2

ЕРӨНХИЙ БОЛОВСРОЛЫН СУРГУУЛИЙН ХӨГЖМИЙН

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ

СУРАЛЦАХУЙН УДИРДАМЖ

(Суурь боловсрол YI-IX анги)

Улаанбаатар

2019

БОЛОВСРОЛЫН

ХҮРЭЭЛЭН

3

“Хөгжим”-ийн сургалтын цөм хөтөлбөр (2015)

Багийн ахлагч:

Халтарын Энхжаргал, магистр, Боловсролын хүрээлэн, БХСС-ийн ЭША

Багийн гишүүд:

Чойн Оюунбилэг, магистр, СУИС, ХУС-ийн хөгжмийн дидактикийн багш

Сүхбаатарын Баасандулам, магистр, СУИС, ХУС-ийн сурган, сэтгэл судлалын

багш

Төмөрбаатарын Олоннэмэх, магистр, Нийслэлийн Боловсролын газрын

мэргэжилтэн

Удвалын Саруул, “Шинэ эхлэл” сургуулийн хөгжмийн багш

Сургалтын цөм хөтөлбөрийг сайжруулсан ажлын хэсэг: (2019)

Чой Оюунбилэг, магистр, СУИС-ийн ХУС-ийн багш

Урансанаагийн Ууганцэцэг, БЗД-ийн 84-р сургуулийн хөгжмийн багш

Хянан тохиолдуулсан: (2019)

Халтарын Энхжаргал, магистр, Боловсролын хүрээлэн, БХСС-ийн ЭША

4

Агуулгын залгамж холбоо:

1-р улирал 2-р улирал 3-р улирал 4-р улирал

6-р

ан

ги

Урлагийн төрлүүд Хөгжмийн төрөл зүйл

6.1.а. Урлагийн бүтээлийн

агуулга, дүр, үүрэг зорилго,

илэрхийллийн арга

барилыг ялган таних,

тодорхойлох, тайлбарлах

6.1.г.Хөгжмийн зохиол,

урлагийн бусад төрлөөр

туурвигдсан бүтээл

хоорондын уялдаа холбоо

болон ялгааг илрүүлэх

6.2.а. Дуу, романс, кантат,

оратори, реквием, дуурь

зэрэг дуулаачийн

төрлүүдийг сонсож,

тэдгээрийн онцлог ялгаа,

бүтэц хэлбэр,

илэрхийллийн аргыг

тодорхойлох

6.2.г. Хөгжмөө сонсоод

зохиолын гол сэдэв аялгууны

ноотонд задлал хийж цараа,

хурд, хүчний өөрчлөлт,

аялгууны хөдөлгөөн, шинж

төрх, айзам хэмжээ,

хэмнэлийн зураглал,

эгшиглэгээний онцлогоор агуулга дүрийг таамаглах,

жишээгээр тайлбарлах

6.1.б. Дүрслэх урлаг, уран

зохиолын төрлөөр

туурвисан бүтээлийг

хөгжмийн хэлний

хэрэглүүрээр (хөг

эгшиглэгээ, аялгууны

шинж төрх, өнгө аяс, айзам

хэмнэл, хурд, хүч,

зэмсэгжилт г.м) дүрслэн

илэрхийлэх, таамаглах

6.1.д. Өөрийн сонирхсон

урлагийн төрлөөр онцлох

бүтээлийг сонгон

жишээгээр тайлбарлах

6.2.б. Аяз, этюд, прелюди,

серенада, сонат, концерт

зэрэг дан хөгжмийн

зохиолын төрлүүдийг

сонсож, тэдгээрийн онцлог

ялгаа, бүтэц хэлбэр,

илэрхийллийн арга

хэлбэрүүдийг тодорхойлох

6.2.д. Гоцлол, цөөхүүл,

найрал хэлбэрээр дуулахдаа

хоолой тус бүрийн үүргийг

ялган таних, тайлбарлах, ая,

шүлэг, мэдрэмжид тулгуурлан

утга санааг илэрхийлэх

6.1.в. Урлагийн төрлүүдэд ижил сэдвээр туурвигдсан

бүтээлийг харьцуулан

жишээгээр тайлбарлах

6.1.е. Урлагийн төрлүүдийн харилцан нөлөөллийг

(дүрслэх урлаг-хөгжим,

уран зохиол-хөгжим, бүжиг-

хөгжим, кино-хөгжим,

театр-хөгжим) тайлбарлаж

жишээгээр харуулах

6.2.в. Хөгжмийн зохиолыг сонсоод давталт, ялгарамж,

зэмсэгжилтийг

тодорхойлох

6.2.е. Бишгүүрээр болон өөрийн сонирхсон хөгжмийн

зэмсгээр хөгжимдөх арга

барил эзэмшсэнээ гоцлол,

цөөхүүл, найрал хэлбэрээр

гүйцэтгэх, зэмсгийнхээ үүрэг,

онцлогийг тодорхойлж

илэрхийлэх аргаа

боловсруулах

7-р

ан

ги

Монгол ардын дуу хөгжмийн төрлүүд Монгол хөгжмийн уламжлал

шинэчлэл

7.1.а. Монгол ардын дуу

хөгжмийн төрөл зүйл,

илэрхийллийн арга барил, онцлог, ялгааг таних,

тайлбарлах

7.1.г. Монгол ардын дууны

төрөл, дуулах хэв маяг, арга

барил, онцлогийг бусад үндэстний дуутай

харьцуулах, дуулж үзүүлэх

7.1.ѐ. Үндэсний хөгжимд

зориулсан бүтээлийг

сонсоод агуулга дүр, хэлбэр бүтэц,

зэмсэгжилтийг

тодорхойлох, сэдэв аялгууг

ноотоор аялах

7.2.а. Орчин цагийн

мэргэжлийн хөгжмийн бүтээл

дэх уламжлалт төрлүүдийг сонсож тодорхойлох

7.1.б. Өгүүлэх эрхтний

шүтэлцээт урлаг хөөмийн

төрлүүдийг (исгэрээ,

шахаа, хархираа) сонсож

таних, тодорхойлох

7.1.д. Монгол ардын дууны

уран бүтээлээс дуулахдаа

хоолойн цараа, амьсгааны

техник, айзмын өөрчлөлт,

аялгууны үсрэлтийг мэдэрч

дуулж чадахаа харуулах

7.1.ж. Монгол ардын

бүжиглэх урлаг, язгуур бий

биелгээний төрөл,

онцлогийг монголчуудын

амьдрал ахуйтай холбон

жишээгээр тайлбрлах

7.2.б. Этник хамтлагуудын

уран бүтээлээс сонгон

хөгжимдөх арга маяг,

зэмсгүүдийн өнгө дуурьсал,

уран бүтээлдээ авч ашигласан

ардын дуу хөгжмийг

тодорхойлох, тайлбарлах

7.1.в. Хөгжимт аман

зохиолын төрлүүдийг

сонсож таних, сурснаа жишээгээр харуулах,

монголчуудын ахуй, аж

байдалтай холбон

тайлбарлах

7.1.е. Монгол үндэсний

хөгжмийн зэмсгүүдийн

төрөл, эгшиглэгээ, хөгжимдөх арга барил,

онцлогийг тайлбарлах,

сонсож таних

7.1.з. Язгуур бий

биелгээний дөрвөн

зохицолт хөдөлгөөн (гар хөлийн байрлал, үндсэн

суудал, мөр цээжний

хөдөлгөөн)- ийг эзэмшснээ

харуулах

7.2.в. Монгол ардын дууны

уран бүтээлээс сонголт хийж,

бишгүүрээр болон өөрийн сонгосон хөгжмийн зэмсгээр

тэмдэг тэмдэглэгээг зөв

илэрхийлж ноотоор

хөгжимдөж сурснаа

илэрхийлэх

5

8-р

ан

ги

Дуурь Симфони Бүжгэн жүжиг

8.1.а. Сонгодог хөгжмийн төрлүүд, илэрхийллийн

арга хэлбэр, онцлогийг

тайлбарлах

8.1.г. Урлагийн төрлүүдийн харилцан уялдаа холбоог

бүтээлийн жишээгээр

харуулах

8.2.а. Симфони хөгжмийн үүсэл хөгжил, төрөл

хэлбэр, бүтэц онцлогийг

тайлбарлах

8.3.а. Бүжгэн жүжгийн үүсэл хөгжил, илэрхийллийн арга

хэлбэр, бүжигт хөгжмийн

гүйцэтгэх үүргийн талаар

тайлбарлах

8.1.б. Дуурийн үүсэл

хөгжил, төрөл хэлбэр,

бүтэц, онцлогийг

тайлбарлах

8.1.д. Дуурийн уран

бүтээлийн шилдэг

үзүүлбэрээс сонсож таних,

тодорхойлох, тайлбарлах

8.2.б. Суут хөгжмийн

зохиолчдын шилдэг

бүтээлээс сонсоод

хөгжмийн зэмсгүүдийг

төрөл ангилал, гүйцэтгэх

үүргээр нь ялган таних,

сонсож тодорхойлох,

ардын хөгжмийн

зэмсгүүдтэй харьцуулах

8.3.б. Цэнгээнт болон чөлөөт

бүжгийн энгийн элементүүдэд

тулгуурлан өөрийн уран

сайхны хэрэгцээгээ хангаж

чадахаа харуулах

8.1.в. Дуурь дах дуулаачийн төрлүүдийг

сонсоод ялган таних,

үүргийг тайлбарлах

8.1.е. Аялгууны шинж төрх, хөгжмийн хэл, сэтгэл

хөдлөлийн илрэлийг

хөдөлгөөнөөр хэрхэн

илэрхийлснийг шилдэг

бүтээлийн жишээ ашиглан

тайлбарлах

8.2.в. Өөрийн сонсох дуртай сонгодог хөгжмийн

бүтээлд сонсголын

ажиглалт хийж сэтгэгдлээ

илэрхийлж, онцолсон

зүйлээ тэмдэглэх,

тайлбарлах

8.3.в. Бүжгийн урлагийн дүрслэл илэрхийллийн

өвөрмөц арга, утга агуулга,

дүр дүрслэлийг хөдөлгөөнтэй

холбон тайлбарлах, бүжгийн

хөгжмийн аялгууны шинж

төрх, хурд, хүчийг

тодорхойлох

9-р

ан

ги

Орчин үеийн хөгжмийн урлаг Монголын орчин үеийн

хөгжим

Эстрад хөгжим

9.1.а. Орчин үеийн

хөгжмийн урсгал

чиглэлүүд, тэдгээрийн

онцлог, илэрхийллийн арга хэлбэрүүдийг ялган таних,

тайлбарлах

9.1.г. Найрал хөгжмийн

зэмсгийн дуурьслын хүч,

хэмнэл, аялгууны шинж

төрхийг сонсож тодорхойлох

9.2.а. Монголын орчин

үеийн хөгжмийн үүсэл

хөгжил, гол төлөөлөгчид,

шилдэг бүтээлийн талаар жишээгээр тайлбарлах

9.3.а. Эстрад (джаз, рок, поп,)

урлагийн онцлог,

илэрхийллийн арга хэлбэрийг

тайлбарлах, сонсож таних, тодорхойлох

9.1.б. Импрессионист,

экспрессионист урсгалын

онцлогийг хөгжим-уран

зураг-уран зохиолын

бүтээлийн жишээн дээр

харьцуулан тайлбарлах,

сонсож таних, тодорхойлох

9.1.д. Орчин үеийн

хөгжмийн урлагийн төрөл,

хэлбэр, илэрхийллийн арга

барилд гарсан шинэчлэлт

өөрчлөлт, тэдгээрийн

холбоо хамаарлыг

тайлбарлах, жишээгээр

харуулах

9.2.б. Монголын орчин

үеийн симфони, дан

хөгжмийн бүтээлээс

сонсоод хөгжмийн зэмсэг,

хэмнэлийн илэрхийлэл,

дуурьсал тэдгээрт гарсан

өөрчлөлт, эгшиглэх

онцлогийг тайлбарлах

9.3.б. Эстрад хөгжмийн

бүтээлийг сонсоод хэмнэл,

дуурьсал, зэмсгүүдийн

гүйцэтгэх үүргийг тайлбарлах

9.1.в. Авангард урлаг,

бүтээлч илэрхийллийн

арга барилууд, тэдгээрийн онцлогийг тайлбарлах,

жишээгээр харуулах

9.1.е. Зураг болон хөгжим,

шүлгээс төрсөн сэтгэгдэл

мэдрэмжээ илэрхийлэх, хөгжмийн илэрхийлэмжийг

өөрийн санаагаар

баяжуулах, тайлбарлах

9.2.в. Монголын орчин

үеийн хөгжмийн театрын

бүтээлийн санаа, илэрхийллийн арга барил,

онцлогийг тайлбарлах,

жишээгээр харуулах

9.3.в. Эстрад хөгжмийн

урлагт гарсан шинэчлэлт

өөрчлөлтийг жишээгээр тайлбарлах, үзүүлэх

6

Үнэлгээ:

Хөгжмийн хичээлийн үнэлгээ нь сурагчдын сурах үйлүүдийг төлөвлөх, тэднийг төрөл

бүрийн үйл ажиллагаанд оролцох ажлыг зохион байгуулах, хянах, алдаа дутагдлыг цаг

тухайд нь засч залруулах, туслах, зөвлөх, дэмжих гэх мэт үйлүүд байх бөгөөд асуудлыг

шийдвэрлэхэд чиглэгдсэн үйлүүдийн нэгдэл байна. Жишээ нь: тайлан тоглолтод оролцох

сурагчдын юу хийж гүйцэтгэх талаар өөрсдийн санал, хүсэлтийг харгалзах нь чухал. Энэ

үед бүх хүүхэд үйл ажиллагаанд жигд оролцох, тэдний гүйцэтгэлийн чадварыг ажиглахад

анхаарлаа чиглүүлэх нь хамгийн гол зүйл байх болно. Гэхдээ хүүхэд бүрийн алдаж эсвэл

буруу хийж буйг харж үнэлэх биш харин бусад хүүхэдтэйгээ хэрхэн хамтарч, ганцаараа юу

хийж чадаж байна вэ? гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Хүүхэд бүрийн дуулах, хөгжмийн

аялгууны шинж төрхийг ялган сонсох, хэмнэлд хөдөлгөөнөө зохицуулах, хөгжимдөх

чадварын түвшин нь харилцан адилгүй байна. Зарим хүүхэд эдгээр чадварыг сайн

гүйцэтгэж байхад зарим хүүхэд тааруу байна.

Үнэлгээний шалгуурт баримжаалан үнэлэх арга зүйн талаар 6-р ангийн хөгжмийн

хичээлээр жишээлэн дэлгэрэнгүй тайлбарлаж орууллаа. Тухайлбал, 6-р ангийн хөгжмийн

хичээлийн үнэлгээний зорилго нь “бүтээх, хөгжих, хөгжүүлэх чадвар”, “шинээр эзэмшсэн

мэдлэг, ойлголт”, “гүйцэтгэл”, “сонирхол, хандлага, идэвхи, оролцоо”-г үнэлэхэд чиглэнэ.

Эдгээр үнэлгээ нь нэгж хичээлийн эцсийн болон хичээл тус бүрийн явцын үнэлгээгээр

хэрэгжих боломжтой.

Бүтээлч эрэлхийллийн арга барилын хөгжил, мэдлэг ойлголтыг нэгж хичээлийн эцсийн үр

дүнгээр үнэлж болох бөгөөд үнэлгээний даалгавар боловсруулан ашиглах нь зүйтэй.

Үнэлгээний даалгаврын блүпринтэд сурагчдын мэдлэг, чадварыг үнэлэх даалгаврын

агуулгаас гадна үнэлгээний зорилт, үнэлгээний төрөл, тоо, хэмжээс, хугацаа зэргийг

цогцоор нь ойлгоно.

Сорилын даалгаврын бүтэц

Үнэлгээний зорилт

Агуулга Даалгавар

тоо оноо хугацаа (минут)

төрөл

Хэсэг А Мэдлэг, oйлголт

Y ангид судалсан агуулга YI ангид судалсан агуулга

8 8

20

Сонгох хариултат

Чадвар (мэдлэгээ хэрэглэх)

Y ангид судалсан агуулга YI ангид судалсан агуулга

8 16 Богино хариултат

Хэсэг Б Сурах арга барил

Y ангид судалсан агуулга YI ангид судалсан агуулга

4 26 25 Бүтээх хариултат

Нийт 20 50 45

7

Нэгж хичээлийн үнэлгээний шалгуурыг дараах байдлаар тодорхойлж болно.

Цаг Үйл ажиллагаа Үнэлгээний зорилт Үнэлгээний шалгуур

(үнэлэх арга, хэрэгсэл) I II III IV

Суралцахуйн зорилт: Дуулахдаа дуулаачийн бүтээлийн сэдэв, агуулга, дүр, бүтэц, төрөл, хэлбэр, аялгууны цараа, хөгжмийн хамсраа, илэрхийллийн аргуудыг мэдрэх; - дуулаачийн бүтээлийн сэдэв,

агуулга, дүр, бүтэц, төрөл, хэлбэр,

аялгууны цараа, хөгжмийн

хамсраа, илэрхийллийн аргуудыг

сонсож мэдрэх,

- хэрхэн, яаж дуулахаа төлөвлөх,

өөрийн хувилбарыг боловсруулах

- Хөгжмийн илэрхийллийг гаргахын

тулд үгийн болон амьсгааны

хуваарилалт, биеийн

илэрхийлэмжийг хэрхэн ашиглах,

ноот унших аргыг анхаарч дуулах

+

+

+

+

(багшийн ажиглалтын тэмдэглэл, ажлын хуудас, сурагчдын дэвтэр)

Явцын үнэлгээг хийхдээ хөгжүүлэх чадварт нь баримжаалан үнэлэхээс гадна сурагчдыг

тухайн нэгж хичээлийн хүрээнд эзэмшсэн байх чадварын түвшингээр үнэлж болно.

