1

УНИВЕРЗИТЕТ "СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ" – БИТОЛА

¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

ФАКУЛТЕТ ЗА ТУРИЗАМ И УГОСТИТЕЛСТВО - ОХРИД

МАГИСТЕРСКИ ТРУД

ОРГАНИЗАЦИОНА СТРУКТУРА И

БЕЗБЕДНОСНА ФУНКЦИЈА НА

ЦАРИНСКАТА УПРАВА

Кандидат: Ментор:

Никола Вељаноски Проф. Д-р Ристо Речкоски

Број досие: 281

Охрид

Јануари, 2015

2

Содржина

Апстракт ........................................................................................................... 6

Apstract ……………………………………………..………………………… 7

Вовед .................................................................................................................. 8

I. Организациона структура ........................................................................ 91. Царинската служба на Република Македонија .................................... 9

2. Структура на Царинската управа......................................................... 12

2.1. Сектор за контрола и истраги .............................................................. 14

2.1.1. Одделение за разузнавање .............................................................. 15

2.1.2. Одделение за управување со ризик ................................................ 15

2.1.3. Одделение за оперативни работи ................................................... 16

2.1.4. Одделение за истраги ...................................................................... 19

2.1.5. Одделение за контрола на трговските друштва ............................ 20

3. Царински службеници ......................................................................... 20

3.1. Права и обврски на царинските службеници ..................................... 21

3.2. Кодекс на однесување на царинските службеници .......................... 26

3.3. Посебни овласувања на Царинската управа ...................................... 29

3.4. Посебни истражни мерки ..................................................................... 30

3.4.1. Случајот „Југ” .................................................................................. 33

3.4.2. Слабости и проблеми ...................................................................... 34

II. Безбедносна функција на Царината …….....…………..........……..… 36

1. Поим-криминалитет, деликвенција и девијантно однесување ....... 37

2. Криминална етиологија ........................................................................ 38

3. Поим и поделба на криминогените фактори ..................................... 39

3.1. Ендогени (лични, индивидуални) криминигени фактори ...... 40

3

3.2. Микрогрупни (микросоцијални) криминигени фактори ........ 41

3.3. Општествено-економски криминогени фактори ..................... 42

3.4. Политичко-идејни криминогени фактори ................................ 43

4. Распространетост и појавни облици ................................................... 44

5. Извори на податоци за криминалитетот и сторителите ................... 45

6. Организираниот криминал во позитивното законодавство на

Република Македонија ......................................................................... 46

7. Царински криминалитет ...................................................................... 48

7.1. Криумчарење .............................................................................. 49

7.1.1. Облици на кривичното дело криумчарење ......................... 50

7.2. Царинска измама ........................................................................ 54

7.3. Прикривање на стоки кои се предмет на криумчарење и

царинска измама .............................................................................. 56

7.4. Анализа на контролна и истражната дејност на Царинската

управа во период 2001-2013 година .............................................. 56

7.5. Шверц на кокаин во утробата на домашните миленици ........ 64

7.6. Контрола на домашните миленици од страна на царинскиот

орган ................................................................................................. 66

7.7. Функционалноста на системот за видеомониторинг и

препознавање на регистерските таблички .................................... 67

8. Трговија со луѓе .................................................................................... 68

8.1. Домашна регулатива .................................................................. 69

8.1.1. Криумчарење на мигранти …………….......……………… 72

8.1.2. Трговија со малолетно лице ……...……………………….. 73

8.2. Анализа на податоци за трговија со луѓе и криумчарење

мигранти ........................................................................................... 75

8.3. Заштита и репатријација на жртвите од трговија со луѓе ...... 82

8.4. Меѓународни инструменти ........................................................ 83

4

9. Корупција .............................................................................................. 85

9.1. Корупција (филозофски концепт) ............................................ 86

9.2. Видови корупција ...................................................................... 87

9.3. Законска регулатива и статисктички податоци за корупцијата

во Република Македонија .............................................................. 89

9.4. Последици од корупција ............................................................ 96

9.5. Вреската помеѓу трговијата со луѓе и корупцијата ................ 98

9.6. Начини на вклучување на надлежните ограни во корупцијата

поврзана со трговијата на луѓе ....................................................... 99

Заклучок ....................................................................................................... 101

Користена литература и прописи............................................................. 103

Кратка биографија ..................................................................................... 105

5

Corruptissima in re publica plurimae leges

6

Апстракт

Царинската управа на Република Македонија е основана по прогласениотсуверенитет на нашата држава, односно на 14 април 1992 година. Со цел да се согледаначинот на работење и значењето на Царината управа во составот на државнатаапаратура треба првично да се анализира нејзината структурална поставеност иначинот на реализација на поставените задачи и цели. Флексибилноста и добратахиерархија се значајни за работата на секоја институција. Тоа овозможува делегирањена работните обврски, координација на составните делови и поедноставена контрола.Царинската служба извршува повеќе значајни функции: фискална, заштитна,безбедносна и информациона. Ние ке се задржеме на безбедносната функција која сеспроведува на целата територија, особено на граничните премини. Безбедноснатафункција на Царинската служба се остварува преку константните активности заоткривање на царински кривични дела и царински прекршоци. Оваа дејност особено еизразена во последно време. Безбедноста во објективна смисла значи непостоење назакани за нарушување на некои вредности, а од субјективна смисла означува отсуствона страв дека тие вредности ќе бидат нападнати. Се повеќе добива значење иинформатичката улога на царината. Користењето најсовремена техника, најноватехнологија и компјутеризирано работење, овозможува Царинската служба дарасполага со систематизирани податоци за царинското работење, кои се потребни заработа и на другите државни органи.

Царинската служба има големо значење во спроведувањето на политиките наВладата и реализација на целите за национален развој. Таа често е првиот прозорецпреку кој надворешниот свет ја гледа земјата. Без добро обучена и ефикасна Царинскаслужба, не можат во целост да се остварат целите во поглед заштита на општеството одголем број интернационални и безбедносни закани.

Клучни зборови: Сектор за контрола и истраги, Кодекс на однесување на царинскитеслужбеници, посебни овластувања на Царинската управа, корупција, трговија со луѓе.

7

Apstract

The Customs Administration of the Republic of Macedonia was established afterproclaimed sovereignty of our country, on 14 april 1992. In order to see how the Customsadministration is working and importance in the composition of the state apparatus shouldinitially analyze it’s structural setting and manner of implementation of the tasks and goals.Flexibility and good hierarchy is important for the operation of each institution. It allowsdelegation of work duties, coordination of components and simplified control. CustomsService performs many important functions: fiscal, safety, security and data. We will hold asecurity feature that is implemented throughout the territory, especially at border crossings.The safety function of the Customs Service is accomplished through constant activitydetection of customs offenses and customs violations. This activity is intensified lately.Security in an objective sense, means the absence of threats of disruption of some values, andthe subjective sense means the absence of fear that such values will be attacked. Increasinglygaining importance and the role of customs information. Using cutting edge technology, thelatest technology and computerized operation, to enable the Customs Service hassystematized data on customs operations, which are necessary for the operation of other statebodies.

Customs Administration service has a great importance in the implementation ofgovernment policies and the implementation of national development goals. It is often thefirst window through which the outside world sees the country. Without a well-trained andefficient customs service can fully achieve the objectives regarding the protection of societyfrom numerous international and security threats.

Keywords: Department of Control and Investigation, Code of Conduct of the customsofficers, special authorizations of Customs administration, corruption, human trafficking.

8

Вовед

Република Македонија како и останатите во регионот и на светско ниво сесоочуваат со сериозни закани за нарушување на заштитните и безбедносна функција надржавните органи. Се почестата појава на одредени криминогени однесувања, обиди занивно извршување, измислување и изнаоѓање на нови, креативни и иновативни начинина криумчарење, непочитување на основните човекови права и дигнитет, наведуваат заизмени во законските одредби со цел зголемување на санкцијата и одвратување напотенцијалните сторители, построги мерки на контрола и целосна примена напропишаните закони. Заштитата од внатрешни е во иста мера значителна како изаштитата од надворешни влијанија, исправноста и правичноста пред сè треба да доаѓаод самата институција (државиот орган) чијашто работа треба да се докаже и предграѓаните. Казнување за злоупотреба на службената должност, пречекорување наовластувањата и надлежностите и награда за успешно извршената работа, тимскакохезија и соработка со останатите сектори, унапредување и пофалба. Размена наинформации, знаења, истражувања, искуства, анализи на меѓународно ниво помеѓудржавите и нивните релевантни институции, потпишување и ратификување намеѓународни договори и конвенции придонесуваат за потиснување, превенција исузбивање на овие негативни општествени појави.

Безбедосната функција е една од најзначајните и сè поизразена функција наЦарината, која постепено се наметнува и примарна цел кон нашите стремежи иаспирации за приклучување кон Европската Унија. Во овој магистерски труд ќе сезадржеме и разработиме безбедносната дејност на Царинската управа и заштита одорганизираниот криминал и злосторничкото здружување, кои нанесуваатнепроценлива и непоправлива штета на целокупната заедница. Спречување накривични и прекршочни дела и сузбивање на корупција во работата. Преку табели играфикони ќе извршиме анализа на потатоци од определен временски период закриумчарење, царинска измама, прикривање на стоки, трговија со луѓе, криумчарењена мигранти, злоупотреба на службената положба, примање и давање поткуп.

9

I. ОРГАНИЗАЦИОНА СТРУКТУРА

1. Царинската служба на Република Македонија

Царинската служба на Р. Македонија која е огранизирана како Царинска управа,која претставува огран надлежен за работите од областа на царините, односно подуслови утврдени со закон ги превземаат сите мерки за контрола, потребни зарадиправилна примена на царинските прописи. Царинската управа е орган на државнатауправа во состав на Министерството за финансии со својство на правно лице. Работитеи задачите се извршуваат преку секторите и царинарниците како нејзиниорганизациони единици.

Царинската управа за вршење на работите од нејзината надлежност е организиранапреку1:

1. Централна управа и

2. Царинарници

Централната управа координира и раководи со царинските надлежности нацелата територија на Р. Македонија и е со седиште во Скопје. Царинарниците сеформираат кога тоа го бара обемот и структурата на стоковниот и патничкиот прометсо странство. Со работата на Царинската управа раководи директор, кој има заменик икои се именуваат и разрешуваат од страна на Владата на Р. Македонија. Помошницитена директорот исто така ги именува Владата на Р. Македонија на предлог надиректорот на Царинската управа. Тие се лично одговорни пред Владата и Министеротза финансии. Директорот има надлежност да ја претставува Царинската управа, дадонесува оперативни инструкции во писмена форма од сите области на царинскотоработење, да одлучува за вработување, распоредување, суспендирање и престанок наработе однос на вработените во Управата, да покренува постапка за дисциплинска иматеријална одговорност итн. Делокругот на работата, своите надлежности иовластувања, Царинската управа ги извршува во согласност со Законот за Царинскауправа, Царинскиот закон, Законот за царинската тарифа, Законот за кривичнапостапка и други закони со кои се нормираат определени работи од нејзинатанадлежност.

1 Закон за Царинска управа, член 5

10

Царинската управа има свој симбол во кружен облик со два натписа – вогорниот дел стои ʼʼРепублика Македонија Цариснка управаʼʼ, а цо долниот делЦАРИНА - CUSTOMS. Симболот е составен од средишна црвена лента со златно-жолта рамка, која ги симболизира граничните премини, а над неа и под неа има по тризлатно-жолти ленти, кои го симболизираат протокот на луѓе и стоки преку царинскаталинија2.

Откако претходно известила, Царинската управа има право, да врши техничкинадзор заради спречување царински прекршоци и кривични дела, како и заидентификација на осомничено лице за извршен царински прекршок или кривичнодела во царинската контролирана зона и на други места или простории за чиј надзор еовластена Цариснаката управа. Има право да прибира пријави или информации воврска со царински прекршоци или кривични дела од кое било лице, истите да гисобираи анализира заради откривање на царински прекршоци или кривични дела3.Царинската управа своите надлежности ги извршува врз основа на Уставот, законоте иратификуваните меѓународни договори. Органите на државната управа, органите наединиците на локалната самоуправа и другите државни органи ја известуваатЦаринската управа за сторени прекршоци и кривични дела или прекршоци и кривичнидела што ќе се сторат од областа на царинското работење.

Царинската управа на Р. Македонија соработува со цариснките управи на другиземји на полето на царинското работење во откривање и спречување на царинскитепрекршоци и кривични дела, обука на царинските службеници, унапредување натехничкиот развој и друго во согласност со меѓународни договори. Царинската управаможе заради спроведување на своите надлежности да користи техничка опрема,службени автомобили опремени со светлосна и звуќна сигнализација, кучиња и другиживотни за детекција на дрога, експлозивни средства и друго4. Таа согласно законот заЦаринската управа е надлежна и одговорна за организирање и спроведување на обуки,проверка на знаење и стручни способности на најзиниот пресонал, како и завоведување на политики и системи за управување со човечките ресурси. Царинскатауправа мора ефикасно и навремено да одговори на потребите со кои се соочуваопштеството. Царинските службеници мора да се стекнат со неопходните вештини изнаења и советодавна способност.

2 Закон за Царинска управа, член 43 Закон за Царинска управа, член 244 Закон за Царинска управа, член 23

11

Од суштинско значење е да се развие заедничка култура што ќе поттнувасоработка и размена на информации соработка меѓу организационите единици.Формалната и структурирана обука, претставува најбрз начин да се зголематспособностите поврзани со посебните надлежности и сродни вештини и знаења како ида се олесни зајакнувањето на капацитетите во организационите единици.

12

2. Структура на Царинската управа

Како и секој друг државен орган, Царинската управа е сочинета од повеќеодделенија, сектори и служби. Во огранизационата поставеност влегуваат иЦаринарниците, кои се 5 на број: Царинарница Скопје, Битола, Куманово, Штип иГевгелија. Директорот како главно и одговорно лице има заменик директор исоветници на директорот. Потоа следат: Одделение за соработка со директорот,Одделение за внатрешна ревизија, Одделение за меѓународна соработка, Одделение запроекти и европски интеграции, Одделение за царинско управна постапка изастапување пред судовите, Одделение за прекршочна постапка и Одделение-дежуренцарински центар.

Царинската управа на Р. Македонија се состои од 8 сектори:

Сектор за професионалана одговорност

Сектор за царински систем

Сектор за акцизи и нетарифни мерки

Сектор за контрола и истраги

Сектор за управување со човечки ресурси

Сектор за сметководство и финансии

Сектор за административни и технички работи

Сектор за информатички и комуникациски технологии

Секој сектор го води помошник директор, а во 2013 година е основан и додаденСекторот за акцизи и нетарифни мерки во склоп на Царинската управа.

13

Слика 1. Организациона структура на Царинската управа на Р. Македонија

14

2.1. Сектор за контрола и истраги

Сите сектори имаат посебна цел и задача која ја извршуваат во работењето наЦаринската управа. Иако тие засебно претставуваат посебни еднинци, секоја од нив еповрзана и координирана со останатите сектори и одделенија за непречено и успешноузвршување на работните обврски. Секој сектор е подеднакво значаен и одговорен засвоето работење. Секторот за контрола и истраги е составен од: одделение заразузнавање, одделение за управување со ризик, одделение за оперативни работи,одделение за истраги и одделение за контрола на трговските друштва.5 Одделението заразузнавање е сочинето од: началник на одделение, главен инспектор за разузнавање,виш инспектор за разузнавање, инспектор за разузнавање и помлад инспектор заразузнавање. Одделението за управување со ризик е сочинето од: служба закоординација и комуникација и служба за аналитика и статистика. Службата закоординација и комуникација е составена од: началник на одделение, виш инспектор иоператор. Службата за аналитика и статистика е составена од: шеф на служба,самостоен советник-аналитичар и оператор. Одделението за оперативни работи есоставено од: началник на одделение, главен инспектор, виш инспектор, инспектор,инспектор водич на царински пес, инспектор со мобилен рендген и помлад инспектор.Се состои од два подсектори: служба за мобилни тимови и служба за мобилни скенери.Одделение за истраги: служба за борба против еконоски криминал и служба противкриумчарење. Се занимава со заштита на домашното производство, младатаиндустрија или индустриска гранка која е во подем, откривање и конфискување нафалсификувана стока, спречување одлив на девизни средства во странство, благородниметали и археолошки предмети. Откривање на обиди за криумчарење и нивнонавремено спречување. Одделението за контрола на трговските друштва е составеноод: началник на одееление и самостоен советник-ревизор. Секторот за контрола иистраги ги анализира сторените царински прекршоци и кривични дела и врши анализана ризик, прибира, проценува релевантни разузнавачки податоци со цел за откривањена криумчарена стока. Секторот врши проценка и обработка на сите информации коисе слеваат во Царинската управа, прави нивна првична евалуација и проследување досоодветното одделение и царинска испостава за нивна натамошна обработка.

Покрај овие задачи секторот за контрола и истраги прибира и проценуваинформации од тековната работа на Царинската управа користејќи различни методи исистеми. Спроведува акции за откривање на криумчарена стока и спречување нацарински прекршоци и кривични дела. Ја прати и контролира работата на трговскитедруштва во доменот на царинењето на стоката, примена на законот за царинска тарифа,данокот на додадена вредност, акцизите и договорите за слободна трговија.

5 Акт за систематизација на работните места во Царинската управа

15

2.1.1. Одделение за разузнавање

Прибирање, проценка и анализа на релевантни разузнавачки податоци со целпомош за откривање на криумчарена стока и други стоки чиј увоз/ извоз е забранет истока за која постојат некои ограничувања е задача на одделението за разузнавање.Одделението ги превзема поголемите или покомплицираните случаи на разузнавање, акои се однесуваат на криумчарење или други царински измами и подготвуваатстратешки и оперативни разузнавачки извештаи. Одделението соработува сонадлежни служби за разузнавање како и со странски царински администрациии меѓународни организации. Собраните податоци околу заплени кои ги имаЦаринската управа, заедно со сите детални информации (фотографии и методна заплена) се внесуваат во базата на Светската Царинска Организација, којаги користи за едукативни цели. Во оваа база на информации се сите запленина наркотични средства, цигари, оружје, кои земјите членки ги имаатдоставено. Од оваа база се пратат начините и трендовите кои најчесто секористат и појавата на нови методи.

2.1.2. Одделение зa управување со ризик

Одделението за управување со ризик ги прати регулативите и се посветува воделот за водење разузнавачки програми и специјализирано експертско познавање натехниките. Ги утврдува принципите на управување со ризик, аналитички методи иметоди на проценка, избор и примена на соодветна програмска проценка и техники замерење. Во составот на ова одделенеие е и службата за аналитика и статистика.Статистика за извршени контроли, откриени прекршоци и кривични дела, за одземанастока и слично води службата за аналитика и статистика. Таа работи на примање,заведување и изготвување формулари по добиените информации од отворенатацаринска линија и нивно дистрибуирање до одделенијата, изработка на излезниформулари, известувања до надлежните државни органи, врши споредување,анализирање на сите релевантни податоци, изготување на неделни планови и извештаи,како и шестмесечни извештаи за работењето на секторот за контроли и истрага.Внесување податоци во базата за заплени на акцизна стока, учества на семинари заорганизиран криминал и семинари организирани од дирекцијата за спречување перењена пари. Води евиденција за поднесени кривични пријави и царински прекршоци,

16

внесува податоци во разузнавачката база, учествува во изработка на прописи запримена на Царинскиот закон и остварува соработка со надлежни органи. Задачата наслужбата е евиденција на податоците во интерна деловна книга, примање решенипредмети кои се внесуваат во архивата, проверувајќи ја нивната формална исправност.

2.1.3. Одделение за оперативни работи

Со работата при изведување на акции за откривање на криумчарена стока идевизни средства, согласно надлежностите, правата и обврските пропишани воЦаринскиот закон, раководи одделението за оперативни работи. Иницира покренувањепостапки пред суд, остварува соработка со домашни и странски органи за сузбивање накриумчарењето и ги следи појавните облици при извршување на царинските кривичнидела и прекршоци, начини на транспортирање и изработува записници и извештаи зазаплените. Одделението за оперативни работи чува, се гризи, обучува и службенокористи царинско куче при царинска контрола и мобилен рендген апарат и изработувапостојани и привремени извештаи за нивното работење. Во составот на ова одделениевлегуваат: Службата за мобилни тимови и Служба за мобилен скенер. Борбата противнедозволената трговија со стоки и недозволени материи претставува една од клучнитеактивности на Царинската управа. Зголемениот обем на трговија и опасностите одглобалниот тероризам ја наметнуваат потребата за нов начин на организација нацаринското работење, формирање нови организациони единици и употреба насовремена технологија која треба да обезбеди побрз проток на стока и поголемасигурност во контролата на стоката. Клучни служби во борбата против недозволенататрговија и криумчарењето на стоките во царинското подрачје на Р. Македонијапретставуваат мобилните тимови и мобилните скенери.

Врз основа на препораките на Светската царинска организација, Програма забезбедност и олеснување на меѓународната трговија набавени се четири мобилнискенери модел THSCAN MT1213LH – NUCTECH. Причината за набавка на мобилнитескенери произлегува од обмот на камиони и контејнери кои минуваат низ царинскотоподрачје, како и потребата за брзо и ефикасно дејствување при извршувањето напрегледот на стоките. Тие претставуват најсоодветно решение за примена когадржавата поради конфигурацијата на граничните премини не може да гради фикснискенери. Мобилните скенери претставуваат најсовремено средство за контрола настоките кои влегуваат во царинското подрачје на Р. Македонија и претставувааткомбинација на целосна мобилност и високи перформанси, благодарение на нивниотединствен дизајн. Со нив се овозможува преглед на камиони или контејнери кои сецелосно натоварени и со тоа се спречуваат можностите за недозволена трговија со

17

стоки, оружје, експлозивни средства и дроги. Мобилните скенери претставуваатедноставно решение, тие се монтирани на камиони кои се лесни подвижни, може да сепостават на скоро сите локации за помалку од 30 минути и имаат капацитет за прегледна 25 камиони за еден час. Ваквиот начин на цариснки преглед е секако добредојден иза транспортерите и увозниците во поглед на што пократко задржување радиизвршување на царинските формалности бидејќи по својата природа, скенерите сеизвор на јонизирачко зрачење, императив за Царинската управа е безбедноста нацаринските работници кои управуваат со нив, како и безбедноста на сите учесници вопостапката на скенирање. За таа цел, целиот процес е конторлиран во секој момент одтимот.

Скенерите располагаат и со видео камери за надзор на зоната на скенирање, а вомоментот на скенирањето автоматски се вклучува звучен сигнал за предупредување.Уште во периодот пред пуштање во употреба на мобилните скенери, Царинскатауправа на Р. Македонија побара дозвола за работа на истите од надлежнатаинституција, во случајов од Дирекцијата за радијациона сигурност. Врз основа наизвршени мерења од страна на компетентни лица од Републичкиот завод заздравствена заштита, на нивото на јонизирачко зрачење и детален преглед на ситесистеми, издадена е дозвола за работа која е поставена на видно место на секој одскенерите. Во секој момент, во секој од скенерите има најмалку два независни апаратиза мерење на нивото на зрачењето кои постојано се во функција. Царинскитеслужбеници кои управуваат со мобилните скенери носат персонални дозиметри коиеднаш месечно Републичкиот завод за здравствена заштита ги проверува, зарадиутврдување на примарното количество на зрачење. Техничките карактеристики намобилните скенери овозможуваат максимален учинок со минимален ризик по луѓетово околината. Како извор на зрачење, тие користат линеарен акцелератор. Ленеарниотакцелератор зраци X-зраци кои при поминување низ предметите во зависност однивната густина даваат соодветен одраз. Зрачењето трае само за време на скенирањето,тоа е фокусирано на тесно подрачје и нема распрскување на зраците во околината. Позавршувањето на скенирањето, акцелератотот не зрачи и кон стоките и превознитесредства може веднаш да се пристапи без никаква опасност. Преку соодветен софтверодразот се филтрира и обработува на екранот на компјутерот се добива јасна слика заголемината и бројот на предметите. Со нивна помош се препознава видот на стоката исе установува дали таа одговара на стоките кои се детално опишани водокументацијата со кои таа се пријавува. Помагаат и во утврдување на количината настоката и воочување на вишок на стока.

Со него се утврдува и точната локација на стоката и се детектираат ситеневообичаености кај возилото со цел да се спречи шверц на стоки сокриени во бункерии други модифицирани делови на возилото. Системот располага со можностматеријалите да ги претставува во различни бои заради полесна идентификација, например: органските материјали со портокалова, неорганските материјали во сина. Возависност од потребите на службата скенерите се распоредуваат на локации кои сенајпогодни за инспекција на стоки, најчесто на граничните премини. Процесот за

18

припрема на системот за работа како и склопување на истиот е многу краток, штоовозможува лесно и брзо релоцирање на скенерите. Во Службата со мобилни скенерисе вработени 24 виши инспектори и 24 инспектори, кои се во функција 24 час дневно,со цел пермнентно следење на стоката и возилата за влез–излез и оние коитранзитираат низ државата. Особено е значајна улогата на мобилните скенери воборбата со шверцот на наркотички средства, психотропни материи и прекурсори прекуточно и прецизно лоцирањ на бункерите и другите модифицирани делови на возилото.Особено е значајна сораотката на двете служби при Одделението за оперативниработи, Службата со мобилни скенери и Службата за мобилни тимови.

Постојано се надоврзуваат во своите дејствувања: мобилните тимови јакористат помошта на скенерите при преглед на тешко достапните места и лоцирање набункери во кои се наоѓа недозволена стока, тимовите за мобилни скенери го користатоперативното искуство и знаење на мобилните тимови. Инспекторите во мобилнитетимови со својата флексибилност во работата дејствуваат како на самите граничнипремини, така и во внатрешноста на царинското подрачје на Р. Македонија и ги имаатсите можности за преглед и претрес на возила и стока секогаш кога сметаат декапостојат можности за установување на неправилности и нелегајни дејствија.Мобилните тимови, исто така имаат овластување да вршат преглед и конторола настока сместена во јавни царински складови, на целокупната документација надржателите на царинските складови во врска со стоката и начинот на ракување со неа,како и на сите дејствија кои овие субјекти ги превземаат при царинското работење. Подобивањето на потребните информации, нивна обработка, анализа и формирањето наодредени профили од Одделенијата за разузнавање, анализа на ризик, координација икомуникација, оперативното одделение и одделението за истраги веднаш ги превземаатсите потребни дејствија за спречување на трговијата со нелегални стоки, откривање насторителите и по изготвавањето на барањето за поведување на прекршочна постапка,изрекување на соодветна санкција од страна на Комисијата за одлучување по царинскипрекршоци.

19

2.1.4. Одделение за истраги

Одделението за истраги непосредно учествува во акции за спречување,откривање и расветлување на царинските кривични дела и прекршоци од областа наекономскиот криминал, кој ги опфаќа кривичните дела: криумчарење, даночнозатајување, царинска измама, перење пари, како и се она што е поврзано соизбегнување на наплата на царински давачки, даноци, акцизи и незаконски финансискитрансакции. Составено е од: Служба за борба против економски криминал и Службапротив криумчарење. Ако постои основано сомнение дека е сторено кривично дело,одделението за истарги превзема соодветни мерки и активности за да се пронајде иоткрие сторителот на кривичното дело. Поднесува соодвента кривична пријавасогласно со Кривичниот законик за различни кривични дела, поднесува барање заповедување на прекршочна постапка, согласно Царинскиот и другите закони.Изготвува дописи до одделението за ревизија и контрола како одговор на нивниебарања, изготвува дописи до царински служби во странство со барање за доставувањена информации по различен основ, како на пример доказ за вистински платенавредност на стоки, како и одговор по барање на странските царински служби.Соработува со Министерството за внатрешни работи, поднесува предлози задополнителна наплата на царински и други давачки.

