”และ “อนาคต” ไดมนษยมลกษณะทางชววทยาทแตกตางจากสตว จงสามารถมประวตศาสตรและสามารถคดขามหวงแหงกาลเวลาไดสภาพทเรยกวา “ผกพนกบกาลเวลา” (time-binding) เชนนยอมสบตอกนไดทง ๆ ทมนษยแตละคนเกดและตายไป พดอกอยางหนงคอ มนษยตายไปแลว ทงผลงานใหคนรนหลงศกษาจากอดตและคดกาวไปขางหนาสอนาคตดวย

(Paul H. Landis, Introductory Sociology New York, Ronald Press,1958 ,pp.40-41.)

10. อนวฒนธรรม

“อนวฒนธรรม” (subculture) หรอ “วฒนธรรมยอย” มโนทศน หรอสงกป(concept) แหงอนวฒนธรรมเกดขนจากการทถอวา วฒนธรรมมขอบเขต หรอ อาณาบรเวณ ( culture area)อนวฒนธรรมกนขอบเขตทกวางกวาทง ในแงภมศาสตรและในแงจานวนคน เมอพดถง ‚วฒนธรรม” ของคนไทยมกใชในความหมายวา เปนลกษณะทครอบคลมพนททงประเทศ และเปนลกษณะของคนทกคนหรอคนสวนใหญในสงคมไทย ดงนน อาจแบง ‚อนวฒนธรรม‛ ออกเปน 3 ประเภท คอ

15

(1) อนวฒนธรรมทองถน (มองในแงภมศาสตร) (2) อนวฒนธรรมทางอาชพ ซงเปนสวนยอยของสงคม และ

อนวฒนธรรมทางศาสนา เชอชาต (ซงเปนสงคมยอยของสงคม) 10.1 ค านยาม

1) ความหมายทหนง อนวฒนธรรม ไดแก ‚รปแบบของพฤตกรรมซง เกยวพนกบวฒนธรรมของสงคมแตยงสามารถดออกไดวาแตกตางกน‛ กลาวคอ เปนรปแบบของพฤตกรรมของกลมใดกลมหนงทมเอกลกษณของตนเองในสงคม

(Paul B. Horten and Cheser Hunt, Sociology 4th ed., MCGraw Hill, 1980),p.5 Sociology (International Student Edition (5th ed.),1980),p.69.) 2) ความหมายทสอง อนวฒนธรรม ไดแก ‚รปแบบแหงพฤตกรรมซงมลกษณะเดนเฉพาะตนเองในสวนทสาคญ ๆ แตมลกษณะทสอดคลองกบวฒนธรรมหลกในสงคม‛ ( Leonard Broom and Philip Selznick, Sociology (5th ed., New York, Harper & Row,1973),p.75.) 3) ความหมายทสาม อนวฒนธรรม ไดแก ‚การมความคด การมความรและการมการกระท าทมลกษณะเดนชดของสมาชกของสงคม ซงมแตกตางจากสงคมสวนใหญ‛ ( James W.V.Zanden, Sociology (4th ed., Wiley, 1979), p.67.) 10.2 ทรรศนะเกยวกบอนวฒนธรรม

นกวชาการบางทานกลาววา วฒนธรรมในความหมายวา“วฒนธรรมไทย” หรอ “วฒนธรรมอเมรกน” ไมม คอวฒนธรรมรวมไมม แตถอวามเฉพาะสวนทตาง ๆ กนเรยกกนวา อนวฒนธรรมของแตละทองถน อนวฒนธรรมของแตละเชอชาต หรออนวฒนธรรมของผประกอบอาชพตาง ๆ กน และหลายอนวฒนธรรมรวมกนจงเรยกวา “วฒนธรรม”

11. อนวฒนธรรมทางเชอชาตและศาสนา อนวฒนธรรมอาจแบงออกเปนประเภทตาง ๆ เชน อนวฒนธรรมเชงชนชน (social class) อนวฒนธรรมในแงเพศชายหรอเพศหญง อนวฒนธรรมตามวย (กลมอาย) อนวฒนธรรมนกศกษา เปนตน

โดยปกตแบงอนวฒนธรรมออกเปน สามประเภท ไดแก 1) อนวฒนธรรมทาง เชอชาตและ ศาสนา 2) อนวฒนธรรม ทองถน และ 3) อนวฒนธรรม อาชพ ณ ทน จะกลาวถง อนวฒนธรรมของเชอชาตและศาสนาเสยกอน

อนวฒนธรรมทางเชอชาตและศาสนา ไดแก อนวฒนธรรมทแตกตางกนในระหวางกลมชนทมเชอชาตและมศาสนาตาง ๆ กนในสงคมหนงคาวา “ethnic” ในภาษาองกฤษเกยวพนกบเรอง ‚เชอชาต‛ แตตอมามการใชกวางขวางจนหมายถง ลกษณะตาง ๆ ทเกยวพนกบเชอชาต คอการมภาษา และ ศาสนา ท แตกตางออกไปดวยตวอยาง คอ กรณคนเชอสายจนในมาเลเซยมกพดภาษาจนได นบถอศาสนาพทธหรอ ศาสนาแบบจน (บชาบรรพบรษฯลฯ) ซงแตกตางจากคนมาเลยท ถอกนวาเปน “ภมบตร” (Bhumiputra) คอ ไดมรกรากอยทบรเวณนนเปนเวลาชานานมาแลว คนมาเลยหรอคนภมบตรยอมพดภาษามาเลยไดอยางคลองแคลว และมกนบถอศาสนาอสลาม สหรฐอเมรกามนานาอนวฒนธรรมในทางเชอชาตห รอศาสนา เชอสายนโกร เชอสายเมกซกน (Hispanic Americans) เชอสายจน หรอเปนจนอเมรกน ( American Chinese หรอ Chinese Americans) เชอสายญปนหรอเรยกวา นเซ และซงเซ (Nisei, Sansei) คนเชอสายโปล (จากโปแลนด) เชอสายอตาเลยน คนเชอสายเยอรมน และ คนพนเมองเดม คอ คนอเมรกนอนเดยน หรอทเรยกกนวา“อนเดยนแดง”ฯลฯ

16

ชนกลมนอยหรอ ‚ตางวฒนธรรม‛ มวฒนธรรม (หรออนวฒนธรรม) ของตนเองซงผดแผกไปจากวฒนธรรมของคนอเมรกนผวขาว ขอแตกตางเหนไดในเรองเครองแตงกาย ภาษา รสนยมศาสนา ความเหนทางการเมอง ฯลฯ

ในอนเดยมเชอสายตาง ๆ กนรวมถงฝรงหรอเชอสายยโรปอยดวย คนเชอสายและศาสนาตาง ๆ กน เชน ชาวปญจาบ ( Punjabi) จานวนหนงนบถอศาสนาซกซ หรอสกข ( Sikhism) ชาวเบงกาลชาวมทราส ชาวทมฬ เปนตน

ประเทศไทยมอนวฒนธรรมเชงเชอชาตและศาสนาอยบาง เชน เชอสายจนประเพณ ไหวเจาหรอเคารพบรรพบรษในบางเทศกาล เชอสายมอญ เชอสายเขมร เชอสายญวน เชอสายแขกอนเดย เชอสายชาวเขาเผ าตาง ๆ เชน มง , ลซอ , และกะเหรยง

ญปน ญปนมลกษณะเปนสงคมแบบเอกรป หรอ “สมานรป” (homogeneous) มากแตกยงมคนเชอสายตางๆ อยในญปนเหมอนกน เชน ไอน (Ainu) ซงอยในเกาะ Karafuto และ Hokkaido คนทอาศยอยในญปนแตมเชอสายเกาหล อาศยอยบางทองทของมหานครโตเกยว

พมา มประชากรทมอนวฒนธรรมเอง เชน กะเหรยง (Karens) ไทยใหญหรอพวกฉาน (Shan) ศรลงกา ม 2 กลมเชอชาตและศาสนาใหญ ๆ มอนวฒนธรรมของตนเอง คอ ชาวสงหฬ (Sinhala) นบถอศาสนาพทธเปนสวนใหญ และชาวทมฬ (Tamil) ผซงมกนบถอศาสนาฮนด

12. อนวฒนธรรมทองถน (Regional subculture) สภาพทางภมศาสตรมสวนทาใหขนบธรรมเนยมประเพณ ภาษา สาเนยงพด การแตงกายลกษณะเคหสถาน การประกอบอาชพ อปนสยในคอแตกตางออกไปบางปรากฏการณเชนวานมทกแหงในโลก กรณประเทศไทยภาคเหนอ และภาคอสานมเอกลกษณของตนเองในทางดนตรหรอนยายทองถน ภาคอสานมกนยมเพลงจงหวะเรว เชน เพลง “สาวบานแต” หรอ “สาละวน” ทางลานนาไทยหรอภาคเหนอนยมเพลงจงหวะชา เชนเพลง “นอยไจยา”

อนง ส าเนยงภาษากผดเพยนไปดวย ภาคใตของไทยมอนวฒนธรรมทเหนไดชดในลกษณะหลายประการ เชน คนในภาคนนมกพดสน ๆ และพดเรว ในดานประเพณทแตกตางกนกม เชน การผกขอมอหรอทาบายศรสขวญในภาคเหนอมการ “รดน าด าหว” ในโอกาสวนสงกรานต ซงถอวาเปนวนขนปใหมแบบไทย และมการใหความสาคญเปนพเศษมากกวาในภาคอนๆ ในทางนนทนาการการละเล นกแตกตางกน เชน ภาคอสานมการเลนบงไฟ ในดานดนตร จะเหนวาเพลงบางประเภทเปนเอกลกษณของภาคกลาง เชน เพลงฉอย ราตด เพลงเรอ สาหรบภาคอสานนยมเพลงหมอลา การเปาแคน

อยางไรกตาม การไปมาหาสกนระหวางภาค การทมการเรยนในโรงเรยนทมหลกสตรคลาย ๆ กนการได ดภาพยนตร การไดดโทรทศน ทาให ลกษณะของอนวฒนธรรมทองถนลดลง ไปบาง และมแนวโนมทจะรบวฒนธรรมแบบกลาย ๆ ซงไมใชวาเปนของภาคกลาง แตเปนวฒนธรรมทมการสงทอดตอมาทางสอมวลชนอยางมาก คอ การรบวฒนธรรมตะวนตกดงจะเหนไดจากการนยมเพลงสากล การแตงกายแบบสากล เปนตน

กรณสหรฐอเมรกา ความแตกตางของภาคตางๆ ของประเทศหรออนวฒนธรรมแหงทองถนมปรากฏ เชน คนในกลมมลรฐทเรยกวา แถบองกฤษใหม หรอ New England แตกตางกบคนทางภาคใต (เชน เทกซส) และคนภาคตะวนตก เชน แคลฟอรเนย ใน

กรณปากสถาน อนวฒนธรรมทแตกตางกนเหนไดชดระหวางผทอยปากสถานตะวนตกและตะวนออก และความแตกตางระหวางภาคนไดขยายรนแรงจนกลายเปนสงคราม และทาใหประเทศเกดใหมคอ บงกลาเทศ ปากสถานตะวนออกเดม) คนบงกลาเทศมเชอสายเบงกาล และแตกตางกนในแงของนกายทางศาสนากบปากสถานตะวนตก

17

13. อนวฒนธรรมทางอาชพ (Occupational subculture) ผทประกอบอาชพแตละอาชพมกมแบบหรอ วถการด ารงชวตแตกตางกน ( life- styles) ทงนขนอยกบ

ลกษณะอาชพนน ๆ ตวอยาง คอชาวไรชาวนายอมมวถแหงการดารงชวต แตกตางจากชาวสวนหรอชาวประมงตารวจและทหารยอมอยในวงการแหงระเบยบวนย และทศนคตแตกตางกบพลเรอนบางไมมากกนอยผทาเหมองแรยอมมอนวฒนธรรมแตกตางจากผทาสวนยาง

ในอนเดยความแตกตางในเรองอนวฒนธรรมของแตละอาชพมอยางมากจนกอใหเกดระบบวรรณะ(Varna) วรรณะใหญ ๆ ของอนเดยมคอ 1) พราหมณ 2) กษตรย 3) แพศย (พอคา) 4) ศทร(ผใชแรงงาน) จณฑาล หรอ “ผทแตะตองไมได” คอ ถอวาตาตอยจนอยนอก ระบบวรรณะ แตมหาตมะ คานธ ผไดรบฉายาวาบดาแหงอนเดยยคใหมไดพยายามวาเปน “หรชน” (Harijan) ซงแปลตามตวอกษรวา ไดแก “ผเกดจากพระเจา” คอมฐานะเทากนทก ๆ คน

ระบบวรรณะแบงออกเปน 4 วรรณะใหญยงมการแยกออกเปน วรรณะยอยหรอ ชาต(jati) ชา-ต (เขยนไมตดกน) หมายถง การแยกประเภทบคคลออกเปนกลมอาชพยอย ๆ อกดวย ดงเหน ไดวาแมชชกเปนพราหมณ (วรรณะ) แต ชา-ต เปนนกบวชหรอผประกอบพธกรรมตาง ๆ ระบบวรรณะของอนเดยเรยงลาดบจากทสงสดไปยงตาสด คอ 1) วรรณะพราหมณ แบงออกเปน ชา-ต เชน พราหมณทางพธกรรม พราหมณทางการสอน หนงสอ ฯลฯ 2) วรรณะกษตรย แบงออกเปน ชา-ต เชน ผมอาชพเปนนกปกครอง ทหาร นกปกครองพลเรอน ผทาหนาทบรหารตาง ๆ ฯลฯ 3) วรรณะแพศย แบงออกเปน ชา-ต เชน ชา-ต หรอ ผมอาชพ เปนพอคาของชา ผมอาชพคา เนอสตว ผมอาชพขายทดน ฯลฯ และ วรรณะศทร แบงออกเปน ชา-ต คอผมอาชพเปนกรรมกร ผมอาชพเปนชาวไร ชาวนา ฯลฯ แตละวรรณะและแตละชา-ต ยอมมขนบปฏบต (ritual) ลลา หรอรปแบบ การดาเนนชวต ( life-style) ของตนเองเปน “อนวฒนธรรมของการอาชพ” ซงแตกตางจากกลมผประกอบอาชพ (คอ ตามวรรณะ หรอตามชา-ต) อน ๆ

14. บรเวณวฒนธรรม (Culture areas) วฒนธรรมปรากฏอยตามทตาง ๆ คอ ในสภาพทางภมศาสตรทไม เหมอนกน ดงนนจงมศพทเรยกวา “บรเวณวฒนธรรม” เกดขน“บรเวณวฒนธรรม ” หมายถง “พนทแหงหนงซงวฒนธรรมอนมลกษณะเดนเฉพาะตว

(ลกษณะเฉพาะหรอเอกลกษณ) ครอบคลมอย” คานยามทสอง บรเวณวฒนธรรม ไดแก “สวนหนงของมนษยชาตซงม วฒนธรรมคลายคลงกน โดยความคลายคลงนนทาใหมการยอมรบ หรอรบปฏเสธวฒนธรรมใหม ๆ ในอตราสวนเดยวกน” (P. Fairchild. Dictionary of Sociology and Related Sciences. Littlefield, 1959. ภายใตเรอง ‚Culture Area”.)