Ээлжит хичээлийн үнэлгээний шалгуур, үзүүлэлт

Урлагийн бүтээлийг судлах хүсэл, сонирхол

Бүтээлчээр хөгжих чадвар

Гүйцэтгэх чадварын ахиц Урлагийн мэдлэг ойлголт

1) “Халуун элгэн нутаг”дууны утга санаа, аялгууны дүрслэлийг өөрийн мэдрэмж, сэтгэл хөдлөлөөр илэрхийлэх 2) Дууны хэмнэл, хурд, хүчний нөлөөлөл, өнгө аяс, шүлгийн агуулга, өгүүлэмжийг мэдэрч, аянд тохирох илэрхийллийг хийх

1) Дууны хэмнэл, хурд, хүч, аялгууг мэдрэх 2) Дууны утга, аялгууны дүрслэл, мэдрэмжид тулгуурлан, өөрийн хувилбарыг боловсруулж, олон янзаар дуулах 3) “Халуун элгэн нутаг” дууны шүлгийн илэрхийлж буй утга, дүрслэлийг ашиглаж, хөгжмийн тохиромжтой илэрхийллийг төлөвлөх

1) Дууны үг, хэмнэл, дээд доод өнгө зэргийг бодож дуулах 2) Дууг сонсоод аялгуунд тохирох илэрхийллийг багаар гүйцэтгэх 3) “Халуун элгэн нутаг”дууны утга санаа, аялгууны дүрслэлд тохирох илэрхийлэл гаргахын тулд үгийн болон амьсгааны хуваарилалтыг эзэмшиж дуулах

1. Ц. Намсрайжав, Ж.Бадраа “Халуун элгэн нутаг” дууны шүлгийн агуулга, утга санааг ойлгох 2. Дууны ноот бичлэгийг ажиглаж, хөгжмийн зарим тэмдэг, тэмдэглээ, тэдгээрийн үүрэг,

онцлогийг мэдэх

Ажлын хуудсыг боловсруулахдаа тухайн хичээлийн болон үнэлгээний зорилт, үнэлэх арга,

хэрэглэгдэхүүнтэй нягт холбоотойгоор авч үзнэ. Энэ хичээл дээр дараах ажлын хуудсыг ашиглан

сурагчдын мэдээлэлтэй ажиллах чадварыг үнэлж болно.

Ажлын хуудас 1

Халуун элгэн нутаг 1 Дууны шүлгийн илэрхийлж буй утга санаа,

өнгө аяс, сэтгэлийн илэрхийлэл

2 Хөгжмийн онцлог хэмнэл, хурд, хүч, аялгууны өөрчлөлт

8

Ажлын хуудас 2

Дууны нэр Өөрийн санал дүгнэлт Бусад сурагчдын санал дүгнэлт

Халуун элгэн нутаг

1

1

2

2

3

3

Ажлын хуудас 3

Ээлжит хичээл дээр сурагчийн идэвх, оролцоог багшийн ажиглалтын хуудсаар үнэлж

болно. Явцын үнэлгээг дүгнэхдээ дараах үнэлгээний хуудсыг ашиглаж болно.

Ганцаарчилсан даалгаврын гүйцэтгэл Багаар ажилласан даалгаврын гүйцэтгэл

Танин мэдэх, сонсох чадвар

Дуулах, хөгжимдөх, зохион найруулах чадвар

Танин мэдэх, сонсох чадвар

Хоршил болон хамтлаг,

анги нийтээр дуулах,

хөгжимдөх, зохион

найруулах чадвар

Ноот бичвэртэй ажиллах

Ноотоор дуулах

Ноот бичлэгт анализ хийх

Сонгосон бүтээлийнхээ санааг хэр оновчтой гаргаж байгаа ур чадвараар дүгнэх

Ноот бичвэртэй ажиллах

Ноотоор дуулах

Ноот бичлэгт анализ хийх

Сонгосон бүтээлийнхээ санааг хэр оновчтой гаргаж байгаа ур чадвараар дүгнэх

Багаар ажиллах чадвар

Ажлын хуудас 4. Ноот бичвэрийг тарааж өгөөд сонсгох явцдаа даалгаврыг

ажиллуулах

1. Сонссон хөгжмийн зэмсэг юу вэ?

а. модон үлээвэр б.гуулин үлээвэр в.цохивор үлээвэр

2. Гол аялгуу нь ямар хөгжмийн зэмсэгт тоглогдож байна вэ?

б.нарийн бүрээ в. кларнет а. хийл

9

3. Хөгжмийн ямар хэлбэрээр бичигдсэн байна вэ?

а.вальс

4. Аялгууг сонсоод сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлээрэй.

а................... б................................

5. Сонсож буй хөгжмийн дүр төрх нь:

а.мөрөөдөл б.баяр ѐслол г.нууцлаг

6. Хөгжмийн талаарх бодлоо илэрхийлж бичнэ үү?

Ажлын хуудас 5. Багш явцын үнэлгээнд богино хугацааны сорилгыг ашиглах боломжтой

юм. Дараах ажлын хуудас нь багшид санаа өгөх зорилготой болно.

№ Асуулт

Хариулт Тайлбар /яагаад/ Оноо Багшийн дүгнэлт Нийт оноо

1 Урлагийн ямар төрөлд хамаарах вэ? 1

2 Хэний уран бүтээл вэ? 1 3 Ямар нэртэй зохиол вэ? 1

4 Ямар төрөл жанрт бичигдсэн бэ? 1

5 Хэдэн хэсгээс бүрдсэн бэ? 2

6 Гол дүрийн баатруудын дуу хоолойны өнгийг тодорхойлох

3

7 Зохиолын онцлог 1

8 Дуулалтын хэв маягийг тодорхойлох 2

9 Хэмнэлийг тодорхойлох 3

10 Ноот бичвэр дээрх хөгжмийн хэллэг, нэр томьѐог тоочиж бичих

5

20 Зөв хариулт 16= 80% В

Ажлын хуудас.6 Ноот бичвэртэй ажиллах

№ Өгөгдөл Сурагчийн тайлбар Багшийн үнэлгээ

1 Ямар түлхүүрт бичигдсэн байна вэ? /тональнасть/ 2 Хөгжмийн хэллэг нэр томьѐог тайлбарлах /тус бүрд нь/ 3 Дууны хүндрэлтэй хэсэг хаана байна вэ?