Во акции за спречување и откривање на кривични дела и царински прекршоциод областа на криумчарењето која ги опфаќа следниве кривични дела: криумчарење,прикривање на стоки предмет на криумчарење и на царинска измама, неовластенопроизводство и пуштање во промет на наркотични дроги, психотропни супстанци,неовластено прибавување и располагање со неклеарни материи, внесување на опасниматерии во земјата, производство и пуштање во промет на штетни средства залекување, производство и пуштање во промет на штетни прехрамбени производи,изнесување на добра под привремена заштита или културно наследство или природниреткости, трговија со луѓе, криумчарење на мигранти како и недозволено држење наоружје и распрскувачки материи. Одделението изготвува кривични пријави, гидоставува до јавното обвинителство и го следи текот на постапката. Ги следиактуелните трендови на царинските прекршоци и кривични дела од областа наеконосмкиот криминал, појавните облици на вршење кривични дела, начин натранспортирање на стоки кои подлежат на плаќање високи давачки, даноци, акцизи идруги, за сите активности изработува извештаи и ги следи новите прописи од областана царинското работење и истрагите. Врши едукација во поглед на детекција на дрога иначините на пренесување.

20

2.1.5. Одделение за контрола на трговските

друштва

Работата на трговските друштва во доменот на царинењето на стоки,царинскиот надзор, а посебно примената на Законот за царинска тарифа, данок надодадена вредност, акцизи, надворешно-трговскиот и девизниот режим, повластентарифен третман и другите мерки на царинска заштита ја прати и контролираодделението за контрола на трговските друштва. Врши контрола кај подносителите набарања за одобренија за извоз за облагородување, врши контрола на премена напрописите за увоз за облагородување, контрола за добиените поедноставени постапки,контрола кај држателите на јавни и приватни царински складови, предлагадополнителна контрола кај одредени трговски друштва и посебни мерки на контрола.Изготвува записници и информации за состојбата утврдена при контрола на дрговскитедруштва. Доставува информации за повреда на прописите од страна на правни лица иги проучува истите, непосредно работи на откривање и спречување на царинскинедозволени дејствија, учествува во комисија за контрола на одобренијата за увоз заоблагородување, привремен увоз и други одобренија за постапки со економски ефекткај трговските друштва.

3. Царински службеници

Царинските службеници се класифицирани во зависност од службените задачикои ги извршуваат на: раководни, стручни и административни царински службеници.Царински службеник е службеник на Царинската управа кој е униформиран или имапосебни должности и овластувања и кој своите надлежности ги врши согласно соЗаконот за Царинска управа, Царинскиот закон, Законот за царинска тарифа, Законотза царински мерки за заштита на прават од интелектуална сопственост, Законот заакцизите, Законот за даночна постапка и други закони.6 Во зависност од службените

6 Закон за Царинска управа, член 2

21

задачи кои ги извршуваат, царинските службеници се класифицираат во следнитегрупи и називи7:

I. Раководни царински службеници

II. Стручни царински службеници

III. Административни царински службеници

Царинските службеници од I група имаат високо или вишо образование, освенводител на смена кој може да има високо, вишо или средно образование.вцаринскитеслужбеници од II и III група имаат високо, вишо или средно образование.

3.1. Права и обврски на царинските службеници

На службените работни места додека проверуваат лица, превозни средства илистока, царинските службеници носат службена облека. Во сите други случаи, доколку епотребно за откривање или спречување прекршоци, царинските службеници можат даработат и во цивилна облека. Секој царински службеник има службена легитимација ие должен ако тоа се бара од него, со неа да се идентификува. Службената легитимицијае изработена од 135 грамска хартија кундздрук во зелена боја, пластифицирна со 175микронска фолија со димензии 90 Х 55 мм, која е сместена во дводелен кожен повез соцрна боја, и секој дел е со големина 75 Х 105 мм. Службената легитимација е сместенаво десната страна од кожниот повез, под прозирна пластична фолија. Предната странасодржи: на горната лева страна симболот на Царинската управа на РепубликаМакедонија, десно од симболот во горниот десен агол стои текстот: “РЕПУБЛИКАМАКЕДОНИЈА МИНИСТЕРСТВО ЗА ФИНАНСИИ ЦАРИНСКА УПРАВА“. Оддесна страна има празен простор за фотографија со димензии 24 Х 22 мм, а под овојпростор се впишува бројот на легитимацијата. Лево од просторот за фотографија стоитекст: “СЛУЖБЕНА ЛЕГИТИМАЦИЈА”. Под овој текст се впишуваат податоци заимето и презимето на царинскиот службеник. Задната страна содржи: адреса наживеење и единствен матичен број на царинскиот службеник, датум на издавање ирегистерски број на легитимацијата. Под овој текст се впишува крвната група нацаринскиот службеник и потпис на овластено лица и печатот на Царинската управа.Бројот на легитимација е идентичен со бројот на персоналното досие на царинскиотслужбеник. На внатрешната лева страна од кожниот повез се наоѓа метална значка која

7 Закон за Царинска управа, член 8

22

е изработена од метал-позлатен месинг, со кружен облик каде што крајните точки одкружниот облик се во висина 50 мм, а во ширина 58 мм. Во средината на значката евтиснат симболот на Царинската управа, а околу симболот е испишан текст,,РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЦАРИНСКА УПРАВА, ЦАРИНА - CUSTOMS“.

Лицето кое за прв пат се вработува како царински службеник во Царинскатауправа, пред директорот, дава и потпишува заклетва со следниов текст: "Изјавувамдека во текот на мојата работа ќе ги почитувам Уставот и законите на РепубликаМакедонија и дека совесно и уредно ќе ја извршувам мојата должност на царинскислужбеник".8 Потпишаната заклетва се чува во персоналното досие на царинскиот

8 Закон за Царинска управа, член 54 (пречистен текст)

23

службеник. Доколку царинскиот службеник одбие да ја даде и потпише заклетвата, ќесе смета дека одлуката за вработување не е донесена.

Царинските службеници имаат право да побараат помош и заштита одполициски и погранични воени едници во постапки кои се однесуваат на иследување,контрола, сузбивање на криумчарење, откривање на цариснки прекршоци и другиказниви дела. Поради видот, природата и сложеноста на работите и задачите што сеизвршуваат од работниците со посебни должности и овластувања, како и порадитежината на работите и посебните услови под кои тие се извршуваат, царинскитеслужбеници имаат право на зголемена плата.

Царинскиот службеник е должен9: Работите задачи да ги врши совесно,стручни, уредно и навремено; да не ги злоупотребува своите овластувања и статусот нацарински службеник и да го штити угледот на Царинската управа; да ги извршуванаредбите од непосредно претпоставениот раководител и да постапува по нив, акоистите се во согласност со Уставот, законот и другите прописи; да дава информации побарање на граѓаните, заинтересираните странки и јавните институции, освенинформации кои претставуваат државна и службена тајна; да се однесува восогласност со пропишаните правила за ред и дисциплина на Царинската управа; приисполнување на своите обвски не смее да користи привилегии и ослободувања; приисполнување на своите обврски не смее да бара и да прима материјална или другакорист; стручно да го усовршува своето знаење заради унапредувње напрофесионалните барања; опремата што му е дадена за користење на неговитедолжности да ја употребува правилно во согласност со нејзината намена и да не јакористи за приватни цели. Царинскиот службеник за непридржување кон овие обврские дисциплински одговорен, како кривично и прекршочно одговорен во согласност созаконот. Постапката за кривична или прекршочна одговорност, може да бидепокрената и против лица на кои им престанал работниот однос во Царинската управаво согласност со законот.

Царински службеник може да запре и изврши претрес и преглед на: секоетранспортно средство што влегува во, го напушта или се подготвува да го напуштицаринското подрачје, секое транспортно средство што влегува, останува во или јанапушта царинската контролирана зона и секое транспортно средство на целотоцаринско подрачје за кое царинскиот службеник има основани причини да се сомневадека: пренесува царинска стока, забранета стока или стока која може привремено да сеодземе и било или ќе биде вклучено во повреда на Царинскиот закон или некој другзакон за чие спроведување е надлежна Царинската управа и може, со примена на силаво мерка примерена на околностите, да влегува во сите делови на транспортнотосредство и да ги отвори сите оддели, прегради и други места и може да изврши прегледна стоките што се наоѓаат во транспортното средство. Лице кое го врши транспортот

9 Закон за Царинска управа, член 58

24

или ги пренесува стоките наведени во декларацијата треба да одговори на ситепрашања на царинскиот службеник во однос на превозното средство и стоката која сетранспортира или пренесува и доколку тоа го побара царинскиот службеник, треба даја стави стоката на увид, да поднесе документирани докази и да овозможи преглед наистата. Доколку е потребно, царинскиот службеник може да побара од лицето да гопренесе транспортното средство до соодветно место за преглед и претрес. Трошоцитенастанати во врска со пренесувањето на транспортното средство не паѓаат на товар наЦаринската управа. Царинскиот службеник може, тогаш кога тоа е оправдано со огледна околностите, да го интервјуира секое лице кое би можело да има каква билоинформација за дејствијата и околностите.

Царински службеник може да ја прегледа, измери, анализира или тестирацаринската стока и може за таа цел да ги отвори или да побара да бидат отворени ситепакети во кои се наоѓа таква стока или оние пакети за кои се сомнева дека би можелада се наоѓа. Доколку е потребно, царинскиот службеник може да побара декларантотили сопственикот на царинската стока да организира транспорт на стоката досоодветно место за растовар, утовар, претовар, распакување и пакување на стоката.Трошоците настанати во врска со транспортот паѓаат на товар на декларантот илисопственикот на царинската стока. Царински службеник може да изврши преглед насите поштенски пратки што биле увезени и да ја отвори или да побара да бидеотворена секоја пратка за која има основани причини да се сомнева дека содржи некојастока чијшто увоз е забранет, согласно со закон за чие спроведување е надлежнаЦаринската управа. Царинскиот службеник може да побара увезена поштенска праткасо тежина од 30 грама или помала тежина да биде отворена само во присуство и одстрана на лицето до кое е адресирана или друго лице овластено од него. Во секојслучај, под никакви околности не смее доверливоста на поштенската пратка да биденарушена. Службениците на поштите мора да ги пријават на царинскиот орган ситепратки кои подлежат на примена на овој закон или на друг закон.

Кога привременото одземање на таквите стоки или транспортни средства илидокументи не е можно, царински службеник може во писмена или усна форма да мунареди на сопственикот на стоката, на неговиот полномошник или на кое било друголице да не ја преместува, оттуѓува по која било правна основа или да не презема каквобило друго дејствие во врска со таа стока, транспортно средство или документи безпретходно одобрение од страна на царинскиот службеник. Лицето кое е одговорно застоките, транспортните средства или документите истите треба да ги чува на сигурно ибезбедно место, се додека не биде донесена конечна одлука за тоа дали стоката илитранспортните средства и документи треба да се одземат. Царинскиот службеник можево секое време да изврши надзор над стоките, транспортните средства и документите.Кога царински службеник задржува или привремено одзема документи, стока илитранспортни средства, тој треба да му даде потврда на лицето или лицата од кои штобиле задржани или на кои што им биле привремено одземени документите, стоката илипревозните средства. Директорот ја потпишува формата на потврдата. Царинскислужбеник заради проверка на точноста на податоците содржани во декларацијата

25

може да ги прегледа трговските документи, книговодствените записи, договорите,записниците и сите други податоци што се однесуваат на увозната, извозната или другацаринска постапка во врска со декларирана стока или на натамошните комерцијалнипостапки во врска со таа стока. Тие проверки можат да се спроведат во просториите надекларантот или во просториите на друго лице кое непосредно или посредно е деловновклучено во наведените дејствија, или во просториите на кое било друго лице кое гопоседува наведениот документ или податоци, заради деловни цели.

Царински службеник може, исто така, да ја прегледа стоката доколку тоа сеуште е можно. Царински службеник може од лицето кое ја поднесува декларацијатаили од кое било друго лице од претходно наведените да ги побара трговските книги,книговодствените записи, договорите, записниците и сите други податоци, а тоа лице едолжно во определениот рок и на одреденото место да му ги достави на царинскиотслужбеник сите барани документи или информации, без разлика на тоа во каков обликсе чуваат и на негово барање треба да му ја даде сета неопходна помош. Когаделовните евиденции и други документи и записници пропишани со важечкатазаконска регулатива се чуваат во електронска форма, царинскиот службеник има правона пристап до базата на податоци на компјутерскиот систем, како и право да побара дабидат изготвени и да му бидат приложени сите документи или декларации што би гипотврдиле податоците што се чуваат во електронска форма. Царински службеник можеда направи копии или да користи извадоци од сите документи.

Царински службеник може да влегува во деловни простории во текот наработното време на корисникот на тие простории ако има основани причини да сепосомнева дека тие простории се користат во врска со набавка, продажба ипроизводство или увоз и извоз на стоки за кои се наплатува царина и други увознидавачки и дека такви стоки се наоѓаат во тие простории, како и да изврши преглед натие простории и стоки, вклучувајќи ги и просториите кои се означени како седиште натрговското друштво или просториите во кои се врши трговската дејност. Царинскислужбеник може да преземе мерки за обезбедување на видот, квалитетот и количинатана стоката кога тоа е неопходно заради исполнување на условите коишто ја уредуваатцаринската постапка за која стоката била декларирана. Мерките се спроведуваат составање пломба, други царински обележја или на друг начин. Царински службеникможе да стави пломба или други царински обележја на стоката што е предмет нацарински надзор, како и на транспортни средства, царински складишта или другипростории каде што се наоѓа стоката, со цел да го обезбеди видот, квалитетот иколичината на стоката и нејзината идентичност. Пломбите и другите царинскиобележја можат да бидат отстранети, сменети или уништени само од страна нацаринските службеници или од страна на овластени лица кои имаат дозвола одцаринските службеници. Доколку тоа е неопходно заради спроведување нацаринскиот надзор, царински службеник може да ги пломбира или на друг начинзатвори просториите и да ги отстрани лицата и предметите од местата каде што севрши утовар, истовар, чување или преглед на стока, како и транспортните средства и

26

да го забрани или ограничи движењето на такви места, простории или транспортнисредства.

3.2. Кодекс на однесување на царинските службеници

Зборот ”кодекс” се појавува крајот на 16-ти век и води потекло од стариотлатински збор ”caudex” (што означува збир на закони), а во буквален превод значи’блок од дрво’, подоцна се толкува како блок поделен во листови или табли запишување (книга). Кодексот ги опишува стандардите на пракса кои се очекува да гиприменат одредена група на луѓе и претставува значаен елемент за суштината напрофесијата. Кодексто истовремено ја ограничува професионалната моќ и овозможувада се задоволат потребите на клиентите, а да не се злоупотреби позицијата. За да имавредност и да може да се примени во пракса, кодексот треба да биде специфичен,имплементирачки и верификуван од оние за кои тој се однесува. Неговата применамора да биде видлива, надзорна, проверена и евалуирана. Постојат повеќе причинипоради кои установите, институциите, фирмите и многу други донесуваат акти кои гинарекуваат етички и работни кодекси. Тие ги дефинираат главните цели во професијатаи идеалите спрема кои треба да се тежнее. Во нив се поставува граница за минималноприфатливи принципи. Кодексот претставува водич, дава дирекции, упатства и стручнапомош. Може да биде и реулатор, доколку се прекршат неговите одредби и води кондисциплинска одговорност. Фундаменталната цел на кодексот е охрабрување,зајакнување и заштита на системот во целина и квалитетите кои се вреднуваат. Нитуеден кодекс не е идеален, не затоа што не се применува во целост, туку поради тоа штостандардите се во постојан развоен процес, кој никогаш не завршува. Секогаш постоиначин на кој стандардите може да напредуваат. Самиот процес на креирање накодексот помага во согледување на грешките и области во кои може да се направинешто повеќе. За да биде ефективен, кодексот мора да биде прифатен во целост.Идеите и вредноститекои тој ги претставува треба да бидат сватени и имплементираниза да се рефлектираат во праксата на секојдневното работење.

Основни принципи во работењето на царинските службеници се: стручност,совесност, чесност и одговорност во вршењето на работните задачи и обврски восогласност со Уставот, законите, подзаконските прописи на Царинската управа,ратификуваните меѓународни договори и Ревидираната Аруша декларација. Бездискириминација или повластување и без никаков личен интерес, посветеност воработењето, чување на својот углед и достоинството и угледот на Цариснката управа.Избегнување на ситуации и однесување што можат да наштетат на интересот или

27

угледот на Царинската управа, избегнување на користење на статусот или влијание зазадоволување на сопствени материјални или лични интереси, интереси за членовите нанивните семејства, избегнување секаков вид на етичко некоректно однесување,почитување на туѓите права и достоинство. Царинските службеници се должни да гиследат, поучуваат и соодветно да ги применуваат законите и другите акти што сеповрзани со извршувањето на службените должности. Работните обврски да гиизвршуваат со внимание, трудољубивост, професионалност и интегритет. Не смеат даги злоупотребуваат овластувањата и статусот на царински службеник. Во секој случајкога од царинските службеници се бара да дејствуваат на неетички или друг начин, тиеза тоа писмено ќе го информираат непосредниот раководител. Доколку барањето занедозволено однесување потекнува од непосредниот раководител, во тој случајинформација во писмена форма ќе се достави до непосредниот раководител наиздавачот на наредбата односно налогот.

При извршување на службените должности, цариснките службеници нема дабидат пристрасни, односно ќе обезбедат еднаков третман на сите странки. Тие нема даодбијата на едно лице да дадат услуга која редовно им се дава на други лица, ниту наедно лице ќе му дадат услуга која редовно не им се дава на други лица. Придонесување на конкретна одлука и при решавање на правата, обврските и интереситена граѓаните и правните лица, царинските службеници нема да се раководат одпогрешна, неоправдана или неразумна оценка на фактичката состојба зарадипредрасуди, остварување на амбиции за непредување во кариерата, судир на интереси,заплашеност или закана од претпоставените или лица кои се засегнати со определенаодлука или решение. Царинските службеници во односите со странките должни се дасе однесуваат коректно, професионално и со должно внимание кон нивните потреби иправа. При извршување на своите службени овластувања, цариснките службеницидолжни се да носат картичка со свое име, презиме и слика (освен кога со носењето наваква картичка може да ја доведат во опасност личната безбедност, безбедноста насвоите колеги или тајноста на царинските истраги). Во односите со странките,царинските службеници ќе внимаваат на својата безбедност, безбедноста на своитеколеги, како и безбедноста на учесниците во царинките постапки. Ако настанеситуација на нарушување на личната безбедност, безбедноста на колегите илибезбедноста на учесниците во постапката, царинските службеници ќе побараатподршка од стручно оспособен персонал. За сите овие случаи ќе го информираатнепосредниот раководител односно во негово отсуство повисокиот раководенработник и Одделението за координација и комуникација во Секторот за контрола иистраги. Царинските службеници при извршувањето на службените должности несмеат да примаат и изнудуваат подароци, награди и друг вид на корист што може давлијае врз донесувањето на одлуките. Обидите на странките да понудат било каквакорист во замена за услуга или повластен третман, царинските службеници веднаш ќеги пријават во писмена форма до непосредниот раководител, односно во неговоотсуство на повисокиот раководен работник. Царинските службеници се должниподарок оставен во работните простории без никакво знаење и волја, без одлагање да

28

го предадат на Царинската управа преку непосредниот раководител, односно во неговоотсуство преку повисокиот раководен работник.

Цариснките службеници нема да користат службена информација за да остваратсвои приватни интереси или интереси на други лица. Царинските службеници гиизвршуваат своите работни задачи, обврски и овластувања на политички неутраленначин, без да навлегуваат во вредносно преиспитување на зацртаната економска ицаринска политика. Нема јасно да го застапуваат или изразуваат своето политичкоубедување во вршењето на работните задачи и овластувања. При вршењето на своитеовластувања, царинските службеници нема да вршат политички активности бидејќи сотоа ја поткопуваат довербата на граѓаните и правните лица во нивната способност даги извршуваат службените должности на политички непристрасен начин. Во односитесо јавноста, како и во односите со своите колеги, царинските службеници нема да јаспомнуваат, истакнуваат или посредно да ја ставаат до знаење својата припадност конодредена политичка партија. Царинските службеници не смеат да ги врбуваатфизичките и правните лица, како ни своите колеги, да пристапат кон одрденаполитичка партија, ниту ќе ги потикнуваат да го сторат тоа ветувајќи им било каквибенефиции при спроведување на цариснката постапка, односно напредок во службата.Без претходно овластување од страна на непосредниот раководител, а во неговоотсуство на повисиот раководен работник, царинските службеници нема нанеовластени лица да пренесуваат службени информации кои ги добиле за време навршење на нивните овластувања. Ова правило се однесува на сите документи иинформации вклучувајќи ги и тие евидентирани по електронски пат и должни се да јапочитуваат туѓата приватност. Цариснките службеници нема да ги злоупотребатслужбените информации за лични цели, за искорисутвање на лица врз основа наинформациите добиени преку доверливи досиеа и нема да ги отстрануваат, менуваатили уништуваат истите. Царинските службеници максимално економично и ефикасноќе управуваат и ќе ги користат средствата за работа, опремата и другите предмети коиим се доверени за извршување на нивните овластувања и ќе бидат активни воспречувањето на нивно незаконско користење. Покрај претходното, царинскитеслужбеници ќе се грижат за безбедноста, за да спречат да дојде до оштетување надоверените средства.

Средствата за службена идентификација, цариснките службеници ќе ги чуваатсо особено внимание, секое оштетување навремено ќе го отстранат, а по завршувањена работинот однос ќе ги предадат на Царинската управа. Имаат право на здрава ибезбедна работна средина без дискриминација и малтретирање од било каков вид.Царинските службеници не смеат да внесуваат, употребуваат или да се под дејство наалкохол и психотропни супстанци за време на извршување на службените должности.Не смеат да пушат на места каде што тоа е забрането, како ни при извршувањето наобврските на јавни места. Ќе избегнуваат активности кои се во конфликт со законскитеи етичките норми, а кои би можеле да бидат причина за нивна уцена при вршењето наслужбените задачи. Царинските службеници се надлежни за преземање на сите меркии дејствија за откривање и спречување на царински кривични дела и прекршоци од

29

сите области на царинското работење, во согласност со Законот за кривичнатапостапка и Законот за прекршоци. Царинската управа може да побара одМинистерството за внатрешни работи помош во спроведувањето на одредбите на овојзакон или со други закони за чие спроведување е надлежна Царинската управа.Царински службеник може на цело царинско подрачје да ги презема сите оперативнидејствија за прибирање информации и докази за сторени царински прекршоци икривични дела од областа на царинското работење.

3.3. Посебни овластувања на Царинската управа

Со донесување на новиот Закон за кривична постапка во ноември 2010 годинаЦаринската управа добива нови надлежности и овластувања со цел обезбедувањедокази за водење на кривичната постапка пред надлежниот суд. Судот по писменобарање од Цариснката управа може да нареди превземање на посебни истражни меркикога постојат основи за сомневање дека се подготвува, во тек е извршување или е веќесторено кривично дело.

Овластувања на Управата за финансиска полиција и Царинската управаОвластувањата што со овој закон и се дадени на правосудната полиција,

Управата за финансиска полиција ги има во случаите кога се работи за откривање иистражување за кривичните дела: перење пари и други приноси од казниво дело одчленот 273, недозволена трговија од членот 277, криумчарење од членот 278 и даночнозатајување од членот 279, сите од Кривичниот законик, како и други кривични дела сопротивправна имотна корист од значителна вредност.

Овластувањата што со овој закон и се дадени на правосудната полиција,Царинската управа ги има во случаите кога се работи за откривање и истражување закривичните дела: производство и пуштање во промет на штетни средства за лекувањеод членот 212, производство и пуштање во промет штетни прехранбени и другипроизводи од членот 213, неовластено производство и пуштање во промет наркотичкидроги, психотропни супстанции и прекурсори од членот 215, неовластено прибавувањеи располагање со нуклеарни материи од членот 231, внесување опасни материи воземјата од членот 232, изнесување, односно извезување во странство на добра подпривремена заштита или културно наследство или природна реткост од членот 266,перење пари и други приноси од казниво дело од членот 273, криумчарење од членот278, царинска измама од членот 278-а, прикривање на стоки предмет на криумчарење ицаринска измама од членот 278-б, даночно затајување од членот 279, недозволенодржење оружје и распрскувачки материи од членот 396 и трговија со луѓе од членот418-а, сите од Кривичниот законик, кривични дела од Законот за акцизи и другикривични дела поврзани со увоз, извоз и транзит на стоки преку граничната линија.10

10 Закон за кривична постапка, член 47 Сл. весник бр. 150, ноември 2010

30

3.4. Посебни истражни мерки

Специјалните истражни мерки претставуваат современа метода заспротиставување на транснационалниот и организиран криминал. Наиметрадиционалните дејствија за борба против криминалот во одредени случаи не седоволни и не ги даваат саканите резултати, тогаш се применуваат посебните истражнимерки. Тие се донесени во согласност со меѓународно прифатените стандарди ипрецизно регулирани законодавни одредби за успешна примена и превенција наогранизираниот криминал. Треба да постои сразмерност за тежината на кривичнотодело за да се применат овие истражни мерки, со цел да се заштитат човековите права ислободи. Порастот на организираниот криминалитет во Р. Македонија, како и другитеформи и облици на тежок криминал, нивното негативно социјално влијание иразорувачки ефекти врз националната економија. Негативните ефекти се одразуваат побезбедноста и севкупните државни интереси, со тоа се јавува потребата од примена насите контролни и репресивни механизми како класичните, така и новите (современи)истражни средства, мерки и методи. Посебните истражни мерки бараат ресурси вопоглед на персонал, опрема и време со цел да се постигне нивниот целосен потенцијал,односно прибавување на доказни материјали со висок квалитет кои подоцна ќе можатда се користат во понатамошната истрага и постапка. Запазување на уставните изаконски загарантирани основни права и слободи на оние лица против кои сеприменуваат, но и на другите лица кои се во било каква врска со нив. Секоја современаправна држава вложува сериозни напори за прилагодување на законодавството изаштита на демократските начела и вредности. Тоа значи легитимно донесување испроведување на законските мерки. Употребата на посебните истражни мерки, пред сетреба да се заснова на: цилни индиции, односно основи на сомневање дека е стореноили дека ќе биде сторено дело на организиран криминал или друг тежок криминал;неможност да се спроведе истрага со користење на други, стандардни методи исредства и принципот на пропорционалност и селективност, да се применуваат ониепосебни истражни мерки кои одговаррат на специфичноста и тежината на делото истепенаста имплементација (од полесни кон потешки, т.е. од мерки кои имаат послабоограничување до мерки кои претставуваат посериозен упад во индивидуалнитеслободи и права).

31

Кога е веројатно дека ќе се обезбедат податоци и докази неопходни за успешноводење на кривичната постапка, кои на друг начин не можат да се соберат, може да сепреземат следниве посебни истражни мерки: следење и снимање на телефонските идругите електронски комуникации во постапка утврдена со посебен закон; следење иснимање во дом, затворен или заграден простор што му припаѓа на тој дом или деловенпростор означен како приватен или во возило и влез во тие простории зарадисоздавање на услови за следење на комуникации; тајно следење и снимање на лица ипредмети со технички средства надвор од домот или деловен простор означен какоприватен; таен увид и пребарување во компјутерски систем; автоматско, или на другначин, пребарување и споредување на личните податоци; увид во остваренителефонски и други електронски комуникации, симулиран откуп на предмети;симулирано давање и примање поткуп; контролирана испорака и превоз на лица ипредмети; користење на лица со прикриен идентитет за следење и собирање наинформации или податоци; отворање симулирана банкарска сметка и симулиранорегистрирање на правни лица или користење на постојни правни лица за собирање наподатоци.