ประเภทของบรเวณวฒนธรรม

นกวชาการบางทานถอวาทงโลกเปนบรเวณวฒนธรรมเดยวกน คอ วฒนธรรม แหงความเปน “มนษย ” ของโลก ซงแตกตางจากมนษยหรอ สงมชวตอยางอน เชน กรณของนวนยายหรอจนตนาการ เกยวกบมนษยนอกโลก หรอตว E.T. (Extra Territorial) ซงแปลตามตวอกษรวา “ผอยนอกพภพ”

นกวชาการบางทานถอวามบรเวณวฒนธรรมในรปของซกโลก“ตะวนออก” และซกโลกตะวนตก คอแบงเปนระดบซกโลก ตวอยาง คอ

(1) บรเวณวฒนธรรมตะวนตก (Euro-American culture area) ซง หมายถง วฒนธรรม ของชาวยโรปและคนในสหรฐอเมรกา ลกษณะสาคญ ไดแก การใชภาษาทรากศพทมาจากภาษาลาตน การมสภาพเปนสงคมอตสาหกรรม และการมคนสวนใหญนบถอศาสนาครสต เปนตน

18

(2) บรเวณวฒนธรรมตะวนออก ( Oriental culture area) หมายรวมถง อนเดย จน และ ประเทศอน ๆ ในเอเชย ลกษณะสาคญมกเปนในรปของวฒนธรรมรวมทคานงถง “หนา” คอเปนหวงเรอง “เกยรต ” หรอ “ศกดศร ” ดงจะเหนไดวาหากมการมองหนากนกมกเกดเรองไดงาย นอกจากนมกถอกนวาวฒนธรรมแบบตะวนออกเปนแบบ เกษตรกรรม การเศรษฐกจหนกไปในทาง “การผลต ” มากกวาการให “บรการ” ในสงคมแบบเกษตรกรรมจะมถนนหนทางนอย การคมนาคมไมสะดวกนก เครองโทรศพท โทรพมพ ฯลฯ มนอย อนงการใชเครองทนแรง เครองจกรหรอ เครองกลแบบอตโนมต (automation) มนอยกวา บรเวณ วฒนธรรมตะวนตก ในวฒนธรรมแหงซกโลก ตะวนตกนยมใชสงท เรยกกนวา “เทคนคชนสง” (เรยกยอ ๆ กนวา Hi-Tech) ตวอยาง คอ การใชหนยนต (robot) ในการประกอบรถยนตหรอแมกระทงในการ ตรวจคนไข การแบงวฒนธรรมเปนตะวนออกหรอตะวนตกมแนวโนมทจะตรงกบ ความเปนจรงนอยลงทงนเพราะสภาพ ทวโลก กาลงเปลยนไปจนม ลกษณะคลาย ๆ กนมากขน การเปลยนแปลงอยางมหาศาลไดเกดขนภายหลงมหาสงครามโลกครงทสอง มาแลว นนคอการเขาสยค“สงคมอตสาหกรรม ” อยางเตมตว และในบางประเทศขณะน เชน สหรฐอเมรกา และญปน กาลงเปลยนแปลงเขาสการเปนสงคมประเภททมการใชเครองทนแรงแทนคนเกอบทงหมด และวถชวตเปลยนแปลงไปมากจนมลกษณะเปน “สงคมยคภายหลงสมยอตสาหกรรม” (post-industrial society) ในยคภายหลงอตสาหกรรมน การใชแรงนอยลง เครองมอ เครองใชอตโนมตมมากขน เชน การเปดประตบานกอาจใชระบบ “การสงควบคมทางไกล” (remote control) ซงอาจตดตงอยทรถยนตร ดงนน การวางงานยอมมากขน การวางงานเรมเปนลกษณะของสงคมตะวนตกท เดนชดมากยงขนสาหรบทวป แอฟรกา มสภาพหลายอยางเปนเอกเทศ จงอาจจดเปนบรเวณวฒนธรรมของตนเอง โดยเฉพาะกได และกรณ ลาตนอเมรกา (Latin America) กอาจแยกเปนบรเวณวฒนธรรมทงทวปคอ ลกษณะคลาย ๆ กนไมวาจะเปนอเมรกากลางหรออเมรกาใต บรเวณวฒนธรรมระดบชาต บรเวณวฒนธรรมอาจใชในความหมายทแคบลงมาอก คอ ระดบชาต ตวอยางคอ อาจถอวาประเทศไทย ญปน สหรฐอเมรกา จนหรอประเทศใดกตามเปนบรเวณวฒนธรรมหนง

บรเวณวฒนธรรมภายในประเทศ

ภายในประเทศหนง ๆ อาจแบ งวฒนธรรมออกเปนบรเวณตาง ๆ ทยอยลงไปอกแยก เปนภมภาค สหรฐอเมรกา อาจแยกเปนบรเวณวฒนธรรมภาคเหนอ ภาคใต ภาคตะวนออก ภาคตะวนตกบรเวณวฒนธรรมในระดบทองถนน นาจะใชศพทวา บรเวณ “อนวฒนธรรม” แตไมมผใดใชศพทน ดงนนจงควรใชศพทบรเวณวฒนธรรม ตามทใชกนทวไป

ประเทศไทย ในทานองเดยวกนประเทศไทยอาจแยกเปนบรเวณวฒนธรรม คอ ภาคเหนอ ภาคอสาน ภาคกลาง ภาคตะวนออก ภาคตะวนตก และภาคใต ภายในบรเวณวฒนธรรมทเปนภาคตาง ๆ ของประเทศอาจแยกยอยออกไปอก เชนภาคกลางม บรเวณวฒนธรรม ของคน พระนคร อยธยา คนนครปฐม คนลพบร คนนครสวรรค ฯลฯ

ภาคใตมบรเวณวฒนธรรมของคนสงขลา คนปตตาน คนตรง เปนตน

19

15. โครงสรางของวฒนธรรม

วฒนธรรมในความหมายทกวางทสด ประกอบดวยหนวยตาง ๆ คอ “เลกทสด” (“cultural trait”) กบ “หนวยทสลบซบซอน” (“culture complex”) หนวยทเลกทสด คอ พฤตกรรมอนเกดจากการเรยนรหรอผลผลตทางวตถซงยอยทสด จะเชอวาแยกใหเลกลงกวานนโดยมลกษณะแบบเดมไมได ตวอยางของ “หนวยทเลกทสด” ในวฒนธรรมทางวตถไดแก ตะป ไขควง ดนสอ ผาเชดหนา ตวอยางในวฒนธรรมทางอวตถ ( non-material culture) คอ การจบมอ การขบรถทางซายมอในประเทศไทย การเคารพธงชาต แตละวฒนธรรมมหนวยเลกทสดเปนพน ๆ ชนด“หนวยทสลบซบซอน ” ไดแก การรวมกลมหรอการรวมเปน ชดของหนวยยอย ทเกยวพนกนตวอยางคอ การเตนรา ซงตองมจงหวะ มดนตร มทาเตนตาง ๆ กน อกตวอยางหนงคอศาสนพธ หนวยทสลบซบซอน เปนกงกลางระหวาง หนวยยอย ทสดกบสภาพแหงการ เปน“สถาบน ”(institution) “สถาบน” ประกอบดวยหนวยท สลบซบซอน หลาย ๆ หนวย จนกลายเปนสถาบนครอบครว (ประกอบดวยหนวยทสลบซบซอน เชน การหมน การจดทะเบยนสมรส การเลยงบตร เปนตน) หรอสถาบนการศกษา สถาบนการเมอง เปนตน

16. ความ “เฉอย” หรอ “ความลา” ทางวฒนธรรม (Culture lag) วฒนธรรมมการเปลยนแปลงอยเสมอ แตอตราการเปลยนแปลงไมเทากน ดงนน จงเกดสงกป แหง “ความเฉอย” ทางวฒนธรรม บางครงใชวา “cultural lag”

ความเฉอยทางวฒนธรรม หมายถง การทการเปลยนแปลงของสวนหนงของกลมวฒนธรรมชดเดยวกน มอตราชากวาสวนอน ๆ เปนการเปลยนแปลงทไปไมพรอมกนและกอใหเกดการไมเขาใจกน

ผบญญตศพท “ความลาหรอความเฉอยทางวฒนธรรม” ไดแกนกวชาการอเมรกนชอวลเลยม ออกเบรน (William F. Ogburn) ออกเบรนใหคานยาม “ความเฉอยทางวฒนธรรม” วาสวนหนงของวฒนธรรมทยงคง อยจนเกนเลยเวลาทเปนประโยชนได โดยลาหลงหรอ ตามไมทน วฒนธรรมสวนอนๆ ซงแตกอนนเคยเกยวซงกนและกน (One aspect of culture persists beyond its period of usefulness, lagging behing other elements of culture with which it was originally associated)

ความเฉ อยทางวฒนธรรมอาจแยกออกเปนสองลกษณะใหญ ๆ คอ

ก. อตราการเปลยนแปลงทแตกตางกนระหวางวฒนธรรมทางวตถ ( material culture) ดวยกน คอ เปรยบเทยบระหวางวฒนธรรมทางวตถอยางนอยสองอยาง เชน รถยนต (วตถธรรม) มเพมมากขน ในอตราท สงกวาเนอท (วตถธรรม) กระสนปนสามารถผลตไดเรวกวา ตวปน และขาวจากถนนโทรพมพยอมเรวกวาขาวจากจดหมาย

ข. อตราการเปลยนแปลงทแตกตางกนระหวางวฒนธรรมทางวตถกบอวตถใชใน ความหมายนเปนสวนใหญ ตวอยางเชน ถนน (วตถธรรม) ซงสรางไวสาหรบ การจราจร แบบเกา(อวตถ) เชน เกวยน สญจรไปมา แตปจจบนมรถยนต รถบรรทก รถอน ๆ (วฒนธรรมทาง วตถ) รวมใชดวยจงเกดการตดขดไมสะดวก และมปญหาอนๆ ตามมา เชน การเกดอบตเหต เปนตน และประชากรเพมขนอยางรวดเรว แตทอยอาศย และโรงเรยนไมเพยงพอ เครองจกรตดไม (วตถธรรม) ทนสมยยงขนแตกฎหมาย (อวตถธรรม) ควบคมการทาลายปาเกดขนชา ๆ

20

17. วฒนธรรมทางการเมอง

ระบบการเมองและวฒนธรรมทางการเมอง มสวนเกยวพนกนอยางมาก ณ ทนสมควรกลาวถง ความหมายของ “วฒนธรรม” และ “วฒนธรรมทางการเมอง” เสยกอน “วฒนธรรม” ศพทนเทาทใชกนมามความหมายใหญ ๆ 3 ประการ คอ 1) พจารณาเชงรปศพท 2) พจารณาในดานความเขาใจทว ๆ ไป และ 3) พจารณาเชงสงศาสตร ซงมรายละเอยดดงน ในเชงรปศพท ‚วฒนธรรม” มความหมายในทางปฏฐาน หรอในแงบวก เทานนคอ มแตสวนด ไมมสวนเสย ในภาคภาษาองกฤษ “culture” หมายถง การปรบปรงเปลยนแปลงในทางทดขนในภาษาไทยคาวา “วฒนธรรม” มความเปนมาเชงนรกตศาสตรในเชงดงามเชนกน คอ เกยวของกบ“วฒนา และ พฒนา”

ดงนน ในเชงรปศพทหรอรากศพท วฒนธรรมมความหมายใน ดานการมคณภาพ ซงคณภาพนมไดหมายถงการยอมรบเพยงชวครง ชวคราวหรอระยะสน แตหมายถงการมการยอมรบกนเปนเวลายาวนานเชน ดนตรทไพเราะและถกรสนยมของคนหลายยคหลายสมยและจตรกร ทมการประดษฐขนอยางเลอเลศ จงจะไดรบการยกยองวาเปน “วฒนธรรม” ตามรปศพทเดมน ในเชงความเขาใจของคนทวไป ‚วฒนธรรม” มความหมายเชอมโยงหรอเปนอยางเดยวกบสงทเรยกกนวา เปนขนบธรรมเนยมประเพณ คอ รปแบบแหงการปฏบตในสงคมทไดมการยดถอและถายทอดตอ ๆ กนมาหลายชว อายคน ตวอยางไดแก ประเพณการทาบญในเทศกาลตาง ๆ กน ขนบธรรม เนยมเกยวกบปลกเรอน การขนบานใหม การมเหยาเรอน การไวทกข การตอนรบแขกและมารยาททางสงคมตาง ๆ และพธไหวคร เปนวฒนธรรมตามความหมายนเปนทงเรองของความเชอและการประพฤตปฏบต หากพจารณาในเชงสงคมศาสตร วฒนธรรมมความหมายครอบคลมอยางกวางขวาง กลาวคอ เปนเรองของความรสก เรองของความคดและการประพฤตปฏบตซงเกดขนเพราะการเรยนร ในฐานะทเปนสมาชกแหงสงคมมนษย ตามนยแหงสงคมศาสตร “วฒนธรรม ” กนความรวมทง ความหมายท 1 และความหมายท 2 ดวย ในปจจบนความหมายท 3 แบบครอบจกรวาลของวฒนธรรมน เปนททราบกนแพรหลายมากขน และมคณศพทประกอบแลวแตจะใชเนนหนก ไปในทางใด เชน “Political Culture” และ “Civic Culture” วฒนธรรมทางการเมอง “วฒนธรรม” ณ ทนใชในความหมายท 3 ดงนน จงครอบคลมทงสวนทเหนหรอทราบไดยาก คอ สภาวะทางจตใจและทปรากฏออกมาอยางเดนชดภายนอก นกรฐศาสตรอเมรกนรวมสมยผมชอเสยง ทานหนง คอซดนย เวอรบา ( idney Verba) ไดกลาววา วฒนธรรมทางการเมอง ประกอบดวย ความเชอ สญลกษณตาง ๆ ทแสดงออกใหผอนทราบ (ไมวาโดยวจกรรม หรอการกระทาใดๆ) รวมทง คานยม ทมบทบาทตอการกระทาทางการเมอง ดงนน วฒนธรรมทางการเมอง จงหมายรวม ถง 1) ขนบธรรมเนยมตาง ๆ ของสงคม 2) ลกษณะของสถาบน 3) ความรสกและการใชวจารณญาณของพลเมอง และ 4) ลลาหรอวธการปฏบตตนรวมทงคานยมของผน า วฒนธรรมทางการเมองเปนเรองทเกยวกบทง อดต ปจจบน และอนาคต ทเกยวกบ อดต คอ สถาบนและขนบ ธรรมเนยมปฏบต และคานยมทมการสบทอดมาในประวตศาสตรสวนทเกยวกบปจจบน คอ สภาพของสถาบน ความรสกนกคดของพลเมองและของผนา รวมทงการแสดงออกซงความเปนผนา และสวนทเกยว กบอนาคตคอ ความมงหวงหรอ ความมงหวงของคนในสงคม