/тактаар нь бичиж тайлбарлах/

4 Дууны хурд, хүч, хэмнэл хэрхэн, яаж дуулагдах вэ? /Ноот бичвэр дээр тэмдэглэгээг хийгээрэй/

5 Өөрт тохирох хоолойн аялгууг сураад ноотоор болон үгийн зөв хуваарилалттай дуулах /Даралтат хөгжмийн зэмсэг ашиглан өнгөө зөв гаргаж дуулах/

6 2 болон 4 хоолойд дуулах, хүндрэлтэй хэсэг дээр ажиллах

б. марш

в.баяр баясгалантай

10

Анги: VI

Суралцахуйн зорилт

Сургалтын үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

1. Урлагийн төрлүүд

6.1.а. Урлагийн бүтээлийн агуулга, дүр, үүрэг зорилго, илэрхийллийн арга барилыг ялган таних, тодорхойлох тайлбарлах

- Бүтээлийн сэдэв, дүр, дүрслэл, үйл явдлыг хэрхэн илэрхийлж байгааг тайлбарлах

- Агуулга, дүр, дүрслэл, үйл явдлыг хөгжимд хэрхэн илэрхийлж буйг ялган таних

- Аялгууны цараа, хэмнэл, хурд, хөг эгшиглэгээ, хүчдэл хэрхэн өөрчлөгдөж дүрслэл, үйл явдлыг тодруулж буй илэрхийллийн аргуудыг харьцуулан сонсох

- Бүтээлийн сэдэв, агуулга, дүр, илэрхийллийн аргуудын уялдаа холбоог харьцуулах

- Нэг бүтээлийг олон янзын уран бүтээлчид хэрхэн өөр өөрийн онцлогтойгоор илэрхийлж байгааг тайлбарлах

- Дуулах, хөгжимдөхдөө бүтээлийн дүр, дүрслэл, өгүүлэмжийг бодож бусад сурагчдадаа тайлбарлах

- Бусад сурагчдыг сонсох, санал бодлоо хуваалцах

Багшийн анхаарах зүйл: Сурагчдын хоолойн царааг тодорхойлно. Тухайн насны хүүхдийн хоолойн цараа, нас сэтгэхүйн онцлогт тохирсон дууны сонголтыг сурагчдад санал болгох нь зүйтэй. Сонгосон бүтээлийг задлан шинжилж, харьцуулахад нь туслахын тулд тухайн уран бүтээлийн талаарх маш олон янзын мэдээллийг хэд хэдэн хувилбартайгаар, харах, сонсох зэргээр олон янзын түвшинд бэлтгэж ашиглах нь зүйтэй.

Сонсох хөгжим:

- Ц. Эрдэнэбат. Ерэн баатрын дууль

- https://www.youtube.com/watch?v=7femscQMunM

- Т. Чимэддорж. Эргэж бидэндээ ирээгүй эцэгтээ бичсэн захидал дууль

- Л. Мөрдорж. Хөхөө Намжил дуурь

- https://www.youtube.com/watch?v=isN-xXW-CQU

- Б. Шарав. Уяхан замбуу тивийн наран магтуу

- https://www.youtube.com/watch?v=e89nFgc6tFU

- О. Сундуйн цомнол. Цэнддоржийн хөгжим. Долоон хожгор нэг можгор хүүхдийн дуурь

- Б. Дамдинсүрэн, Б. Смирнов. Учиртай гурван толгой дуурь

- https://www.youtube.com/watch?v=UN0KFNkH0PA

- М. Коваль. Чоно ба долоон ишиг дуурь

- Т.Сэр-од “Морин хуур, найрал хөгжмийн концерт”

Ном, сурах бичиг:

- Хөгжим VI

- Хөгжим VI - Багшийн ном

- Д. Батсүрэн. Хөгжмийн суутан 1, 2-р дэвтэр

- Цогбадрах. Агаар 1, 2, 3

- Хөгжим. хүүхдийн ном

- Ж. Энэбиш. Хөгжим хэрхэн ойлгох вэ?

6.1.б. Дүрслэх урлаг, уран зохиолын төрлөөр туурвисан бүтээлийг хөгжмийн хэлний хэрэглүүрээр (хөг эгшиглэгээ, аялгууны шинж төрх, өнгө аяс, айзам хэмнэл, хурд, хүч, зэмсэгжилт г.м) дүрслэн илэрхийлэх, таамаглах

- Уран зохиол, дүрслэх урлагийн бүтээлээс сэдэвлэн зохиосон хөгжмийн бүтээлүүдийг сонсох, илэрхийллийн аргуудын ялгааг таних

- Дүрслэх урлагийн бүтээлийн өнгө дүрслэл, өгүүлэмжийг хөгжимд хэрхэн илэрхийлснийг тайлбарлах

- Театр, бүжиг, кино урлагийн бүтээлүүдийн хөгжмийг сонсох

- Театрын урлагийн төрлүүд (хүүхдийн, хүүхэлдэйн, дуурь, драм) болон уран бүтээлчдийн урлах онцлогийг харьцуулах

- Уран зохиол болон дүрслэх урлагийн бүтээлээс сэдэвлэсэн хөгжмийн бүтээлүүдийн талаар мэдээллийг эрэлхийлэх

- Теарт, бүжиг, кино урлагийн бүтээлийн илэрхийллийн аргуудыг харьцуулах

- Театрын урлагийн төрлүүд (хүүхдийн, хүүхэлдэйн, дуурь, драм) – ийн ялгааг олж, харьцуулах

- Уран зохиол болон дүрслэх урлагийн бүтээлээс сэдэвлэсэн хөгжмийн бүтээлүүдийн талаар бусад сурагчдад мэдээлэх, ярилцах

- Теарт, бүжиг, кино урлагийн бүтээлийн илэрхийллийн аргуудын талаар бусдад

11

тайлбарлах - Театрын урлагийн төрлүүд (хүүхдийн,

хүүхэлдэйн, дуурийн, драмын) – ийн ялгааны талаар ярилцах, бусдадаа тайлбарлах

Багшийн анхаарах зүйл: Дүрслэх урлаг, уран зохиолын бүтээлд буй дүр дүрслэл, өгүүлэмжийг хөгжимд хэрхэн илэрхийлснийг сурагчдадаа тайлбарлахын тулд багш нар уран зохиол, дүрслэх урлагийн бүтээлийн талаар мэдээлэллийг уншиж судалж, боловсруулалт хийн, өөрийн дүгнэлтийг урьдчилан бэлтгэсэн байх нь чухал юм.