Во случај кога не се располага со сознание за идентитетот на сторителот накривичното дело, посебните истражни мерки може да се определат и спрема предметотна кривичното дело.11

Посебните истражни мерки може да траат најдолго четири месеци.Продолжување на мерките најдолго за уште четири месеци може да одобри судијата напретходната постапка, а по образложено писмено барање на јавниот обвинител.

За кривични дела за кои е пропишана казна затвор од најмалку четири години закои постои основано сомневање дека се извршени од страна на организирана група,банда или друго злосторничко здружение, судијата на претходната постапка може даго продолжи рокот за уште најдолго шест месеци, по писмено барање на јавниотобвинител, а врз основа на проценка на корисноста од собраните податоци со применана мерката и врз разумно очекување дека со мерката и натаму може да се добијатподатоци од интерес за постапката.

Мерките можат да се продолжат до остварување на целта за која е определена, анајдоцна до завршување на истрагата.

Против решението на судијата со кое не се одобрува продолжување навреметраењето на мерката, по жалба на јавниот обвинител во рок од 24 часа одлучувасоветот на судот.12

Комуникација - технички процес на испраќање, пренос и примање на билокаков говор, податоци, звуци, сигнали, пишуван текст, статички и подвижни слики, коислужат за размена на информации помеѓу луѓето, помеѓу луѓето и предметите, помеѓупредметите или за управување со било каков предмет со помош на телекомуникацискисистем.

11 Закон за кривична постапка, член 252 Сл. весник бр. 150, ноември 201012 Закон за кривична постапка, член 260 Сл. весник бр. 150, ноември 2010

32

Поимот „комуникација“ се однесува на сите видови телефонски и другиелектронски комуникации како интернет протокол, говор преку интернет протокол,интернет страница и електронска пошта;

Следење на комуникациите - тајно дознавање на содржината на која и да екомуникација и истовремено создавање технички запис за содржината накомуникацијата, со можност да се репродуцира;

Средства за следење на комуникациите - електронско, механичко или другосредство со чија помош може да се дознае или сними содржината на која и да екомуникација;

Телекомуникациски систем - средства, уреди, инструменти и медиум за пренос;Телекомуникациска услуга - секоја услуга што им обезбедува на корисниците

можност да испратат, пренесат или примат каков и да е говор, податоци, звуци,сигнали, пишуван текст, статички и подвижни слики пренесени во целост или само вонекој дел преку телекомуникацискиот систем;

Давател на телекомуникациски услуги - овластено правно лице или повеќеправни лица кои на Јавниот обвинител, Министерството за внатрешни работи,Управата за финансиска полиција и Царинската управа ги прават достапни услугите најавниот телекомуникациски систем или обезбедуваат пристап до истиот, заради неговокористење;

Овластени органи за следење на комуникациите - Јавниот обвинител,Министерството за внатрешни работи, Управата за финансиска полиција, Царинскатауправа и Министерството за одбрана. Министерството за одбрана е овластен орган зaследење на комуникациите само во делот на фрекфентниот спектар на радио брановина високи, многу високи и ултра високи фрекфенции (HF, VHF и UHF) кои се одредениза потребите на одбраната13.

Кога станува збор за образложен предлог од Министерството за внатрешниработи, треба да се има предвид дека не е доволно во истиот да биде само наведенодека Министерството располага со сознанија дека е во тек или се подготвуваизвршување на кривично дело и дека на друг начин неможат да се обезбедат докази.Kон предлогот мора да се достави и од каде им се тие сознанија. Тоа може да бидеслужбена белешка од обавен разговор со лице кое пријавило дека е во тек извршувањена кривично дело или дека се подготвува извршување на кривично дело, може да бидеи допис доставен преку Интерпол за добиени сознанија од служби од други држави,доставено барање од странски држави, односно од нивните надлежни служби прекуМинистерството за правда. Ова значи дека не мора да се работи за доставување надокази кои ке можат да се употребат во понатамошната постапка, но сепак, Јавниотобвинител мора да има увид во тоа од каде потекнуваат сознанијата со кои располагаМинистерството за внатрешни работи, на кој начин се обезбедени, а особено да можеда оцени дали навистина на друг начин не можат да се обезбедат докази за успешноводење на постапката. Секогаш мора да се има во предвид дека со примената напосебните истражни мерки се навлегува во приватноста и истите мора да бидат крајносредство за обезбедување на докази. Тука се поставува прашањето кои се тие

13 Закон за следење на комуникациите, член 7

33

оправдани причини за продолжување на траењето на посебните истражни мерки,односно врз основа на што Јавниот обвинител ке можат да оценат дали постојатоправдани причини. Ова затоа што законодавецот нема пропишано должност наорганот кој ги спроведува овие мерки до Јавниот обвинител да ги достави ситеподатоци, известувања, документи и предмети прибавени со примена на мерките когабара продолжување на траењето. Имено, ваква должност законодавецот пропишувасамо во случај кога е истечен рокот за спроведување на мерките. Од досегашнотоискуство при примената на посебните истражни мерки, оправдани причини постојаткога Министерството за внатрешни работи (кое за сега е единствен орган кој гиспроведува овие мерки), со предлогот за продолжување, до Јавниот обвинител ќедостави Посебен извештај во прилог на кој ќе ги достави и доказите, како и снимениотматеријал обезбедени со дотогашната примена на посебните истражни мерки. Ова е одособено значење затоа што Јавниот обвинител мора да оцени дали продолжувањето напримената на посебните истражни мерки е навистина оправдано.

3.4.1. Случајот „ЈУГ”

Ова е карактеристичен случај во кој помеѓу другите беше применета ипосебната истражна мерка „контролирана испорака и превоз на лица“:

Станува збор за многу добро организирана група која се занимавала сокриумчарење на мигранти од земјата во Р. Грција, а за тоа беа користени моторнивозила со специјално изработени простори. Во групата беа вклучени и овластенислужбени лица од Министерството за внатрешни работи кои работеа и го обезбедувааграничниот премин „Богородица”.

Од собраните информации се утврди дека според нивото на организираност сеработи за софистицирана криминална организација која ги задоволуванајкомплексните потреби на мигрантите со следните карактеристики:

▪ имаат засолништа/скривалишта за сместување на мигрантите за времена фазата на транспорт;▪ многу се флексибилни и во услови на засилена контрола, лесно можеа да ја

сменат маршрутата;▪ имаат доверливи бази, контакти и места за сместување на мигрантите;▪ имаат огромни средства и можат да издвојат големи суми за потплатување на

јавните службеници и▪ често вршат и други криминални активности во исто време.Според поделбата на работите групата ја сочинуваа:▪ Инвеститори – кои вложуваа средства и ја надгледуваа операцијата,▪ Врбувачи,▪ Транспортери и

34

▪ Корумпирани јавни службеници – кои помагаа во обезбедувањето нелегаленизлез на мигрантите.

Посебната истражна мерка опфаќаше контролирана испорака односнопропуштање на возилата со кои се превезуваа мигрантите заради утврдување на целатарута и идентитетот на сите припадници на криминалната група.

Особено се внимавало примената на посебната истражна мерка да биде восогласност со членот 2 од Конвенцијата на Обединетите Нации противтранснационалниот организиран криминал, според кој контролирана испорака значи:

“Техника на дозволување на нелегална или сомнителна пратка да излезе од, дапомине низ или да влезе на територијата на една или повеќе држави, со знаење и поднадзор на нивните надлежни органи, а во функција на истрагата за одредено казниводело и идентификација на лицата кои учествувале во извршување на делото.”

По собирањето на доказите и спроведената истрага во текот на месец март 2006година беше поднесен обвинителен акт против 28 обвинети лица, а со пресудата, којабеше донесена во текот на месец октомври 2006 година, сите 28 обвинети лица беапрогласени виновни и најголем дел од нив беа осудени на казни затвор од 4 до 13години. Не помалку значајно е што со пресудата на организаторите им беше изречена имерката конфискација на имот и одземање на имотната корист прибавена со кривичнодело.

3.4.2. Слабости и проблеми на посебните истражни

мерки

Голем проблем претставуваат доказите обезбедени со примената на посебнитеистражни мерки кои се класифицирани со „строго доверливо” или „Државна тајна” ,која класификација не е симната со поднесување на кривичната пријава. Од овиепричини овој доказен материјал не може веднаш да им биде презентиран како наобвинетите така и на бранителите при првиот распит. Со поднесување на кривичнатапријава мора секогаш да биде симната класификацијата како би можеле обвинетите ибранителите да имаат увид уште од самиот почеток на сите докази со кои располагаобвинителството. Во овој контекст како проблем се јавува и тоа што во Законот закривична постапка никаде не постои одредба дали од доказниот материјал обезбеденсо примената на посебните истражни мерки можат да бидат употребени како доказ вокривична постапка и за друго кривично дело различно од она за кое е издаденанаредбата. Овие дилеми не постојат во Законот за следење на комуникации затоа што

35

таму во чл. 27 е наведено дека податоците собрани со следење на комуникациитеможат да бидат употребени како доказ во кривична постапка и за друго кривично делоразлично од она за кое е наредно следењето. Тука оправдано се поставува прашањетодали оваа одредба може аналогно да се применува и за наредбите за примена напосебните истражни мерки кои се издаваат врз основа на Законот за кривичнапостапка. Што се однесува до снимки направени од приватни лица без наредба одсудот и без знаење на обвинетиот повторно ќе ја изнесеме судската пракса од земјитево регионот според која овие снимки не можат да претставуваат доказ. И покрај тоашто ваквиот став може да се критикува бидејќи на ваков начин можат да се загубатважни докази кои на друг начин не можат да се прибават, сепак заштитата награѓанските права и правото на приватност претежнува и ваквите докази се означеникако незаконити. Со преземањето на посебните истражни мерки од членот 252 став (1)на Законот за посебни истражни мерки не смее да се поттикнува на извршувањекривично дело.

Оттука со право се поставува прашањето што претставува поттикнување наизвршување на кривично дело?

Во досегашната пракса на користење на оваа посебна истражна мерка тоа значидека лицето со прикриен идентитет не смее прв да започне со разговор за вршење накривично дело. На пример, не смее да понуди на продажба или да побара да купипредмети кои се забранети во легалниот промет (дрога, оружје и сл.), сам да се понудиза превоз на мигранти, на патарина да побара плаќање „пола-пола“. Интересен епримерот кога на самиот почеток на започнување на примената на посебните истражнимерки, беше издадена наредба за користење на лица со прикриен идентитет за да сеутврди идентитетот и соберат докази против овластени службени лица од сообраќајнаполиција за кои постоеја сознанија дека бараат и примаат поткуп за да не напишатпрекршочни пријави односно не наплатат мандатни казни на лицата кои ќе сторатсообраќаен прекршок. По завршувањето на времетраењето на наредбата се утврдиидентитетот на одредени лица и против истите беа поднесени кривични пријави донадлежните обвинителства. При прегледувањето на доказниот материјал се утврдидека лицата со прикриен идентитет откако биле запрени по сторен сообраќаенпрекршок самите побарале да не им биде изречена парична казна за кое нешто наовластените службени лица им понудиле поткуп. Овој доказен материјал не можеше дабиде употребен во постапката против овие лица истиот беше ковертиран, затоа штосамите лица со прикриен идентитет поттикнуваа на вршење на кривично дело.

Според новиот ЗКП, Посебните истражни мерки можат да се определат:▪ За кривични дела за кои е пропишана казна затвор од најмалку 4 години, а се

подготвуваат, во тек е извршување или се извршени од страна на организирана група,банда или друго злосторничко здружение;

▪ Таксативно наброени кривични дела;▪ За кривичните дела против државата, против човечноста и меѓународното

право од Кривичниот законик.

Според важечкиот Закон за Кривична постапка:

36

▪ Јавниот обвинител е овластен да издава ваква наредба за посебните истражнимерки од т.3 до т.8.

▪ Доколку сторителот е познат, во предистражна постапка наредба издаваистражниот судија за мерките од т.2 до т.8 по предлог на јавниот обвинител.▪ Во текот на истрагата наредба издава само истражниот судија.Во новиот ЗКП се напушта дистинкцијата дали се работи за познат или

непознат сторител, па така во член 256 е предвидено дека:▪ За мерките од т.1 до 5 на образложено барање на јавниот обвинител наредба

издава судијата за претходна постапка со писмена наредба.▪ За мерките од т.6 до т.12 наредба издава јавниот обвинител со писмена

наредба.Наредбата ја извршува МВР, Царинската управа на РМ и Финансиската

полиција–правосудната полиција под контрола на јавниот обвинител.Времетраење (4 + 3 месеци) – траат најдолго 4 месеци, за т.1 до 4 се

продолжуваат за уште најдолго 4 месеци,за кривични дела со пропишана казна однајмалку 4 години извршени од организирана група, банда или друго злосторничкоздружение се продолжуваат уште најдолго за 6 месеци, а за т.9 до 12 можат да сепродолжат до остварување на целта,а најдоцна до завршување на истрагата. Акосудијата не го одобри продолжувањето, по жалба на јавниот обвинител, одлучувасоветот на судот.

II. БЕЗБЕДНОСНА ФУНКЦИЈА НА

ЦАРИНАТА

Улогата на Царинската управа, која претсавува основна поткрепа на државатапретставува ефикасно спречување на царинските, надворешно-трговските, даночнитеи девизни прекршоци и неселективна наплата на давачките, брз и непрекинат протокна стока и патници. Оневозможување и спречување шверц на опојни дроги, оружје имуниција, радиоактивни и заразени материи, шверц на мирганти, изнесување накултурно-историско наследство и природни реткости од земјата, унапредување иразвој на трговијата и туризмот. Испитување и проверка на прехрамбените производиод растително и животинско потекло, живи животни и растенија кои се внесуваат натериторијата за заштита на животот и здравјето на населението.

Безбедносната функција се манифестира преку царинската контрола и надзорна стоките при: увоз, извоз и транзит. Исто така и контрола во патничкиот промет со

37

проверка на багажот којшто со себе го носат лицата и евидентирање внес и изнес наденарски и девизни средства во меѓународниот патнички и пограничен промет состранство. При спроведување на царинскиот надзор, царинските службеници сеовластени да поднесуваат прекршочни и кривични пријави поради основано сомнениеза сторени кривични дела (царинска измама, криумчарење, даночно затајување,недозволено производство и промет со акцизна стока, наркотици, оружје,фалсификување документи и др.). Во секојдневното работење, во зависност од видотна царинската контрола, користат техничка опрема и службени автомобили, опременисо светлосна и звучна сигнализација. Опремата за работа на терен се состои од: огненооружје, лисици, гумена палка, телескопска палка, панцир елек, тактички елек, тактичкајакна, диктафон, мобилен телефон, лаптоп, дигитален фотоапарат, видео камера, лупаза анализирање и откривање фалсификати, сет за форензика, бустер (инструмент замерење на густина на материјалот со кој може да се пронајдат површински сокриенистоки во шуплините од возилата), фиберскоп (инструмент со чија помош може да сенавлезе во шуплините на возилата: прагови, резервоари и др.) , тестери за наркотици,уреди за присилно запирање на возила, ласерски мерач на далечина, пејџери заоткривање на радијација и др.

Најголемиот број кривични пријави поднесени од страна на Цариснакта управасе однесуваат на делата криумчарење и царинска измама, за што судот изрекува казназатвор, парична казна, протерување на странец од земјата и одземање на стоката која епредмет на кривичното дело, одземање на предмети со кои е извршено кривичнотодело и одземање на моторни возила со кои е извршено превезувањето накриумчарената стока. Според Законот за кривична постапка, овластените лица одЦаринската управа кои работат на откривање кривични дела спаѓаат во категоријата направосудна полиција, која превзема мерки по наредба или насоки на јавниотобвинител. Царинската управа има надлежност, по наредба на истражен судија, даизврши преглед и претрес на домови и други простории. Како предмет на цариснкаизмама најзастапени се прехрамбените и текстилните производи, пијалоци, градежниматеријали и акцизни стоки.

1. Поим – криминалитет, деликвенција и девијантно

однесување

Заштитата на сите човекови права и слободи, општествено-економскиот иполитичкиот систем на секое општество се обезбедуваат со правото, но и со морални,обичајни, културни, тадиционални или верски норми. Повредата или кршењето на

38

било која од овие норми значи отстапување, девијација или дегресија одопштоприфатените норми и стандарди за нормалното живеење. Но, средината иопштеството не реагираат подеднакво на овие отстапувања. Некои однесување не гиприфаќаат и ги отфрлаат низ критика и посебен однос кон сторителите, некои моралноги осудуваат, некои ги санкционираат од страна на организираниот државно-правенинструмент. Под општествена девијација се подразбираат сите манифестиранинегативни однесувања, без разлика како и со кои средства општеството реагира на нив.Општествено неприфатливо однесување е и агресивното и потценувачко однесувањена поединец или припадници на некој колективитет, но досега никому не му е изреченаказна санкција за таквото однесување, туку средината ги критикува и морално осудува.Девијантното однесување-поведение е облик на индивидуално или масовнонеприлагодено поведение кое отстапува од општоприфатените стандарди на живеење(скитање, просење, проституција, алкохолизам, наркоманија, комарење, некултурнооднесување) и на кое општеството реагира со морални осуди, наприфаќање,критикување и одбегнување. Деликвенцијата претставува дел од општественатаинтеракција или вкупност на поведенија кои претставуваат отстапување наопштествено прифатените поставени норми на однесувае на кои како правна санкцијасе надоврзува казната. Криминалитет, пак е дел од деликвенцијата и најтежок облик нанегативни општествени појави (отстапувања) кои се предвидени (инкриминирани) соКривичниот законик и на кои се реагира со кривична пријава. Одредени девијантниоднесувања отстапуваат од општо прифатените стандарди на однесување, иако не сесанкционирани (некултурно, арогантно, агресивно или социопатолошко однесување,алкохолизам, наркоманија, бегање од училиште, дома) претставуваат предворје накриминалното однесување. Во ваквата каузална (причинско-последична) поврзаностпомеѓу општествените девијации и најтешките видови, се наоѓаат и препознавааткорените-генезата на криминалитетот како најтежок вид на девијација. Така личностапод дејство на алкохол е речиси стопроцентно сигурно дека ќе стори сообраќаенпрекршок доколку управува со моторно возило, или пак ке изврши дело на семејнонасилство, тепачка. Иако не е кривично дело, го потикнува и овозможуваизвршувањето на кривични дела.

2. Криминална етиологија

Од психолошко стојалиште, секое па и криминалното дејствие или пропуштањешто го превзема поединецот има определена цел или стремежот кон таа цел се јавувакако мотив, односно како свесен поттик за извршување на делото. Во отсуство намотив не може да постои свесна одлука и свесно човеково дејствие. Тоа дејствиезависи од потребите, социјалните услови, средината во која живее (се родил, расте и се

39

оформува како индивидуа), домашното воспитување, религијата, основните чувства инаклонетоста кон субјектот или објектот со кои нужно е поврзано остварувањето напотребата со која се сака да се избегне болка или да се постигне задоволство, секогашиндивидуално проценети како определена вредност. Што се однесува до вредноститепак, тие се формираат под влијание на општествената средина и личнитекарактеритики на поединецот и повратно влијаат врз создавањето на мотивите.Општествените појави (непосредни причини) што го предизвикуваат стравот и јапредизвикуваат безнадежноста се многубројни. Поради тоа тешко е доследно да серангираат и класифицираат. Досегашните криминолошки истражувања сепакдозволуваат меѓу нив, како позначајни, да се издвојат: невработеноста и ниските платина најголем дел од населението, пропаѓање на бројни претпријатија и фирми,неможност да се остварат основните животни потреби, да се обезбеди основнаегзистенција, да се склучи брак и формира семејство, неможност да се стекнеопределена положба, да се добие заслуженото признание за својата макотрпна работа,неостварување на долго очекуваните ветувања, сложените општествени услови во коивладеат најразлични судири, општествената дезорганизација којашто го погодувапоединецот и кај него побудува емоционални конфликти и лична криза, темпото набрзиот и нервозен живот, економските кризи, постоење културни и религиозниконфликти, миграции, промени во општествените вредности, избивање на војни вонепосредното окружување и многу други. Сите овие и бројни други влијанија сејавуваат како погодна почва за постоење на силен страв и безнадежност проследени сонездрави и непријатни чувства, фрустрации, напнатост, мачнини, вознемиренст ипотиштеност, психички шокови и други негативни процеси. Сето тоа води конразвивање на негативни вредности, човекот почнува да гледа само од аспект на своитепотреби и интерси. Во тие услови првиот животен закон на многумина станувапревртената максима - "Правете им го на другите она што тие сакаат да ви го направатвам, меѓутоа сторете го тоа први". Следниот чекор е развивањето на психологијата одтипот "Целта ги оправдува средствата" кое води кон неурози и психостоматски болести(диструкција кон себеси и своите блиски, психози и криминално однесување-диструкција кон другите).

3. Поим и поделба на криминогените фактори

Криминалната етиологија е област на криминологијата која ги проучувакриминогените фактори (генезата, корените) на криминалното однесување какоиндивидуална или масовна општествена манифестација. Во криминолошкаталитература е присутна поделбата на ендогена (која причините ги лоцира во личноста инејзината структура) и егзогена (која ги истражува и проучува надворешните,

40

средински фактори и влијанија кои дејствуваат за некој да изврши кривично дело).Криминалниот акт е сложена, комплексна и мултифакторски условена појава, штозначи дека се јавува како последица од истовремено дејствување на сложен контекстод меѓусебно испреплетени и условени лични и средински фактори. Причинско-последичната поврзаност, каузалната врска на криминалитетот може да биде на општо(макро ниво) и посебно (микро ниво). Под макро ниво се подразбира дејствувањето напоголемите системи: економски, социјални и културни фактори. Микро ниво го опфаќавлијанието на факторите од потесната социјална средина како и личнитекарактеристики. Криминогените фактори се дефинираат како објективни илисубјективни чинители кои дејствуваат во процесот на настанување, формирањето иконечната реализација на криминалитетот како масовна општествена појава ипоединечно поведение. Криминогените фактори се составени од: причини, услови иповод на криминално однесување. Причината се дефинира како објективно, реалновлијание на одредена околност кое нужно и најнепосредно доведува докриминалитетот. Условите на криминалното поведение се активностите и влијанијакои го овозможуваат и олеснуваат превземањето на криминалните акции. Поводите сеопределени надворешни влијанија поврзани со ситуацијата кои влијаат врздонесувањето на конкретна одлука за превземање на криминална активност, коизависта од надворешните околности и структурата на личноста.

3.1. Ендогени (лични, индивидуални) криминогени фактори

Секоја личност е засебна индивидуа, поединец кој покрај биолошкатаконституција се карактеризира со психолошки карактеристики (психолошки процеси),по кои тој поединец се разликува од останатите луѓе. Психолошките особини ипроцеси, заедно со биолошката конституција ја чинат структурата на личноста и имаатзначајно влијание во односите со други поединци и комуникацијата во општеството.Елементи на структурата на личноста кои може да се јават како криминоген фактор се:темпераментот, карактерот, нагоните, чувствата, мотивите, фрустрациите, како идушевните (ментални) и психопатолошки растројства. Темпераментот претставувапсихолошка карактеристика која ги отсликува начинот, зачестеноста, интензитетот ивреметраењето на емоциите-чувствата кај една личност, кои чувства (пријатни илинепријатни) преовладуваат кај една личност. Најприменлива класификација е онаа нагрчкиот лекар Хипокрит, кој темпераментот го дели на: колеричен, сангвиничен,флегматичен и меланхоличен. Колериокот е својствен со силни емоции, лесноодлучување за акција, чести и силни реакции, избувливо однесување и лесно доаѓањево конфликт со средината. Сангвиникот реагира брзо, но чувствата не се силни и нетраат долго. Тие лесно го менуват расположението и брзо преминуваат од еден во друг

41

вид расположение. Флегматичниот се одликува со ретки и спори реакции, слабичувства, апатичност и рамнодушност. Меланхоличниот тип на темперамент реагираатретко и споро, но со силни емоции. Кај него преовладуваат тагата и загриженоста инепријатните чувства. Според темпераментот луѓето се делат на: интровертирани(повлечени во себе) и екстровертирани (многу комуникативни и наметливи). Нагонотпретставува внатрешен потик кој произлегува од биолошките потреби кон чиезадоволување се стреми организмот. Тие бараат исполнување заради постигнување нанекоја психолошка рамнотежа. Нагон исто така е и потребата од општественаприпадност и комуникација со заедницата. Чувствата (емоциите) се психолошкипроцеси кои го одразуваат внатрешниот, субјективен однос на поединецот консостојбите, предметите, вредностите од надворешниот свет и кон самиот себеси инеговите постапки. Мотивите се психолошки процеси кои ја чинат движечката сила наеден поединец кон постигнувањето на определена цел.

3.2. Микрогрупни (микросоцијални) криминогени фактори

Во овие фактори спаѓаат негативните околности и влијанија од непосреднатасоцијална средина (окружување) на една индивидуа. Семејството е најмалата социјалнагрупа и основната општествена клетка која се формира и постои врз роднинска основа.Тоа има социјална, егзистенционална, психолошка и емотивна фунција. Во него сестекнуваат и учат првите, главни карактерни особини, кои понатаму претставуваатстолб за позитивно развивање на личноста. Како криминоген фактор може да се јавидоколку е непотполно или деградирано (дисфункционално). Училиштето е институцијаза стекнување на образование кое треба да одигра позитивна улога во развојот наличноста, преку воспитување. Затоа само по себе училиштето не може да бидекриминоген фактор, туку само поле на кое се манифестираат првите, рани форми накриминално однесување. Така, бегањето од училиште, покажувањето на слаб успех,недисциплинирано однесување се индикатори дека младата личност оди во погрешенсмер. Како криминоген фактор училиштето може да се појави кога не функционирасолиден образовен процес или се одвива во крајно лоши инфраструктурни услови, сослаб или инкриминиран наставнички кадар и бројни недоследности при реализацијатана воспитно-образовниот процес.

Неформалните, девијантни групи силно влијаат врз појавата на криминалитетот.Тие настојуваат на различни начини да придобијат членови, особено од помладатавозраст. Со идеализирање на светот на криминалците, со прокламирање инепочитување на општествените правила, норми на однесување и законите, соистакнување на лесната и голема заработувачка како најголема вредност, игнорирање

42

на општествените обврски и многу други дејствуваат како потикнувачка инекција.Забележано е дека присуството на криминалци во семејството создава поволни условии можности за проширување на кругот на семејните претставници и наследници.Соседството може да се јави како микросоцијален фактор и да влијае врз појавата накриминалитетот доколку станува збор за дел од градот, кварт, општина или село во коеголем дел од популацијата се однесува криминогено. Со истражување намалолетничките банди утврдено е дека тие потекнуваат од исте дел на градот, од истблок куќи и дека соседството е битен фактор за нивно собирање и здружување. Воблизината на живеалиштата се наоѓаат места за собирање каде се склопуваат новипознанства, се зацврстуваат другарските врски и се разменуваат искуствата.Негативното влијание на улицата и соседството особено се појава во оние градскипростори во кои преовладува доселено население, со хетерогена стуктура споредзанимање, образование, материјално-економски статус и сл. Слободното време,поточно неговата злоупотреба директно водат во криминалитет. Тоа може да се јавикако потреба за надминување на досадата, задоволување на потребата за игра илинедостиг на игралишта и други објекти за организирано користење на слободнотовреме.