21

II. ชวตทางวชาการของแมกซ เวเบอร (Max Weber) 1. ความน า เรองราวของ สงคมวทยาทางปญญา ( Sociology of Intellectual Life) สาคญอยางยงขอเขยนนจะเกยวของกบชวตทางปญญาของนกคดสาคญในชวงปลายศตวรรษท 19 และชวงตนของศตวรรษท 20 บคคลผนมผลงานทไดรบการยกยองอยางมาก ศพททนยมใชปจจบนทนาจะใชกบ แมกซ (หรอมกซ) เวเบอร คอ เปนระดบกร (Guru) เวเบอร ไดรบการศกษาระดบมธยมจากโรงเรยนทยอดเยยมมากเขารหลายภาษา และขยนหมนเพยรเขาถงผลงานทางวชาการยคเกากอน และไดสรางสรรคผลงาน ทางวชาการดานตางๆ เชน กฎหมาย เศรษฐศาสตร ประวตศาสตร และปรชญา เขาผานการศกษา 4 มหาวทยาลย ไดแก Heidelberg, Strasbourg, Gottinger and Berlin เขาไดรบแตงตงเปนศาสตราจารย ณ มหาวทยาลย Freiburg ใน ค.ศ. 1894 เมออาย 30 ป และ ณ มหาวทยาลย Heidelberg ในป ค.ศ. 1897 ในสาขาเศรษฐศาสตร แตเขาไดรบการยกยองวาเปน หนงในบรรดา Guru หรอ Masters ผสถาปนาวชาสงคมวทยายคใหม ซงอก 2 คนคอ Karl Marx และ Emile Durkheim สาหรบ Auguste Comte กมบทบาทสาคญและเปนผรเรมบญญตศพทสงคมวทยาในภาษาฝรงเศส คอ Sociologie และในคากลาวของ Stephen Kalberg ใน Adam Kuper and Jessica Kuper, eds. The Social Science Encyclopedia. (London : and New York, Routledge, 1999, p. 906) ระบวาเขาเปน ‚one of the intellectual giants of interdisciplinary scholarship‛ เขามความรอบรแบบพหสตร และมบทบาททางสงคมและการเมองดวย

2. เชอสายและผลงานส าคญ

นกวชาการชาวเยอรมนผน ชอเตมคอ Karl Emil Maximilian Weber เกดเมอวนท 21 เมษายน 1864 ท Erfurt เขาเปนบตรคนโต และมพนองทมชวตอยทงสน 7 คน บดาเขาคอ Max Weber Snr. ซงจบปรญญาเอกทางดานกฎหมาย และมารดาคอ Helene Fallenstein-Weber บดาของเขามอาชพเปนทนายความ และ มาจากครอบครวอตสาหกรรมและผทาการคาในดานเสอผาซงตงหลก อยท Westphalia สายบดาคอ คณป ดารงตาแหนงเปนสมาชกผหนงของ Bielefeld Chamber และในชวประวตกลาวกนวาป คอ Karl August Weber เปนบคคลทหลาน คอ Max Weber ยดถอเปน model เมอเขาอธบายลกษณะของ ผประกอบการตามลทธนายทนในชวงตนๆ (early capitalist entrepreneur ) สาหรบลงของเขาคอ David Carl Weber ไดซอโรงงานจากใกล Bielefeld Chamber และใชวธการจดการทางดานธรกจแบบสมยใหม ลงผนไดรบการยดถอในขอเขยนของแมกซ เวเบอร วาเปนแบบอยางหรอ “ideal type‛ ของผ ประกอบการแบบลทธนายทนในยคสมยใหม สาหรบบดาของเวเบอร มความเกยวของกบกจการ public life คอไดดารงตาแหนงเปน Magistrate in Erfurt ตงแตชวงทแมกซ เวเบอร ยงไมเกด ซงเปนตาแหนงทไดรบภายหลงจากตาแหนงเกา คอเปนคณะผบรหารนครเบอรลน (Berlin City Authority) ผลงานทรจกกนดมากทสดของแมกซ เวเบอร คอ The Protestant Ethic and the spirit of Capitalism ประเดนหรอกระทหลกของผลงานชนน กคอ สาเหตทลทธนายทน กอกาเนดขนในยโรป ตะวนตกแทนทจะเกดขนในทวปเอเชย คาตอบโดยสรปจากผลงานทมขอมลเปรยบเทยบมากมายกคอ สบสาวราวเรองหรอเปนผลพวงมาจากการปฏรปทางศาสนา

22

ในยโรปโดยเฉพาะการไดรบอทธพลจาก คาสอนในนกาย Calvinism หนงสอเลมน คอ จรยธรรมโปรเตสแตนทและจตวญญาณแหงลทธนายทน มความสาคญอยางยง เปนการบกเบกแนวการศกษาเปรยบเทยบ (comparative method) ซง กอนหนาน Auguste Comte ใหความสาคญกบทฤษฎการ ววฒนาการ (evolutionary theory) ถอวาเปนกฏสากลท เกดการเปลยนแปลงโดยธรรมชาตของมนเอง คอมงไปในทศทางทดขนกวาเดม (the idea of progress) กลาวคอมการเคลอนทจากชวงเวลาแหงเทววทยา (theological) สชวงเวลาแหงอภปรชญา(metaphysical) และชวงสดทาย คอ ปฏฐาน (positivist) ซงเนนวทยาศาสตรธรรมชาต หรอการเรยนรเชงประจกษวาท (empirical) แนวววฒนาการ ไดรบการวพากษวจารณวาเปนการวาดภาพ หรอการกาหนดรปแบบในเชงนามธรรม สวน เวเบอร เหนวา จาเปนทจะตองพจารณาปจจยทสามารถจบตองได คอลกษณะเฉพาะของแตละสงคม เขาถอวาการจะมการเคลอนไหวเขาสทศทางแหงการพฒนาหรอไมพฒนา (non-development)ขนอยกบปจจยตางๆ ภายใน ของแตละสงคม คอ เรองราวโยงเกยวกบวฒนธรรมในความหมายทขยายกวางในทางสงคมศาสตร กลาวคอ เปนผลตผลทกสงทกอยางทเกดจากเรยนรและการกระทาของมนษย ซงกวางกวาความหมายเดมตามรากศพทคอ วฒนะ ทหมายถงเฉพาะทดงามหรอไดรบการยอมรบวาเลอเลศเทานน

หนงสอจรยธรรมแหงนกายโปรเตสแตนท และจตวญญาณแหงความเปนลทธนายทน เขยนขนในป ค.ศ.1904 คอ ประมาณ 104 ปมาแลว ทงนกอนหนาทจะมงานเขยนของเวเบอร ไดมนกวชาการ เชน Werner Sombart (1863-1941) แสดงทรรศนะไววาสงทเปนจตวญญาณ ( spirit) หรอเปน ‚motive complexes‛ เกอกลตอการกาเนดของลทธนายทนวาเปนเพราะนสยของคนเปนยว

(W.Sombart. Die Juden and das Wirtschafts lrben, Leipsig: Duncker, 1911, คอ W.Sombart. The Jews and Modern Capitalism. http://mailstar.Net.sombart_jews_eapitalism.pdf) Weber พยายามคนหา ขอแตกตางระหวาง วฒนธรรมแหงโลกตะวนออก กบโลกตะวนตก เวเบอรกลาววาโลกตะวนออก ไมมวชาเทว วทยาทเปนระบบ วชาดาราศาสตรขาดพนฐานทางดานคณตศาสตร ขอเขยนทางประวตศาสตรจน ไมสามารถเปรยบเทยบกบผลงานของนกประวตศาสตรกรกโบราณ (เช น Thucydides) นอกจากนเวเบอรกลาววาศลปะของโลกตะวนออกขาด perspective ดนตรตะวนออกไมมลกษณะทเรยกวา harmony โดยสรป เวเบอรกลาววาโลกตะวนออกลาหลงกวายโรปตะวนตกในการพฒนาอตสาหกรรม ทงนเพราะขาดสงทเรยกวา ความเปนตรรกนย (rationality) เวเบอรพยายามหาคาตอบวาทาไมลทธนายทนสมยใหมเกดขนเปนครงแรกในยโรปตะวนตก

3. ประวตการศกษา ในป ค.ศ.1870 เมอแมกซ เวเบอร อายได 6 ขวบ ไดเขาศกษาทโรงเรยนเอกชนชอ Dobbelin School

และ 2 ปตอมาเขาไดยายไปอยทโรงเรยน Konigliche Kaiserin – Augusta – Gymnasium ในชวงทอยโรงเรยนเขาอานหนงสอเปนจานวนมากโดยเฉพาะหนงสอประวตศาสตรและปรชญาของ Spinoza, Schopenhauer, และ Kant ในชวงครสตมาส ป ค.ศ. 1877 เขามขอเขยน 2 เรอง คอ “On the course of German history with particular reference to the position of Kaiser and 8 Pope‛ และ ‘on the era of the Roman Emperors from Constantine to the volkerwanderung’ (migration of nations)

23

เมอเวเบอรอาย 14 ป เขาไดแลกเปลยนทรรศนะ วาดวย Homer, Herodotus, Vergil และ Cicero กบญาตทอายมากกวาเขา คอ Fritz Baumgarten ครทโรงเรยนไมคอยพอใจ เพราะเขาไมคอยใหความเคารพนบถอเทาทควร และแมกซ เวเบอรเองกเบอหนายโรงเรยน เขาจงหลบไปอานงานของ Goethe และของนกเขยนคนอนๆ

ชวงวยเรยน เวเบอรศกษาอยางเตมท ดงปรากฏในจดหมายฉบบหนงทระบวา เขาเรมเรยนตงแต 7 นาฬกา หลงจากนนไปฝกฟนดาบ เปนเวลา 1 ชวโมงชวงเชาตอจากนนกเขาเรยนเพมเตมอกเวลาเทยงครงเขาจะรบประทานอาหาร บางครงกมการดมไวนหรอเบยร เลนกฬาในชวงบายจนกระทงถง 14 นาฬกา ตอจากนนเขาจะทบทวนบทเรยน และอานหนงสอชอ Deralte und der neue Glaube หลงจากนนไปเดนเลนตามปาเขา เมออายประมาณ 19 ปในป ค.ศ. 1883 เขาไดยายไปอย Strasbourg เพอทาหนาทดานการทหาร ขณะทยงเปนทหารอยนนเขาไดศกษาทมหาวทยาลย Strasbourg เขาศกษากบลงของเขาซงเปนศาสตราจารยสาขาวชาประวตศาสตร เวเบอรมญาตในวงวชาการโดยฝายนาและปาไดแตงงานกบศาสตราจารยท Strasbourg นอกจากนเขายงสนทชดชอบกบครอบครวของปาอกคนหนง ชอ Ida ซงแตงงานกบนกการเมองและนกวชาการดวยชอ Hermann Baumgarten เวเบอรไดรบอทธพลจากลงผนเขาไดชอบพอกบบตรสาวของลงและปาคอ ตระกล Baumgarten ชอ Emmy แตความสมพนธไมยนยาวเพราะเธอตองเขาโรงพยาบาลโรคจตตดตอกนเวลานาน

ในป ค.ศ. 1884 เมออาย 20 ป Weber กลบไปศกษาท เบอรลน ซง ณ ทนนเขาใชชวตทแตกตางจากการปลอยตวอยางเตมท ซงดเหมอนจะเปนชวงเวลาครงเดยวแหงความเปนหนมของเขา ณ มหาวทยาลยเบอรลน เขาศกษาวชากฎหมาย และประวตศาสตร กฎหมาย สาขาวชาประวตศาสตรเขาเรยนกบนกวชาการผโดงดงยคนน คอ Treitschke

4. ชวประวตของ Weber

ในป ค.ศ. 1889 จบการศกษา ระดบปรญญาเอก (magna cum laude) โดยเสนอผลงานชอ ‚Development of the principle of joint liability and the separate fund in the public trading company from the household and trade communities in the Italian cities‛ ซงเขาไดคนควาจากแหลงขอมล หลายรอยแหลง ทมาจากอตาลและสเปน ผลงาน ( dissertation) นน ตอมาไดพฒนาเปนบทความ ‚On the history of trading companies in the Middle Ages, according to South-European sources.‛ ในการสอบปากเปลา เวเบอรผานอยาง ยอดเยยม หลงจากทมการถกโตทางวชาการกบ ศาสตราจารยทมชอเสยงสมยนนในวยชราชอ Theodor Mommsen ซงไมเคยเปนอาจารยเวเบอร โดยตรง ยกเวนแตวาคนเคยกบครอบครวของเวเบอร และ Mommsen ไดกลาววาทะทสาคญหลงจาก บทสรปการโตเถยงกบเวเบอรผถกสอบเพอจบปรญญาเอก เขากลาวประโยคทแปลเปนภาษาองกฤษแลว ดงน

But when I have to go to my grave someday, there is no one to whom I would rather say, ‚Son here is my spear; It is getting too heavy for my arm‛ than the highly esteemed Max Weber. (Ritzer George. Contemporary Sociological Theory and Its Classical Roots: The Basics, Boston: McGraw-Hill, 2003) หลงจากจบปรญญาเอกเรยบรอยแลว เวเบอรไดคนควาเพมเตมระดบปรญญาเอกขนสง(Habilitation) เพอมสทธในการเปนอาจารยสอนในมหาวทยาลยในเยอรมน นอกจากนเขายงใชเวลาศกษากฎหมายและมสทธเปนนกกฎหมายประจา Berlin Supreme Court

24

ในภาคฤดรอนป ค.ศ. 1892 เขามโอกาสสอนแทนศาสตราจารย Goldschmidt โดยบรรยาย เกยวกบกฎหมายพาณชย และประวตศาสตรกฎหมายโรมน ทมหาวทยาลย Berlin อนง เวเบอรไดทาการวจยวาดวย The conditions of the agricultural workers in East Elbian regions of Germany ผลงานน มความยาวเกอบ 500 หนา ซงเปนการวเคราะหโดยอาศยขอมลเชงประจกษของผใชแรงงานในการเกษตรในเขตตางๆ ของประเทศรสเซย และเวเบอรเสนอใหมการปรบปรงสถานการณของผใช แรงงานเกษตร และแนะนาใหมการปกปองแรงงานเยอรมนจากผใชแรงงานตางชาตทมาทางานเปนครงคราว

ผลงานของเวเบอรไดรบการยกยองอยางสงจากนก ประวตศาสตรการเกษตร ของเยอรมน คอ G. F. Knapp โดยกลาววา ‚the time of our expertise is over and we must start the learning process all over again” ในชวงฤดใบไมผลป ค.ศ. 1892 เขาไดรบแตงตงเปนผบรรยาย กฎหมายโรมน และกฎหมายพาณชย และในป ค.ศ. 1893 เขาไดรบการแตงตงใหดารงตาแหนงเปน Extraordinary Professorship ในสาขากฎหมายพาณชยทมหาวทยาลย Berlin โดย The Ministerial Director of the Prussian Ministry ofCulture

ในวนท 6 กรกฎาคม ค.ศ. 1893 ไดรบแตงตงใหศกษาสภาพการณของคนงานเกษตรกรรมเยอรมน อนเปนการสารวจวจยครงท 2 ซงคราวนเวเบอรพอใจมาก เพราะเขาและคณะมโอกาสสมภาษณบคคลต างๆ รวมทงนกเผยแพรศาสนาถง 1,500 คนทวทงประเทศ ซงแตกตางจากคราวกอนซงสมภาษณเฉพาะเจาของทดน