6.1.в. Урлагийн төрлүүдэд ижил сэдвээр туурвигдсан бүтээлийг харьцуулан жишээгээр тайлбарлах

- Дүрслэх урлаг болон уран зохиолд дүр, дүрслэл, үйл явдлыг хэрхэн илэрхийлж буйг тайлбарлах

- Дүрслэх урлаг, уран зохиолд дүрсэлсэн дүр, дүрслэл, үйл явдлыг хөгжимд хэрхэн илэрхийлж буйг жишээгээр тайлбарлах. Тухайлбал: хөгжмийн зэмсгийн сонголт, хэмнэл, темп, хөг эгшиглэгээ, хүчдэл хэрхэн өөрчлөгдөж, дүрслэл, үйл явдлыг тодруулж буйг анхааран сонсох

- Дүрслэх урлаг-хөгжим, уран зохиол-хөгжмийн уялдаа холбоог гаргаж оюуны зураглал хийх

- Нэг сэдвээр зохиогдсон урлагийн бүтээлүүдийн талаар мэдээллийн олон сувгаас эрж хайж, унших

- Дүрслэх урлаг, уран зохиол, хөгжмийн нэг сэдэвт бүтээлүүдийн дүр, дүрслэл, үйл явдлыг илэрхийлэх арга барил, ялгааг олох, тодорхойлох

- Дүрслэх урлаг, уран зохиолын бүтээлд буй дүр, дүрслэл, өгүүлэмжийг хөгжимд хэрхэн илэрхийлснийг бусад сурагчдад тайлбарлах

- Бусад сурагчдын саналыг сонсох, санал бодлоо хуваалцах

- Ямар нэг урлагийн бүтээлийг сонгон авч түүнтэй нэг сэдвээр өөрийн гэсэн бүтээлийг зохиомжлон найруулах. Тухайлбал: хөгжмөөс төрсөн сэтгэгдлээрээ зураг зурах, шүлэг зохиох, эсээ бичих

Багшийн анхаарах зүйл: Хичээлд ашиглах дүрслэх урлагийн бүтээлийг

аль болох өнгө, дүрсний өндөр түвшинд

бэлтгэхэд анхаарвал зохино. Уран зохиолын бүтээлийг сурагчдад танилцуулахдаа хамгийн гол хэсгийг сонгон авч, товч, ойлгомжтой илэрхийлэхэд анхаарна.

Сонсох хөгжим: - А.П.Бородины “Баатар эрс” симфони

https://www.youtube.com/watch?v=zF2FAalHSHk

- Ж. Бизе “Кармен” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=jL-Csf1pNCI

- Р. Щедрин “Кармен” сюит

https://www.youtube.com/watch?v=bw15AxSKKXE&list=RDh7RQUA_UxNQ&index=5

- Л. Мөрдорж “Хөхөө Намжил” дуурь

- З. Хангал “Салхит шувуун” симфони найраглал

https://www.youtube.com/watch?v=R2IIIPqAeX8

- Ж. Чулуун “Уран хас” бүжгэн жүжиг

https://www.youtube.com/watch?v=Vo3FyUIaH4Y

Үзүүлэн, ТӨМ: - Уран зургууд - Хөгжмийн зохиолчдын хөрөг зураг - Дан хөгжмийн бүтээлүүдийн сэдэв аялгууны ноот

6.1.г.Хөгжмийн зохиол, урлагийн бусад төрлөөр туурвигдсан бүтээл хоорондын уялдаа холбоо болон ялгааг

- Дэлхийн урлагийн оргил болсон алдартай бүтээлүүдийн сэдэв аялгуу, тэдгээрийн ялгааг илрүүлэх

- Суут уран бүтээлчдийн сод бүтээлүүд төрсөн цаг үе, нийгмийн байдлыг дүрслэн ярилцах, хамаарлыг тайлбарлах

- Хөгжмийн зохиол, урлагийн бусад төрлөөр туурвигдсан бүтээлүүдийг үе үеийн сонсогч,

Сонсох хөгжим: - М.П.Мусоргский “Хоѐр

еврей”

https://www.youtube.com/watch?v=yJE1fSPLFAo

12

илрүүлэх үзэгчид хэрхэн хүлээж авч, ойлгож байсан талаар эргэцүүлэх, нийгмийн ялгааг ярилцах

- “Соѐлтой сонсогч гэж хэн бэ?” гэсэн сэдвээр асуудал дэвшүүлэн ярилцах

Багшийн анхаарах зүйл: Ирээдүйн үзэгчдийг бэлтгэж, хөгжмийн бүтээлийг театрт очиж хүртэн мэдэрч, таашаан ойлгохын тулд дараах энгийн дүрмийг хөгжим сонсох үйл ажиллагаар дамжуулан таниулах нь чухал юм. • Тоглолт эхлэхээс өмнө театрт очих • Үзэх жүжиг, дуурийнхаа танилцуулгыг авч

сонирхон уншиж, үйл явдал болон тоглох жүжигчдийн талаарх мэдээлэлтэй танилцах

• Хонх дуугарахаас өмнө суудлаа эзлэх • Утасныхаа дууг хаах • Тоглолт эхлэхэд анхаарлаа бүрэн

төвлөрүүлэх • Хажууд сууж буй хүмүүст саад болохгүй

байх Хөгжмийн бүтээл сонсож байгаа үед хичнээн сайхан санагдаж, сэтгэл хөдөлсөн ч дуустал нь алгаа ташихгүй, олон ангит зохиол тоглогдож байгаа үед бүх ангийг тоглож дуустал алгаа ташихгүй байх

- П. И. Чайковский “Ромьео Джульетта” симфони

https://www.youtube.com/watch?v=3tpBhyADEhU

- С. Прокофьев “Ромьео Джульетта” бүжгэн жүжиг

https://www.youtube.com/watch?v=eTnoNxhc2Dc

- Х. Билэгжаргал “Ламбугайн нулимс” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=Vdw0pc15IRs

Ном, сурах бичиг: - А. Ганбаатар Урлагийн

салбарт хэрэглэгддэг нэр томьѐоны тайлбар толь

- Ц. Нацагдорж Дуулах урлагийн хураангуй толь

- Н. Жанцанноров Хөгжмийн онолын нэр томьѐоны тайлбар толь

6.1.д. Өөрийн сонирхсон урлагийн төрлөөр онцлох бүтээлийг сонгон жишээгээр тайлбарлах

- Гадаадын болон монголын хөгжмийн зохиолчдын хөгжмийн бүтээлүүдийг харьцуулах, онцлог бүтээлийг жишээгээр тайлбарлах

- Төлөвлөсөн санаагаа өдөр тутмын хичээл дээр хэрэгжүүлж турших

- Үр дүнг хэлэлцээд дахин сайжруулах

Сонсох хөгжим:

- Б.Мөнхжаргал “Шаргачин ” симфони

- Ш.Өлзийбаяр “286 дугаар галт тэрэг”