3.3. Општествено економски криминогени фактори

Економскиот пораст на стопанството на секоја држава доведува до промени вообласта на обичниот криминалитет и создава нови, специфични облици накриминалитет. Така енормниот пораст на имотниот криминалитет во западните земји еусловен од брзиот еконосмски раст при што населението се наоѓа во средиштето наекономските добра, кои што често не може да ги ужива. Затоа се почесто се прибегнувакон противправно присвојување на стоките и добрата кои ги создава економскиотпрогрес или занимавање со најразлични противправни дејности. Економските кризисилно влијаат врз обемот и структурата на криминалитетот. Тие можат да бидат:циклични и темелни. За време на економските кризи луѓето чувствуваат дека им езагрозена егзистенцијата и чувствуваат несигурност. Темелната криза настанува зарадиспротивноста помеѓу приватното присвојување и колективното, заедничко творештвово општествените рамки и спротивностите меѓу развиените и неразвиените земји. Вовреме на еконосмките кризи доаѓа до изострување на социјалните разлики помеѓунаселението (голема маса осиромашена попоулација, наспроти мал процент енормнобогати поединци). Скоро по правило, големите економски кризи ги следи деструкцијаи дезорганизација на државниот апарат и нефункционирање на правниот систем, штоуште повеќе ја усложнува состојбата. Индустријализацијата и урбанизацијата сепозитивни општествени процеси кои се карактеризираат со зголемено и интензивнокористење на современи техничко-технолошки средства и машинска опрема во

43

процесот на производство, што предизвикува концентрирање на населението воодредени реони со цел земање учество во индустриското производство. Овие процесизначат скок на стопанството и негово преобразување во посовремено ипософистицирано, што од своја страна бара поинаква организација на животот иработата. Иако позитивни и прогресивни општествени процеси, сепак овие процесидоведуваат до зголемување на криминаитетот и се јавуваат како посредни инепосредни криминогени фактори, од причина што станува збор за зголеминиможности и активности за учество во тој процес, поголема оттуѓеност, динамика намобилност и др.

Миграцијата - преселувањето, движењето на населението се манифестира предсе, како реултат на потребата од работна рака и може да се одвива од еден кон другрегион на државата (внатрешна миграција) и од една држава во друга (надворешна,емиграција). При вториот вид на миграција, доселениците се среќаваат со нова срединаво која егзистираат и важат некои различни норми и сваќања од оние на кои тие сенавикнати и ги стекнале во нивната околина, притоа тие можат да се прилагодат иадаптираат или да ги прекршуваат и навлегуваат во недозволени активности. Затоаобемот на криминалитет и стапката (квотата) на криминалитет кај мигрантите се 2 до 3пати поголеми од припадниците на таа средина.

3.4. Политичко - идејни криминогени фактори

Општата политичка клима и превирања кои ја определуваат политичко-безбедносната состојба во едно општество е во причинско - последична врска сокриминалитетот и може да се јави како непосреден криминоген фактор. Во овиекриминогени фактори спаѓаат политичката нестабилност, кризи и превирања, војните,негативните влијанија на несоодветен образовен систем, религијата, верскиотфанатизам, секташтвото и фундаментализмот и сите други форми и творби наопштествената свест кои доколку ги преминат легалните форми, станувааткриминогени жаришта. Порастот на криминалитетот за време на војна се објасуваат сопомош на теоријата на учење, според која луѓето ги учат криминалните мотиви прекуопштата култура и однесувањето. Така кога насилството еднаш веќе е прифатено каколегитимно средство за решавање на конфликтите, луѓето почнуваат да употребата нанасилство со помисла дека тоа е оправдано. Во текот на војната растат и разни облицина организиран криминал особено недозволена трговија со оружје, дрога и луѓе.

Образованието како криминоген фактор се толкува низ тези. Оптимистичкистојалишта, според кои со зголемувањето на образованието опаѓа криминалитетот.Приврзаниците на ова стојалиште сметаат дека "со отварање на едно училиште сезатвора еден затвор", тргнувајќи од тезата дека неписмените луѓе извршуваат повеќе

44

кривични дела. Вторите, песимистите сметаат дека луѓето со поголемо образованиеможат исто така да бидат извршители на кривични дела, кои се многу посодржајни,тешки за откривање и докажување, бидејќи тие ги прикриваат или целосноелиминираат своите траги. Тука спаѓаат: банкарските проневери, фалсификати,компјутерски деликти, перење пари и многу др.

Религијата е најстарата форма на општествена свест која се состои во верувањево одредено божество кое го создало и раководи светот. Сама по себе, за било којарелигија и да станува збор, таа претставува позитивна општествена свест,религиозните норми, заповеди се основа и историски претставуваат извор на ситедруги општествени норми. Но, било која форма на изобличување и злоупотреба нарелигијата директно води кон криминалитет. Во некои посебни случаи на суеверие,верски фанатизам, секти, верски фундаментализам и слични феномени ги отфрлаатнормите и вредностите на поширокото општество, наметнуваат строги правила наоднесување и им наложуваат целосна лојалност на своите членови. Нив исто така гикарактеризира апсолутизам на сопствените ставови и уверувања, исклучивост, омраза,агресија, насилство од сите облици, нетрпеливост спрема другите и сл. Во тесна врскасе и самоубиствата и риталните убиства. Верскиот фундаментализам (радикализмот) гоапсолутизира сопственото религиозно убедување и истото го надредува над сите другирелигии и вероисповести. Тие се носители на најгрозоморните терористичкизлосторства против човештвото.

4. Распространетост и појавни облици

Организираниот криминал не познава никакви граници. Криминалнитеорганизации од овој вид настојуваат да се вградат во постојниот систем иинституциите кои веќе остваруваат некакви, по правило, стопанска дејност. Овиеорганизации остваруваат разни форми на влијание за да ги имаат во свои раце луѓетоод државните органи и институции надлежни за давање определени дозволи, кои јаводат стопанската политика и решаваат за покрупни зделки. Тоа го прават на тој начиншто вградуваат свои луѓе во највисоките органи на власта со корумпирање на значајнифункционери. Во современите услови загрозеноста од овој особено опасенкриминалитет е на мошне високо ниво во сите свери на општествениот живот и речисинема земја којашто не е инфицирана од неговите разновидни појавни облици. Неговитеучесници, служејќи се со сите средства (уцени, закани, поткуп, свирепост, политичкиврски, безобзирност, насилство) вршат најразлични злосторства кои нанесуваатогромна и непроценлива штета на конкретните општества и меѓународната заедница воцелост. Поради меѓународниот карактер на овој вид криминалитет и изразенатаподвижност и флексибилност во пронаоѓањето на нови, креативни и ефикасни методи

45

на делување, тие често остануваат непознати за органите на прогон, а оние кои сепознати тешко може да се дофатат, а камоли да се докажат.

5. Ивори на податоци за криминалитетот и

сторителите

Секое криминолошко истражување, без разлика дали криминалитетот ќе сеистражува како индивидуална или масовна појава и кој метод и техника наистражување ќе бидат применети, користи извори на податоци со помош на кои ќедојде до сознанија за истражуваната појава брз основа на кои таа ќе се анализира и ќедојде до понатамошни заклучоци. Изворите на податоци се делат, според критериумформа на изворот на податоци, на пишани и непишани извори, а според карактерот иблизината на истражуваната појава на примарни и секундарни извори. Пишани изворисе оние кои се во писмена форма: статистиката на криминалитетот, постоечкитеистражувања, полициски и затворски досиеја, извештаи и елаборатите на службенитеоргани, судски предмети, автобиографски податоци, дневници на деликвентите и сл.Непишаните извори на податоци се: мислења на стручни лица, мислења на практичари(полиција, судии, обвинители, адвокати) за криминалитетот, жртвите, исказите насегашните и бивши осуденици. Примарни извори се оригиналните документи (досијеа,записници, пресуди). Примарните извори како оригинални документи за појавата,односно за сторителот се најблиски до самата појава и како резултат на непосреднопревземените законски-званични мерки и активности на надлежен државен орган.Секундарни извори се резултат на натамошната аналитичка обработка на примарнитедокументи. Имено, примарен извор е извештај на органите за гонење или другитедржавни органи за состојбата со пријавениот или пресудениот криминалитет наодредено подрачје во определен временски интервал (месечен, тромесечен, годишенизвештај), најчесто статистичките извештаи. Секундарни извори може да бидат иопределени новинарски коментари, фотографии, снимки, информации и извештаи,публикации и сл.

46

6. Организираниот криминал во позитивното

законодавство на Република Македонија

Во определувањето на поимот организиран криминал во литературатаегзистираат два пристапи. Според првиот, поширок пристап, станува збор за дејност накриминалните организации. Според вториот, потесен пристап, за постоење на овојкриминалитет не е доволно само да постои криминална организација, туку и низадруги услови како што се:

да се работи за организирана дејност од стопански вид, да постои употреба на насилство за зачувување на позицијата на

приоритет или монопол заради зголемување на профитот, но и за финансирање наубиства со цел спречување на примена на правото или донесување политички одлукишто ги загрозуваат нивните планови и очекувања, и

корупција на полициската, судската и политичко - извршната власт.Тука можат да се додадат уште некои компоненти како што се:

трајно здружување на повеќе лица како профитно организиранаинтересна заедница,

организациона структура што од една страна ја карактеризира цврст стилна раководење, дисциплина на членовите, но и грижа за нивната безбедност,

постапување според однапред добро испланирани активности (план) иподелба на тудот,

поврзување на легалните со илегални дејности, во сообразност сосоодветните потреби на населението, криминално искористување на личните иделовни врски,

флексибилна злосторничка технологија и богат избор на методи(експлоатација, закани, уцени, насилство, присилна заштита, поткуп),

свесно искористување на инфраструктурата (радио-телефонски врски,маѓународните транспортни средства, масовните медиуми и телевизијата)

интернационалност и мобилност.

Имено постојат неколку општо прифатени дефиниции за терминот организиранкриминал: Според Конвенцијата за борба против транснационалниот организиранкриминал од 2000 -та година одржана во Палермо-Италија, организирана криминалнагрупа подразбира структуирана група на три или повеќе лица, која егзистира подолгпериод и делува во зависност од целта на извршување на едно или повеќе тешки

47

кривични дела утврдени согласно Конвенцијата, со единствена цел да се присвоидиректна или индиректна финансиска или друга материјална придобивка.

Дефиниција на организиран криминал според Советот на Европа (2002) година,организираниот криминал претставува недозволени активности извршени од страна наструктуирани групи-три или повеќе лица кои функционираат на подолг период и имаатза цел извршување на тешки кривични дела преку заеднички акции со употреба назаплашување, насилство, корупција или други методи со цел присвојување на директнаили индиректна лична финансиска или друга материјална придобивка.

Во македонското законодавство, организираниот криминал според Член 122став 8 од Кривичниот законик ја дава дефиницијата за организирана група, имено “Подгрупа, банда или друго злосторничко здружение или организација се подразбираатнајмалку три лица што се здружиле за вршење кривични дела, во кој број влегува иорганизаторот на здружението“.

Од наведеново можеме да изведеме слободен заклучок дека секоја организиранагрупа всушност е строга хиерархија во која има лидер, извршители и помагачи, такашто секој од нив си го знае своето место во оваа пирамида и во зависност од тоадобива дел од нелегално заработените пари. Покрај високите финансиски штети штоможат се нанесуваат, овие криминални групи честопати својата цел ја остваруваат ипреку насилство, што укажува на сериозноста на ваквиот вид криминал. Со огледна брзата експанзија и се поагресивниот продор на организираниот криминал воглобални рамки, а со тоа и во Република Македонија, имајќи ги во предвид неговитетранснационални димензии, односно неговите прекугранични појавни форми коипретставуваат сериозна закана за фундаменталните вредности, внатрешната безбедности стабилноста. Република Македонија како релативно мала држава според бројот нажители, а со тоа и даночни обврзници и мал буџет и тоа како е чувствителна напојавата на овие форми на организираниот криминал. Со оглед на тоа штоорганизираниот криминал честопати е меѓународен, познато е дека криминалците непознаваат никакви бариери и честопати се неверојатно снаодливи, вешти и користатсовремени технички средства.

Соработката во борбата против организираниот криминал и корупцијата соземјите-членки на ЕУ како и нејзиното унапредување се темели на:

- Меѓугранична соработка

- Брза размена на информации

- Меѓусебна координација

- Заеднички тимови за реализација

- Заедничка анализа на заканите од организираниот криминалитет.

48

Некои прикази на организираниот криминал ставаат поголем акцент на”криминалната” компонента, отколку врз аспектот на ”организација”. Тие третираатодредени модалитети за извршување на кривичните дела како карактеристични, падури и типични функции, поврзани со ”сериозни” и ”софистицирани” криминалниактивности.

7. Царински криминалитет

Заштитата на воспоставениот царински систем на Република Македонија,односно реализација на неговите основни задачи-заштитата на македонскотостопанство и остварување на фискалните потреби на буџетот е регулирана сокривично-правните и прекршочно-правните инкриминации. Карактеристика на овојвид криминалитет кој се изразува низ противправни кривични и прекршочниповеденија како што се: даночното затајување, фалсификување на исправи, царинсконасилство итн. Кривичниот законик како типични царински кривични дела гипредвидува: криумчарењето (член 278), царинската измама (член 278-а) и прикривањена стоки кои се предмет на криумчарење или царинска измама (член 278-б). Најопштадефиниција за поимот ”царински криминалитет” е дека тој е сложена безбедноснапојава, која опфаќа криминални поведенија извршени од страна на физичко или правнолице, корисници на царински услуги или лица кои вешто го одбегнуваат царинскитепремини и надзор и криминалните поведенија со елементи на злоупотреба наслужбената должност. Царинскиот криминалитет може да биде криминал воцаринското работење, како криумчарење, царинска измама и прикривање на стоки коисе предмет на криумчарење и царинска измама и транснационален криминал во допирсо царинското работење, дела на недозволена трговија што се однесуваат на увоз наштети прехрамбени продукти, лекови, трговија со наркотички дроги, психотропнисупстанции и прокурзори, внесување на опасни и радиоактивни материи во земјата,изнесување и извезување во странство добра под привремена заштита на културнотонаследство, увоз на украдено културно наследство, извоз на загрозени животниски ирастителни видови, перење пари и други приноси од кривично дела, тргување сооружје и распрскувачки материјали, недозволен премин преку државната граница,премин на неовластени места на царинкаста линија, трговија со луѓе, криумчарењемигранти и слично.

49

7.1. Криумчарење

Зборот криумчарење потекнува од старо Германскиот збор ”smuggeln” илиХоландскиот ”smokkelen”, кој се појавува при крајот на 17-тиот век. Евидентирано едека прв пат бил употребен во 1687 година. Неговото значење е пренесување на стокаилегално во или од државата или тајно прикривање (на некого или нешто).Криумчарењето се применува со цел за избегнување на оданочување или занабавување на некои стоки кои се забранети во одредени држави и региони. Нејчестосе врши криумчарење на: алкохол, цигари, илегални дроги, оружје и мигранти.

Под поимот криумчарење14 се подразбира: тој што се занимава со пренесувањенепријавени стоки или стоки различни од декларираните или пријавените прекуцаринска линија, избегнувајќи ја царинската контрола, или тој што избегнувајќи јацаринската контрола ќе пренесе непријавена или стока различна од декларираната илипријавената од поголема вредност, ќе се казни со парична казна или со затвор дочетири години. Ако стоката е од значителна вредност, сторителот ќе се казни со паричнаказна или со затвор од шест месеци до пет години. Ако стоката е од големи размери,сторителот ќе се казни со парична казна и со затвор најмалку четири години. Тој штоорганизира банда, група или друго злосторничко здружение заради вршење на делото или зарастурање на нецаринети стоки или делото го изврши вооружен со огнено оружје или соупотреба на сила или закана, ќе се казни со затвор од една до пет години. Службеното лице коего помага, овозможува или прикрива или не ќе го спречи вршењето на делата, ќе се казни созатвор од една до десет години. Обидот за делото е казнив. Ако делото го стори правно лице,ќе се казни со парична казна. Стоките што се предмет на делото и средствата за нивнотопренесување и растурање, ќе се одземат, а ако нивното одземање не е можно од сторителот, ќесе одземе друг имот што одговара на нивната вредност во времето на извршување на делото.Средствата за пренесување и растурање на стоката, се одземаат и кога се во сопственост натрето лице, кое знаело или било должно и можело да знае дека ќе бидат употребени запренесување или растурање. Средствата ќе се одземат секогаш ако се специјалноконструирани, адаптирани, изменети или прилагодени на кој било начин, со цел криење настоки.

14 Кривичен законик, член 278, Служен весник на Р.М. бр. 37/96

50

7.1.1. Облици на кривичното дело криумчарење

Со кривичното дело криумчарење се пропишани основните облици наизвршување на криминалитет, квалификувани облици и облици на помагање наизвршување на делото.

Основни облици

Инкриминациите на кривичното дело криумчарње се изразени преку следнитеосновни облици:

- преку обликот на занимавање со пренесување стоки преку царинската линија,избегнувајќи ја царинската контрола;

- преку обликот на пренесување на стока од поголема вредност со избегнување нацаринската контрола;

- преку обликот на пренесување стока од значителна вредност.Заедничкото обележје и на трите облици на извршување на основното дело

криумчарење е тоа што дејствието на извршување се состои во пренесување на стокапреку царинската линија, при што извршителот ја избегнува царинската конторла.

Под поимот пренесување, треба да се подразбере како увезување, така иизвезување на стоки преку царинската линија како и транзит низ царинското подрачје,при што не е од значење дали е домашна или странска стока и дали стоката подлежи наплаќање царина. Суштествено е стоката физички да се пренесува преку цариснкаталинија. Поимот "стоки" не е законски дефиниран, а Царинскиот закон го дефинирапоимот "царински стоки" во членот 4 определувајќи го статусот на стоката какодомашна и странска стока. Тој поим, меѓутоа е многу поегзактно даден од тоа што сеподразбира под стоки во смисла на Кривичниот законик. Според него, под поимот"царински стоки" се подразбира секој предмет кој се увезува во царинското подрачје, ане е пуштен во слободен преомет и секој предмет за кој се поднесува царинскадекларација за извоз од царинското подрачје. Во Кривичниот законик е дефиниранозначењето на поимот "подвижен предмет". Под тој поим, според член 122 став 15 одКривичниот законик, се смета и секоја произведена или собрана енергија за давањесветлина, топлина или движење, како и телефонски импулс и други средства за преносна глас, слика или текст на далечина или компјутерска услуга. Криумчарењето какокривично дело за предмет на дејствување го има пренесувањето на стоки и

51

избегнување на царинење на стоки, со што се нарушува нормалното функционирањена царината. Друго заедночко обележје и за двата облици е содржано во поимот"избегнувајќи" односно "избегнување", под што треда да се подразбере од крајносткако што е илегално преминување на царинската линија до непријавување на стокитешто се пренесуваат на царинска контрола, прикривање или сокривање на скотите вопосебни бункери во моторни возила или на било кој друг начин и слично познати вобогатата царинска пракса при сузбивањето на криумчарењето. За да постои обележјето"избегнување" не се бара и крајно да се избегне царинската контрола. Ако се барадефинитивно да е избегната царинскта контрола, во тој случај до кривичнаодговорност нема ни да дојде, затоа што криумчарењето ќе остане неоткриено.Доволно е извршителот јасно да преземе активности и да оствари дејствие наизвршување на избегнување на царинската контрола.

Поимот "царинска линија" е натамошното заедничко обележје на двата облицина основниот вид на кривичното дело. "Царинска линија" е точката што го означувазавршетокот на едно-домашно царинско подрачје и почетокот на друго-странкоцаринко подрачје. Меѓутоа, за постоење на ова кривично дело не се бара стокатастриктно да се пренесува на граничниот премин каде највалидно е означена царинскаталинија која како таква е службено определена. Затоа, под царинска линија во смисла накривичното дело криумчарење треба да се подразбира секое преминување нацаринската линија и при тоа да се избегне пријавувањето на стоката за што постоизаконска обврска да се пријави и да се премине од едно во друго царинско подрачје набило кое место на државната граница, на легалени или илегален премин.

Натамошно заедничко обележје на двата облици е "царинската контрола".Согласно член 2 став 1 точка 8 од Законот за Царинска управа и член 4 став 1 точка 13од Царинскот закон, "царинска контрола" е извршување на конкретни дејствија какошто се: проверка на постоење, веродостојност и точност на документите, преглед наделовни книги и други евиденции, преглед и претрес на транспортни средства, прегледи претрес на личен багаж и друга стока која ја носат лицата со или на себе,спроведување на службени постапки и други слични дејствија во поглед на запазувањена царинските прописи, а кога е потребно и на други прописи кои важат за стока која епредмет на царински надзор.

Покрај заедничките обележја, секој од двата облици на кривичното делокриумчарење има и свои посебни обележја.

На првиот облик на кривичното дело, посебно обележје е сторителот да се"занимава" со пренесување на стоки. Под поимот "занимава", треба да се подразберепренесувањето на стоки да се врши како професија, а тоа значи барем најмалку двапати сторителот на овој начин да пренесувал стоки преку царинската линија. Без овојелемент нема да постои првиот облик на кривичното дело, туку евентуално некоедруго неправо, доколку се исполнети потребните законски обележја што ги предвидуватоа неправо.

На вториот облик на кривичното дело криумчарење, посебно обележје есторителот да "пренесе стока од поголема вредност". За разлика од првиот облик, заовој облик на извршување на кривично дело се бара прво, сторителот да успеал да гипренесе стоките, што значи и да успеал да ја избегне царинската контрола и второ,

52

стоките што успеал да ги пренесе да се од "поголема вредност", односно од"значителна вредност". Поимот "поголема вредност", е дефиниран во член 122 став 26од Кривичниот законик и под тој поим се подразбира-вредност што одговара наизносот од пет просечни месечни плати во стопанството во време на извршување накривичното дело. За утврдување на овој факт меродавни се податоците за износот напросечните месечни плати што ги објавува Државниот завод за статистика во своитезванични месечни извештаи. Додека под поимот "значителна вредност" (член 122 став27) се подразбира вредност што одговара на педесет просечно месечни плати воРепубликата во време на извршување на делото.

Квалификувани облици

Како квалификувани облици на основното дело криумчарење се јавуваат:- организирање на банда, група или друго здружение заради вршење на делото;- организирање банда, група или друго здружение за растарање на неоцаринета

стока;- извршување на делото од страна на извршител вооружен со огнено оружје и- извршување на делото со употреба на сила или закана.

Според дејствието на извршување, првите два облици суштествено се разликуваатод вторите два потешки облици пропишани со истиот став.

Со првите два кралификувани облици се опфатени подготвителните дејствија накривичното дело криумчарење, што се состојат во самото созадавање-организирање накриминално здружение заради вршење на кривичното дело. Според обележјата на овиедва облици не се бара да дојде до пренесување на стоки преки царинската линија иизбегнување на царинската контрола. Поводот за закон е да се сузбие подготвувањтона тој облик на криумчарење и за подготвителните дејствија да се подведе подкривична одговорност и казни организаторот на здружението создадено со такванамера и цел. Доколку делото биде извршено, членовите на здружението ќе бидат засамото извршување на делото, а организаторот ќе биде одговорен за самиот факт наорганизирање на здружението со таква цел.

Под група, банда или друго злосторничко здружение или организација сеподразбира најмалку три лица кои се здружиле за вршење на кривични дела, во којброј влегува и организаторот на здружението.15

Организирањето на било кој облик на здружување се презема заради извршувањена делото или заради "растурање на неоцаринети стоки ". Под "растурање нанеоцаринети стоки " се подразбира оттуѓување, размена или друг вид ставање вопромет на стоки за кое е избегнато царинењето, независно дали за стоката треба да сеплати царина. Релевантно е дали извршителот на делото ги пренесол стоките прекуцаринската линија со избегнување на царинската контрола. Сите тие стоки се сметаат

15 Член 122 став 20 од Кривичниот законик

53

за неоцаринети. Најчесто "растурање на неоцаринети стоки " се врши преку илегалниканали, преку различни облици на недозволена трговија, препродавање, дилери и сл.

Другите два облици на кривичното дело криумчарење се прави квалификуваниоблици на кривичното дело затоа што извршителот било да се занимава сопренесување на стоки преку царинската линија избегнувајќи ја цариснката конторлаили да пренесува стоки од поголема или значителна вредност тоа го извршувавооружен со огнено оружје или пак со употреба на сила или закана. Околностите што евооружен, во првиот случај и што е употребена сила или закана во вториот случај, секвалификативни сами за себе, што основното дело го прават потешко, па затоа тие сепропишани како потешки облици на кривичното дело криумчарење.

Под поимот "вооружен со огнено оружје" се подразбира поседување и носење сосебе или држење во превозното или преносното средство со кое сторителот сепревезува при преминувањето на царинската линија, на било какво оружје со кое доаѓадо испалување врз основа на експлозивно полнење или на друг посовршен начин.Според Законот за оружје, за огнено оружје се сметаат сите видови пушки, пиштоли иреволвери, како и сите видови направи кои под притисок на барутни гасови низцевката исфрлаат балистички проектил во облик на единечно зрно или сноп од сачми16.

За постоење на делото доволно е извршителот да биде вооружен. Не се бара тој ида го употреби оружјето.

Поимот "сила" е дефиниран во членот 122 став 18 на Кривичниот законик, подшто покрај сите видови сила, како сила се смета и примената на хипноза и замајнисредства со цел некој да се доведе против своја волја во несвесна состојба или да сеонеспособи за отпор. Имено преку употребата на сила треба да се онеспособи органотна царинската контрола да ја извршува својата функција, а со тоа да се избегнецаринењето на стоките што се пренесуваат преку царинската линија.

Под "закана", треба да се подразбере сериозно предочување на некое зло штоможе да му се нанесе или што ќе со снајде службеното лице со напад. При тоа, не енеопходно заканата да биде и со непосреден напад, туку да постои закана во однос нанеговиот живот или тело или имотот или закана на некои нему блиско лице или вооднос на објектот на царинарницата или во однос на друг јавен објект, доколкуслужбеното лице преземе службено дејствие што се состои во остварување нацариснката контрола и примени мерки на надзор и царинење на стоките.

Облици на помагање на извршување на царинските деликти

Како облици на помагање во извршување на кривичното дело криумчарење епредвидено помагањето, овозможувањето на извршувањето на делото низ различниформи, прикривање на веќе стореното дело и неспречување на делото-кој киминалитете "резервиран" за службените лица.

Кривичниот законик пропишува задолжително одземање на стоките предмет накривичното дело и средствата со кои тие стоки се пренесуваат и растураат. Средствата

16 Член 3 од Законот за оружје

54

за пренесување и растурање се одземаат и кога се во сопственост на трето лице, коезнаело или било должно и можело да знае дека ќе бидат употребени за пренесувањеили растурање при криумчарењето. Средствата ќе бидат секогаш одземени ако сеспецијално конструирани, адаптирани, изменети или прилагодени на било кој начин,со цел за криење на стока при премин преку цариснката линија.

Извршителите на овој криминалитет можат да бидат сите физички и правнилица.

Во однос на субјективната страна (вината) потребна е умисла за извршување накривичното дело. Умислата се состои во тоа што сторителот бил свесен за своето делои го сакал неговото извршување (директна умисла) или кога бил свесен дека порадинеговото сторување или несторување може да настапи штетна последица, но сесогласил со нејзиното настапување (евентуална умисла). Кривичното делокриумчарење може да се изврши и со двата облици на умисла, не може да се изврши однебрежност.

7.2. Царинска измама

Зборот ”измама” потекнува од Латинскиот збор ”fraus”,”fraud” што во предовзначат измама и повреда. Се дефинира како неправедна или криминална проневера, соцел за финансиска или лична придобивка. Се појавува во 14-тиот век. Измаматанајчесто се толкува како пресметана нечесност за стекнување на предност. Таа енајмногу застапена во продажба или купување на стоки, недвожности, личнасопственост, акции и авторски права. Измамата е составена од 5 елементи: прво лажнаизјава околу материјален факт, знаење од другата страна дека изјавата е неточна,намера од првата странка за измама на потенцијалната жртва, нивна меѓусебнаповрзаност и настаната штета на наводната жртва како краен резултат.