ในป ค.ศ. 1893 เวเบอรแตงงานกบ Marianne Schnitger ซงเปนบตรของแพทยผเปนลกพลกนองกบบดาของเขาและในป ค.ศ. 1894 เขาไดยายมาอยท Freiburg โดยเปนศาสตราจารยเศรษฐศาสตรการเมอง และเขาไดพบกบนกวชาการทโดงดง เชน Hugo Munsterberg และ Rickert ผซงตองการแยกออกจากกนระหวางวชาการดานมนษย (Human science – Geistewissmschaft) และวทยาศาสตรธรรมชาต (Natural science) ซงเวเบอรเหนดวย

เดอนพฤษภาคม ค.ศ. 1895 ในภาคเรยนท 2 ใน Freiburg เวเบอรไดกลาวใน inaugural academic lecture ในหวขอวาดวย “The National State and Economic Policy” ซงการบรรยายครงนกอใหเกดการสนสะเทอนอยางกวางขวางในวงวชาการ ทงนเพราะเวเบอรวพากษสานกเศรษฐศาสตรการเมองสายตางๆ เขาโจมตแนวคดฝาย academic socialists วาดแตความคด สงทเวเบอรนาเสนอ คอการคานงถงคณคาและการลงมอกระทาระดบประเทศ

ในปค.ศ. 1896 เวเบอรไดรบการแตงตงเปนศาสตราจารยท Heidelberg สบตอจากศาสตราจารย Knies ซงเปนผโดงดงในสานกประวตศาสตรแหงเศรษฐศาสตรการเมอง เวเบอรมโอกาสฟนฟความสมพนธกบอาจารยเกา และกบผเชยวชาญกฎหมายรฐธรรมนญ เชน Jellinek นกเทววทยาชอ Troeltsch และนกปรชญาชอ Windelband ในชวงเวลาดงกลาว บานของเวเบอร เปนสถานทชมนมของบรรดานกวชาการผมาพบปะกนเปนประจารวมทง Karl Jaspers

25

5. ปญหาสขภาพ

ปรากฎการณทสาคญทมผลกระทบตอชวตนกวชาการของเวเบอร คอ ในชวง ค.ศ. 1892 เขาไดทะเลาะอยางรนแรงกบบดา โดยกลาวหาวา บดาของเขาแสดงพฤตกรรมเผดจการตอมารดา ตวอยางคอ บดาของเขาไมยอมแมกระทงใหภรรยาของเขาคอมารดาของเวเบอรไดรบเงนทเปนมรดกจากคณยายซงถงแกกรรมในป ค.ศ. 1881 อก 1 เดอนตอมา ในวนท 10 สงหาคม บดาของเวเบอรเสยชวต ซงท าใหเวเบอรรสกผดอยางมาก และในชวงเดอนฤดใบไมรวงเวเบอรเกดปวยทางประสาท มอาการไรเรยวแรง นอนไมหลบ มความเครยดเตมท ทรนทราย เขาไมอาจอาน พด เขยน เดน หรอนอนโดยปราศจากความทกขทรมาน ในปถดมาในป ค.ศ.1898 เวเบอรมสภาพดขนบาง จนกระทงชวงตนแหงภาคเรยนฤดรอน ซงในชวงดงกลาวเขาไดพกท Sanatorium on Lake Constance การสอนในชวงภาคเรยนฤดหนาวเปนเรองทแสนยากลาบากสาหรบเขาและเมอถงครสตมาสเวเบอรเผชญกบการ Breakdown อกครง ซงทาใหเขาแทบจะไมสามารถบรรยายในหองเรยนได ปญหาสขภาพของเวเบอรเรมตงแตเขาเปนโรค meningitis ตงแตเดก และใชชวตคราเครงในการคนควาโดยไมมขดจากด แตสาเหตในเชงจตวทยาอาจจะสาคญทสด คอ ความรสกผดทเปนตวการทาใหบดาตองเสยชวตลงอยางกะทนหน ชวตตงแตวยเดกของเวเบอร มปญหาในการวางตวลาบากเพราะเขาอยกงกลางระหวางบดาทมนสยเอาแตใจตนเองและดารงชวตดานสงคมสนกสนานเฮฮาในขณะทมารดามลกษณะตรงขาม ชอบชวตแบบสงบ และยดมนปฏบตตามหลกการศาสนา ในชวงวยเรยนเขาแสดงตนในแบบอยางของบดา กคอสบซการ เลนกฬา ฟนดาบ ดมเบยรหนกปลอยตวเองจนกระทงตวอวนฉ และรางกายมแผลเปนจากการฟนดาบ การปลอยตวดงกลาวไมเปนทพอใจของมารดาซงชอบความสงบ ดงทปรากฎวาครงหนงในชวงปลายภาคเรยนป ค.ศ. 1882 เมอเวเบอรอาย 18 ป มารดาทนพฤตกรรมไมได ถงกบลงไมลงมอตบหนาแมกซ เวเบอร ถงแมเวเบอร จะมสขภาพไมเตมรอยแตเขามผลงานออกมาสมาเสมอในชวงป ค.ศ.1889 จนกระทงวาระสดทายแหงชวตใน ค.ศ. 1920 เวนเฉพาะป ค.ศ. 1901 เทานน มการวเคราะหการเจบปวยของเขาโดยตนเอง ( self-analysis) แตเอกสารเหลานนไดหายไป ทาใหไมทราบความตนลกหนาบางของการเจบปวยของเวเบอร ในภาคฤดรอน ค.ศ. 1899 เวเบอรไดรบการผอนผนไมตองบรรยายเพราะ ปญหาสขภาพ และ เมอเขาทาการสอนตอในภาคฤดใบไมรวงปนน เขาไดประสบปญหา breakdown ทางประสาทอก เวเบอรคดวาเขาจะตองใชเวลานานกวาจะหาย จงไดขอพนจากตาแหนงแตทางมหาวทยาลยไมยนยอมและอนญาตใหเขาไดลาพกเปนเวลายาวนาน

ในป ค.ศ. 1900 เวเบอรไปรกษาตว ณ คลนกสาหรบโรคประสาทชวงเวลาดงกลาวเขาทกข ทรมานมากทสด คอไมอาจทางาน ไมอาจทาอะไรตางๆ ได ไมวา อาน เขยน จดหมาย หรอแมกระทงพด ตอมาในป ค.ศ.1901 เวเบอรไดเดนทางไปพกผอนทกรงโรม และสวสเซอรแลนด หลงจากนนเขาสามารถกลบไปบรรยายไดทมหาวทยาลย Heidelberg ณ ภาคฤดรอน

ใน ค.ศ. 1902 หลงจากชวงทเขาฟนคนสสขภาพคอนขางด เขาไดทาการคนควาอยางมโหฬาร โดยการศกษาประวตศาสตรศลปะ ผลงานทางดานปรชญา เชน ของ Rousseau, Voltaire, Taine, Montesquieu และผลงานทางดานสงคมวทยาของ Simmel

26

ผลจากการทเขาอานอยางคราเครง เรองราวประวตศาสตร รปแบบการจดองคการและการจดการดานเศรษฐกจของศาสนสถานตามทตางๆ เวเบอรไดเกดความคดวาดวย rationality โดยเฉพาะทางดานเศรษฐกจ (economic rationality) เปนครงแรกในป ค.ศ. 1902 ท Heidelberg

เวเบอรทมเทเวลาเพอศกษาเกยวกบระเบยบวธวจยหรอวธการเขาถงความรโดยไมจาเปนตองยดแบบวทยาศาสตรธรรมชาต และเขาไดเขยนบทความทใหความสาคญกบปรนยภาพหรอวตถวสย (Objectivity) และในชวงเวลาดงกลาวรางกายของเขายงไมแขงแรงดนก เขาวตกวาคงจะคงความเปนศาสตราจารยทดไมได ดงนน ในเดอนตลาคม ค.ศ. 1903 เมออายเพยง 39 ป เวเบอรตดสนใจลาออกจากตาแหน งทางวชาการ แตเขายงไดรบการแตงตงใหเปน honorary professor คอไดรบเชญมาบรรยายแตไมมสทธตางๆ เชน ในการเลอนขนและไมมสทธในการออกเสยงในคณะวชา

6. การเดนทางไปสหรฐอเมรกาและฮอลแลนด ในปค.ศ. 1904 เขาไดรบเชญเดนทางไปสหรฐอเมรกาโดยเพอนรวมงานของเขา คอ ศาตราจารย Hugo Munsterberg ซงเคยสอนรวมกนทมหาวทยาลย Freiburg และขณะนนกาลงสอนทมหาวทยาลย Harvard ทงนเพอรวมในการประชมวชาการทเมอง St Louis เวเบอรไดรบเชญใหบรรยายเกยวกบปญหาเกษตรกรรมของเยอรมนในอดตและปจจบน การเดนทางไปสหรฐอเมรกาของเวเบอรทาใหเขาไดรบความรเกยวกบนกาย (sects) โปรเตสแตนทแขนงตางๆ และคนเคยกบ maxims ตางๆ ของ Benjamin Franklin เขาศกษาการจดองคการทางการเมองในสหรฐอเมรกา โดยเฉพาะทเรยกวา machinery และการมสภาวะแหง bureaucratization นอกจากนเขายงใหความสนใจเกยวกบตาแหนงและการทางานของประธานาธบดอเมรกน รวมทง โครงสรางทางการเมองอเมรกนโดยทวไป ชวตในสหรฐอเมรกาใหประสบการณโดยตรงเกยวกบสงคม ซงแตกตางจากทคนเคย นอกจากนเวเบอรถอโอกาสคนควาเพมเตมในหองสมดของมหาวทยาลยโคลมเบยเกยวกบผลกระทบของจรยธรรมแบบโปรเตสแตนท การไดรบร สงใหมๆ ดวยตนเองชวยให เกดการสรางสรรคทางปญญา อยางนอยกทาใหสามารถเปรยบเทยบ ในอดตกอนหนานน Alexis de Tocqueville ชาวฝรงเศสกไดประโยชนอยางมากจากการเดนทางไปสหรฐอเมรกา ดงปรากฎในหนงสอชอ Democracy in America

หลงจากกลบมายงเยอรมนแลว เวเบอรรบหนาทเปนผดาเนนการวารสารชอ Archive of Social Science and Social Policy โดยรวมมอกบนกวชาการอก 2 คน คอ Edgar Jaffe and Werner Sombart ซงไดมการพฒนาจนกระทงกลายมาเปนวารสารวชาการชนนาทางสงคมศาสตร ในปเดยวกน นน ค.ศ. 1904 เวเบอรเขยนบทความเรอง Objectivity ซงเขาเสนอมโนทศนทวาดวย value freedom หรอ value relationship and ideal – type เวเบอรสนใจการ ปฏวตรสเซยป ค.ศ. 1905 ซงเขารสกชนชม สนใจถงขนาดทเรยนภาษารสเซยโดยใชเวลาเพยง 3 เดอน เพอตดตามเหตการณต างๆ แตเขาพจาณาแลวเหนวา การเปลยนแปลงทางรสเซยไมจาเปนตองนาไปสประชาธปไตย แตไปสความเปน bureaucratization มากยงขน

เวเบอรมบทบาทในระดบมหาวทยาลย เชนพยายามชวยเหลอให Georg Simmel เปน ศาสตราจารยทมหาวทยาลย Heidelberg แตถกตอตานโดย Dilthey, Rickert and Windelband ซงไมชนชอบคนยว นอกจากนเขาพยายามทจะใหศษยผหนงของเขาคอ Robert Michels เขาสอนมหาวทยาลยดงกลาวดวย แตกถกปฏเสธเพราะเขาเปนสมาชกพรรค Social Democrats ในเดอนมนาคม ค.ศ. 1907 Max Weber ไดรบมรดกจากคณป คอ Karl Weber ซงทาใหเขาไม ตองหวงเรองการเงน และในชวงเวลาดงกลาวนองชายของเขาคอ Alfred Weber ซงเปนศาสตราจารยอยทกรง Prague ไดรบตาแหนงทมหาวทยาลย Heidelberg

27

ในป ค.ศ. 1908 เวเบอรเดนทางไปยงฮอลแลนด เพอศกษางานอาชวะอตสาหกรรม ซงเพง เรมพฒนาและมโอกาสศกษาโรงงานทอผาของคณป ความรตางๆ ทเขาสามารถนามาวเคราะหอยในหนงสอชอ Economy and Society

7. กจกรรมทางวชาการเพมเตม

ในป ค.ศ. 1909 เวเบอรรวมกอตง Deutsche Gesellshaft Fur Soziologie (German Society for Sociology) ณ กรง Berlin คณะกรรมการบรหารประกอบดวย นกวชาการทโดงดงคอ Ferdinand Tonnies ในฐานะผอานวยการ Georg Simmel และ Werner Sombart และ Weber เปนกรรมการ ในแวดวงน เวเบอรไดเรยกตนเองวา นกสงคมวทยาเปนครงแรก

แมสขภาพไมสมบรณเขาสามารถจดใหมการประชมทางดานสงคมวทยาขนเปนครงแรกของสมาคมสงคมวทยาเยอรมน ณ เมองแฟรงเฟรต ในป ค.ศ. 1910 ในการประชมดงกล าว เวเบอรไดแสดงปาฐกถาตอตานอดมการณเชอชาตนยม ในชวงป ค.ศ. 1911-1913 เวเบอรเขยนตนฉบบของหนงสอชอEconomy and Society ตอมาในป ค.ศ. 1913 เวเบอรประสบความสาเรจในการเขยนหนงสอทวาดวยสงคมวทยาทางกฎหมาย นอกจากน เขายงไดจดพมพเผยแพรผลงานทสาคญเกยวกบระเบยบวธการศกษา (methodology) ทเนนการ เขาใจหรอ การตความ ความหมายตางๆ ในการกระทาทางสงคม(verstehen) ขอเขยนดงกลาวชอ On Some Categories of Interpretive Sociology

ในสงครามโลกครงท 1 เวเบอรสมครทาหนาทดแลโรงพยาบาลทหารจานวน 9 แหงดวยกนซงในการปฎบตหนาทดงกลาวเขาไดรบความรเพมขนเกยวกบ bureaucracy ทเขาใหความสนใจกบองคการขนาดใหญมาเปนเวลานาน หลงจากนนเขาไดทมเทการศกษาคนควาเกยวกบศาสนา และไดพมพผลงานออกมาชอ The Economic Ethic of the World ในป ค.ศ. 1916 เขาไดรบความชวยเหลอจาก Friedrich Naumann ทาใหเขาไดเปนกรรมการผหนงใน Commission on Central Europe ซงดแลเกยวกบประชาคมทางเศรษฐกจและภาษศลกากรในกลมประเทศยโรปตอนกลาง ในป ค.ศ. 1916-1917 มผลงานทวาดวยสงคมวทยาทางศาสนาเกยวกบศาสนา ฮนด ศาสนา พทธ ปรากฎขนในป ค.ศ. 1916 และเกยวกบ Ancient Judaism ในป ค.ศ. 1917 ในเดอน พฤศจกายน ค.ศ. 1917 เขาไดรบเชญจาก Union of Free Students in Munich โดยเขาบรรยายเรองซงตอมาแปลเปนภาษาองกฤษวา ‘Science as a Vocation’ และในเดอนมกราคม ป ค.ศ. 1919 เขาบรรยายอกเรองหนง ซงทาชอเสยงใหกบเวเบอรอยางมากเชนกน เรอง ‘Politics as a Vocation’ นอกเหนอจากผลงานทางวชาการแลวเวเบอรยงไดรบเชญเปนสมาชกของ peace delegation ทนาโดยรฐมนตรวาการกระทรวงตางประเทศของเยอรมนไปยง Versailles เขาใชเวลา 3 วนในการรวมหาคาตอบตอขอกลาวหาของฝายพนธมตรทมตอเยอรมนในความเสยหายทเกดขนในสงครามโลกครงท 2 หลงจากนนเวเบอรไดเขาเปนอาจารยสอนทมหาวทยาลย Munich และสอนเกยวกบ ‘General categories of social science’ ในภาคฤดรอนป ค.ศ. 1919 และเขาไดทมเทใหกบการเขยนเรอง Grundrissder Sozialokonomik และเรอง Gesammeter Aufsater zur Religionsoziologie เขาทางานจน