- Н.А.Римский-Корсаков “Шехеразада” симфони чуулбар

- https://www.youtube.com/watch?v=BGKrY81_xjw

6.1.е. Урлагийн төрлүүдийн харилцан нөлөөллийг (дүрслэх урлаг-хөгжим, уран зохиол-хөгжим, бүжиг-хөгжим, кино-хөгжим, театр-хөгжим) тайлбарлаж жишээгээр харуулах

- Хөгжмийн бүтээлийг театрт болон дүрс бичлэгээс үзэж, сонсоод хоорондын харилцан нөлөөлийн талаар ярилцах

- Үзсэн хөгжмийн бүтээлүүдийн үйл явдал, өгүүлэмжийг дүрслэн бодож, жишээгээр харуулах

- Үзэж сонссон хөгжмийн бүтээлүүдийнхээ хүрээнд тодорхой нэг сэдвээр асуудал дэвшүүлэн ярилцах. Тухайлбал: ноотны бичлэгт анализ хийх

- Үзэж сонссон хөгжмийн бүтээлүүдийн сэдэв аялгууг ялган таних, харьцуулах

- Театрт болон дүрс бичлэгээс үзсэн хөгжмийн бүтээлийнхээ талаар бусад сурагчдадаа тайлбарлан таниулах

- Сурагчдын үзсэн хөгжмийн бүтээлүүдийн талаар сонсох, үнэлж дүгнэх, санал бодлоо хуваалцах

Багшийн анхаарах зүйл: Уран зохиолын болон дүрслэх урлагийн бүтээлээс сэдэвлэсэн хөгжмийн бүтээлүүдийн талаар мэдээлэл хайж, үзэж, судлахад нь туслахын тулд багш урьдчилан янз бүрийн вэб сайтуудаар аялан тохиромжтой гэж үзсэн

13

зарим сайтын хаягийг сурагчдад танилцуулна. Сурагчдын бусадтай харилцах, өөрийгөө илэрхийлэх арга барилыг нь хөгжүүлэхийн тулд сурагчийн эрхийг хүндэтгэж харилцана. Багшийн харилцааны ур чадвар ямар байхаас сурагчийн өөрийгөө илэрхийлэх, харилцах чадвар ихээхэн шалтгаална гэдгийг санах хэрэгтэй.

2. Хөгжмийн төрөл зүйл

6.2.а. Дуу, романс, кантат, оратори, реквием, дуурь зэрэг дуулаачийн төрлүүдийг сонсож, тэдгээрийн онцлог ялгаа, бүтэц хэлбэр, илэрхийллийн аргыг тодорхойлох

- Дуулаачийн хөгжмийн төрөл тус бүрийн онцлог, илэрхийлэх арга хэрэглүүрийн талаар дуулаачийн хөгжмийн бүтээлээс сонсох

- Дуулаачийн хөгжмийн бүтээлийг сонсож, уран илэрхийллийн аргуудыг нэрлэх. Тухайлбал: Дж. Верди “Риголетто” дуурийн Герцогийн дууны стаккото, легатто, акцент, форшлаг зэргийг нэрлэх, үүргийг тодруулах

- Дуулаачийн бүтээлүүдийг сонсоод төрөл ангилалд хамааруулах. Тухайлбал: дуу, романс, кантат, оратори гэх мэт

- Дуулаачийн хөгжмийн төрлүүдийн талаарх мэдээллийг интернет, ном, сурах бичиг, сонин, сэтгүүл зэрэг эх сурвалжаас цуглуулах

- Цуглуулсан мэдээллээ унших, хэрэгтэй зүйлийг тэмдэглэх, эргэцүүлэн бодох, боловсруулалт хийх

- Дуулаачийн хөгжмийн төрөл тус бүрийн ижил болон ялгаатай шинжийг харьцуулах, учир шалтгааныг ойлгох. Жишээ нь: Ари, романс, баллада зэрэг дуулаачийн бүтээлүүдийн хэлбэр, бүтэц хэсгүүд, штрих, хурд, динамик зэргийг харьцуулах

- Дуулаачийн хөгжмийн бүтээлээс сонирхсон хэсгээ сонгож, тухайн хэсгийг өөрийн сонирхлоор зохиомжлох. Жишээ нь: Дж. Верди “Риголетто” дуурийн Герцогийн дууны аялгуу, хэмнэлийг поп хэлбэрт оруулан дуулах г.м

- Дуулаачийн хөгжмийн төрлүүдийн талаарх мэдлэгээ шалгах, дүгнэлт хийх зорилгоор тест, үгийн сүлжээ, асуулт зохиох

- Дуулаачийн хөгжмийн талаарх бодол, санаагаа бусадтай хуваалцах, харьцуулах. Тухайлбал: Дж. Верди “Риголетто” дуурийн Герцогийн дууны стаккото, легатто, акцент, форшлаг зэрэг нь тухайн бүтээлийн дүр төрхийг хэрхэн тодотгож буйг нөхөдтэйгөө ярилцаж, санал бодлоо хуваалцах

- Дуулаачийн хөгжмийн төрлүүдэд ижил төстэй болон бие биеэс ялгагдах ямар онцлог байгаа талаар ярилцах, тайлбарлах. Тухайлбал: эвлүүлгийн аргыг ашиглан мэдлэг, туршлага, мэдээллээ бусадтай солилцох Багшийн анхаарах зүйл: Романсын тухай хэд хэдэн мэдээллийн эх сурвалж, ном сурах бичгээс бэлтгээд өөрийнхөөрөө боловсруулж, оновчтой тайлбар бэлтгэх. Үгийн сүлжээ тоглоом зохиох, сорилын ажил гүйцэтгэх нь сурагчдын

Сонсох хөгжим: - Ж. Верди. Риголетто

дуурийн Герцогийн дуу

- https://www.youtube.com/watch?v=uoyN2rJaHN4

- А. А. Алябьев. Үдшийн хонхны чимээ романс

- https://www.youtube.com/watch?v=9DNWgrUbyt8

- Т.Чимэддорж. Залгамж үеийн тэмүүлэл магтуу

- Ф. Шуберт. Ойн савдаг дууль

- https://www.youtube.com/watch?v=yM_LRTDI5N8

- Б. Дамдинсүрэн. Жаргалын зам дуурь

- https://www.youtube.com/watch?v=_q5OVeLMkVw

- С. Гончигсумлаа. Үнэн дуурь

- https://www.youtube.com/watch?v=iSDPWS9XSLw

Ном, сурах бичиг: - Хөгжим VI - Хөгжим VI- Багшийн ном - Д. Батсүрэн. Хөгжмийн

суутан 1, 2-р дэвтэр - Цогбадрах. Агаар 1, 2-р

дэвтэр - Хөгжим. Хүүхдийн ном - Ж. Энэбиш. Хөгжим хэрхэн

ойлгох вэ?. УБ. 1988

Техник, бусад хэрэглэгдэхүүн: - Аудио бичлэг, CD - Магнитофон - Дууриудын болон

дуулаачийн бүтээлийн DVD бичлэг

- Проектор, дэлгэц - Телевизор - DVD, CD тоглуулагч

14

мэдлэгийг бататгаж гүнзгийрүүлэхээс гадна сурсан мэдсэнээ цэгнэж, дутуу буруу ойлгосон зүйлээ залруулахад нь сурагчдад тусална.