Под поимот царинска измама17 се подразбира: тој што со намера самиот илинекој друг да избегне целосно или делумно плаќање на давачки и даноци кои сеплаќаат при увоз или извоз на кој е обврзан со закон, на царинскиот орган му даделажни податоци за стоки и други факти од влијание за пресметката за наплата иливраќање на давачките и даноците, или не исполни обврска според закон што е одвлијание на пресметката на давачките и даноците кои се плаќаат при увоз или извозили на друг начин го доведе во заблуда царинскиот орган, а износот на давачките иданоците кои се плаќаат при увоз или извоз е од поголема вредност, ќе се казни созатвор од шест месеци до три години и со парична казна. Ако износот на давачките иданоците кои се плаќаат при увоз или извоз е од значителна вредност сторителот ќе се

17 Кривичен законик, член 278-а, Служен весник на Р.М. бр. 37/96

55

казни со затвор од една до десет години. Ако износот на давачките и даноците кои сеплаќаат при увоз или извоз е од големи размери, ќе се казни со затвор од една до петгодини и со парична казна. Ако износот на давачкит и даноците е од големи размери,сторителот ќе се казни со затвор најмалку четири години и со парична казна. Обидот заделото е казнив. Ако делото од овој член го стори правно лице, ќе се казни со паричнаказна.

Царинскиот криминалитет изразен низ кривичното дело царинкса измама гисодржи следните дејствија:

- намерно избегнување целосно или делумно плаќање на царинските давачки коисе плаќаат при увоз или извоз;

- намерно давање лажни податоци на царинскиот орган за стоки и други факти одвлијание за пресметка за наплата или враќање на царинските давачки;

- неисполнување на обврски според закон што се од влијание за пресметка нацаринските давачки;

- на било кој начин доведување во заблуда на царинскиот орган на царинскитедавачки од поголема вредност;

- избегнување на плаќање на царински давачки од значителни размери;- избегнување на плаќање на царински давачки од големи размери.

Со кривичното дело царинска измама се санкционираат специфичните дејствија наизмамата во царинското работење кои и без внесување на оваа одредба во Кривичниотзаконик можат да се подведат под "општото" кривично дело измама, но законодавецотсакајќи овој вид на измама посебно да го потенцира и да му даде посебна тежина, гоиздвоил како посебен вид на измама.

Кривичното дело царинска измама се остварува низ повеќе облици наизвршување и тоа:- давање на царинксиот орган лажни податоци за стоки и други факти од влијание

за пресметка за наплата или враќање на давачките и даноците;- неисполнување на обврски според закон што се од влијание за пресметка на

давачките и даноците кои се плаќаат при увоз или извоз;- на било кој начин ќе го доведе во заблуда царинскиот орган, за износ на

давачките и даноците кои се плаќаат при увоз или извоз, кој износ е од поголемавредност.

Со дејствијата на извршувањето на ова кривично дело со измамата можат да сепредизвикаат штети од поголема вредност и големи размери. Под поимот поголемавредност се подразбира имотна корист што одговара на износ од пет просечни месечниплати и големи размери под што се подразбира вредноста што одговара на износ оддвеста и педесет просечни месечни плати, остварени во Републиката во времето наизвршување на делото. Извршителите на овој криминалитет можат да бидат физички иправни лица кои делото ќе го сторат со умисла. Се казнува и обид за делото.

56

7.3. Прикривање на стоки кои се предмет на

криумчарење и царинска измама

Под дејноста прикривање на стоки кои се предмет на криумчарење и царинскаизмама18 се подразбира: Тој што купува, продава, растура, прима подарок, крие, примана чување, користи или прифаќа на чување стоки со поголема вредност по било којаоснова и за кои знае или бил должен да знае дека се предмет на делото од член 278 ичлен 278-а, ќе се казни со парична казна или со затвор до три години. Обидот за делотое казнив. Ако делото од овој член го стори правно лице, ќе се казни со парична казна.

Во криминалитетот на прикривањето на криумчарената стока и царинскатаизмама спаѓаат следните дејствија:

- купување, продавање, растурање, примање, подарок, криење, примање начување, користење или прифаќање на чување на стоки со поголема вредност закои сторителот знаел или бил должен да знае дека се предмет на криумчарењеили царинска измама.19

Карактеристиките на царинските кривични дела се нивното целосно казнувањена обидот, подготвителните дејствија и облигаторно изрекување на мерката одземањена предметите. Извршител на овој криминалитет можат да бидат физички и правнилица кои делото ќе го сторат со умисла.

7.4. Анализа на контролна и истражната дејност на

Царинската управа во период 2001-2013 година

18 Кривичен законик, член 278-б, Служен весник на Р.М. бр. 37/96

19 Проф. Д-р Миладин Крстаноски, Царинско право Охрид 2007

57

За да се согледа ефикасноста во работењето на Царинската управа треба да сеобработат податоците од поголем временски период за поднесените кривични ипрекршочни пријави, запленетата количина на дрога и психотропни супстанции,контролирани превозни средства и др. Во 2001 година Одделението за оперативниработи извршило детален преглед на: 804 товарни моторни возила, 470 автобуси, 1350патнички моторни возила и 55 авиони. Запленати се 73,82 кг дрога и поднесени се 6кривични и 498 прекршочни пријави. Во 2002 година запленати се 60,12 кг дрога иподнесени се 4 кривични и 474 прекршочни пријави. Во 2003 година запленети се 6 кгкокаин, 3,5 кг хероин, 41,89 кг хашиш, 117 кг канабис и 6 синтетички таблети илисевкупно 165,41 кг дрога. Поднесени се 65 кривични и 1738 прекршочни пријави. Во2004 година запленети се 774,6 кг дрога и поднесени се 110 кривични и 1492прекршочни пријави. Во 2005 година извршен е детален преглед на: 1119 товарнимоторни возила, 672 автобуси и 1901 патнично моторно возило. Запленети се 90,2 кгдрога, најголем дел хероин и кокаин и поднесени се 71 кривична и 20 прекршочнипријави. Во 2006 година извршен е детален преглед на: 700 товарни моторни возила,480 автобуси и 1250 патнички моторни возила. Запленети се 233 кг марихуана и 24,4 кгхероин. Поднесени се 79 кривични пријави против 28 правни и 130 физички лица и 997прекршочни пријави. Во 2007 година извршен е детален преглед на: 4391 товарномоторно возило, 633 автобуси и 6378 патнички моторни возила. Запленети се рекордни486,7 кг кокаин, 46,65 кг хероин и 15, 8 кг марихуана. Поднесени се 167 кривичнипријави против 70 правни и 146 физички лица и 754 прекршочни пријави. Во 2008извршен е детален преглед на: 4883 товарни моторни возила, 908 автобуси и 5251патничко моторно возило. Запленети се 37,7 кг хероин, 12 кг морфин, 1,3 кг кокаин и49 гр семе канабис. Поднесени се 164 кривични пријави против 81 правно и 209физички лица и 3643 прекршочни пријави. Во 2009 година извршен е детален прегледна: 4308 товарни моторни возила, 2677 автобуси, 2686 патнички моторни возила и 80возови. Царинската управа открила и учствувала во откривање на повеќе обиди занелегална трговија со наркотици, при што се запленети: 170 кг хероин, 10 000 парчињаекстази и 2400 парчиња ефедрин. Поднесени се 123 кривични пријави против 49правни и 147 физички лица и 1534 прекршочни пријави. Во 2010 година Одделениетоза оперативни работи извршило детален преглед на: 3000 товарни моторни возила,2000 автобуси, 1700 патнички моторни возила, 31 воз и 43 физички лица. Во 4 случаизапленети се: 5,015 кг хероин и 64 екстази. Поднесени се 105 кривични пријави против67 правни и 128 физички лица и 1184 прекршочни пријави. Во 2011 година извршен едетален преглед на: 6314 товарни моторни возила, 2516 автобуси, 11 446 патничкимоторни возила, 1215 контејнери, 35 вагони, 175 поштенски пратки и 2592 личенбагаж. Во 5 случаи запленети се 11,72 кг хероин, 1 кг хашиш и 6 кг марихуана.

Поднесени се 77 кривични пријави против 46 правни и 104 физички лица и 901прекршочна пријава. На граничните премини на Република Македонија во 2012 годинатранзитирале 982 000 товарни моторни возила, при што во Република Македонијавлегле 437 000 товарни моторни возила, а излегле 545 000 товарни моторни возила.Најголем дел од прометот (409 илјади возила или околу 42%) е остварен на граничнитепремини со Грција, на ГП Богородица, по што следат граничните премини со Србија со

58

247 000 товарни моторни возила (ГП Табановце). Значително помалиот промет натоварни моторни возила на граничните премини со Косово, Бугарија и Албанија,покажува за обемот на трговска размена и можностите за негово зголемување.Запленети и привремено одземени се стоки во 430 случаи при физичка контрола напатниците. Откриени се 25 обиди за нелегална трговија со околу 700 кг. наркотичкидроги, психотропни супстанции и прекурзори од кои во 9 акции се откриени 630,5 кг.марихуана, во 12 акции 62,6 кг. хероин, во 2 случаи 1278 таблети метадон, во 3 случаи50 кг. ацетон, 70 гр. псилоцин (магични печурки) и 8 кг хлороводородна киселина.Поднесени се 91 кривична пријава против 31 правно и 111 физички лица и 737прекршочни пријави од кои 674 за сторени царински прекршоци. Во 2013 година награничните премини за патен сообраќај вкупно транзитирале над 870 000 товарнимоторни возила, од кои околу 557 000 полни, а околу 312 000 празни товарни моторнивозила. Најголем промет е остварен на граничните премини со Грција (околу 298 000или околу 34% од вкупниот промет), по што следи Србија (околу 252 000 или околу29%). Најголем промет по поединечни премини е остварен на ГП Табановце со околу29% од вкупниот промет, по кој следи ГП Богородица со околу 26%, ГП Блаце сооколу 14%. Во 38 акции самостојно или со Министерството за внатрешни работизапленети се околу 970 кг. наркотички дроги, психотропни супстанции и прекурзори,од кои во 32 акции откриени се 933,187 кг. марихуана, во 5 случаи откриени се 13,834кг. хероин и во 1 случај откриени се 4 таблети амфетамини. Најголем дел однаркотичните средства се запленети при нивно транзитирање низ Р. Македонија кондржавите членки на ЕУ. Поднесени се 94 кривични пријави против 25 правни и 123физички лица и 995 прекршочни пријави против 243 правни и 752 физички лица.

Таб. 1 Вкупно поднесени кривични и прекршочни пријави од страна на Царинската

управа на Р. Македонија

Број наподнесенипријави

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Кривичнипријави

6 4 65 110 71 79 167 164 123 105 77 91 94

Прекршочнипријави

498 474 1738 1492 20 997 754 3643 1534 1184 901 737 995

Извор – Годишни извештаи (2001-2013) на Царинската управа на Р. Македонија

Табелата и графиконот 1 прикажуваат дека по бројот на поднесени пријавидоминираат прекршочните пријави исито така специфично е што во 2008 година имаменајголем број на прекршочни пријави, дури 3 643 и 164 кривични пријави. Во 2001 и2002 имаме мал, скоро незначителен број на кривични пријави. Само во 2005 година

59

имаме поголем број на кривични од прекршочни пријави поднесени од страна наЦаринската управа на Р. Македонија.

Граф. 1 Вкупно поднесени пријави

6 4 65 110 71 79 167 164 123 105 77 91 94

498 474

1,7381,492

20

997754

3,643

1,534

1,184901

737995

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Кривични пријави Прекршочни пријави

Државниот завод за статистика на Република Македонија ни обезбедуваподетални податоци за кривичните дела: неовластено производство и пуштање вопромет на наркотички дроги, царинска измама, криумчарење и прикривање на стокикои се предмет на криумчарење и царинска измама за период од 2007 до 2013 година.Вкупниот број на познати сторители, колку од нив се жени, обвинети лица и број нанепознати сторители.

Таб.2 Неовластено производство и пуштање во промет на наркотички дроги

Неовластено производство и пуштање вопромет на наркотички дроги

Година Вкупно познатисторители

Жени Обвинети лица Вкупно непознатисторители

2007 345 12 198 92008 312 7 250 52009 375 11 266 32010 517 14 313 52011 480 20 464 62012 430 14 348 7

60

2013 452 18 399 13Извор - Годишни извештаи за сторени кривични дела (2007-2013) од Државниот завод застатистика на Р. Македонија

Со анализа на табелата 2 согледуваме дека најголем број на сторители сезабележани при кривичното дело неовластено производство и пуштање во промет нанаркотички дроги во определениот временски период. Тоа е и разбирливо со огледдека се остварува лесна и брза заработувачка, па голем број на лица се определуваат затаа илегална активност. Во 2010 година имаме најголем број на познати сторители – 517, во2011 и 2013 година 4% од познатите сотрители биле жени, најголем број во 2011. Најголемброј и процент на обвинети лица е остварен во 2011 година со 96% од вкупно сторители.Додека во 2013 имаме најголем број на непознати сторители, дупло повеќе од претходните двегодини.

Таб.3 Царинска измама

Царинска измамаГодина Број на познати

сторителиЖени Обвинети

сторителиБрој на непознати

сторители2007 61 2 12 62008 43 2 25 -2009 37 2 24 -2010 44 10 25 -2011 32 2 32 22012 28 4 24 -2013 19 5 20 -

Извор - Годишни извештаи за сторени кривични дела (2007-2013) од Државниот завод застатистика на Р. Македонија

Од табелата 3 воочуваме дека во 2007 година има најголем број на познати и непознатисторители, а најмал број на обвинети лица. Во 2011 година имаме 100% учинок на познатисторители и обвинети лица, а во 2013 година, поголем број на обвинети лица од познатисторители. Најголема застапеност на женски сторители е карактеристично во 2010 година со ¼од вкупниот број сторители. Непознати сторители има само во 2007 и 2011 година.

Таб. 4 Криумчарење

КриумчарењеГодина Број на познати

сторителиЖени Обвинети

сторителиБрој на непознати

сторители2007 23 2 34 -2008 86 6 35 82009 41 2 1 22010 27 2 26 72011 22 1 24 42012 50 7 19 22013 82 3 25 2

61

Извор - Годишни извештаи за сторени кривични дела (2007-2013) од Државниот завод застатистика на Р. Македонија

Криумчарењето е претставено во табела 4 и најповеќе сторители на ова кривично делосе регистрирани во 2008 година. Во 2011 има поголем број на обвинети лица од познатисторители, додека во 2009 имаме само едно обвинето лице. Драстичен тренд на зголемување насторители се бележи во 2012 и 2013 година

Таб. 5 Прикривање на стоки кои се предмет на криумчарење и царинска измама

Прикривање на стоки кои се предмет на криумчарењеи царинска измама

Година Број на познатисторители

Жени Обвинетисторители

Број на непознатисторители

2007 20 1 7 -2008 16 - 2 -2009 21 - 77 12010 9 - 5 -2011 9 - 5 -2012 4 - 4 -2013 4 - 3 -

Извор - Годишни извештаи за сторени кривични дела (2007-2013) од Државниот завод застатистика на Р. Македонија

При анализа на податоците од табела 5 најголем број на познати сторители имаво 2009 година и поголем број на обвинети лица од вкупно сторители, потоа следизначително намалување на тие бројки во наредните години. Во 2007 е евидентиранасамо една жена сторител на ова кривично дело и во 2009 еден непознат сторител.

Таб. 6 Број на поднесени кривични пријави за царинска измама, криумчарење инелегален промет со наркотици

Вид накривично

дело

2006

бр. напод.крив.

пријави

2007

бр. напод.крив.

пријави

2008

бр. напод.крив.

пријави

2009

бр. напод.крив.

пријави

2010

бр. напод.крив.

пријави

2011

бр. напод.крив.

пријави

2012

бр. напод.крив.

пријави

2013

бр. напод. крив.пријави

Царинскаизмама

19 52 51 42 60 39 65 17

Криумчарење 16 34 38 26 17 13 11 50

Нелегаленпромет сонаркотици

6 3 2 4 8 7 15 27

Извор – Годишни извештаи (2006-2013) на Царинска управа на Република Македонија

62

Во 2013 година најголем е бројот на обидите за криумчарење (50 кривичнипријави) и нелегален промет со наркотици (27 кривични пријави), додека царинскатаизмама е најзастапена во 2012 година со 65 кривични пријави.

Граф. 2 Број на поднесени кривични пријави

Како што гледаме на граф. 2 во скоро сите години најзастапена е царинскатаизмама, само во 2013 е забележан значаен пад на бројот на царински измами воспоредба со претходните години, а особено зголемено е криумчарењето, кое јанадминува по бројот на поднесени кривични пријави. Исто така и прикривањето настоки кои се предмет на криумчарење и царинска измама се зголемува, почнувајќи во2012 година со 15 и 2013 со 27 кривични пријави, додека севкупно во останатитегодини имаме бројка од 30 кривични пријави. Како најслаба година може да се посочи2006, со најмал број на севкупно поднесени кривични пријави.

63

Таб. 7 Запленета количина на дрога од страна на Царинската управа на Р. Македонија

Запленетаколичинана дрога

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Марихуанаво kg

99,1 29,2 180,7 570,7 203,3 408,2 231,2 133,4 700,8 459,8 286,4 784,6 477,8

Хероин воkg

110,9 28,6 66,1 141,7 69,3 151,9 63,3 60,6 213,8 37,1 23,7 55,3 11,7

Кокаин воkg

5,9 0,34 6,5 177,2 11 0,54 486,7 2,3 0,65 2 1,5 0,17 0,15

Екстази вотаблети

45 18.341 9.64 164 2.85 1.32 4.54 449 2.63 459 3.62 206 142

Амфетаминво таблети

/ / / / / / 99 1 96 11.155 10.93 5 63

Метамфета-мин во

/ / / / / / / / 2.26 791 66 3.528 114

64

Извор – Годишни извештаи (2001-2013) на Царинската управа на Р. Македонија

Според Светската здравствена организација, поимот наркотични средства седефинира како било која хемиска супстанца, која што при внесување во човечкиоторганизам го менува природниот тек на функционирање на биолошкото тело и психа иствара зависност. Во табелата 1 е дадена подетална поделба на наркотички средстава иколичините во кои се запленети. Најголема количина на марихуана е откриена во 2012година (784,6 кг), хероин во 2009 година (213,8 кг), кокаин во 2007 година (486,6 кг),екстази во 2002 година (18 341 таблети), амфетамин во 2010 (11 155 таблети) иметамфетамин во 2012 (3 528 таблети).

Граф. 3 Заплената количина на дрога (кокаин, хероин и марихуана)

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

кокаин хероин марихуана

таблети

65

На графиконот 3 претставен е приказ на наркотичните средства: кокаин, хероини марихуана и нивниот сооднос низ анализиранит период. Од него согледуваме декамарихуаната е најзастапена во количините на заплена и особено изразена вопоследниве години, т.е. 2012 со најголем број, 2009, 2004 и 2013.

7.5. Шверц на кокаин во утробата на домашните миленици

Во досегашните царински активности, при вршење на конторла, цариснкитеслужбеници се сретнуваа со индивидуи кои проголтуваат кесички со кокаин зарадишверцување или вметнување во аналниот, вагиналниот отвор. Меѓутоа трговците содрога популарните т.н. "муле" или "голтачи" ги заменаа со животни. Тоа претставувадосега невиден метод, кој функционира на следниот начин. Сопственикот на кучетоодреден временски преиод го изгладнува, давајќи само да пие вода. Потоа неколкучасови пред патувањето го храни со специјални ќесички исполнети со наркотичкисредства, премачкани со соодветен средство за подмачкување да може полесно да гиконзумира. По преминувањето на граничниот премин, домашниот миленик добивалаксатив и ги исфрла кесичките од својот систем.

Овој крајно безобзирен чин спрема животните е пренесен како предупредувањеод страснките царински служби преку меѓусебна комуникација и соработка ипретставува популарен тренд кој се употребува насекаде во светот, а особено горазвиле Албанците и Турците. При овој процес не се употребуваат само кучиња, туку исвињи, крави и други врсти животни. Доколку животното има проблеми соисфрлањето на дрогата, тие ја жртвуваат (убиваат), потоа расекуваат и вадат дрогата.

66

Многу често се случува откако животното ќе ги исфрли кесичките да угине, поради тоашто се уништуваат внатрешните органи.

Втората метода за шверц со помош на животни е со засекување на кожата оддолната страна на стомакот, која после вметнување на кесичките се зашива или лепи соспецијален лепак. Исто така има случаи кога преку аналниот отвор на животните севнесува дрогата и се исфрла за еден час. Течниот кокаин е полесен за шверц и еосмислен од стана на Колумбијците и Аргентинците. Дрогата која ја проголтува кучетое спакована во посебни капсули или кесички за транспорт кои не ја нарушуваатстомачната киселина и не го уништуваат желудникот и може да се пренесе од 1 до 3 kgдрога.

7.6. Контрола на домашни миленици од страна на

царинскиот орган

Заради забрзување и олеснување на царинската постапка во патничкиот промет,проверката на документацијата и идентитетот ги врши царинскиот службеник вотранзитната постапка (најмногу до 5 единки), кои не се наменети за трговија и кога сепридружувани од сопственикот или одговорното лице. Имено во транзитната постапка,контролата на овој вид стока ја вршат царинските органи на граничните премини кадесе врши патнички промет, што значи пренесување на одредена надлежност одУправата за ветеринарство на Цариснката управа.

Идентификацијата на домашните миленици се врши со:

- соодветни документи (пасош и вереринарно-здравствен сертификат);- јасно читлива тетоважа или некое друго трајно средство заидентификација;

67

- електронски систем за идентификација.

Сите патници кои транзитираат низ Р. Македонија, а притоа носат со себедомашни миленици, мораат за истите да поседуваат соодветно ветеринарно-здравственсертификат и пасош, во кои се наведени сите податоци за идентификација надомашниот миленик, како и податоците за соодветна имунизација на истиот.Домашните миленици од видовите без'рбетници (освен пчели и артроподи), украснитропски риби, амфибии, влекачи, сите видови птици (освен живина) и цицачи одвидовите: глодари и домашни зајци, при транзит треба да бидат придружени советеринарно-здравствен сертификат. Кога при проверка од страна на царински орган ќесе открие дека тие не ги исполнуваат условите пропишани во правилникот, царинскиотслужбеник е должен да го извести официјалниот ветеринар. Согласно законскитепрописи за ветеринарно здравство, ветеринарниот инспектор ќе донесе соодветнорешение за враќање на домашниот миленик или изолирање под ветеринарна контрола,на сметка на сопственикот или лицето одговорно за него или решение за успивање надомашниот миленик без финансиски надомест, ако не може да се постапи споредпретходно наведеното. Ако за домашниот миленик не е дозволен транзит натериторијта на Р. Македонија, тие ќе се згрижуваат под контрола на Управата заветеринарство до моментот на спроведување на другите мерки. Заради правилно иефикасно спроведување на контролата и идентификацијата на домашните миленици вопатницкиот промет, Царинската управа интензивно соработува со Управата заветеринарство во делот на дефинирање на упатството за постапување на царинскитеслужбеници, дефинирање на разменета на податоци помеѓу овие две институции, какои организирање на соодветни обуки за сите гранични царински испостави каде се вршипатнички промет и пренесување на основните познавања во делот на идентификација иконтрола на документацијата.

7.7. Функционалноста на системот за видеомониторинг и

препознавање на регистарските таблички

Безбедноста на една земја е еден од најважните приоритети кои државата морада ги превземе за нејзино нормално функционирање. Безбедноста вклучува многусегменти. Еден од нив е контролирањето на граничните премини, цариници кои вршатконтрола на патници и стока кои влегуваат и излегуваат од државата, истовременопретставува почетен фронт во борбата со разни криминални дејствија. Со цел полесноконтролирање на состојбата на граничните премини и терминали поставен е систем завидео надзор. За да се има успешен систем за видео надзор потребно е да се препознаатризиците и местоположбата каде тие се јавуваат. Системот за видео надзор се состоиод два подсистеми и тоа: ANPR систем , кој е задолжен за препознавање на табличките

68

на автомобилите и систем со кој се врши целосно набљудување на просторот околуграничните премини и терминалите.

ANPR системот употребува аналогни (црно-бели) камери кои служат запрепознавање на табличките на автомобилите. Аналогниот сигнал од камерата прекукоаксијален кабел со помош на енкодери ги конвертира аналогните сигнали водигитални кои потоа се испраќаат преку IP базирана мрежа. Со тоа секоја камера имасопствена IP адреса на која може да се пристапи. Препознаените таблички се ставаатво одредена листа, односно архива локално каде истите ги праќаат до централна базасо помош на Message Router со кој ќе може да се врши прегледување на сликите. Когаоперативец постави број на табличка која е под сомнение (црна листа), камерата гопрепознава бројот во моментот кога возилото се наоѓа на граничниот премин иактивира алармна сигнализација.

На секој граничен премин е поставен видео надзор, за подобро визуелнонабљудување и контрола на целокупната работа која се одвива 24 часа на ден. Сеобезбедуваат материјални и видео докази, доколку дојде до некое противзаконскодејствие или однесување. Исто така допринесува и за безбедноста на граничниотпремин и оние кои работат во просториите.

8. Трговија со луѓе

Трговијата со луѓе се оценува како една од најсериозните повреди начовековите права, дигнитетот и интегритетот на луѓето. Ширум светот тргувањето солуѓе всушност претставува модерна форма на старата трговија со робови. Жртвите сеприсилени на работа, најчесто во сексуалната индустрија, но и во земјоделството, вопрехранбената индустрија, текстилната и во други сектори. Согледувајќи ги огромнитенегативни импликации од овој вид криминал врз човековиот живот, меѓународнатазаедница со цел да му се спротивстави се организира преку усвојување бројниконвенции, стратегии, договори и преземање други активности. Феноменот намодерното ропство е комплексно прашање кое ја наметнува потребата да бидетретирано во контекст на сузбивањето на организираниот криминал, но и за превенцијаи казнување-поради повредата на човековите права. При тоа, од особена важност есекоја активност за превенција на трговијата со луѓе да биде координирана

69

мултидисциплинарно, со вклучување на повеќе надлежни органи, меѓународнитеорганизации и невладиниот сектор. Во услови на глобална миграција неопходно е намеѓународен план да се усвои пакет на политички мерки кои треба да дадат резултативо сузбивањето на ова зло. Притоа, се посочува дека не е доволно сузбивањето натрговијата со луѓе да се изврши само во развиениот запад, каде вообичаено се упатуватжртвите на трговијата, туку дека се потребни ефикасни конфронтирачки мерки противусловите кои придонесуват за појава на овој проблем во земјите од каде штопотекнуваат жртвите, како што се: намалување на сиромаштијата, развивање проектиза создавање работни места и соодветно образование и обука, медицинска и социјалназаштита и зајакнување на демократските институции и владеење на правото-какопредуслови што се суштински и кои стојат зад трговијата со луѓе. Оттука, неопходно еусвојување на повеќе холистички стратегии по однос на поширокиот аспект наглобалната миграција. Меѓународните организации, особено Советот на Европа иОБСЕ, обелоденија дека се детерминирани да работат заедно кон остварувањето назаедничката цел-нулта толеранција против трговијата со луѓе-загрижени од состојбитеи од фактот што криминалците во Европа, и во 21 век, ги продават луѓето спротивно нанивната воља и ги третират како и секој друг производ.

Субјектите кои се борат против овој криминал посочуваат дека е тешко да седаде точната бројка на луѓе кои се предмет на трговија. Полицијата, невладиниотсекторот и меѓународните организации се сложни дека не постои прецизна статистиказа ова и дека пазарот со робови егзистира и во денешно време. Она што, споредекспертите за човекови права е надвор од секоја логика е што општеството ја толерираоваа модерна форма на ропство, иако трговијата со луѓе е дефинирана како кривичнодело. Трговијата со луѓе или модерните трговци со робови, оперираат прекуорганизирани мрежи за врбување луѓе применувајќи груби практики и искористувањена ранливите групи или на поединци, најчесто жени и деца, преку експлоатација,насилство, закана, присилба.