28

วาระสดทายของชวต ซงเขาปวยดวยโรคปอดบวม มการรกษาชาไป เพราะเขาใจวาเปนไขหวดใหญธรรมดา เขาถงแกกรรมในวนท 14 มถนายน ป ค.ศ. 1920 โดยมอายเพยง 57 ปเท านน ซงกอนหนานนเขาไดบรรยายทมหาวทยาลยวาดวย ‘Sketches on universal social and economic history’ ในภาคเรยนฤดหนาวแหงป ค.ศ. 1919-1920 และเรองสดทายทเขาบรรยายกอนทจะเสยชวตไดแก ‘General political science and policy’ และ ‘Socialism’ ในภาคเรยนฤดรอนแหงป ค.ศ. 1920

8. ผลงานของ Weber ทางสงคมศาสตร พอสรปกวาง ๆ ดงน 8.1 ในแงมมแหง ระเบยบวธวจยและปรชญา ถอวาสงคมวทยาไมอาจคนพบกฎเกณฑเกยวกบพฤตกรรม

ของมนษยทเปนสากลอยางวทยาศาสตรธรรมชาต เวเบอรไมเชอววฒนาการทางสงคมอยางทนกสงคมวทยารนกอนไดเคยกลาวไว โดยเฉพาะในกรณของออกสกองต สงคมวทยาในมมมองของ เวเบอร มงทจะใหเกดความเขาใจความหมายของการกระทาทางสงคม (social action) ซงจะคอยพฒนาไปสความเปนหนจาลอง หรอ ตวแบบจาลองอยางเปนทางการ (formal models) เขาไดบญญตศพทขนใหม เรยกวาตวแบบ อดมคต หรอ ตวแบบใน อดมทศน (ideal types) เพอนาไปสการเปรยบเทยบ

8.2 เวเบอรใหความสาคญกบกระบวนการเขาสความเปนสมเหตสมผลหรอการจดระบบทมงใหเกดประสทธภาพอยางทเรยกวา “rationalization‛ 8.3 เวเบอร สนใจศกษาจรยธรรมแหงนกายโปรเตสแตนท (Protestant Ethic) ซงมลกษณะทมงเนนปจเจกชนนยม การทางานหนก พฤตกรรมทเปนเหตเปนผลและการพงตนเอง จรยธรรมเชน วานคอ ขอปฎบตทมการปลกฝงดงกลาว เปนปจจยทเออหรอเกอกลตอการอบตขนของกจกรรมทางเศรษฐกจทเรยกวาลทธนายทน

8.4 เวเบอร ใหความสาคญ บทบาทของวฒนธรรม โดยเฉพาะศาสนาในการบงการหรอช ทศทางแหงการกระทาของมนษย 8.5 มความเปนหวงวาทศทางเขาส ตรรกวสย ในวถชวต โดยเฉพาะซงครอบงาโดยลทธ นายทน จะนาไปสการทาลาย ความเปนบคคล และการสรางสรรค

9. ผลงานหนงสอจรยธรรมโปรเตสแตนท ของเวเบอร ในหนงสอน เวเบอร ไดแสดงใหเหนวาวฒนธรรมหรอลกษณะโลกยวสย ( secular) คอลทธนายทนนน มจดกาเนดหรอไดรบการฟมฟกใหเกดขนไดจากลกษณะเฉพาะของนกายโปรเตสแตนททเนน asceticism ทงน การปฎรปทางศาสนาทาใหเกดนกายโปรเตสแตนทซงหลกหนจากการตองขนอยกบองคการทางศาสนาใหมาอยทตวบคคลแทนทจะอยกบพธกรรมหรอนกบวช 9.1 หลกการของนกายโปรเตสแตนทโดยเฉพาะ Calvinism ยดหลก predestination คอ ถกกาหนดไวลวงหนาวาจะผทไดรบเลอก ( Elect) ซงถกกาหนดใหเขาสการหลดพน (predestined for salvation) แตไมมความแนใจไดวาใครจะเปนหนงในผทถกเลอก แตมขอแนะนาจาก ฝายศาสนา (pastoral counseling) ทถอวาคาตอบตอปญหาวตกกงวลดงกลาวใหมองไปทลกษณะบางประการ เชน หากมการมงประกอบอาชพ ( secular vocation) การควบคมตนเอง การทางานหนกและการใหบรการตอสวนรวม (communal service) นาจะเปนเสมอนสญญาณหรอเครองหมาย (sign) วาตนไดรบการเลอกเขาส salvation

29

9.2 เวเบอร กลาววาคาสอน Protestantism ปพนฐานสาคญสาหรบการอบตขนแหงลทธนายทนในชวงตน (early capitalism) ซงไดแก ทาใหเกดลทธ ปจเจกชนนยม การมความ มงมนสความสาเรจ การไมภมใจตอการมฐานะเพราะไดรบมรดก การไมใชชวตอยางฟมเฟอย การรจกประกอบการ (entrepreneurial) การตอตานเวทมนต และความเชอแบบงมงาย (superstition) การยดวธการจดการอยางเปนระเบยบ และรจกการคานวณในรายละเอยดถงผลไดผลเสย (rationality) คอ ผลกดนใหเกดกระบวนการตรรกนย (rationalization)

10. มโนทศน rationalization

หมายถง กระบวนการคอทกขนตอนแหงการกระทาของมนษยทยดโยงอยกบการคด ค านวณ(calculation) การวด(measurement) และการควบคม(control) มกแปลวาทาใหสมเหตสมผลหรอตรรกนย

1) ในทางเศรษฐกจ หมายถงการจดการโรงงาน โดยการคานวณผลกาไร โดยวธการทาบญชอยางเปนระบบ

2) ในทางศาสนา หมายถงการพฒนาหลกการเทววทยา ซงปราศจากเรองเวทมนต และทดแทนพธกรรมโดยความรบผดชอบสวนบคคล

3) ในดานกฎหมาย หมายถงการเสอมสลายของการสรางกฎหมายโดยไมมระบบ

4) ในทางการเมอง หมายถง การลดความสาคญของมาตรฐานหรอคณสมบตแบบเกากอนใน การใหความชอบธรรมในการปกครอง และการใชกลไกของพรรคการเมอง แทนทการพงโดยตรงตอผนาโดยเฉพาะผมบารม (charismatic) 5) ในดานจรยธรรม หมายถง การเนนยาในเรองของระเบยบวนยและการฝกฝน

6) ในทางวทยาศาสตร หมายถง การลดความสาคญของการสรางสรรคโดยบคคลคนเดยวโดยพฒนาเขาสการใชทมนกวจย การทดลองทรวมมอกนหลายฝาย

7) กระบวนการ ตรรกนย ในองครวมของสงคม หมายถงสภาพการณทเกดขนในองคการขนาดใหญ(bureaucracy)

11. นานาประเภทของ Rationality

11.1 ตรรกนยภาคปฏบต (Practical rationality) เปนพฤตกรรมทมกปฏบตอยเปนประจาในการทจะดาเนนชวต เชน การจราจรถกปดถนนดานหนงกตองหาทางออกอกทาง หรอหาหนงสอพมพทเคยอานประจาแตหาอานไมไดกตองหาเลมอนทดแทน 11.2 ตรรกนตนยเชงทฤษฎ (Theoretical rationality) คอ ความพยายามทจะเขาถงสงทเปนความเขาใจหรอความรเกยวกบความเปนจรง (reality) จดมงหมาย ณ ทน คอ มงใหเกดความเขาใจเรองราวตางๆ มากกวาทจะดาเนนการหรอลงมอกระทา ดงนนกรณทมปญหาจราจรตดขดอย ณ ทใดทหนงเปนประจา จงยอมตองใหผเชยวชาญหาทางแกไขในระยะยาวตอไป

11.3 ตรรกนยโดยสาระ (Substantive rationality) เกยวของกบการกระทาโดยตรงเปนเรองของการเลอกสงททาใหเกดผลคลองสด ( most expedient) โดยคานงถงคณคา ตวอยางคอ กอนทจะออกไปสรบ มการไหวพระ ณ สถานทซงตนนบถอหรอมการสวดมนตทาพธต างๆ ซงอาจมองวาเปนการเสยเวลา แตถอวาเปนตรรกะความสมเหตสมผล (rational) แลวแตวฒนธรรม

11.4 ตรรกนยตามรปแบบ (formal rationality) ซงเวเบอรใหความสาคญยง คอ การเลอกการกระทาตามกฎเกณฑ ระเบยบ ขอบงคบ และกฎหมาย ซงใชกบทกๆ คนในแตละบรบท หากเปนระบบราชการหรอองคกรขนาดใหญ ( bureaucracy) ยคใหม ยอมมการดาเนนงานขนตอนตางๆ เชน ตองมการกรอกแบบฟอรม มการลงนาม และเจาหนาทรบไปทาสาเนาสงหนวยงานทเกยวของ ทงน

30

ในชวงตนแหงการพฒนาอตสาหกรรม และการเขาสความสมยใหมอาจมขนตอนนอย แตขยบขยายมากขนไดเรอยๆ ซงเปนไปตาม กฎเกณฑ ขอบงคบ ทมการปรบตว

12. Paradigm : ทรรศนะแมบท, กระบวนทศน ‚ทรรศนะแมบท‛หรอ “ กระบวนทศน‛ (พาราไดม- paradigm) รเรมบญญตโดย Thomas Kuhn คอมมมองระดบหรอเปน “ตวแบบ” (model) ทกวางไพศาล ตวอยาง คอ การกลาววา ความรเกดจากประสาทสมผสเทานนเปนกระบวนทศนอยางหนง อกอยางหนงอาจกลาววา ความร(knowledge)ไดมาทงจากประสาทสมผส และจากญาณทศน (insight) หรอจากประสาทสมผสท 6 กระบวนทศนเดมๆ เชน ยคสมยหนง (นบเปนเวลา 100 ป หรอหลายรอยป) อาจมกระบวนทศนอยางหนง เชน 1) โลกแบน ( flat) 2) ดวงอาทตยโคจร ( orbits) รอบโลก 3) มทกขภาพ คอ สขภาพไมด หรอเจบปวยเพราะกรรม ( karma) เกาขามชาตขามภพ 4) คนมลกษณะกาวราว หรอออนโยนเพราะถกกาหนดโดยพนธกรรม กระบวนทศนทเปลยนแปลง และยอมรบกวางขวาง (ไมใชทงหมด) ในปจจบนมตวอยางเชน 1) โลกกลม 2) โลกโคจรรอบดวงอาทตย และ 3) คนเจบปวยเพราะมตวเชอโรค

อกตวอยางหนง คอกระบวนทศนทวาอปนสยกาวราว หรอออนโยนถกกาหนดโดยการขดเกลา อบรมจากสงคม และความเปนประชาธปไตย โดยขนอยกบอปนสย (character) ของคนในชาต เปนตน

13. ผลงานของนกคดอเมรกน แคปรา ในชวงทายแหงทศวรรษ 1990-1999 และชวงทายแหงศตวรรษท 20 ขนสศตวรรษใหมมการกลาวขวญถงหนงสอทเขยนโดย ฟรตจอฟ แคปรา ชอ จดเปลยนแหงศตวรรษ (Fritjof Capra. The Turning Point) แปลโดยพระประชา ปสนน ธมโม และคณะ (พมพครงท 7 มลนธโกมลคมทอง, 2539) เมอแปลแลวม 3 เลมดวยกนสาระของหนงสอชใหเหนถงการผกผนหรอพลกผนการเปลยนแปลงทรรศนะแมบท หรอ กระบวนทศนซงไดเรมมาแลวหลายทศวรรษ และอลเบรต ไอสไตน ( Albert instein) คนพบทฤษฎสมพทธภาพ (Theory of relativity) ซงเปนทรรศนะแมบทใหมทสนสะเทอนวงวชาการระดบโลก มผลกระทบตอรฐศาสตรดวยคานาในการพมพครงทสาม โดยชยอนนต สมทวณช วาหนงสอของ Capra เลมนไมใชเปนแตเพยงทศนะแมบทเพอการปฏวต วฒนธรรมแบบใหม เทานน หากเปนจดเปลยนแหงศตวรรษทผมเรยกวา Easternization ขอความตอไปน ‚ทศนะแมบทดงเดมท Capra เหนวากอใหเกดวกฤตการณนนเปนมลเหตสาคญในการแผอ านาจของชาตตะวนตก Westermization หรอ อสดงคตานวตร เปนกระแสทครอบงาโลกทงทางการเมองหรอเศรษฐกจ เทคโนโลย และทสาคญทสด คอ ทางวฒนธรรม

ทศนะแมบทตะวนตกสงผลกระเทอนตอโลกในฐานะทเปน ชวาลยหรอชวมณฑล คอ เปนโลกทศน ชวทศน ตอการจดระเบยบทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง รวมไปถงความสมพนธระหวางปจเจกบคคล ครอบครว และชมชน ในระยะเวลาททศนะแมบทตะวนตกแผอทธพลกวางขวางทสด คอในศตวรรษท 20 น มนษยชาตตองเผชญกบสงครามโลกสองครง และการฆาลางเผาพนธในยโรป เอเชยและแอฟรกา ตลอดจนความรนแรงระดบตาง ๆ อกมากมาย การ “คนพบ” ปรชญาและ ความคดตะวนออก และไดนาไปสารวจประเมนสงคมของเขาอยางรอบดาน พวกเขาพบวา ปรชญา และความคดตะวนออก แทจรงกลบเปน วทยาศาสตร ยงกวาวทยาศาสตรแบบเกา ฟสกสแนวใหมกบปรชญา ฮนด พทธ เตา และเซน สอดคลองกนมากในการอธบายและวเคราะหปรากฏการณของสรรพสงทมองไม เหนดวยตาเปลา และไมปรากฏแมจะอาศยกลองจลทรรศน