8.1. Домашна регулатива

Во јули, 2007 година, Република Македонија ја ратификува Конвенцијата наООН против транснационалниот организиран криминал со Протоколот. Кривичниотзаконик на РМ во повеќе членови го регилира прашањето за трговија со луѓе. Така, вочлен 418 за кривичното дело - засновање ропски однос и превоз на лица во ропскиоднос е предвидена казна затвор. Кривичното дело-трговија со луѓе е регулирано вочлен 418-а, во кој е наведено дека “тој што со сила, со сериозна закана доведува возаблуда или други форми на присилба, грабнување, измама, со злоупотреба на својатаположба или состојбата на бременост, немоќ или физичка или ментална неспособност

70

на друг, или со давање или примање пари или друга корист заради добивањесогласност на лице кое има контрола на друго лице или на друг начин врбува,превезува, пренесува, купува, продава, засолнува или прифаќа лица зарадиексплоатација по пат на проституција или други форми на сексуална експлоатација,порнографија, принудна работа или слугување, ропство, присилни бракови, присилнафертилизација, незаконито посвојување или нему сличен однос или недопуштенопресадување делови од човековото тело, ќе се казни со казна затвор од најмалкучетири години”. Со казна затвор од шест месеци до пет години ќе се казни тој штокористи или на друг му овозможува користење сексуални услуги или друг видексплоатација од лице за кое знаел или бил должен да знае дека е жртва на трговија солуѓе. Доколку пак ова кривично дело го стори службено лице во вршењето на службатаќе се казни со затвор од најмалку осум години. Во член 418-б е предвидено кривичнодело криумчарење со мигранти за кое е предвидена казна затвор и до девет години, акоделото го стори службено лице во вршењето на службата. Кривичното делоОрганизирање група и поттикнување на извршување на делата трговија со луѓе,трговија со малолетно лице и криумчарење на мигранти е предвидено во член 418-в иза него е предвидена казна затвор и до десет години.

За кривичното дело Трговија со малолетно дете под што се дефинираврбување, превезување, пренесување, купување, засолнување или прифаќањемалолетно лице заради експлоатација по пат на проституција или други форми насексуална експлоатација, порнографија, принудна работа или слугување, ропство,присилни бракови, присилна фертилизација, незаконито посвојување или сличен односили недопуштено пресадување делови од човечко тело (член 418-г) е предвидена казназатвор од најмалку десет години. Од суштинско значење при превенцијата ипроцесуирањето на случаите на трговија со луѓе е да се стави посебен акцент наповрзаноста на лицата вклучени во овој криминален синџир со корупцијата, која покрајзлоупотребата на службената должност опфаќа и директна инволвираност наслужбените лица од надлежните органи, особено поради високиот степен на корупцијаво земјата. Трговијата со луѓе е сериозен социјален проблем, бидејќи најдрастични гизагрозува основните човекови права – право на живот, слободен избор и слободнодвижење. Оваа појава стои на спротивната страна во однос на почитување начовечките права и слободи. Поради се повеќе изразената глобализација на различнинивоа и трговијата со луѓе се вклучува како заеднички проблем, за земјите вополитичка и економска транзиција и економски напредни и развиени земји. Првитенајчесто имаат искуство со војни , немири и протести и се јавуваат како земји напотекло, а другите како целна дестинација (кога е во прашање трговијата со луѓе).

Иако денес повеќето земји тврдат дека на нивната територија човековите праваи слободи потполно се остваруваат, феноменот на модерно ропство не е изгубен дурини во 21-виот век. Милиони жени и деца, но и мажи, се приморани на проституција,служење по куќи, работа на плантажи и други видови на принуда. Со луѓе се тргува вовнатрешноста на границите на една земја (интерна) и надворешно (транснационално),па сите држави се соочуваат со овој проблем. Трговијата со луѓе е одна од тритенајпрофитабилни криминални дејности, после трговијата со дрога и оружје.Милијардите долари стекнати со незаконските дејности, служат за понатамошно

71

финансирање на организираниот криминал, тероризмот и корупција. Само активната иконстатна борба на подолг временски период може да донесе очекувани резултати занамалување и сузбивање на оваа негативна опшествена појава. Во нашето националнозаконодавство, под кривичното дело засновање ропски однос и превоз на лица воропски однос се подразбира, тој што повредувајќи га правилата на меѓународнотоправо, ќе стави друг во ропски или нему сличен однос или го држи во таков однос, гокупи, го продаде, му го предаде на друго лице или посредува во купувањето,продажбата или предавањето на вакво лице или поттикнува друг да му ја продадесвојата слобода или слободата на лицето кое го издржува или кое се грижи за него, ќесе казни со затвор од една до десет години.

Кривичното дело трговија со луѓе подразбира: тој што со сила, сериозна заканадоведува во заблуди или други форми на присилба, грабнување, измама, созлоупотреба на својата положба или состојбата на бременост, немоќ или физичка илиментална неспособност на друг, или со давање или примање пари или друга користзаради добивање согласност на лице кое има контрола на друго лице или на друг начинврбува, превезува, пренесува, купува, продава, засолнува или прифаќа лица зарадиексплоатација по пат на проституција или други форми на сексуална експлоатација,порнографија, принудна работа или слугување, ропство, присилни бракови, присилнафертилизација, незаконито посвојување или нему сличен однос или недопуштенопресадување делови од човековото тело, ќе се казни со казна затвор најмалку четиригодини. Тој што ќе одземе или уништи лична карта, пасош или друга туѓаидентификациона исправа заради вршење на делото ќе се казни со затвор од најмалкучетири години. Недвижностите искористени и превозните средства употребени заизвршување на делото, се одземаат. Една од темите која е доста актуелна и за жалмногу распространета во нашата држава е трговијата со луѓе. Таа како модерен обликна ропство е во центарот на вниманието и на меѓународната заедница. За тоа говоратзначителен број конвенции, протоколи и други документи сè со цел за поефикаснаборба против оваа појава. Денес во сите држави во светот, заедно со тероризмот,бобрата против трговијата со луѓе е на прво место. Бројот на официјалните жртви одтрговијата со луѓе во светот годишно се движи меѓу 500 000 и 2 000 000, а фактичкибројот е поголем. Во Југоисточна Европа каде што спаѓа и Македонија, бројот нажртвите постојано е во пораст последните 10 години. Република Мекедонија порадисвојата географска положба како мост помеѓу Азија и Европа е во средиштето и еидентификувана како земја на транзит и главна дестинација. Стратегијата запревенцијата и сузбивање на трговијата со луѓе е во спроведувањето на законите имеѓународните договори, нужно бара примена на посебни истражни мерки, заштита насведоците и жртвите и изнаоѓање соработници на правдата. Клучна е соработката воразмена на информации на национално, регионално, европско и светско ниво, градењена глобална стратегија, развивање конкретни механизми за ефикасна борба против овазло. Трговијата со луѓе во суштина е едноставно кривично дело, кое е многу тешко дасе докаже во практиката. Имено суштината на делото се состои од 3 фази:

1 фаза: Врбување или регрутурање на жртвата во земјата од каде доаѓа, коепретежно се остварува по пат на измама;

72

2 фаза: Транспортирање на жртвите од домашната земја до определенатадестинација, кое е најчесто добро организирано;

3 фаза: Третата фаза се состои во експлоатација, односно искористување нажртвата во земјата каде што пристигнала.

На 1 јануари 2006 година стапи во сила и законот за заштита на сведоци чијацел е да придонесе кон полесно справување со овој проблем и полесно докажување воистражната постапка. Заштитата на лицата може да се врши преку вклучување вопрограмата за заштита на сведоци по барање на јавниот обвинител, истражен судијаили претседателот на советот.

"Сведок" е било кое физичко лице кое било во сосотојба со своите сетила даопази некоја појава или дејствување и е во состојба да го искаже кој во процесно-правна смисла претставува факт врз основа кој судот или друг надлежен државен органрешава конкретно правно дело, сослушувањето на сведокот е доказно средство.

"Сведок" е секое лице кое согласно со Законот за кривичната постапка имасвојство на сведок и поседува информации за извршувањето на кривичното дело,неговиот сторител и други важни околности, односно податоци и информации одзначење за кривичната постапка кои се неопходни и решавачки за докажувањетона кривичното дело со чие изнесување животот, здравјето, слободата, физичкиотинтегритет или имотот од поголем обем на сведокот се изложуваат на опасност;

"Жртва која се јавува во својство на сведок" е секое лице на кое со кривичнодело му е повредено или загрозено некое негово лично или имотно право, коепоседува информацни од значење за кривичната постапка со чие давање неговиотживот, здравје, слобода, физички интегритет или имот од поголем обем би му билеизложени на опасност и кое се согласило со давање исказ во својство на сведок вокривичната постапка да соработува со правосудните органи;

Потенцијални жртви се најчесто жени и девојки на возраст од 19 до 30години, но се поголем е и бројот на помлади лица. Потенцијалните жртви најчесто серегрутираат од мали рурални средини или средно големи градови, од сиромашнирегиони, најголем број се невработени и сиромашни лица, најчесто се работи за лицасо ниски едукативни способности и многу ретко зборуваат странски јазици, но ова не еправило, бидејќи жртви може да бидат и лица кои се добро едуцирани и со високообразование.

8.1.1. Криумчарење на мигранти

73

За миграцијата на луѓето од еден крај во друг може да се зборува уште одвремето на појавата на самото човештво. Пред се миграциите биле условени одекономски причини (можност за поголема заработка, егзистенцијална причини),идеолошки, политички (војна, репресија, тоталитарни режими) и слично. Денесимиграционите движења се последица од процесот на глобализација и развој насветската економија и демографските движења во развиените земји. Западниот свет сесоочува со еден специфичен проблем, а тоа е проблемот на наталитетот. Стапката надемографски прираст во овие земји станува сè пониска и населението станува сèпостаро, со што се наметнува со недостаток на работна сила. Во западноевропскитедржави карактеристична е повисока стапка на миграција од емиграција, па на тој начинсе создава движење на работната сила од помалку развиените држави кон развиенитеод исток на запад и од југ кон север. Како еден од главните државно-политичкиелементи кои се одлика за добро функционирачка и современа демократска држава еефективното и квалитетно управување со миграциите. Заштита на државата однелегални миграции и криумчарењето мигранти, може да биде опасно по нејзинатабезбедност и тоа гледано од повеќе аспекти: загрозување на општата безбедност водржавата, повреда на човековите права и слободи на граѓаните, пренесување на разниболести, поткопување на економијата со прилив на евтина работна сила, тероризам имногу други. Емиграцијата го означува бројот на домашни државјани кои заминуваатво странство, додека имиграцијата е бројот на странци кои доаѓаат во државата. Оттукаповеќе од јасна е потребата за заштита од овој вид транснационален организиранкриминал. Под кривичното дело криумчарење на мигранти во нашето националнозаконодавство се подразбира: тој што со сила или со сериозна закана дека ќе нападневрз животот или телото, со грабнување, измама, од користољубие, со злоупотреба насвојата службена положба или со искористување на немоќта на друг илегалнопренесува мигранти преку државната граница, како и тој што прави, набавува илипоседува лажна патна исправи со таква цел, ќе се казни со затвор најмалку четиригодини. Ако при вршењето на делата е загрозен животот или здравјето на мигрант, илисо мигрантот се постапува особено понижувачки или сурово, или се спречува тој да гикористи правата што му припаѓаат според меѓународното право, сторителот ќе секазни со затвор најмалку осум години. Ако делото е сторено со малолетно лице,предвидена е построга казна и сторителот ќе се казни со затвор најмалку осум години.Исто така доколку делото го стори службено лице во вршењето на службата, ќе секазни со затвор најмалку десет години. Предметите и превозните средства употребениза извршување на делото се одземаат.

Поимот ”нелегална миграција” опфаќа движење кое се извршува надвор одрегулативните форми, како од земјите од кои се доаѓа, земјите на транзит идестинационите земји кон кои се упатува самиот мигрант.

Поимот ”нелегален мигрант” се однесува на секое лице кое, како последица нанелегален влез или истеченост на неговата виза, нема законски статус за премин илипрестој во земјата домаќин.

Она што во овој контекст е многу битно да се напомене е постоењето насуштинска разлика помеѓу трговијата со луѓе и криумчарењето на мигранти, иако

74

многу често овие два тремини се користат како синоними. Од постојните дефинициипроизлегува дека криумчарењето на мигранти претставува чин на помагање вопроцесот на нелегален премин на границата и илегален влез. Додека трговијата со луѓекако главен елемент ја содржи експлоатацијата на жртвите и нема за цел заработка напаричен надоместок од пренесувањето на индивидуата, туку константна и принудноискористување во било која форма.

8.1.2. Трговија со малолетно лице

Неспорно, трговијата со деца претставува најсериозен криминал кој оставанесогледиви трауми врз нивниот натамошен психички развој, па оттука бара инајголемо влимание и конкретни мерки за нивна превенција. Трговијата со деца, поприрода, се врши тајно и понекогаш е невозможно да се перцепираат причините ододнесувањето на децата. Експертите укажуваат дека децата не можат да бидат восостојба да го дефинираат она што им се случува, па многу често се чувствуватвиновни поради тоа што биле злоупотребени. Тие се исплашени да зборуват и тоа еглавната причина зошто треба да се перцепира нивниот страв, стрес и нивнитепотреби. Децата се жртви на различни форми на сексуална злоупотреба или наприсилна работа и слугување, или се предмет на трговија со органи. Трговијата со децапретставува голема повреда на човековите права, вклучувајќи лишување од слобода,нелегални работни услови и разни форми на психичка, психолошка или сексуалназлоупотреба. Трговијата со деца е поврзана со многу проблеми. Не се ретки случаитекога овие деца, кога ќе бидат депортирани во земјите од кои потекнуват, да не бидатидентификувани како жртви. Друг проблем е што надлежните органи обично не се восостојба да ги дефинират точните години на жртвата, што во одделни случаи секомплицира, бидејќи возраста е прашање на перцепција која е различна во различникултури. Основното барање до земјите, кое произлегува како обврска од бројнитемеѓународни документи, е дека децата-жртви треба да се третират на начин кој е вонивен најдобар интерес. Во овој контекст експертите од оваа област, како слабост инедоволна загриженост на властите за заштита и рехабилитација на децата-жртви натрговија, го посочуват отсуството на посебни заштитни домови за децата кои би билеодвоени од возрасните, необезбедувањето посебни места за престој и режими зарепатријација на децата или дури и за постоење на судски системи кои не се наклонетикон децата-жртви кои учествувале во криминални активности.

Генерално мислење што преовладува во јавноста е дека детето е најдоброзаштитено во семејството. Ова не е секогаш точно. Семејствата многу често и самитесе извор на проблемот на детето, наспроти добрите намери, бидејќи во најголем број

75

случаи тие се сиромашни или не се свесни што се случува со него. Ова е друга причиназошто заштитата на правата на децата треба да биде гарантирана со меѓународнистандарди. Меѓународнта заедница е согласна со одредени стандарди за заштита надецата кои се рефлектирани низ многубројни меѓународни документи. Magna Carta заправата на децата на национално, но и на меѓународно ниво е Конвенцијата на ООН заправата на децата која е ратификувана од 192 земји. Обврските на земјите, согласно сопостоечките меѓународни конвенции, адекватно ги посочуват потребите за преземањеспецијални мерки за заштита, земајќи ги предвид најдобрите интереси иблагосостојбата на децата. Нема дилема дека трговијата со луѓе не е апстрактенпроблем. Тоа може да се третира како криминален проблем, како економски,имиграционен или како здравствен проблем. Но, зад секој од овие проблеми постоихумана димензија, а трговијата со луѓе се третира како повреда на хуманоста. Оттука,третманот на овој проблем е првенствено од хуманитарна природа. Трговијата со луѓее ужасен криминал и сериозна повреда на човековите права и претставува закана засигурноста и стабилноста во нејзината област на делување.

Под поимот трговија со малолетно лице20 се подразбира: тој што врбува,превезува, пренесува, купува, продава, засолнува или прифаќа малолетно лице зарадиексплоатација по пат на проститутција или други форми на сексуална експлоатација,порнографија, принудна работа или слугување, ропство, присилни бракови, присилнафертилизација, незаконито посвојување или нему сличен однос или недопуштенопресадување делови од човеково тело, ќе се казни со затвор најмалку осум години.Тој што делото ќе го стори со сила, сериозна закана, со доведување во заблуда илидруга форма на присилба, грабнување, измама, со злоупотреба на својата положба илисостојба на бременост, немоќ или физичка или ментална неспособност на друг, или содавање или примање пари или друга корист заради добивање согласност на лице коеима контрола на друго лице, ќе се казни со затвор најмалку десет години. Тој штокористи или овозможува на друг користење на сексуални услуги или друг видексплоатација од малолетно лице за кое знаел или бил должен да знае дека е жртва натрговија со луѓе, ќе се казни со затвор најмалку осум години. Тој што ќе одземе илиуништи лична карта, пасош или друга туѓа идентификациона исправа заради вршењена делото , ќе се казни со затвор најмалку четири години. Ако делото го сторислужбено лице во вршењето на службата, ќе се казни со затвор најмалкудесет години. Недвижностите искористени и предметите и превозните средстваупотребени за извршување на делото се одземаат.

8.2. Анализа на податоци за трговија со луѓе и

криумчарење мигранти20 Кривичен законик, член 418-г, Служен весник на Р.М. бр. 37/96

76

Доколку сакаме да дознаеме колку е заинтересирана нашата држава ворешавање на овој интернационален проблем , треба да ги анализираме податоците одподолг временски период за да увидеме кои се резултатите. Почетните чекори нашатадржава ги превзема во 2002 година со инкримининирање на трговијата со луѓе икриумчарењето мигранти во 2004 година, преку дополнување и измени на Кривичниотзаконик. Преземање на значајни плански мерки за откривање на овој вид дела шторезултира со застапеност во вкупниот број.

77

Таб. 8

Регистрирани кривични дела и пријавени сторители за кривичните дела трговија со луѓе, криумчарење мигранти, организирањена група заради вршење на делата и трговија со малолетно лице.

Година 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Трговија со луѓе член418-а

/ / 18 33 42 78 19 42 12 40 3 4 3 4 1 4 1 1 / / 2 6 3 6 / /

Криумчарењемигранти член 418-б

/ / / / / / 21 28 35 61 23 54 32 64 36 96 26 53 27 58 27 44 39 70 52 98

Организирање нагрупа заради вршењена делата член 418-в

/ / / / / / 3 4 2 23 3 21 6 27 11 64 5 17 6 31 4 12 / / 5 22

Трговија со малолетнолице член 418-г

/ / / / / / / / / / / / / / 9 21 7 15 3 10 5 28 1 1 1 1

Извор – Статистички податоци за организираниот криминал во Р. Македонија

78

Во текот на 2008 година, значајни резултати се постигнати во откривањето накриминалот поврзан со криумчарење мигранти и трговија со деца, криминал што еприсутен и доста актуелен како во регионални, така и во светски рамки. Како резултатна севкупно преземените мерки и активности за сузбивање на појавата на криумачрењемигранти, во текот на оваа година е регистрирано зголемување на бројот на откриеникривични дела за над 21% и бројот на сторители за околу 75% во споредба со истиотпериод минатата година, односно се поднесени вкупно 31 кривична пријава, во кои седокументирани вкупно 47 кривични дела, извршени од 160 сторители (во 2007 годинабиле откриени 38 дела и 91 сторител). Од нив, 36 се кривични дела „криумчарењемигранти”, извршени од 96 сторители и 11 се кривични дела „организирање група заизвршување на делата трговија со луѓе и криумчарење мигранти”, извршени од 64сторители. Во рамките на овие откриени случаи, утврдено е дека сторителите гоорганизирале криумчарењето, транспортот и сместувањето на 173 илегални мигранти(кинески, албански итн.), внесувани во државава најчесто преку Р. Србија (реонот наКуманово) и Р. Албанија (охридско-струшкиот регион или преку Охридското Езеро),со крајна дестинација кон Р. Грција или други европски земји (Италија, Германија,Швајцарија, Шведска, Франција и сл.), како и во обезбедување и изготвување нафалсификувани патни исправи и визи за над 50 лица за некои од горенаведенитеевропски земји. Сумите кои се исплаќани од мигрантите се движат од 20 – 50 евра затранспортот и од 600 евра до 1.500 евра за самото криумчарење или обезбедувањефалсификувани патни документи.

Што се однесува на мигрантите, според националната припадност, во најголемброј – 68 се кинески државјани, 61 се албански, 12 се македонски, 9 се индиски, 7 се одКосово-Србија, 6 се авганистански, 5 српски, 2 се државјани на Бангладеш и по еденбугарски, турски, и колумбиски државјанин. Според возраста, 27 од нив се на возрастпод 20 години, при што 10 се малолетни, 24 се на возраст од 20 до 30 години, аостанатите се на возраст над 31 година. Според половата структура на мигрантите,повеќето се од машки пол - 150, додека 23 се од женски пол. Основната мотивираностна мигрантите е од економска природа, односно потрага по подобра материјалнаегзистенција, а истие се решаваат илегално да мигрираат поради неможноста легалнода обезбедат патни исправи или визи, согласно актуелниот визен режим. Спореднационалната структура на 159-те сторители во најголем број – 147 се македонскидржавјани, 4 се албански, по 3 се турски и српски државјани и 2 се грчки државјани.Според евиденциите, старосната граница на лицата-сторители се движи од 18 до 65години, при што најголем број се на возраст од 26 до 35 години-87 сторители и од 36до 46 години-27, потоа на возраст од 19-25 години се 23 сторители, од 46 до 65 годинисе 12 сторители и на возраст од 18 години се 4 сторители, додека за 6 сторители(турски, македонски и српски државјани), кои се со делумно познат идентитет, не можеда се одреди возраста. Според половата припадност, 156 од сторители се машки, а 3 сеод женски пол. Основниот мотив на сторителите е стекнување материјална корист, којаво зависност од реализираните криумчарења, може да достигне и значително високизнос. Во откриените случаи, 26 сторители (13 лица) се јавуваат како организатори накриумчарењето, а останатите се вклучени во транспортот и сместувањето намигрантите.

79

Според подрачјето на делување, во Р. Македонија, најчесто се користат рутитеКуманово-Скопје-Гевгелија или Дојран и Охрид-Струга-Ресен-Битола конмакедонско–грчката граница, при што и најголем број од случаите се откриени на овиеподрачја (Скопје 5 случаи, Гевгелија 4, Дојран и Битола 3, Валандово, Демир Капија,Куманово, Струга и Тетово 2, и по 1 на подрачје на Охрид, Ресен, Дебар, Гостивар,Прилеп и Струмица). Според начинот на делување во извршување на кривичните делаопфатени во 30-те поднесени кривични пријави, во најголем број случаи – 15,сторителите делувале самостојно (5 од Скопје, 3 од Гевгелија, а останатие одКуманово, Тетово, Струга, Штип, Струмица и 3 странски државјани), кои во својствона превозници, со свои возила или такси-возила (5 случаи), превезле вкупно 49мигранти (26 албански, 6 авганистански, 5 кинески, 4 српски, 3 македонски и индискии по еден бугарски и косовски државјани), кои за превозот платиле од 4.000 до 8.000денари. Во 9 од случаите, пријавените лица во договор по двајца (од Тетово и Струга-по двајца, двајца албански и по еден од Велес, Прилеп, Гостивар и Охрид), со возилапревезувале 38 мигранти кон македонско-грчката граница, највеќе албански–20,македонски-8, косовски-7, 2 од Бангладеш и 1 колумбиска државјанка, за што примилепарични средства од 800 до 14.000 денари. Откриените сторители, во еден случајделувале во група од 4 лица (тројца од Велес и еден од Скопје) и криумчарелемакедонски мигрант кој со фалсификуван пасош, за сума 2.500 евра, требало да заминеза Минхен-Германија, а откриени се и две добро организирани групи составени од 16 и7 лица, кои биле вклучени во процес на криумчарење на 14 кинески и еден албанскимигрант и во подготвување на фалсификувана документација за други 50 лица. Истотака, за обележување е дека во 5 од вкупниот број случаи, кај сторителите сепронајдени фалсификувани патни исправи и визи за престој (турски, швајцарски,белгиски и српски), како и фалсификувана документација за изготвување на патнидокументи за над 50 лица, при што во еден од случаите сторителите ги наоѓалеклиентите преку оглас во дневни весници, а за услугата наплаќале од 1.200 до 1.500евра. Во поголема регионална акција со Р.Србија, откриена е организирана група од 20сторители (17 македонски, двајца албански и еден грчки државјанин), кои прекуорганизирана мрежа (главниот организатор на криумчарењето е грчки државјанин),прокриумчареле 64 мигранти, во кои покрај 14 албански, беа откриени 44 кинески и 6индиски мигранти кои од источните земји авионски ја поминувале релацијата Пекинг-Москва-Белград, а потоа преку илегални премини во кумановскиот регион влегувалево Р. Македонија и заминувале кон Р. Грција, исто така на илегални премини. Од Р.Грција, со фалсификувани документи требало да заминат во некоја од европскитеземји: Франција, Италија, Швајцарија, а за да бидат прокриумчарени до планиранатадестинација, мигрантите самото криумчарење, прифаќање и сместување го плаќале од600-1.000 евра, а само за транспортот низ државата од 20 до 50 евра.

Покрај ова, особено значајно во делувањето и активностите што се презени заоткривање и спречување на трговијата со луѓе, а особено трговијата со деца, вид накриминал кој исто така е доста актуелен во светски рамки. Овој вид криминал еинкриминиран во Кривичниот закон на Р. Македонија со извршените измени вопочетокот на 2008 година, во текот на 2008 година се откриени 10 кривични дела и 25сторители, од кои девет се кривични дела „трговија со малолетно лице”, извршени

80

од 21 сторител и едно кривично дело „трговија со луѓе”, извршено од 4 сторители.Откриените случаи во оваа област, споредбено со 2007 година (откриени 3 дела и 4сторители) бележат тренд на тројно зголемување. Во врска со овие случаи сеподнесени 7 кривични пријави и 2 посебни извештаи. Според националната структура,21 од сторители се македонски државјани, најмногу од подрачјето на Тетово -10сторители, Скопје – пет сторители, Битола и Прилеп - по двајца и по еден од Гевгелија,Струмица и Велес, тројца се српски и еден е хрватски државјанин. Според половатаприпадност, 20 се мажи, а пет се жени. Најголем број од нив се на возраст од 31 до 38години – 10 сторители, осум се на возраст од 19 до 27 години, пет се на возраст од 42-49 години и по еден е на возраст од 18 и 60 години.

Сопствениците на угостителски објекти се извршители на седум од откриенитекривични дела (на подрачје на Тетово-шест и Гевгелија-еден), кои заедно совработените во угостителските објекти и нивните пријателки, вршеле трудова илисексуална експлоатација на 8 малолетнички на возраст од 14 до 17 години. Овие жртви,како награда за тоа што работеле како танчерки, келнерки и придружнички на гоститево угостителските објекти, од сопствениците добивале процент од испиените коктели,а доколку одбивале да работат биле физички малтретирани. Во два случаи, какосторители се јавуваат родители на жртвите, кои препродавале и овозможиле сексуалноексплоатирање на три малолетни жртви на возраст од 8, 10 и 12 години. Фактот дека восите случаи жртвите се македонски државјанки, како и повеќето сторители, укажувадека воглавно се работи за внатрешна трговија со малолетни лица, постоењето напроблемот на внатрешна трговија, со домашни жртви. Воедно овие жртви, сесместуваат во шелтер – центрите што функционираат во рамките на невладиниотсектор.