31

นกคดตะวนตกไดเรยนรและเขาถงปรชญาและความคดของตะวนออกมากขน โดยเฉพาะอยางยงจากความคดเกยวกบการ ด ารงอย รวมกนอยางกลมกลนของคตรงขาม เชน “วไหว ” ในปรชญาเตา ซงหมายถง การละเวนทจะกระทาสงทขดตอความประสานสอดคลองกบกระบวนการเคลอนไหวของจกรวาล( cosmos) เปนตน ดงนน คเทยบ หยนหยงจงทาใหนกคดตะวนตกไดเขาใจความคดของตะวนออก จนสามารถนาไปทบทวนทศนะแมบทอนเปนรากเหงาของวกฤตการณตาง ๆได แนวคดในหนงสอไดมสวนหนนเสรมใหเกดกระแสใหมในวงการตาง ๆ ซงหนมาใหความสนใจแกการมองแบบ “องครวม ” ไมวาจะเปนวงการศกษา วงการแพทย วงการเกษตร หรอแมแตวงการรฐศาสตร รวมทงในทางนเวศวทยา

14. แคปราเผยการเขยน “The Turning Point” ในชวงทศวรรษ 1970-1979 (2513-2523) ความสนใจหลกของขาพเจา (แคปรา)ตามแนวทางวชาชพนน จดจออยทการ เปลยนแปล งทางดานแนวความคด ตางๆ ทเกดขนอยางรวดเรวในวชาฟสกสตลอดชวงสามสบปแรกของครสตศตวรรษน และเรองนยงอยในระหวางการเสรมแตงใหสมบรณยงขนในวงนกทฤษฎ เกยวกบสสารตราบจนถงยคสมยของเราความคดใหม ๆ ในวชาฟสกสเหลานไดนาความเปลยนแปลงอยางลกซงมาสโลกทศนของเราคอ เปลยนจากความ คดกลไกแบบ เดสคาตสและนวตน มาเปนทศนะแบบ องครวม (องครวม holistic รากเดมมาจาก holos (whole) ในภาษากรก หมายถง ทศนะทถอวาความเปนจรงทงหมดของสงใด ยอมมคณสมบตสาคญเฉพาะตน ซงไมสามารถเขาใจไดโดยการแยกสงนนออกเปนสวนยอย ๆ แลวศกษาจากคณสมบตของสวนยอย ๆ นน แมเอาคณสมบตของสวนยอย ๆ นนมารวมกนกไมสามารถเทยบความหมายหรอความสาคญกบคณสมบตขององครวมเดมไว) เชงนเวศวทยา ซงขาพเจาพบวาเปนการมองโลกทคลายคลงกบทศนะของผสาเรจทางรหสนย หรอ ผรแจง ( mystics) ของทกยคทกสมยและทกกระแสวฒนธรรม

การสารวจเขาไปในโลกของอะตอมและอานภาคของอะตอม ทาใหนกวทยาศาสตรเหลานนเผชญกบความเปนจรงทแปลกประหลาด และไมเคยคาดคดกนมากอน ซงดเหมอนจะทาทายและขดกบสารวจอรรถาธบายทแปลกประหลาด และไมเคยคาดคดกนมากอน ซงดเหมอนจะทาทายและขดกบคาอรรถาธบายทสมเหตสมผลทงหมดทเคยเชอกน ในการตอสเพอยดกมความเปนจรงใหมนนกวทยาศาสตรรนนนตองเจบปวดเมอตระหนกวาความคด พนฐานตาง ๆ ตลอดจนภาษาทใช รวมทงวธคดทงหมดของตน ไมเพยงพอเสยแลว ทจะอธบายปรากฏการณของอะตอม ปญหาทเผชญกนนนไมไดเปนเพยงปญหาทางความคดเทานน หากไดขยายออกเปนวกฤตการณความตงเครยดทางอารมณและอาจกลาวไดวาเปนวกฤตการณดานความหมายแหงการดารงอยของชวตดวย นกวทยาศาสตรรนนนไดใชเวลาอนยาวนานกวาจะเอาชนะวกฤตการณทวานได แตในทสดกไดรบผลออกมาเปนรางวลอนนาพอใจ กลาวคอ เกดปญญาอนลมลกทเขาใจถงธรรมชาตของสสารและความสมพนธระหวางสารกบจตใจของมนษย

วกฤตการณนเกดจากขอเทจจรงทวา เราพยายามจะประยกตใชความคดตาง ๆ ของโลกทศนทพนสมย ดงเชนทเคยเกดขนในวชาฟสกสเมอทศวรรษ 1920 กลาวคอ นาโลกทศนวทยาศาสตรกลไกแบบเดสคาตสและนวตน มาใชกบความเปนจรงทไมสามารถจะเขาใจไดดวยหลกความคดเหลานอกตอไปแลว ทกวนน เราดารงชวตอยชนดทมความสมพนธเกยวโยงกนไปทงโลก ไมวาจะเปนปรากฏการณทางชววทยา ทางจตวทยา ทางสงคม หรอทางสงแวดลอมลวนเปนเหตปจจยกระทบถงกนและกนโดยตลอด การทเราจะอธบายโลกเชนนไดอยางเหมาะสม เราจาเปนตองอาศยการมองเชงนเวศวทยา ซงโลกทศนแบบเดสคาตสไมสามารถจะเออใหได

32

15. สาระ

เปาหมายของThe Turning Point มงเสนอกรอบโครงการความคดทสานกนขน แบบหนงเพอชวยใหตระหนกถงจดมงหมายปลายทางทมอยรวมกน หากสงทวานนเกดขน ยอมหวงไววากระบวนการตางๆ เหลาน จะเคลอนเปนกระแสเดยวกน และกอใหเกดแรงอนทรงพลงเพอการเปลยนแปลงสงคมความหนกหนวงของวกฤตการณในปจจบนชใหเหนวา การเปลยนแปลงทวาน มแนวโนมทนาไปสการ พลกโฉมหนา ของมตใหม ๆ ทไมเคยเกดขนมากอน และจะเปนจดหกมมเพอการเปลยนแปลงตลอดทวทงโลกเลยทเดยวการเปลยนแปลงทศนะแมบทน แคปรา แบงออกเปนสภาค

ภาคแรก เปนบทนาเสนอแกนความคดหลก ๆ

ภาคทสอง อธบายถงพฒนาการทางประวตศาสตรของโลกทศนแบบเดส คาตส และการเปลยนแปลงความคดพนฐานอยางกะทนหนทเกดในวชาฟสกสสมยใหม ภาคทสาม อภปรายถงอทธพลอนลกซงของความคดแบบ เดสคาตส-นวตน ทมตอวชาชววทยาแพทยศาสตร จตวทยา และเศรษฐศาสตร พรอมกบเสนอบทวพากษทศนะแมบทแบบกลไกในสาขาวชาเหลาน โดยจะเนนเฉพาะตรงประเดนทวา ขอจากด และระบบคณคาพนฐานของโลกทศนแบบนไดกอผลรายอนหนกหนวงตอสขภาพของปจเจกชนและสงคมยคปจจบนของเรา ภาคทส ของหนงสอเปนการอภปรายลงรายละเอยดถงทศนะการมองความเปนจรงอยางใหม รวมเอาระบบการมองชวต จตใจ ความสานกและววฒนาการแบบตาง ๆ ทกาลงผดขนมา มการกลาวถงการรกษาสขภาพและรกษาโรคแบบองครวมกบวธการทางจตวทยาและจตบาบดทประสานกน ระหวางแบบตะวนตกกบตะวนออก รวมทงระบกรอบโครงความคดอยางใหมเกยวกบเศรษฐศาสตรและเทคโนโลย และรวมถงการมองโลกเชงนเวศวทยา และเชงอตถนยมหรอสตรนยม (gender, feministic) ซงโดยแกนแทแลว หรอเปนเรอง ทางจตวญญาณ อนจะนาไปสการเปลยนแปลงอยางลกซงในโครงสรางทางสงคมและการเมอง

16. ฟสกสแนวใหมกบทรรศนะแมบท

Capra โยงเกยวเรองการอบตขนของฟสกสแนวใหมกบกระบวนทศนใหม ซงพอเรยบเรยงดดแปลงจากขอเขยนเดมของคาปรา การเรมตนของยคฟสกสสมยใหม ไดอาศยอจฉรยภาพของคน ๆ เดยว คอ อลเบรต ไอนสไตน ในบทความสองบททตพมพในป ค.ศ.1905 ไอนสไตนไดรเรมแนวคดใหมสองประการซงเปนปฏวตแนวคดทางวทยาศาสตร แนวคดแรกกคอ ทฤษฎสมพทธภาพพเศษ ( special theory of relativity) อกแนวคดหนงกคอ วธใหมในการศกษาการแผรงสแมเหลกไฟฟา ซงตอมาเปนลกษณะสาคญของทฤษฎควอนตมทวาดวยปรากฏการณของอะตอม ทฤษฎสมพทธภาพเปนงานทสรางเสรจสมบรณ โดยไอนสไตนเปนสวนใหญ ขอเขยนทางวทยาศาสตรของไอนสไตน เปนการเปดศกราชใหมของความคดในตนศตวรรษท 20 นกวทยาศาสตรเชอสายเยอรมน ผอพยพหนภย Hitler มายง USA คอ Albert Einstein ไอนสไตนมความเชอในความ ผสานกลมกลน ซงเปนคณลกษณะพนฐานของธรรมชาต และเขาใหความสนใจอยางจรงจงในการคนหารากฐานทเปนเอกภาพรวมกนของวชาฟสกส เขาเรมมงสเปาหมายนดวยการสรางกรอบโครงสรางรวมกนระหวางพลศาสตรไฟฟา และกลศาสตร ซงเปนสองทฤษฎทแยกจากกนในวชาฟสกสดงเดม

33

กรอบโครงนรจกกนในชอของทฤษฎสมพทธภาพพเศษ ซงทาใหเกด เอกภาพและความสมบรณแกโครงสรางของวชาฟสกสดงเดม และไดกอใหเกดการเปลยนแปลงถงขนรากฐาน ในความคดแบบดงเดมเกยวกบอวกาศและเวลา และไดลมรากฐานสวนหนงของโลกทศนแบบนวตน สบปตอมาไอนสไตนไดเสนอทฤษฎสมพทธภาพพเศษใหครอบคลมถงความโนมถวงจากการสารวจเกยวกบอะตอม และอนภาคทเลกกวาอะตอมไดทาให นกวทยาศาสตรสมผสกบความเปนจรงทคาดไมถง ทาใหรากฐานของโลกทศนแบบเดมแตกสลายการปฏวตของ คอเปอรนคส และชารลส ดารวน ไดนาความเปลยนแปลงมาสความคดเกยวกบเอกภาพหรอจกรวาล เปนความเปลยนแปลงทสรางความตระหนกแกคนหมมาก จากความพยายามทจะเขาใจความจรงอยางใหมนทาใหนกวทยาศาสตรเรมตระหนกถงความจากด ของความคดพนฐาน ภาษาทใช ตลอดจนวธการคดทงหมดวาไมเพยงพอทจะอธบายถงปรากฏการณของอะตอมได ฟสกสแนวใหมจาเปนตองอาศยการเปลยนแปลงอยางลกซง ในความคดทเกยวกบอากาศ กาลสสาร วตถและหลกแหงเหตและผล และ เนองจากความคดเหลานเปนพนฐานของเราในการรบรโลก การเปลยนแปลงจงสรางความตระหนกตกใจใหเกดขนอยางใหญหลวง ไฮเซนเบรก กลาววา ปฏกรยาอยางรนแรงแตพฒนาการใหมของวงการฟสกสยคใหมสามารถเขาใจได กตอเมอบคคลเรมตระหนกวาทจดนรากฐานของฟสกสได อนทไป และการเคลอนตวนกอใหเกดความรสกวาพนฐานตาง ๆ กาลงถกเคลอบแยกขาดจากวทยาศาสตร จากการเปลยนแปลงแบบปฏวตดานการรบรของเรา เกยวกบความเปนจรงซงฟสกส

สมยใหมไดกอใหเกดขนนน โลกทศนอยางใหมกไดปรากฏขน ทศนะอยางใหมนไมไดเกดจากการคดคนรวมกนในวงการฟสกสทงวงการ หากแตมการถกเถยงและกอรางกนขนโดยนกฟสกสระดบนาหลายตอหลายคน ซงควรสนใจเกยวกบการศกษาวจยทางวทยาศาสตรของเขาเหลานนไปพนจากแงมมทางเทคนค นกวทยาศาสตรเหลานมความสนใจอยางลกซงตอความเกยวพนเชงปรชญาในวชาฟสกสสมยใหม และมความพยายามทจะ เปดใจกวาง ในการปรบปรงทศนะความเขาใจตอความเปนจรงของธรรมชาต ตรงกนขามกบโลกทศนเชงกลไก แบบเดสคาตส (Descartes) โลกทศนทปรากฏขนจากฟสกสสมยใหมสามารถอธบายโดยคาพดได วา มลกษณะเปนหนวยชวต องครวม และสอดคลองกบลกษณะทางนเวศวทยา ( ecological) อาจเรยกอกอยางวา เปนทศนะทมองทงระบบในความหมายของทฤษฎกระบวนระบบทวไป เอกภพไมไดถกมองเปนเครองจกรอกตอไป ไมไดประกอบขนดวยวตถจานวนมากมายมหาศาล แตประกอบขนจากองครวมทไมอาจแบงแยกขาดออกจากกน และมลกษณะเคลอนไหวโดยตวมนเอง ซงแตละสวนมปฏสมพนธตอกน และสามารถเขาใจไดกแตในรปของกระบวนการแหงจกรวาล

34

17. อนาคตระทกขวญ

การเปลยนแปลงแบบถอนรากถอนโคน ยอมมผลกระทบทางจตใจ ทกคนลวนแตม“ความคดตดหลม ” หรอความคดทมไดใครครวญใหลกซง ซงกลายเปนความเชอหรอ “รปเคารพ ”(idol) อยางท ฟรานซส เบคอน (Bacon) ใชศพทนนอยแลว การรอทาลายรปเคารพจงยากทจะรบไดทนททนใดนกคดและนกวชาการสงคมทมชอเสยงรวมสมย ไดแก อลวน ทอฟเลอร (Toffler) ไดเขยนหนงสอชอ Future Shock (อนาคตระทกขวญ) ขอเขยนของทอฟเลอรชใหเหนสภาวะทางสงคมและวฒนธรรมทแปรเปลยนและมนษยโลกจะตองเผชญ ในระยะ 300 ปทผานมา สงคมตะวนตกโดยพายเพลงแหงการ เปลยนแปลงโหมกระหนาอยาง ไมขาดสาย นอกจากไมมใครสามารถหยดยงไดแลว ปจจบนมนยงโหมหนกขนเปนเทาทว สงผลกระทบในฉบพลนและรนแรงตอประเทศอตสาหกรรมกาวหนา กอใหเกดผลตผลทางสงคม ประหลาดๆ ตามมามากมายอยางชนดทไมเคยปรากฏมากอนในประวตศาสตร ความเปลยนแปลงทมอตราเรงเรวจนนากลวน ไมเพยงแตเกดขนกบวงการอตสาหกรรมหรอชาตบานเมองตาง ๆ เทานน หากยงคกคามเขาไปถงชวตสวนตวของมนษย บงคบใหพวกเขาตองแสดงบทบาทผดแผกแตกตางไปจากเดม ซายงตองเผชญกบอนตรายจากโรคจตพสดารทมอาการรนแรงนาราคาญทสดอกดวย โรคจตตวใหมน เราอาจเรยกมนวา “อนาคตระทกขวญ ” กคงได และการทาความเขาใจกบสมฏฐานตลอดจนอาการของมนนาจะชวยใหเขาใจอะไรตอมอะไรอกหลายอยางทไมอาจหาคาอธบายไดจากการวเคราะหตามหลกเหตผลธรรมดา “อนาคตระทกขวญ เปนปรากฏการณเกยวเนองดวยกาลเวลา เปนผลตผลจากการเปลยนแปลงไปอยางรวดเรวในสงคม จากวฒนธรรมเกาไปสวฒนธรรมใหม หรออกนยหนงเปนวฒนธรรมระทกขวญทเกดขนในสงคมของตนเอง แตผลกระทบรนแรงกวา เนองจากบรรดาอาสาสมครสนตภาพหรออนทจรงรวมทงนกเดนทางทงหลายตางกทราบดวาตนจะไมตองปวดหวกบปญหาวฒนธรรมระทกขวญอกทนททออกจากดนแดนนนไป ทวาเหยอของโรคอนาคตระทกขวญไมมโอกาสทาเชนนนได อลวน ทอฟเลอร อธบายเพมเตมวา ใครสกคนหนงใชชวตอยในสงคมของตนเองเปนเวลานานจนคนเคยกบวฒนธรรมภายในเปนอยางด แลวจ ๆ สภาพแวดลอมรอบตวเกดเปลยนแปลงขนมาโดยกะทนหน การประพฤตปฏบตตอกนระหวางคนในสงคมผดแผกไปจากเดม วฒนธรรมเกยวกบเวลา สถานท การทางาน ความรก ศาสนา เพศสมพนธ และอน ๆ เปลยนไป เขาจะทาอย างไรในเมอไมมสงคมอนทเขาคนเคยใหพงพาอาศยไดเลย และถาการเปลยนแปลงยงดาเนนตอไปอยางหยดยง ความสบสนวนวายยอมจะเพมขนเปนทวคณ ผทตกเปนเหยอของสภาพแวดลอมแบบใหม นอกจากจะสรางปญหายงยากใหแกตนเองแลวยงอาจกอปญหาใหแกผอนอกดวยอะไรจะเกดขนในเมอไมเพยงชวตของคนแตละคนทจะถกกระแสคลนแหงการเปลยนแปลงพฒนาเขาสโลกใหม หากสงคมทงสงคม อนหมายถง คนรวมรนทงหมด รวมทงสมาชกทออนแอ ดอย สตปญญากวา ตลอดจนผทตกอยใตอานาจของมโนจตทงปวง ลวนแตตกอยในชะตากรรมอนเดยวกนแนนอน ผลกคอความวนวายทจะขยายตวออกไปอยางกวางขวาง สงคมมนษยกจะตกเปนเหยอของภาวะอนาคตระทกขวญในทสด นคอ สถานการณทมนษยกาลงประสบอยในปจจบน ความเปลยนแปลงเกดขนรวดเรว ปานประหนงหมะถลม โดยผทอยเบองลางยงไมพรอมจะเผชญกบมน

35

ทอฟเลอรกลาววา หากนาประวตศาสตรมนษยในระยะ 50,000 ป สดทายมาแบงเปนชวอายคน (generation)โดยประมาณวาชวอายคนหนง ๆ มระยะ 62 ป กจะแบงออกไดเปน 800 generation ในจานวนน มนษยไดใชชวตอยตามถาเปนเวลาตดตอกนถง 650 ชวอายคน

ในระยะ 170 ชวคนสดทายนเอง ทการตดตอสอสารจากคนรนหนงไปยงอกรนเรมเปนไปอยางมประสทธภาพเมอมนษยเรมรจกการเขยนหนงสอ และเพยงหกชวคนกอนหนานเองทคนสวนใหญเรมมโอกาสเหนตวพมพ อนงการบอกเวลาอยางถกตองเทยงตรงเพงจะทากนไดเมอสชวงชนเชอสายนอกจากน มอเตอรไฟฟาเพงจะมใชในระยะ 2 generations การผลตสนคาอปโภคบรโภคอยางขนานใหญเพงทาไดในชวงปจจบนคอชชวงอายท 800 (800th generations) นบเปนการหกมมครงใหญในเสนทางประวตศาสตรเทาทมนษยชาตเคยประสบมาเนองจากในชวอายคนน ความสมพนธระหวางมนษยกบทรพยากรธรรมชาตไดเปลยนแปลงไป ทเหนไดชดทสดกคอ ในดานการพฒนาเศรษฐกจ ในระยะเพยง 1 generation เกษตรกรรมซงถอเปนแหลงกาเนดของอารยธรรมไดสญเสยบทบาทนาลงเรอย ๆ จากประเทศหนงไปยงอกประเทศหนง

‚ประเทศกาวหนาทางเศรษฐกจเกนกวาสบประเทศมประชากรทางานในภาคเกษตรไมถงรอยละ 15 ของผมงานทาทงหมด เฉพาะสหรฐอเมรกาประเทศเดยวสามารถผลตพชไรและเนอสตวเลยงคนอเมรกนเองกวา 320 ลานคน และเพอนรวมโลกอกประมาณ 160 ลานคน แตตวเลขของผทางานในภาคเกษตรของประเทศนตากวารอยละ 6 ซายงมแนวโนมลดตาลงทกขณะ

18. วสยทศน และอน ๆ โลกทศนขนอยกบการมองคอพจารณาและวเคราะหทงจาก ‚ภายนอก‛ โดยการมองเหนดวยตาอยางธรรมดาและจาก ของ นยนตาแหงปญญา ซงในความลลบแหงทเบต ณ บรเวณภเขาหมาลยมการกลาวถง “นยตาทสาม” (The Third eye)

ผเขยน(จรโชค วระสย) เหนวานาจะขยายความดงน วสยทศน เปนเรองของการพจารณามอง หรอคาดการณแมในระยะใกลๆ (‚ว-ใกล‛) หากมองหรอคดลาไปขางหนา หรอวางแผนอนาคตในระยะเวลาทหางไกล(‚ว-ไกล‛) จาก ปจจบนมากยอมเสยงตอการผดพลาด 3 สาเหตเปนเพราะปจจย( factors) หรอสภาะการณหรอ เงอนไข (condition) ทไมแนนอน ของ “วนพรงน” หรอ “อนาคต” มมากเปนเรองของ ‚อนจจง‛ ไมแนนอนหรอภาษาQuantum Physies เรยกวา Chaos เค-อส หรอ Chaotic เค-อต-ตค James Gleick ชอ Chaos : Making a New Science New York : Penguin, 1987

การมวสยทศนอาศย สตปญญา (IQ Intelligence Quotient) และความฉลาดทางอารมณ (EQ=Emotional Quotient) และอนๆ มวสยทาง คอ รจกหาทางเลอก หรอทางออก(alternatives, options) ตาง ๆ ขอสมมตฐานคอ ม

ประสบการณความรกกวางขวาง และหลากหลาย จงสามารถระบบทางเลอกไดนานาวถวสยท า (action) คอมการลงมอปฎบตการ(กายกรรม) ในกรณทเปนวสยทศน คอ “หนงสมอง สองซก (คอ ซายและขวา) แตตองอาศย สองมอ และเทาทกาวเดน” วสยทน (Stamina) ในตานานทางพระพทธศาสนามการกลาวถงความวรยะอตสาหะและความอดทนไมยอทอของพระมหาชนกและในมหากาพย Odyssey มการกลาวถงการผจญภยเกนกวา 20 ป ของ Odesseus ในหางมหานททเตมไปดวยภยนตรายนานาประการวสยทน การทาอะไรใหทนกน วสยแท หมายถง ความลกซงแหง ‚ จตวญญาณ” (SPIRITUAL Domain) เปนสงทขาดไมได ดงนน จงเรยกวาคณธรรม (virtue) ความด

36

19. Old and New Paradigms กระบวนทศนเกามองโลกแบบอะตอม หรอAtomism (แบบแยกยอย) วตถและการเคลอน ตวขององคประกอบแตละชนสามารถดารงอยและดาเนนไปอยางอสระ การเขาใจการดารงของสงคมแบบปจเจกชน คอ แตละคนโดยอสระ กระบวนทศนใหมมองโลกแบบองครวม ทกอยางเกยวของกนและสมพนธกน สงคม คอ การดารงอยของหลาย ๆ คนทไมอาจจะแยกออกจากกนได มองการเคลอนตวของโลกแบบองครวมหรอกลาวอยางสรป คอ สวนทงหมดไมไดมคาเทากบผลบวกของสวนประกอบยอย ๆ เขาดวยกน กระบวนทศนเกา เนนการแขงขน การแสวงหากาไรการเอาเปรยบทางเศรษฐกจและเชอในหลกววฒนาการ แหงการชวงชง ทวาดวย “ผรอดอย คอ ผชนะ (Survival of The fittest) ทสด กระบวนทศนใหมเนนการรวมมอ ( Cooperation) และการประสานประโยชน แนวคดทานองเดยวกบ ดร.ปวย องภากรณ ในขอเขยนเรอง สนตประชาธรรม คอ มงใหเปน สงคมทเอออาทรตอกน (caring society) กระบวนทศนเกามงการเปนนายเหนอธรรมชาต (master of nature) เชอในเรองมนษยเปนศนยกลางของโลกและสงคม ( man as center of the universe) กระบวนทศนใหมเนนเขาสขบวนการสงแวดลอม หรอนเวศวทยา (green movement) การประสานเขาเปนหนงเดยวกบธรรมชาตและมความเคารพตอโลกและธรรมชาต

กระบวนทศน เกาวางอยบนพนฐานความเชอเรองความเหนอกวาของวฒนธรรมยโรปและอเมรกา (อสดงคตานวตร) ความเหนอกวาน คอ รากฐานแนวคดทสนบสนนลทธจกรวรรดนยมและการล าอาณานคม กระบวนทศนใหมเนนความเทาเทยมและความหลากหลายทางวฒนธรรม (cultural pluralism) กระบวนทศนเกาอยบนหลกการรวมศนยอานาจมระบบราชการขนาดใหญ (bureaucracy) กระบวนทศนใหมเชอในเรองการกระจายอานาจและประชาธปไตยทวางอยบนพนฐานของระบบชมชนไมใชระบบรฐ (community democracy) กระบวนทศน เกาปฏเสธความสาคญของโลกทางจตวญญาณ กระบวนทศนใหม เนนถง ความสาคญของจตวญญาณ

กระบวนทศนเกาใหความสาคญตอบทบาทของผชายกระบวนทศนใหมจะเนนความเสมอภาคทางเพศ

20. การคนพบเชงวทยาการ วทยาศาสตรสงเสรมใหมนษยใชเหตผลหรอ ตรรกภาพ (rationality) เปนสรณะแตในทางปฏบตการใชเหตผลโดย ปราศจากจนตนาการแลว ยอมไมกอใหเกดความกาวหนาทางวทยาการไดเทาทควรการ“แหวกทะลทางปญญา”(breakthrough) คอระดบ paradigm shift การคนพบเรองสาคญๆ ทางวทยาการไมวาทางวทยาศาสตรธรรมชาต หรอทางพฤตกรรมศาสตร มกเกยวพนกบการใช จนตนาการประกอบเหตผลและดเหมอนวาบอยครงทจตนาการโลดวงนาหนาเหตผล ซงกอใหขมพลงแหงการสรางสรรค (creativity) หรอกอใหเกดนฤมตกรรม(creation) การศกษาสงคมศาสตร มวธการใหญ ๆ อยสองวธเชงรปนยหรอในรปทเปนทางการ (formal) ซงเนนการใชตรรกวทยา คอ หลกแหงเหตผล การดาเนนตามหลกแหงปรนยภาพ(objectivity) และการพงสถตตวเลขมาก ๆ อกวธหนงเรยกเปนภาษาเยอรมนวา แวรสเตเหน (verstehen) วธนหนมาทางความเขาใจและความรโดยใชความรสก และมโนภาพเปนเครองกระตน อยางไรกตามชวตทางปญญาของมนษย จะงอกงามและบรรลถงซงความจรงตาง ๆ ดวยการเปนผมใจกวาง คอ ไมยดถอวธใดเปนเกณฑจนกระทงไมใหความสาคญแกวธอน หมายความวาในบางครงตองใชวธการมากกวาหนงวธ

37

หลกพระพทธศาสนากลาววา ความจรงมอยแลวในสากลจกรวาลน เพยงแตวาจะมผคนพบหรอแสวงหาเทานน การเขาถงความจรงหรอสจจธรรมนนเหมอนกบการพยายามไปสจดหมายอนหนงการเขาถงจดหมาย คอ ความจรงนนอาจไปไดดวยยวดยาน หรอวธการ (ศพทศาสนา เรยกวา “อบาย”) ตาง ๆ กนในการเขาใจสงคมมนษยไดด “อบาย” หรอมรรควธ (means) อยางหนงทใชคอ การสรางหนจ าลองสงคม(model) ในอดมคตขนมาวธ นใชทงความร หรอหลกเหตผลผสมผสานกบจนตนาการคอ การวาดภาพนครในฝน การสรางภาพสงคมอดมคต หรอนครในฝน นอกจากจะชวยใหเขาใจสงคมมนษยไดดขนแลวยงอาจเปนแนวทางในการปรบปรง , สงเสรม, สรางสรรคในชวตคนเปนไปโดยมความผาสก ราบรนอกดวย ขอแมทสาคญมอยวา สงคมทพงประสงคนนตองเปน นครในฝนด คอ สสงคม ไมใชนครในฝนราย คอ ทสงคมปกตคนมงหวงทจะสถาปนาเลศนคร(Utopia) หรอเลศโลกใหเกดขนบนพนพภพ แตผลอาจออกมาในรปทตรงกนขามกได คอ รปลกษณทเกดขนมาผดความคาดหมาย ไมตรงตามเจตนาเบองแรก

21. ความเปนผน าในบรบทแหงองคการเรยนร (Learning Organization) ทฤษฎความเปนผนาและปจจยทเกยวของในยครวมสมยไดรบอทธพลจากหนงสอโดย Peter Senge ชอ The Fifth Discipline กลาววา องคการใดจะอยรอดไดโยงเกยวกบความสามารถใน การเรยนร และ การปรบตว องคการเรยนรทแทจรง จะตองพฒนาขดความสามารถใหมๆ และตองปรบเปลยนวถและแนวคดขนานใหญ (mind-set transformation) ปกตองคการสวนใหญดาเนนการในสถานการณ ซงมการเปลยนแปลงอย เสมอ และสาหรบบางองคการ เชน ทมความเปนไฮเทค ( high-tech) ระดบแหงการเปลยนแปลง ยอมไมตอเนองกน ทงนการเปลยนแปลงทไมตอเนองเกดขนเมอมการเปลยนแปลงทคาดไวหรอทคดวานาจะเกดขนไมมลกษณะทคลายกบสงทเกดขนในปจจบนหรอในอดต เชน 1) การเกดขนของเทคโนโลยทดกวาเดม และถกกวาเดม 2) การทฝายตรงขามได นาผลตภณฑและบรการทใหมหรอดกวาเดมนามาสทองตลาด 3)หรอมการแขงขนจากตางประเทศ ทถกกวา 4) การเปลยนแปลงเชงประชากรททาใหเกดผลลบตอการไดกาไร และแมกระทงอาจเปนผลเสยตอความอยรอดของหลายบรษทหรอองคการ ในสถานการณเชนวาน สงสาคญคอวถและแนวการคดและทางานของพนกงานเปนเรองท ผน าตองเผชญอยางหลกเลยงไมได