Во 2009 година регистрирани биле 4 случаи на криумчарење мигранти при штосе откриени 36 илегални мигранти кои транзитирале низ нашата земја, чија крајнадестинација биле земји членки на ЕУ. Во 2010 година во 2 случаи на криумчарењемигранти евидентирани се 3 лица. Во 2011 исто така 2 случаи, при што се откриени 6мигранти. Во 6 случаи во 2012 година Царинската управа открила 415 странскидржавјани кои се обидувале нелегално да ја преминат границата на Р. Македонија.Извршени се 39 кривични дела „криумчарење мигранти” од страна на 70 сторители21.Во делот на илегалната миграција во текот на минатата 2013 година евидентирано езголемување за 46% на овој вид кривични дела, односно откриени се 52 кривични дела„криумчарење мигранти“ сторени од 98 сторители и пет дела „организирање на групаи потикнување на извршување на делата трговија со луѓе и криумчарење мигранти“сторени од 22 сторители. Според реализираните случаи на криумчарење мигрантиРепублика Македонија воглавно останува транзит земја, односно мигрантите илегалноја поминуваат грчко - македонската граница, а потоа со такси превозници се упатувааткон северната граница, додека од вкупно 370 идентификувани мигранти, од кои 46% сеавганистански, пакистански, и сиријски државјани. Најголемиот број сторители наовие дела се македонски државјани, само осум сторители се странски државјани и тоапо двајца бугарски и романски и по еден пакистански, судански, германски и косовски

21 Царинска управа на Република Македонија

81

државјанин, додека во еден случај сторителот е со двојно државјанство. Откриена седве криминални групи и тоа: 20 члена криминална група (еден државјанин на Судан)организирала канал за криумчарење мигранти, преку Р Македонија, наплаќајки од 120-200 евра по лице за транспорт од Р. Грција до Кумановскиот регион каде билезасолнувани, а потоа за износ од 300 евра по мигрант во договор со членови накриминални групи од Р. Србија илегално ги префрлувале во Р. Србија, од кадезаминувале во Европската Унија. На овој начин успеале да прокриумчарат повеќе од250 мигранти по потекло од Авганистан, Пакистан, Судан, Сирија и други арапски иафрикански земји. Втората група е составена од шест членови кои во нивните домовисместувале и засолнувале мигранти по потекло од афро-азиските земји, се до нивноилегално префрлување во Р. Србија. При извршени претреси во нивните домови во с.Лојане пронајдени се 34 мигранти по потекло од Авганистан, Сомалија, Алжир,Бангладеш, Мали, Гвинеја, Сиера Леоне и Руанда. Зголемување за трипати ерегистрирано и кај откриените 13 кривични дела „злоупотреба на безвизен режим содржавите членки на Европската Унија и Шенгенскиот договор“ сторени од 19сторители. Сторителите се македонски државјани кои со патнички возила за износ од200 или 250 евра по лице им организирале транспорт на 119 наши државјани-потенцијални баратели на азил чија крајна дестинација била Германија, Франција,Холандија. Излез од државата најчесто остварувале преку северната граница, односнона ГП Табановце.

Треба да се издвои случајот во кој сторителот освен за делото „злоупотреба набезвизниот режим“ е пријавен и за „трговија со малолетно лице“. Пријавениотсторител е македонски државјанин кој искористувајќи ја лошата економска состојба насемејство од Македонија им обезбедил транспорт до Белгија каде требало да бараатазил, а откако од страна на семејството не му бил исплатен договорениот париченнадомест, истиот им ја одзел малолетната ќерка и за 5.000 евра ја дал продал на лицеод Белгија22.

Таб. 9 Број на евидентирани мигранти

Година 2009 2010 2011 2012 2013Криумчарењемигранти чл.418-б

36лица

3лица

6лица

415лица

370лица

Извор – Годишни извештаи (2009-2013) на Царинската управа на Р. Македонија

Царинската управа на Р. Македонија во 2012 година евидентирала најголем бројна криумчарени мигранти и во 2013 година со 370 лица, додека во претходниот периодкако што е прикажано во табелата 6, нивниот број е помал.

22 Министерство за Внатрешни работи на Р. Македонија

82

Таб. 10 Број на откриени илегални мигранти на граничната линија и вовнатрешноста на Р. Македонија

Година ВкупноИлегални мигранти кои се

откриени на граничналинија

Илегални мигранти кои сеоткриени во внатрешноста

на Р. Македонија2001 12.660 3.033 9.6272002 1.192 684 5082003 1.185 477 7082004 1.608 732 8762005 2.358 1.632 7262006 4.234 1.866 2.3682007 2.402 1.919 4832008 1.448 1.080 3682009 1.415 1.111 3042010 1.103 766 3372011 469 209 2602012 682 251 4312013 1.132 586 546

Извор – Статистички податоци од Министерство за Внатрешни работи заоткриени илегални мигранти

Од дадената табела добиваме податоци кои го покажуваат енормниот број наоткриени мигранти во 2001 година со вкупно 12 660 (од нив 9 627 откриени вовнатрешноста на нашата земја и 3 033 на граничната линија). Графичкиот приказ ни гопретставува опаѓањето во наредните години, па потоа благо зголемување во 2006 и2007 година и на крајот приближно израмнување на нивните броеви во 2011, 2012 и2013 година.

Граф. 4 Вкупно откриени илегални мигранти

0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

на гранична линија во внатрешноста

83

Графиконот 4 линеарно ни го прикажува бројот на мигранти кои се откриени насамата гранична линија, кои се обиделе на влезат или транзитираат и оние кои сеоткриени во внатрешноста на нашата земја. Највисоки бројки се забележуваат во 2001година, потоа следи опаѓање, па повторно зголемување во 2005/06/07 година. Најмалброј на илегални мигранти се забележани во 2011 година со вкупно 469 мигранти.

8.3. Заштита и репатријација на жртвите од трговија со луѓе

Од секоја земја се бара во соодветни случаи и во обем кој е можен, согласно содомашното законодавсто, да ја заштити приватноста и идентитетот на жртвите одтрговија со луѓе, вклучувајќи и правни процедури поврзани со доверливоста натрговијата со луѓе. Заштитата на жртвите од трговија со луѓе наоѓа во следните фази:

1. Институционален рамка,

2. Помош, заштита и реинтеграција на жртвите и

3. Меѓународна соработка.

Институционалниот оквир значи силна правна рамка која го контролира овојнегативен општествен тренд и претставува главна основа за успешни акции идобивање на посакуваните резултати. Остварување соработка помеѓу владините,невладините и меѓународните институции на локално, регионално и глобално ниво.Спречување на секундарна (повторна) ревиктимизација и сместување во соодветнаустанова. Адекватна идентификација и самоидентификација на жртвите. Изготвувањена соодветна програма за реинтеграција која овозможува психо-социјална подршка ипомош на сите жртви од трговијата со луѓе за враќање и адаптација во општеството.Продолжување на процесот на образование и професионално доусовршување иизнаоѓање на соодветно сместување. Креирање на програмска шема за изведување наспецијални активности со поединечна асистенција од случај до случај (case by case).Според експертите анјчесто се потребни: здравствена помош (за решавање наактуелните здравствени проблеми, повреди и оболувања, прекин на несаканабременост како последица од трговијата со луѓе, лечење на полово пренесливи болестии болести на зависност). Клучна е и потребата од овозможување на психолошка помоши подршка (специјално советување и терапија). Материјална сигурност (привремен иалтернативен смештај), купување на храна, гардероба и слично. Правна помош какоинформирање за нивните граѓански права за воспоставување на лична сигурност идостапните програми во кои можат да се вклучат. Учество во поматамошниот судскипроцес против осомничените организаторите и сторителите на кривичното дело.Прибирње на сите потребни документи за решавање на резидентскиот статус. Барање

84

на работа и задржување на истата повеќе од 3 месеци. Многу често жртвите имаатпотреба од повторно воспоставување контакт со својата фамилија, креирање надоверба со своите деца или посета на своите деца (доколку старателството е од некојдруг) и јакнење и развивање на самодоверба.

Програмата треба да биде флексибилна и доброволна, значи дека не можеприсилно да се спроведе доколку лицето самоволно не се согласи или побара помош.Од земјата во која жртвите на трговија со луѓе се нејзини државјани или во која ималепостојан престој во времето на влегување на територијата на земјата која ги примила себара да го олесни прифаќањето на овие лица заради нивна заштита и нивно враќањебез несоодветни и неоправдани одложувања. Кога земјата ќе ја врати жртвата натрговија со луѓе во земјата чиј државјанин е, или во која имала право на постојанпрестој во време на влегување на територијата на земјата која ја примила жртвата,таквото враќање ќе биде заради негова сигурност и заштита и заради статусот потврденво која било правна процедура поврзана со фактот дека тоа лице е жртва на трговија.На барање на земјата која ја прифатила жртвата, земјата од која се бара, безнесоодветно и неоправдано одложување ќе потврди дали лицето кое е жртва натрговија со луѓе е нејзин државјанин или има право на постојан престој на нејзинататериторија. Со цел да се забрза враќањето на жртвата на трговија со луѓе која е безсоодветна документација, земјата чиј државјанин е жртвата или во која има право напостојан престој во време на влегување на територијата на земјата која ја прифатила,на нејзино барање, ќе издаде документ за патување или друга исправа која е неопходнада и овозможи на жртвата да патува и да се врати на нејзина територија. Почитувањена приватноста на жртвите и недискриминација врз било која основа.

8.4. Меѓународни инструменти

Обврските на Република Македонија во борбата против трговијата со луѓе иилегална миграција произлегува од релевантните меѓународни инструменти, односноСпогодбата за стабилизација и асоцијација со Европската унија, Конвенцијата наОбединетите нации против транснационален организиран криминал со Протоколите иЕвропската конвенција за борба со трговија на луѓе. Нашата земја на 12-ти декември2000 година во Палермо-Италија, ја потпиша Конвенцијата со Протоколите, а јаратификува 28 септември 2004 година. Со тоа е потврдена определбата иподогтвеноста за превенција и елиминирање на растечките форми на транснационаленорганизиран криминал, преку зајакнување на меѓународната соработка и владеење направото. Европската Конвенција на Советот на Европа за борба против трговијата солуѓе беше отворена за потпишување во Варшава 2005 година. Истата година на 17-ти

85

ноември ја потписа нашата земја, а ја ратификува во април 2009 година. Трговијата солуѓе е најбрзорастечка криминална индустрија во светот. Обединетите нациипроценуваат дека 2,5 милиони луѓе се тргуваат на годишно ниво. Тоа ги лишува одчовековите права и слободи и претставува глобален здравстве проблем. Секоја годинаво Европа се продаваат скоро 200 000 поедници, од кои повеќето се жени и девојкишто се присилени на проституција. Постои посебна опасност за девојки и млади жениод криминалци кои им ветуваат добра работа или студии, а потоа навлегуваат вонајразлични замки. Криминалците профитираат, а девојките трпат физичко и психичконасилство. Загрижувачки е ”темната” бројка на овој вид криминалитет која е назалостмногу поголема, бидејќи не може да се има точни и прецизни информации нанационално и меѓународно ниво. Голем дел од жртвите несакаат да се пријават илиоткријат во став од осуда и отфрлање на средината и општеството. Законскитестандарди содржани во меѓународните инструменти и воопшто во меѓународднатаправна рамка се користат како основни показатели по кои треба да се раководипроцесот на хармонизација на домашното законодавство. Политичката воља надоговорените страни-потписнички на овие инстрменти и мерки е формалнодекларирана со самото потпишување и преземање на обврските во усвојување нанајдобрите практични решенија во дадената област.

Земјите имаат обврска да воспостават компрехензивни политики, програми и другимерки со цел :

1. спречување и сузбивање на трговијата со луѓе, особено со жени и деца одревиктимизација и

2. заштита на жртвите на трговија со луѓе, за што е потребно да преземат меркикако што се истражување, информирање и кампањи преку мас-медиумите како исоцијални и економски иницијативи за превенција и борба против трговијата солуѓе.За ефективна борба против трговијата со луѓе потребно е подигање на свеста кај

најшироката јавност, запознавање со карактеристиките и негативностите кои ги носиоваа појава. Сиромаштвото, недостатокот на образование, социјалните и половинееднаквости, невработеноста и граѓанските немири се главните фактори коипридонесуваат до појава на трговијата со луѓе. За да се овозможи соодветнаевиденција за бројот на жртви и категоризација на факторите кои придонесуваат запојава на трговијата со луѓе значајни се овие податоци: пол, националност, возраст,земја на потекло, земја на врбување, земја на експлоатација, правен статус во земјатана експлоатација, тип на експлоатација (сексуална, работна, комбинирана, трговија сооргани, принуден брак и друго), ревиктимизовани жртви, статистички податоци загодишниот број на жртви, оние кои прифатиле помош и тие кои одбиле.

86

9. Корупција

Од настанувањето на државата, а заедно со неа и власта, корупцијата еинхерентна и неизбежна појава на сите општества, низ целата човекова историја. Сенаметнува прашањето-зошто феноменот на корупција го поврзуваме со појавата надржавата, односно власта? Дали корупцијата не постоела и пред настанокот надржавата? Одговорот на овие прашања неминовно се поврзува со тоа штоподразбираме под поимот корупција. Дали подразбираме морално сомнителни,недопуштено девијантни однесувања на сите субјекти во општеството, без оглед нанивните статусни (службени) својства или ќе го примениме легалистичкиот пристап затретирање на корупцијата строго според санкционираните позитивно правни норми нанационалние законодавства и меѓународни конвенции. Етимолошката генеза на збороткорупција е од латинско потекло corruptus – да злоупотреби или уништи, а во букваленпревод значи расипаност. Таа се дефинира како злоупотреба на јавните овластувања ипозиции за лични, приватни и партиски користи, интереси. Кога се користи какопридавка буквално значи “крајно расипан“.

Политичката корупција е употребата на законски овластувања од страна навладините функционери за незаконски приватна добивка. Злоупотреба на власта задруги намени, како на пример репресија на политичките противници и општаполициска бруталност, не се смета за политичка корупција. Ниту се нелегални акти одстрана на приватни лица или компании кои не се директно вклучени во владата.Илегален акт од канцеларијата на носителот на политичката корупција претставувасамо ако делото е директно поврзано со нивните службени должности. Формите накорупција се разликуваат но вклучуваат поткупување, изнуда, протекции, непотизам,покровителство, мито и проневера на пари. Активностите кои ја сочинувааткорупцијата нелегално се разликуваат во зависност од земјата или јурисдикција. Например, одредени политички финансирани практики кои се легални на едно местоможе да се нелегални во друго место. Во некои случаи, владините претставници имаатшироки или лошо дефинирани овластувања поради кое што е тешко да се направиразлика меѓу легалени и нелегалени акции. Поткупот е само дел од поширокиот поимна корупција. Традиционалната дефиниција на поткупот подразбира пасивен поткупкако примање или барање, дирктно или индиректно, од страна на било кој јавенслужбеник или избран функционер, од кое било приватно или јавно правно лице оддржавата или страснство, од транснационална компанија, домашно или странскофизичко лице, во форма на финансиско плаќање, донација, спонзорство, награда,подарок, хонорар или друга корист со тоа што службеникот или функционерот требада направи или пропушти (да се воздржи) да направи нешто што е во рамките нанеговите службени или законски овластувања. Активен поткуп претставува нудење,ветување или давање финансиско плаќање, подарок, донација, спонзорство, награда,хонорар или друга корист за сторување или пропуштање на неговите законски ислужбени должности. Нематеријалните користи можат да бидат: гласање, согласност,

87

лобирање, вработување, стекнување на разни незаслужени права, привилегии,концесии, титули, својства на избрани или именувани функционери, па дури идобивањето, односно давање сексуални услуги со злоупотреба на јавната позиција.Овие нематеријални користи индиректно придонесуваат за стекнување материјалнакорист. Нематеријалните предности можат да бидат: уживање во славата, угледот,престижот и моќта што таа ги овозможува. Во некои земји давателите на поткуп(активната страна) се третира поблаго од примателите на поткуп (пасивната страна), водруги активниот поткуп и не е правно санкциониран, а во трети инкриминацијата, какои казнената политика за активниот и пасивниот поткуп се подеднакви. Корупцијатаможе да се дефинира како искористување на функцијата, јавното овластување,службената должност и положбата за остварување на каква било корист за себе или задруг. Злоупотреба на својата или туѓа положба или функција за стекнување на корист,погодност или предност за себе или друг.

Посебни видови на корупција се: кронизам (фаворизирање на блискипријатели), непотизам (привилегирање на блиски роднини) и политичка патронажа(вметнување доверливи партиски членови). Извршната власт, персонифицирана прекунајвисоките политичари, коишто уживаат најголема дискрециона моќ на одлучување,по правило, најмногу ја генерираат корупцијата, дури и тогаш кога класично не сепоткупуваат, туку корумпираноста ја покажуваат со грчевита борба за останување инапредување во власта. Тоа го прават со цел да не си го нарушат политичкиот комфортшто произлегува од спрегата со криминалната бизнис елита, бидејќи само така можатда се обезбедат уживање во привелегиите, престижот, угледот и моќта што едноставновласта им ги овозможува.

9.1. Корупција (филозофски концепт)

„Ретки се оние луѓе кои во себе ги соединуваат супериорноста на позицијата иморалните вредности” – Аристотел

Корупцијата како предмет на правните, социолошки, политиколошки ифилозофски расправи е присутна низ целата историја. Дефинирањето на корупцијатаможе да се подели на традиционални и современи гледишта. Во традиционалнтосваќање на корупцијата се вбројуваат: Платон, Аристотел, Полибиј и Монтескје, кои јаобјаснуваат како расипаност на власта, владеење кое не е за општиот интерес, т.е.интересот на политичката заедница – државата. Друг пристап во склоп натрадиционалните размислувања го развиле Макијавели и Русо, кои додале дека

88

корупцијата претставува морално деградирање на луѓето, односно поништување наопштествените вредности и врлини кај граѓаните. Современите пристапи јасогледуваат корупцијата од различни аспекти и ја класифицираат како:административна, економска и јавно-интересна корупција. Во филозофските,теолошки, или морално дискусии корупцијата често се однесува на духовна и моралнанечистотија, или отстапување од идеалноста. Најчесто, тоа е во форма наспротивставени чисто духовни форма со оштетена манифестација во физичкиот свет.Многу филозофи, всушност сметаат дека физичкиот свет е неизбежно корумпиран(Платон е најпознатиот застапник на ова мисла). Уште една филозофска употребата натерминот "корупција" е во контраст со "генерација", како и во книгата на Аристотел нагенерација и корупција исто така познат како “Да доаѓаат да биде и да помине”. Вооваа смисла, корупцијата е процес на прекинување да постои и е тесно поврзано соконцептот на умирањето на дадени одредени ставови во врска со природата на живитесуштества. Во морална смисла корупцијата генерално се однесува на декаденцијатаили хедонизамот.

9.2. Видови корупција

Во речиси сите земји на светот, покрај поткупот како класична варијанта накорупцијата, постојат и други кривични дела во кои се инкриминирани и другикорупциски однесувања поврзани со злоупотреба на службената положба иовластување. Во зависност од културните и воопшто другите општествени услови насекоја земја, инкриминацијата на одредени корумпирани однесувања, варира од земјадо земја. Кога станува збор за корупцијата, многу чести се практиките на корумпираниоднесувања на самата граница меѓу неправото и неморалното. Тие ги покриваат"сивите" зони на корупцијата и всушности ги подразбираат морално отфрлените инедопуштени акти на корупција, што од било какви причини не се инкриминирани,ниту прекршочно третирани. Така на пример во некои земји тие се резултат надвојните стандарди што се применуваат во однос на домашните јавни службеници(функционери) кои потпаѓаат под удар на кривично правните санкции за поткуп, заразлика од странските јавни службеници, кои за иста таква постапка не се одговорниили пак нееднаквиот пристап кон вработените лица во јавниот и приватниот сектор,поматаму во некои земји "бакшишот" е легализиран, како награда за брзо и квалитетноизвршување на услугите. Може да се зборува и за т.н. "бела корупција" што гиозначува, условно кажано оние коруптивни однесувања што во одредени културнисредини се сметаат за неморални. Тие се силна рефлексија на традицијата, обичаите именталитетот на еден народ, додека пак истите такви однесувања во други земји не

89

само што не се во сверата на неморалот, туку се и забранети како деликти, најчесто одпрекршочна или дисциплинска природа. Во тие рамки се појавите на: непотизмот,кронизмот и патронажата (протекција).

Непотизмот како појава можеме да ја препознаеме во сите оние ситуации когаопределен јавен функционер ја злоупотребува својата позиција, овластување иливлијание за да постави на определено место во јавната администрација или другидржавни ограни, свои блиски роднини, односно да ги вработи во некои од нив. Вакватапојава не би требело да биде санкционирана ниту во најстрогите антикорупцискизаконодавства, ако овие граѓани ги исполнуваат формално објективизиранитестандарди на компетенција, професионални достигнувања и ако токму тие победат најавен оглас според наведените критериуми. Кронизмот е појава слична на непотизмот,со таа разлика што овде наместо за блиски роднини, се работи за блиски пријатели идругари. Пријателите ги бираме сами во текот на животот и работата, врз основа наслободната волја и вашиот изграден став за квалитетот на личноста што може да гопонесе епитетот пријател, тогаш таа личност ги исполнува и формалнообјективизираните критериуми на стручна компетентност и професионалнидостигнувања, потреби за оптиманлна работна ангажираност. Спротивни мислења коиго застапуваат ставот дека таквите комбинации би можеле да претставуваат отвореназакана за разни нечесни манипулации и малверзации со цел за остварување на личниинтереси. Патронажата (протекција, клиентелизам) како појава има многу допирниточки со кронизмот, но таа во една клучна точка битно се разликува од него. Имено,како што може да се види и од самиот збор, патронажата претставува таков видкорупција каде што како средиште се јавува заштитата, поткрепата од некој моќен,влијателен човек – патрон, кој што ќе застане цврсто позади интересот на својотклиент. Дистинкцирањето на различни видови корупција според критериум настепенот на општествена опасност и штета е во "најмала рака" неблагодарнакласификација, од причини што општествената штета што ја прави корупцијата неможе да се пресмета само со мерливите показатели на изгубените државни приходи,неостварените национални доход, пропуштените странски инвестиции итн. Огромна ештетата што се прави со дегенерирањето на моралот и свеста кај народот, кои имаатдалекусежни и катастрофални последици што долго потоа со никави реформи неможат да се поправат. Во зависност од позиционираноста на државната и јавнахиерархија на сторителите на овие дела, како и од големината на штетата иопштествената опасност што може да биде предизвикана, разликуваме три основнитипа на корупција: ниска, средна и висока корупција. Нивното разликување енеопходно со оглед на фактот што покрај разликата во материјалната вредност наштетата што ја предизвикуваат, постои разлика и во мотивите, како и мултипликацијана ефектите на секој од овие типови на корупцијата.

Високиот тип корупција се случува по правило кај највисоките носители навласта во една држава кои ги имаат деискреционите овластувања да одлучуваат заголемите проекти од владината програма. Овој тип корупција не е карактеристиченсамо за неразвиените земји каде што можностите за него се огромни или пак само за

90

транзиционите земји во кои процесот на приватизација овозможува и е најголем изворза корумпирани зделки. Слични корупциски скандали се честа појава и во високоразвиените индустриски земји, при што корумпираните функционери ги фаворизирааткапитал-интензивните проекти без оглед на нивната економска ефикасност, како ијавните инвестиции. Оваа варијанта на висока корупција за мотиви ги имаматеријалните користи произлезени од разните злоупотреби на власта. Таа произведуваи најразновидни долгорочни последици предизвикани од ефектите на угледување ипрестиж и ефектите на задоволување на потребите и стандардот. Средниот тип накорупција е лоциран кај вториот, третиот или четвртиот ешалон на државнатахиерархија, што зависи од обликот на организационо-функционалната поставеност наполитичкото административно уредување во секоја конкретна држава. Тоа сефункционери кои имаат посамостоен делокруг на дискереционо одлучување заопределени дозволи за увоз на стоки, договори за изведување на јавни работи, јавнинабавки или доделување концесии, царински документи, стекнување разни лиценци,право на инвалидска пензија и др. Кога ќе се додаде зачестеноста на појавата, којаштокај овие структури се одвива рутински и со однапред познати правила на игра, штетитекои се предизвикуваат се доста сериозни. Мотивите се исклучиво од материјалнаприрода. Нискиот тип на корупција се одвива помеѓу ниските слоеви наадминистрацијата, како што се јавните службеници, полицијата, шалтерскитеработници итн. Овој тип корупција има претежно социјален карактер, иако не сеисклучени и други мотиви. Овој вид корупција е речиси искоренет во развиените земјии е карактеристична за земјите во развој или транзиционите економии.

9.3. Законска регулатива и статистички податоци за

корупција во Република Македонија

Она што го посакуваме, а не тоа што го добиваме, не опишува какви сме.

Barbara Ring

Корупцијата е однос кој се заснова на злоупотреба на службената, односноопштествената положба во јавниот или приватниот сектор со цел за стекнување налична корист или корист за некој друг. Таа покренува крупни и негативни последициво заедницата и создава систем во кој се привилегирани оние со ”подлабок џеб” илидобри врски. Според законите, сите граѓани се еднакви, а самото присуство накорупција суштински го негира тоа. Еден од основните показатели за корупција ениското ниво на доверба на граѓаните во државната власт и апаратура, што може дарезултира со дестабилизација. Службеното лице има одредени овластувања кои треба

91

да ги имплементира за заштита на интересите на сите лица. Давањето и примање митое еден од најраспространетите облици на корупција. Основниот елемент на овакривично дело е мотивирање на службеното лице со пари или поклони да направинесто што не смее или да не превземе одредени дејствија кои треба да ги спроведе.

Во нашето законодавство, Кривичниот законик го инкриминара казнивото делокорупција преку поимите: примање, давање поткуп и противзаконито посредување.Под поимот примање поткуп23 се подразбира службено лице кое директно илииндиректно ќе побара или ќе прими подарок или друга корист или ќе прими ветувањеза подарок или друга корист за себе или за друг за да изврши во рамките на своетослужбено овластување службено дејствие што не би смеело да го изврши или да неизврши службено дејствие што би морало да го изврши, ќе се казни со затвор одчетири до десет години. Службено лице кое директно или индиректно ќе побара или ќеприми подарок или друга корист или ќе прими ветување за подарок или друга користза себе или за друг, за да изврши во рамките на своето службено овластување службенодејствие што би морало да го изврши, или да не изврши службено дејствие што не бисмеело да го изврши, ќе се казни со затвор од една до пет години. Службено лице коепо извршувањето или неизвршувањето на службеното дејствие ќе побара или ќе примиподарок или друга корист, ќе се казни со затвор од три месеци до три години. Ако соделото е прибавена поголема имотна корист, сторителот ќе се казни со затвор најмалкучетири години. Ако со делото е прибавена значителна имотна корист, сторителот ќе секазни со затвор најмалку пет години. Примениот подарок или имотната корист ќе сеодземат.

Под поимот давање поткуп24 се подразбира тој што директно или индиректно наслужбено лице ќе му даде, вети или ќе му понуди подарок или друга корист за него илиза друг за да изврши во рамките на своето службено овластување службено дејствиешто не би смеело да го изврши или да не изврши службено дејствие што би морало даго изврши или тој што посредува при ова, ќе се казни со затвор од една до пет години.Тој што директно или индиректно на службено лице ќе му даде, вети или ќе му понудиподарок или друга корист за него или за друг за да изврши во рамките на своетослужбено овластување службено дејствие што би морало да го изврши или да неизврши службено дејствие што не би смеело да го изврши или тој што посредува приова, ќе се казни со парична казна или со затвор до три години. За делото нема да секазни тој кој дал или ветил поткуп по барање од службено лице и тоа го пријави предда дознае дека делото е откриено. Дадениот подарок или имотна корист ќе се одземат,а во случајот ако го пријави пред да се дознае дека делото е откриено ќе му се врататна лицето кое го дало поткупот. Противзаконито посредување претставува дејност прикоја одредено лице врши поврзување на примателот и давачот за одредена придобивка.