ในการสนบสนนใหมการเปลยนแปลงพนกงานจะตองไดรบ การกระตน จากผนาใหคดเกนกวาสงทเคยประสบความสาเรจมาแลว และเกนกวาภาวะความรทมอยในขณะนน Peter Senge กลาววาผนาตองทาใหมการเปลยนแปลง (transform) เพอใหเปนองคการเรยนรคอไมหยดนงเลย

(Robert N. Lussier and Christopher F. Achua , Effeetive Leadership Third Edition , Thomson , 2007 , pp. 378-379) Peter Senge กลาววา องคการเรยนร หรอการเรยนรโดยองคการ (organizational learning) ไมใช ‚องคการแหงการเรยนร‛ ซงยอมหมายถงการเรยนรในสถาบนตาง ๆ มความสาคญระดบพนฐานในการสรางความรใหม และในกระบวนการแบงปนประสบการณ ปญหาทเกยวกบการขาดโครงสรางอนมประสทธภาพ ในการสรางความร (Knowledge creation) และการแบงปนความร เกดขนจากความเปนผนาทออนแอไรประสทธภาพ และการเมองภายในองคการ การประสบผลสาเรจในสภาวะทมความเปนพลวตสงน ผน าตองปรบเปลยนองคการใหเปนระบบทยดหยน (Flexible Systems) สามารถทาใหมการเรยนรโดยไมหยดยงและใหมความสามารถในการปรบตวไดมากยงขนเรอยๆ

38

ในสภาวะทม การเปลยนแปลงอยางชาๆ และมลกษณะ สะสมเพมเรอยๆ (incremental) องคการพอมเวลาวางแผนและมปฏกรยาสนองตอบเพอคงไว ซง ความไดเปรยบในการแขงขน แตในสภาวะแวดลอมทม การเปลยนแปลงอยางรวดเรว ตอบสนองบอยครงจาเปนตองเปลยนวธการตอบสนองทจะทาใหอยในสถานทสามารถสได โดยองคการตองมลกษณะทเรยกวา “ยงกวาแขงขน”(proactive) หรอคดลวงหนา (anticipatory) ซงตองจดการใหมแนวใหมใหมการ เรยนร อยเสมอ และทาใหการปรบปรงอยางตอเนอง

องคการเรยนรดาเนนการ 1) สรางความร 2) การไดมาซงความร 3) การถายเท (transferring) ความร 4) เปลยนพฤตกรรม อนเปนผลจากการ ไดความรและแนวคดใหม ดงนนจาตอง จดการความร(Knowledge Management) อยางมประสทธภาพ เพอใหองคการไดเปรยบในการแขงขน (competitive advantages) ไดอยางยงยน

ผน ามบทบาทสาคญในกระบวน การจดการความร อยางมประสทธภาพ ทงนเกยวโยงกบสถานภาพหรอตาแหนง ซงตองแสดงความสามารถในการจดการพนฐานความรขององคการเพอทจะเอาชนะอปสรรคและใชประโยชนอยางเตมท ทงนพงตระหนกวา องคการตองเขาถง ทงความร ชดแจงเปดเผย( explicit) และ ความรแฝงหรอเกบเงยบ(tacit) ซงบคคลตางๆ ไดครอบครองไวอนวาดวยผลตภณฑ การบรการ ระบบและกระบวนการตางๆ ทงน สงทเปนความร ชดแจง ถกเกบไวในคมอขอมลพนฐานและระบบขอมลขาวสาร(manuals, data base, brochures) นกวชาการบางทานถอวา องคการเรยนร โยงเกยวอยางไมอาจหลกเลยงไดกบความเปนการเมองภายในองคการ ดงนนจงมการระบวาสงทจะตองพจารณากคอ เรองอานาจ เรองการเมอง ททาใหบางองคการสามารถเรยนรไดมากวาองคการอน ๆ และทาไมบางองคการจงมนวตกรรมทเปนประโยชนมากกวา ลกษณะขององคการเรยนร ประการแรก สงทฝงอยในวฒนธรรมขององคการ และรวมอยในระบบการให รางวลและการประเมน ไดแก คณคาทวาดวยการทดลอง การรเรม การกอใหเกดสงใหม และความยดหยน ประการทสอง ไดรบการสนบสนนจากฝายจดการระดบสงอยางแขงขน และแสดงออกใหเหนอยางเดนชด

ประการทสาม มกลไกและโครงสรางทจะสนบสนนดแลใหเจรญเตบโต ซงความคดทเกดขนจากทกระดบขององคการ

ประการทส ความรและขาวสาร มการเผยแพรหรอทาใหเขาถงบคคลทตองการ อกทงมการสงเสรมให น าไปใชในองคการของตนเอง

ประการทหา ทรพยากรถกกาหนดใหสงเสรมการเรยนรทกระดบ ตวอยางคอ บรษท 3M สงเสรมและอนญาตใหพนกงานใชเวลารอยละ 15 ในการทาสงทตนเองตองการเรยกวา “15 percent rule”

ประการทหก พนกงานไดรบการใหมอ านาจ (empowered) เพอแกปญหาเมอใดกตามทเกดขน และพยายามทจะหาวธการทดกวาในการทางาน

ประการทเจด ใหการเนนยาพอ ๆ กนในเรองของการปฏบตการไมวาจะเปนในระดบ ระยะสน หรอระยะยาว ประการทแปด มความตองการทแนวแนในทวทกสวนขององคการทจะพฒนา และทาใหกระจางชดในเรองของความรในการทางานทไดผลวาดวยการปรบเขากบ สงแวดลอมและการบรรลเปาหมายขององคการ

ประการทเกา ผทมสวนเกยวของตองไมหวาดกลววาจะลมเหลว

39

22. กระบวนทศนองคการแบบเดมกบแบบองคการเรยนร

กระบวนทศนองคการแบบเดมมพนฐานอยกบ bureaucratic model ซงใหความสาคญกบโครงสรางแหงการสง (command) และการควบคม (control) อกทงมการเนนการตดสนใจจากศนยกลาง (centralized) รวมทงมระบบทเปนทางการ คอ มกฎเกณฑทแนนอน อยางยงมการจดระบบงานทเชยวชาญเฉพาะทาง (specialized) มการใช competitive strategy และเปนวฒนธรรมหรอการประพฤตปฏบตอยางทเรยกวา ปดและเขมงวด การจดองคการแบบดงกลาวใหความสาคญมากเกนไปกบลกษณะทเรยกวา ‚outside-in‛ และการมมมมองแหงการเรยนรในระดบ มหภาค (macro)โดยใหความสาคญเพยงเลกนอยกบแงมมแบบ “inside-out” ซงยอมรบหรอเนนวาตวการแหงการเรยนรและการเปลยนแปลง ไดแก คนเดนทวไปหรอคนในองคการนน

สงทเรยกวาองคการเรยนรเปนการเปลยน กระบวนทศน แหงการออกแบบองคการซงมลกษณะทมโครงสรางนอยลง (less structured) มลกษณะทกระจายออกจากศนยกลาง และมลกษณะทไมเปนทางการในองคการเรยนร การออกแบบยทธศาสตรเปน กระบวนการรวมมอกน(collaborative process) และเปนวฒนธรรมทเปดกวาง และมความยดหยน ทศนวสยขององคการเรยนร คอ คนจะเรยนรอยางใสใจถาไดรบการกระตนใหเผชญกบการทาทาย การทดลอง และจนกระทงขนลมเหลว แตทาใหมการพนจพจารณาประสบการณนน ๆ

หากเปรยบเทยบตามรปแบบทปรากฏในภาพทแสดงองคการแบบเดม ทเนนประสทธภาพโดยถอวาตองมลกษณะทเปนแบบทางดง vertical หรอเปนปรามดแบบสง ซงเรมตนจาก CEO และลดหลนลงมาเปนระดบโครงสราง แบบทางชน น ประสบผลสาเรจภายใตสภาวะทปกต กลาวคอ สงทเปนวสยทศน ภารกจ และยทธศาสตรขององคการถกกาหนดในตาแหนงบนและสงการลงมาตาม ขนตอนแหงอานาจและความรบผดชอบ มสวนทเปนขอเสนอ หรอ input จากตาแหนงลางนอยมากหรอไมมเลย การตดสนใจอยทระดบสงของระบบซงมกาหนดงาน หรอภารกจแตละขนทเขมงวด และแบงแยกออกมาเปนงานเฉพาะทเชยวชาญ แตละอยางซงวฒนธรรมทเขมงวดแบบนไมสนองตอบตอการเปลยนแปลง และการตดตอสอสารมลกษณะทเปน แบบชน (vertical) องคการเรยนรมลกษณะทแตกตาง คอ ไมใชเปน efficiency driven แตเปน learning driven ลกษณะสาคญ คอ

ประการแรก เขาไดกบสงแวดลอมทมการเปลยนแปลง

ประการทสอง มลกษณะโครงสราง Flat, horizontal ประการทสาม ยทธศาสตรมลกษณะทใหความรวมมอภายในองคการเอง และกบองคการอนๆ

ประการทส การตดสนใจมลกษณะท decentralized

ประการทหา บทบาทหรอการมลกษณะทไมกระฉบแนน มความคลองตว และสามารถปรบตวได

ประการทหก มวฒนธรรมทปรบ ซงสามารถทจะสงเสรมใหมการปรบปรงและเปลยนแปลงตลอดเวลา ประการทเจด มเครอขายของกลมและตวบคคล ซงมลกษณะทมการแลกเปลยนอยางเสรและเปดเผยโดยไมมตวการกรอง (filters)

40

23. หลก 5 ประการขององคการเรยนร

Peter Senge ปเตอร เซนจ นกวชาการแหงสถาบน MIT เขยนหนงสอชอ The Fifth Discipline จดพมพขนในป ค.ศ. 1990 ซงระบถงศาสตรทมการเรยนร 5 สาขา ดวยกน (the five learning disciplines) ซงหมายถงชดแหงการปฏบต (a set of practices) เพอสรางขดความสามารถ (capabilities) ในองคการตาง ๆ ซงแตละศาสตร (discipline) เปนองครวมแหง ความร และการปฏบตตลอดชพ สาหรบบคคลและคณะบคคลในองคการตาง ๆ ประกอบไปดวย

(Peter Senge, The Dance of Change : , pp. 31-33) 23.1 หลกแรก : ความสามารถสวนบคคล Personal Mastery เปนศาสตรหรอวทยาการทหมายถงความมงหวงในการสรางภาพทสอดคลองกน (coherent picture) ของสงทคนตองการมากทสดทจะไดในทงนโยงเกยวกบการมวสยทศนสวนตว (personal vision) พรอม ๆ กบการประเมน (assessment)สภาวะแหงชวตของตนในปจจบน (current reality) ในการเรยนรเพอทาใหเกดความตรงเครยด (tension) ระหวางวสยทศน และความเปนจรง ซงหากเปนรปภาพใชยางรดมอ ๆ หนง ดงยางรดขนไปขางบน และอกมอขางหนงดงลงมาขางลาง มความยดหยน และสามารถขยายสมรรถนะของผคนทจะทาการเรมไดดกวาเดม และประสบผลไดมากกวาตามทเขาไดเลอกไว

23.2 หลกทสอง : หนจ าลองทางจต Mental Models เปนศาสตรแหงการพนจพจารณา(reflection) และการม inquiry skills ซงพงไปทการพฒนา awareness แหงเจตคต และ perceptions ซงมอทธพลตอความคด และการปฏสมพนธ ในการทพนจพจารณาอยบอย ๆ เปนกจวฒน รวมทงมการพดจา และพจารณา และคดซาวนจฉยอยเรอย ๆ ซงภาพภายใน (internal pictures) ของโลก ผคนยอมสามารถทจะเขาถงสมรรถนะในการควบคมการกระทา และการตดสนใจของตน ทงน ภาพ icon ทนาแสดงกคอ ภาพศรษะคน และมบนไดทาบอยใหชอวาเปน ladder of inference ขนอยกบความสามารถของคน กระโดดขนทนทสขอสมมตฐาน และการลงความเหนอนม ผลเสย (counterproductive) 23.3 หลกทสาม : วสยทศนรวม(Shared Vision) เปนวทยาการท Peter Senge เรยกวา collective discipline กาหนดจดโฟกสทวตถประสงครวมกน กลาวคอ คนเรยนรทจะสราง ความรสกมงมน (sense of commitment) ในกลมหรอองคการ โดยการพฒนาภาพลกษณรวมกนของอนาคตทตองการสรางขน Icon ทใช คอรป นยนตา และหลกการรวมทงการประพฤตปฏบต อนเปนแนวทาง ซงเขาเหลานนหวงทเขาถง

23.4 หลกทส : การเรยนรเปนทม (Team Learning) เปนศาสตรแหงการปฏสมพนธของกลม โดยใชวธการ dialogue และการอภปรายอยางชาญฉลาด กลมยอมสามารถเปลยน (transform) ความคดของกลมโดยรวม (collective thinking) และเรยนรการระดมสรรพกาลง เพอบรรลเปาหมายรวมกน รวมทงความเฉลยวฉลาด และความสามารถตางๆ ออกมาซงเกดเปนผลทรวมกนแลวยงใหญกวาความสามารถของแตละคน ผนวกรวมกนแตตางคนตางๆ ทาแยกดาเนนการกนเอง Icon ทใชเปนสญลกษณ กคอ การกระพอปกเปนแถวของนก

23.5 หลกทหา : การคดเชงระบบ (Systems Thinkings) ผคนเรยนรทจะเขาใจการพงพงองอาศย(interdependency)และการเปลยนแปลง และเพอทสามารถทจะจดการกบเรองตางๆ เพอใหมผลสมฤทธ

41

การคดเชงระบบมเนอหาสาระของทฤษฏทกาลงเจรญเตบโตเกยวกบพฤตกรรมแหงการ‚ปอนกลบ‛ feedback และความสลบซบซอน (complexity) ซงเปนแนวโนมของระบบทจะนาไปสการเจรญเตบโต หรอการมเสถยรภาพ เครองมอ และเทคนคทใช ไดแก ตวตนแบบเรยกวา system archetypes และหลายรปแบบของการทดลองแหงการเรยนร (learning labs) รวมทงการจาลอง ( simulations) ซงชวยใหมองเหนวาจะเปลยนแปลงระบบตาง ๆ ไดมอยางประสทธผลอยางไร และสามารถกระทาการทสอดคลองกบกระบวนการทใหญกวา ในโลกแหงเศรษฐกจ และโลกของธรรมชาต สญลกษณ icon คอ feedback loop ซงเคลอนเปนวงกลม (underlying) อนเปนตวกาหนดพนฐานแหงกระบวนการเตบโต และกระบวนการถกจากดในธรรมชาต

ภาคผนวก 1

จากหนงสอพมพหนงสอพมพไทยโพสต (X-cite) วนท 13 ตลาคม 2554

42

ภาคผนวก 2

เอกสารประกอบการบรรยาย

43

44

45

46

47

48

49

50