23 Кривичен законик, член 357, Служен весник на Р.М. бр. 37/9624 Кривичен законик, член 358, Служен весник на Р.М. бр. 37/96

92

Поимот противзаконито посредување25 означува тој што ќе прими награда илидруга корист со искористување на својата службена или општествена положба ивлијание за да посредува да се изврши или да не се изврши некое службено дејствие, ќесе казни со парична казна или со затвор до три години. Тој што со искористување насвојата службена или општествена положба или влијание ќе посредува да се извршислужбсно дејствие што не би смеело да се изврши или да не се изврши службенодејствие што би морало да се изврши, ќс се казни со затвор од шест месеци до петгодини. Тој кој со искористување на својата службена или друга положба, општ угледи влијание, за награда или друга корист посредува кај одговорно лице, одговорно лицево странско правно лице што врши дејност во Република Македонија или лице коеврши работи од јавен интерес да изврши или да не изврши дејствие што е спротивно нанеговата должност или кај странско службено лице да изврши или да не извршидејствие што е спротивно на неговата должност или правно лице, ќе се казни сопарична казна или со затвор со една година. Ако делото имало за последицапротивзаконито стекнување или губење на права, или стекнување поголема имотнакорист или нанесување штета на друг, домашно или странско правно лице, сторителотќе се казни со затвор од три месеци до три години. Ако за посредувањето е применанаграда или друга корист, сторителот ќе се казни со затвор од една до десет години.

Во делот на откривањето на корупцијата, покрај откривањето на нејзинитекласични форми, треба да се издвои еден сегмент во кој овој вид на организиранкриминалитет се јавува, а тоа е злоупотребата на службена положба. Со овој видинкриминации, сторителите противправно, за себе или други лица присвојуваатзначителна имотна корист и нанесуваат голема материјална штета на државата идругите правни субјекти. Најголем број на поднесени кривични пријави за злоупотребана службената положба и овластување се поднесени во 2003 година, односно 854 сопријавени 1130 сторители. Од 2008 година до 2013 следува постојано опагање инамалување на ова кривично дело. Примање поткуп регистрирани се најголем бројпријави-23 во 2007 година, а давање поткуп во 2009 година со 26 кривични пријави.Класичната корупција во текот на минатата 2013 година евидентирано е зголемувањеза 19% по односно на регистрираните и откриени кривични дела во оваа област одкриминалот за 2012 година. Односно откриени се 9 дела „примање поткуп“ и за иститесе пријавени 14 сторители , 9 дела „давање поткуп“ за кои се пријавени 26 сторители,5 дела „противзаконито посредување“ за кои се пријавени 13 сторители и 2 дела„поткуп при избори и гласање“ за кои се пријавени 4 сторители.

Во овој дел откриена е осумчлена криминална група составена од четворицасудии еден од нив истражен, главен уредник, јавен обвинител, адвокат и уште еднолице пријавени за кривичните дела „противзаконито посредување“, „примањепоткуп“, злоупотреба на службена положба и дело од Законот за заштита на сведоци.

25 Кривичен законик, член 359, Служен весник на Р.М. бр. 37/96

93

Во останатите случаи, за примање поткуп се пријавени осум полицискислужбеници. Пет од полициските службеници се дел од криминална група и за одреденпаричен износ ја договарале маршутата за илегално пренесување на добитокот во Р.Албанија, потоа тројца полициски службеници побарале и примиле поткуп во износод 1500 денари, 300 и 900 евра, за легализирање на возило, добивање помала казна и дане изречат казна, потоа доктор и специјализант зеле 500 евра за да извршат двехирушки интеревенции.

Реализирани се и 45 случаи на коруптивно злоупотребување на службенатаположба во кои службени лица - вкупно 106. Повеќето од овие злоупотреби сеизвршени од управители на фирми и директори - 28 лица, полициски службеници - 17,лекари - 12 лица и други службени и одговорни лица, вработени во државниинституции и приватни фирми.

Таб. 11 Перципирана наспроти реална корупција на професиитеПерцепција Реална корупција

1 Цариници Лекар2 Судии Службеник во опптина3 Министри Полициски службеник

4 Даночни инспектори Универзитетски професор5 Лекари Службеник во министерство

6 Градоначалници Судија7 Лидери на политички партии Административен работник во судски систем8 Адвокати Царински службеник

9 Јавни обвинители Член во совет на општина10 Пратеници во Собрание Наставник

11 Полициски службеници Даночен инспектор12 Локални политички лидери Јавен обвинител13 Службеници во министерства Истражител

14 Истражители Пратеник во Собрание

Извор-USAID извештај за проценка на корупцијата во Македонија 2014 год.

Од табелата 11 забележуваме разлика меѓу перцепциите на испитаниците иискуството (виктимизација) на жртвите. Цариниците се на прво место, судиите,министрите и даночните инспектори кои се наведуваат како најкорумпирани професии,од друга страна оние кои реално се најкорумпирани во низа случаи се: лекарите,локалните влати, полициските службеници и универзитетските професори. Тоа незначи дека нема корупција во повисокото ниво на власта, таа најчесто се прикрива низразните Владини институции. Отсуството на отворени податоци создава големитешкотии при анализа на ефикасноста на институциите во борбата против корупција.

94

Таб. 11 Регистрирани кривични дела и пријавени сторители за кривичните дела злоупотреба на службената положба и овластување,примање и давање поткуп

Година 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Злоупотребана

службенатаположба и

овластувањечлен 353

168 200 178 221 854 1130 504 631 275 346 291 360 477 742 367 567 290 466 246 432 182 432 200 321 194 350

Примањепоткуп

член 35720 20 13 13 4 5 15 15 14 16 6 7 23 66 12 18 16 77 13 16 14 17 11 15 9 14

Давањепоткуп

член 3587 7 8 8 9 11 16 17 6 7 4 5 17 19 14 15 26 28 9 9 6 6 8 13 9 26

Извор – Статистички податоци за организираниот криминал во Р. Македонија

95

Во табелата 12 претставен е приказ на податоците за коруптивни дејности од2007 до 2013 година. Од оваа табела можеме да забележеме дека најзастапено инајголем број на стоиртели има кривичното дело злоупотреба на службената положба иовластување, каде што низ годините некаде околу 20% од вкупните познати сотиртелисе жени. Најголем број на сторители имаме во 2008 година со вкупен број од 988, анајмал во 2011 со 692 сторители.

Таб. 12 Злоупотреба на службената положба и овластувањеЗлоупотреба на службената положба

Година Вкупно познатисторители

Жени Обвинети лица Вкупно непознатисторители

2007 814 174 200 52008 979 242 216 92009 926 227 291 142010 898 237 192 182011 663 173 269 292012 688 166 254 362013 758 198 189 16

Извор - Годишни извештаи за сторени кривични дела (2007-2013) од Државниот завод застатистика на Р. Македонија

Примање поткуп низ овој период има мал број случаи, бидејќи во основа тоамногу тешко се открива и ретко пријавува. Најголем број на сторители за примањепоткуп имаме во 2009 година со 29 сторители од кои 4 жени, а потоа следи тренд напостепено намалување на коруптивните дејствија. Во 2007 и 2008 година има поголемброј на обвинети лица од познати сторители, додека во 2012 е остварен 100% учинокна познати сторители и обвинети лица. Најмалку лица се обвинети во 2009 година,само 10 од 29 познати сторители.

Таб. 13 Примање поткуп

Примање поткупГодина Вкупно познати

сторителиЖени Обвинети лица

2007 13 2 162008 16 1 232009 29 4 102010 21 2 142011 14 3 122012 9 2 92013 13 - 10

Извор - Годишни извештаи за сторени кривични дела (2007-2013) од Државниот завод застатистика на Р. Македонија

96

Исто така како и во претходната табела најголем број на познати сторители има во 2009година со 19 лица од кои 4 припаднички на женскиот пол. Потоа следи забележителнонамалување на сторителите, но карактеристично е што низ овој временски период бројот наобвинети лица е во некоја приближна еквивалентност. Во 2008/10 и 2012 се евидентиранипоголем број на обвинети лица од вкупно познати сторители на кривичното дело (2012 двапати повеќе). Додека во 2013 година рализиран е 100% учинок на познати и обвинети лица.

Таб. 14 Давање поткуп

Давање поткупГодина Вкупно познати

сторителиЖени Обвинети лица

2007 15 - 62008 6 1 72009 19 4 62010 4 - 72011 9 2 72012 4 - 82013 5 1 5

Извор - Годишни извештаи за сторени кривични дела (2007-2013) од Државниот завод застатистика на Р. Македонија

Најоскудни податоци, како што е забележително во табелата 15 се евидентираниза кривичното дело противзаконито посредување при вршење на овие дејности кои сеодвиваат во потесен и затворен круг на лица. Најголем број на познати сторители имаво 2013 година, но нема податоци за обвинети лица. Двојно повеќе обвинети лица воспоредба со познати сторители има во 2010 година, а во 2008 и 2009 сите познатисторители се обвинети.

Таб. 15 Противзаконито посредување

Противзаконито посредувањеГодина Вкупно познати

сторителиЖени Обвинети лица

2008 2 - 22009 4 1 42010 2 1 42011 - - 32012 5 1 12013 8 - -

Извор - Годишни извештаи за сторени кривични дела (2008-2013) од Државниот завод застатистика на Р. Македонија

Од податоците на Државниот завод за статистика на Р. Македонија зазлоупотреба на службената положба од графиконот 7 воочуваме дека од 2008 година сепојавува минимален тренд на опагање и намалување на бројот на сторители, па потоаво 2012 и 2013 повторно имаме нагорно покачување. Исто така мал број на лица сеобвинети низ годините заради недостатокот на докази.

97

Граф. 5 Злоупотреба на службената положба

200 216 291 192 267 254 189

174 242227

237 173 166 198

814

979 926898

663 688 758

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Обвинети лица Жени Вкупно познати сторители

Карактеристично за ова кривично дело е тоа што се евидентирани податоци занепознати сторители во сите годинишни извештаи од 2007 до 2013 година, сонајголема бројка од 36 сторители во 2012 година. Што претставува тотален апсурд,бидејќи за секоја работна позиција се знае точно која индивидуа е поставена иодговорна за последиците од неостварување или злоупотреба на своите работни задачии овластувања.

9.4. Последици од корупција

Кога сме кај последиците од корупцијата, треба да се истакне дека она што епосебно карактеристично, за разлика од другите видови криминал е: посредноста имултипликациониот ефект. Така на пример, кај класичните кривични дела, како што еубиството, последицата е директен резултат од актот на извршување, додека поткупоткако најкласична варијанта на корупција, не се врши како цел сама за себе, тукуовозможува непречено извршување на некој друг вид криминал. Што се однесува домултиплицирањето како последица од корупцијата, најзначаен момент е фактот штопоследиците кои настануваат од корупцијата во политичката и економската свера,понатаму и самите се јавуваат како причини (генератори) на многу други последици восите свери на општествениот живот. Поради корупцијата пропаѓале цели империи икралства, денес исто така се рушат држави, паѓаат влади, избиваат скандали, а

98

политичарите во некои земји не успеваат да сватат најсериозно дека корупцијатапретставува најголема опасност и закана, воопшто за целиот општествен систем.

Од економски аспект негативните последици се согледуваат со нејзиноторазорно дејство, особено во неразвиените и транзициони општества го нагризува ионака слабото ткиво на кревката економија, супституирајќи ги економскитезаконитости на слободен пристап на пазарот, конкуренцијата и претприемноштвото, сомонополски и слични нерамноправни позиции стекнати преку корупција, со што сеоневозможува економскиот развој и се уништуваат потребните странски инвестиции.Од политички аспект корупцијата ги делегитимира претставниците на политичкитеинституции со што се губи довербата во политичкиот систем и во демократијата какосовремен метод за донесување одлуки. Од правен аспект со корупцијата се губиправната сигурност на граѓаните и воопшто на сите домашни и странски правнисубјекти. Извесноста во постапките пред судовите и надлежните органи на државнатауправа. Од социјален аспект тука произлегуваат: сиромаштијата и нееднаквоста налуѓето пред законот. Толерирањето на корупцијата макар и за определенифункционални цели во даночната свера би претставувало "двоен морал" и отворенаопасност за проширавање на корупцијата и во сите други општествени спори. Основеноблик за борба против корупцијата на прво место е нејзино откривање, потоа кривичногонење и на крај адекватно санкционирање.

Во правната наука постојат три различни пристапи во борбата противкорупција. Првиот е репресивен облик, кој претставува спротиставување на нештотошто настанало и дава свои негативни резултати. Вториот облик е превенција чија цел еда го оневозможи самиот настанок на корупцијата и третиот облик е мешовит, односносе состои од претходните два во кохезија. Овој облик е најпопуларен и најпрактикуван.Кривичното дело може да се изврши само со умисла. Во денешното време во коежевееме кога дури и основните вредности го губат своето значење, свеста за штетите,односно последиците кои можат да настанат при извршување на кривичното делокорупција е се помалку присутна во нашето општество. Со прифаќање на начелотодека све ќе биде полесно ако некој се подмити, резултира со промена на веќепостоечките обичајни норми. Самиот збор ”углед” го губи своето значење и постануваеуфемизам за подмитување. Согледување на реалната состојба и откривање на ситевидови корупција и нивната поврзаноста со органите на власта е првиот чекор штотреба да се превземе. Вториот чекор е непрекината поврзаност на правото и моралот.Таа коегзистенција помеѓу овие два поими мора да постои за да на пристоен начин сеуреди човечкото однесување. Во денешно време, како никогаш претходно, паритедобиваат улога како мерило на вредност и така навлегува во секој сегмент од нашитеживоти. Секој конформизам и недоследност во борбата против корупција создавабројни проблеми во општеството.

99

9.5. Врската помеѓу трговијата со луѓе и корупцијата

Можностите за корупција во синџирот на трговија со луѓе се многубројни.Најчесто ова се манифестира на следниов начин:

Стекнување/ врбување/ документација/ транспорт/ преминување преку граница/контрола/ експоатација/ перење пари/ инвестирање на средствата добиени прекукриминал.

Начинот на кој корупцијата битно влијае врз трговијата со луѓе е прекуигнорирање на проблемот од оние кои се надлежни да го спречат и да се борат противнего, со нивно директно учество во овој синџир преку повреда на службенатадолжност и со учество во коруптивните практики и организираниот криминал.

Трговијата со луѓе се врши преку поврзаност и соработка во овој вид криминална повеќе органи или службени лица од органите. Така, трговијата со луѓе е можнапоради корупција и злоупотреба на службената должност на одговорни лица вополицијата, царинските служби, лица во амбасадите одговорни за издавање визи, одграничната контрола, службите за имиграција и други органи на прогонот, локалнитеслужбени лица и функционери, органите за безбедност, државната безбедност,вооружените сили (армијата), домашни и странски лица, групи или страни кои “имаатвлијание”. Во трговијата со луѓе свој удел има и приватниот сектор во кој спаѓааттуристичките агенции, авионските компании, транспортниот сектор, финансискитеинституции, банките и други институции кои директно или индиректно учествуват воовој вид трговија.

Можност за корупција во овој модерен начин на ропство постои и вокриминалниот правосуден синџир. Ова најчесто се прави преку подготовка налегислативата и нејзино усвојување, превенција на криминалот, прелиминарна истрага,истражување, заплена и конфискација на средствата стекнати со криминал,обвинување, судење, извршување на санкции. Од овие причини во меѓународнитедокументи за превенција и сузбивање на корупцијата од земјите се бара даја криминализират корупцијата преку усвојување соодветна легислатива и другимерки кои се неопходни за дефинирање како кривични дела на дејствијата кои севршат со намера, како што се: ветување, нудење или давање директно или индиректнонесоодветна корист на службено лице или на друго лице со цел да превземе или да севоздржи од превземање при извршувањето на службените должности; помагање илиприфаќање, директно или индиректно, несоодветна корист од службено лице, за неголично или за друго физичко или правно лице, со цел да превземе или да се воздржи одпревземање во извршувањето на службените должности; усвојување соодветналегислатива и други мерки со кои корупцијата и другите форми на нелегалнооднесување ќе бидат дефинирани како кривични дела.

100

Мерките против корупција ги опфаќат и оние активности со кои ќе се осигураефикасна акција на надлежните органи за превенција, откривање и казнување накорупцијата кај јавните службеници, вклучувајќи и формирање такви органи кои ќеимаат соодветна независност за да можат да одбијат секакво несоодветно влијание врзнивните активности.

9.6. Начини на вклучување на надлежните органи во

корупција поврзана со трговија со луѓе

Вклученоста на службените лица од надлежните органи во трговијата со луѓеможе да се манифестира на повеќе начини. На пример, преку пасивност, игнорирање,толерирање, одбегнување за преземање акции, но и преку активна опструкција наистрагата, на постапката за обвинување, судските процедури, преку откривање илидури и продавање на информации кои можат да послужат за олеснување на трговијатасо лица, или преку издавање доверливи податоци. При ова многу често се поставувапрашањето- кои се причините за ваквите активности на службените лица? Дали тоасе прави поради недостаток на совест за ваквите дејства и последиците од нив илипоради немање капацитет и вештини, а како последица на несоодветната кадровскаполитика? Вклученоста на службените лица во овој криминален синџир е прекуповреда на службената должност, учество во корупција или во организиран криминал.

Едно од суштинските прашања што се поставува во овој контекст еследново: Кој се учествува во овој криминален синџир? Неспорно, одговорот е декамногу органи и поединци се вклучени во трговијата со луѓе поради корупција. Можатда се најдат и членови на Парламантот, владини функционери, службени лица одполицијата, царинската управа, граничната полиција, службите за имиграција,истражните органи и другите органи на прогонот, обвинителите, истражните судии,судии, локални јавни службени лица, службени лица од државната безбедност,службите за сигурност и многу др.

Организираната трговија со луѓе е многу поуспешна таму каде што постоисистемска корупција, коруптивни врски и коруптивни мрежи, како и високо ниво накорупција. Постои тесна поврзаност помеѓу нивото на корупција на земјата итрговијата со луѓе. Така, трговијата со луѓе е поприсутна во земјите со високо ниво накорупција, со ниски стандарди и неефикасни институции.

Корупцијата е круцијална за успех на трговците со луѓе. Трошоците дадени закорупција се едни од најсуштинските ставки за трговците со луѓе, а износот напоткупот постојано оди нагоре, кон командата на пирамидата. Неспорно е декакорупцијата поврзана со трговијата со луѓе има непосредно влијание врз човековитеправа. Големото влијание на корупцијата врз трговијата со луѓе се должи првенствено

101

на институционалните слабости и недостатокот од капацитет на надлежните органи дасе справат со овие проблеми.

За поуспешна борба против трговијата со луѓе (чија раширеност се должи и накорумпираноста на оние кои треба да се борат против ова зло), меѓународнитеорганизации бараат од земјите да усвојат стратегии против корупција, но да покажат иполитичка воља и лидерство, да усвојат правни рамки против корупцијата,имплементација на легислативата, вклучувајќи и стратегии и акциони планови и другипревентивни мерки против корупција, а од исклучителна важност е и подигнувањетона свеста на јавноста против корупцијата.

102

Заклучок

1. Царинската управа на Република Македонија мора постојано и навремено даги прати Светските текови и случувања. Напредокот и континуирано усовршувањепретставуваат едни од главните детерминанти за успешност и ефикасност воработењето на оваа државна институција. Поврзаност и соработка со земјите ворегионот и глобално помагаат за зајакнување на улогата во сузбивање наинтернационалниот криминал. Во првиот дел на овој магистерски труд ја согледувамеорганизационата структура на Царинската управа, со посебен осврт на Секторот законтрола и истраги. Што претставува царинскиот службеник, неговите права и обрскии начинот на кој што треба да ги извршува. Вработените претставуваат најваженфактор за исполнување на целите, обврските и надлежностите на Цариснката управа.Само стручни, компетентни и ефикасни вработени можат да обезбедат и овозможатспроведевање на реформите и унапредување на царинската служба. Модернизирањето,адаптирање и пратење на светските трендови претставуваат главен двигател нацарината, заштита на основните човекови права, заштита на граѓаните и домашнатаекономија. Размена на искуства, заеднички акции, мониторинг и сузбивање натранснационални организирани групи. Како што организираниот криминал не познаваграници, така и институциите со заедничка борба и напори треба да покажат одлучности решителност со примена на законските регулативи и креирање на нови решенија,закони и програми за справување со оваа крајно негативна општествена појава. Истотака и новите овластувања кои ги има Царинската управа за спроведување на посебниистражни мерки, како новина во нашето законодавство за поефикасно изнаоѓање надокази против организираниот криминал.

2. Вториот дел се осврнува на безбедносната и контролна функција на царинатакако сè позначајна и доминантна улога во царинското работење. Појавата и основнитекарактеристики на криминалитетот во општеството и неговиот пософистициран иразвоен облик на организиран криминал. Царинскиот криминалитет како дел одорганизираниот криминал со разработка на кривичните дела: криумчарење, царинскаизмама и прикривање на стоки кои се предмет на криумчарење и царинска измама.Анализа на податоци за работата на Цариснката управа во одделот за репресија нацаринскиот криминал, број на поднесени кривични и прекршочни пријави и запленетиколичини на дрога во определениот временски период. Спроведување програми,плановите и спречување дела со кои се кршат законите и ремети државниотинтегритет. Секоја земја има морални и правни обврски да ги заштити своите граѓаниод интернационални закани и негативни влијанија. Функционирање на правнатадржава и еднаквост.

103

3. Улогата на царината е да го контролира движењето на стоките и да ги штитидржавните интереси, односно спроведување на законите во согласност со државнатаполитика, како и борба против криминалот и измамите, безбедни граници и олеснатодвижење преку нив за легалната трговија. Глобална мисија на царинските служби епримена на сет дејствија со кои се овозможува безбедност и сигурност, како иефективно олеснување на трговијата и наплата на приходите. Тоа се остварува прекукористење на повеќе алатки:

- промоција на извесност, предвидливост и безбедност напрекуграничното движење на стоки и лица според јасни и прецизни стандарди;- засилена соработка помеѓу царинските служби, како и соработка нацарината со деловната заедница и други владини служби;

обезбедување на соодветни капацитети на царината за исполнување напрописите на начин со кој се олеснува легалната трговија.

4. Спречување на трговија со луѓе и криумчарење мигранти како се поактуелнипроблеми во нашата држава кои со себе повлекуваат голем број негативности.Тековнава година (2014) забележани се 5 несреќни случаи во кои животот го загубиле6 мигранти кои нажалост потрагата по подобар живот и посветла иднина кон ЗападнаЕвропа ја завршиле трагично во нашата земја. Анализа на податоци за трговија со луѓе,особено малолетно лице како потежок облок на ова кривично дело и криумчарењемигранти. Заштита и репатријација на жртвите, отварање на посебни специјализираниустанови за помош и враќање во задницата. Појавата на корупција и нејзинитедопирни точки во сите свери на општественото функционирање. Податоци одДржавниот завод за статистика за нивото на корупција во нашата земја и злоупотребана службената положба, примање и давање поткуп. Запознавање со овие негативникриминогени однесувања и мултипликативниот ефект кој што го имаат во придонесотза овозможување и остварување на голем број други противзаконски однесувања.

Факт е дека ниту една држава не е имуна на негативни и криминогениоднесувања. Тие одсекогаш постоеле и ќе продолжат да постојат, во зависност одстепенот на развој. Една од многуте цели на Царинската управа е во соработка содругите државни органи да го одржува нивото на безбедност во нашата земја и активнаборба против интернационалниот криминал.

104

Користена литература и прописи

1. Алексиќ Живоин – Криминалистика, Белград, 1987

2. Ангелески Методија - Вовед во криминалистика, Скопје 2007

3. Актуелни проблеми во сузбивање на криминалитетот – Институт за криминолошки

и социолошки испитувања, Белград 1993

4. Биљаноска Јованка - Надворешна трговија, Охрид 2005

5. Велани Х. Карим, Нахун Џоел – Применета криминалистичка анализа

6. Zigel Dina, Bunt van de Henk, Zaic Damjan - Глобален организиран криминал, Скопје

2009

7. Камбовски Владо, Крстаноски Миладин - Царинско казнено право, Охрид 2007

8. Константиновиќ-Вилиќ Слободанка, Николиќ-Ристановиќ Весна – Криминилогија,

Белград 2003

9. Крстаноски Миладин - Криминалитет и детекција, Охрид 2007

10. Крстаноски Миладин - Царинско право, Охрид 2007

11. Крстаноски Миладин - Царинска управна постапка, Охрид 2007

12. Крстаноски Миладин – Царинско право со царинска постапка, Скопје 2003

13. Крстаноски Миладин – Казниви дела од областа на царините

14. Крстаноски Миладин – Царинска постапка со основи на царинските казниви

деликти, Скопје 2000

15. Крстаноски Миладин – Царинско казнено право

16. Крстаноски Миладин – Царински криминалитет

17. Крстаноски Миладин – Царинско работење

18. Крстаноски Миладин – Применето царинско работење

19. Крстаноски Миладин – Казнено право-општ и посебен дел

20. Крстаноски Миладин – Збирка на прописи од царинското право

21. Крстаноски Миладин, Милошоска Данијела – Царинско работење, Охрид, 2008

22. Крстаноски Миладин, Милошоска Данијела – Применето царинско работење,

Охрид, 2008

23. Николиќ Златко - Превенција криминалитета, Белград, 2006

24. Raufer Xavier - Организиран криминал, Хрватска едиција, 2008

105

25. Речкоски Ристо – Царински постапки, Охрид, 2009

26. Кривичен законик, “Службен весник на Република Македонија” бр. 37/96

27. Закон за кривична постапка, “Службен весник на Република Македонија” бр.

150/2010

28. Царински закон, “Службен весник на Република Македонија” бр. 55/2002

29. Закон за Царинската управа, “Службен весник на Република Македонија” бр.

46/2004

30. Закон за оружјето, “Службен весник на Република Македонија” бр. 7/2005

31. Закон за спречивање на корупцијата, “Службен весник на Република Македонија”

бр. 83/2004

32. Закон за заштита на сведоци, , “Службен весник на Република Македонија” бр.

38/2005

33. Закон за гранична контрола, “Службен весник на Република Македонија” бр.

171/2010

34. Уредба за употреба на средства за присила како и носењето и употреба на огнено

оружје од страна на царинските служби ("Службен весник на Република Македонија "

бр. 21/2005)

35. Правилник за формата,содржината и начинот на издавање и одземање на

службената легитимација на царинските службеници ("Службен весник на Република

Македонија " бр.159/2011)

36. Акт за организација на Царинската управа

37. Правилник за систематизација на работни места на Царинската управа

38. Годишни извештаи на Царинската управа (2001-2013)

39. Државен завод за статистика на Р. Македонија, годишни извештаи за сторени

кривични дела (2007-2013)

40. www.customs.gov.mk - Царинска управа на Р. Македонија

41. www.mvr.gov.mk – Министерство за внатрешни работи на Р. Македонија

42. www.finance.gov.mk – Министерство за финансии на Р. Македонија

106

Кратка биографија

Лични податоци

Презиме и име: Вељаноски Никола

Датум и место на раѓање: 06.12.1987, Охрид

Националност: македонец

Образование

2002-2006 Средно образование УСО „Св. Климент Охридски”-Охрид

(општествено-хуманистичко)

2006-2009 Факултет за Туризам и угостителство-Охрид, насока царина и

шпедиција

Дипломиран менаџер за царина и шпедицја

Дипломски труд: „Организиран криминал и трговија со луѓе”

2010 постдипломски студии (насока царина и шпедиција), Факултет за

Туризам и угостителство-Охрид

Магистерски труд: „Организациона структура и заштитна функција на

Царинската управа”