Мэдээлэлтэй ажиллах арга барилуудаас танилцуулна. Тухайлбал: ном сурах бичигтэй ажиллах, эхтэй ажиллах, харьцуулах, ангилан бүлэглэх

6.2.б. Аяз, этюд, прелюди, серенада, сонат, концерт зэрэг дан хөгжмийн зохиолын төрлүүдийг сонсож, тэдгээрийн онцлог ялгаа, бүтэц хэлбэр, илэрхийллийн арга хэлбэрүүдийг тодорхойлох

- Дан хөгжмийн зохиолын төрлүүдийг сонсож, тэдгээрийн онцлог ялгаа, бүтэц хэлбэр, илэрхийллийн арга хэлбэрүүдийг тодорхойлох

- Дан хөгжмийн бүтээл, зохиолуудыг сонсож ялган таних, ямар төрөлд хамаарахыг нь тодорхойлох

- Дан хөгжмийн төрлүүдийн уран илэрхийллийн аргуудыг ялган таних (хурд, хүч, хэмнэл, хөгжмийн зэмсгийн сонголт гэх мэт)

- Дан хөгжмийн төрлүүдийн талаар унших, ялгаатай болон ижил төстэй шинжийг тодруулах

- Дан хөгжмийн бүтээлүүдийг сонсоод түүний агуулга, илэрхийллийн аргад тохирсон зураг, шүлэг, загвар, схем, бүдүүвч, оюуны зураглалын аргаар янз бүрийн бүтээл хийх

- Дан хөгжмийн төрлүүдийн талаар ярилцах, санаа бодлоо солилцох

- Дан хөгжмийн төрлүүдийн уран илэрхийллийн аргуудыг хөгжмийн зохиол бүтээл дээр жишээ татан тайлбарлах (хурд, хүч, хэмнэл, хөгжмийн зэмсгийн сонголт г.м) Багшийн анхаарах зүйл: Дан хөгжмийн бүтээлд зохиогдсон цаг хугацаа, түүхэн үйл явц, нийгмийн байдал, ард түмний хүсэл зориг зэрэг олон зүйл тусгагдсан байдаг нь сурагчдын сонирхол, хэрэгцээг өдөөн, тэдэнд бүтээлийг ойлгож сонсоход нь тодорхой хэмжээгээр нөлөөлнө.

Сонсох хөгжим: - Э. Григ. Өглөө

- https://www.youtube.com/watch?v=-rh8gMvzPw0

- Ф. Шопен. Хувьсгалын этюд.

- https://www.youtube.com/watch?v=c2i_QmgAJn0

- Ф. Шопен Ноктюрн - И. С. Бах. Прелюди,

https://www.youtube.com/watch?v=O1p93RvhOU8&list=RDO1p93RvhOU8&index=1

- И. С. Бах. Скерцо,

- https://www.youtube.com/watch?v=scosdmWA5GQ

- В. А. Моцарт. Серенада

- https://www.youtube.com/watch?v=j4FPlE084mk

- Ф. Шуберт. Серенада

- https://www.youtube.com/watch?v=iM3rK86Y-nc

- С. Гончигсумлаа. Рапсоди - С. Гончигсумлаа. Төгөлдөр

хуурт зориулсан 24 прелюди

- https://www.youtube.com/watch?v=9ETtoUaqaWo

- Ф. Лист. Рапсоди

- https://www.youtube.com/watch?v=8nJo9gacsTg

Ном, сурах бичиг: - Г. Нямсүрэн. Оросын

хөгжмийн түүх - Г. Нямсүрэн. Өрнийн

хөгжмийн түүх

6.2.в. Хөгжмийн зохиолыг сонсоод давталт, ялгарамж, зэмсэгжилтийг тодорхойлох

- Дан хөгжмийн бүтээлүүдээс сонсоод давталт, ялгарамж, зэмсэгжилтийг тодорхойлж ярилцах

- Хөгжмийн бүтээлүүдийн өөрт таалагдсан ойлгомжтой хэсгүүдийг орчин үеийн хөгжмийн хэмнэл, арга барилаар өөрчлөн найруулах

-Хөгжмийн бүтээлүүдийн хялбар аялгууг өөрсдийнхөөрөө найруулан өөрчилж, дуулж хөгжимдөхийн тулд аялгууны чиглэл хөдөлгөөн, давталт, хурд, хэмнэл, шинж төрх, зэмсэгжилтийг тодорхойлох

- Хөгжмийн бүтээлүүдийг тоглосон бичлэг, CD,

Сонсох хөгжим:

- Ф. Лист. Этюд

- Мөнх-Ертөнц. Концертийн рапсоди

- https://www.youtube.com/watch?v=3URJ2C6Upag

- Ц. Сүхбаатар. Цэцэг нуурын хөвөөнд

- https://www.youtube.com/watch?v=SLG5JU7cRpw

15

DVD цуглуулах, хөгжимчдийн тоглолтын арга барилаас суралцах Багшийн анхаарах зүйл: Сэдэв аялгууг тоглож үзээд, хэрхэн тоглох, юун дээр анхаарах талаар тайлбарыг сурагчдад өгөх. Хэрхэн үнэлэх талаар тодорхой шалгуур боловсруулж сурагчдад мэдээлсэн байх шаардлагатай. Тухайлбал: Ноотоо зөв тоглосон эсэх Хурууны дугаар зөв эсэх Дуугаралт нь сонсголонтой байсан эсэх

- С. Рахманнов. Паганины сэдэвт рапсоди

- https://www.youtube.com/watch?v=eUTGtkeaji4

- Л. В. Бетховен. Сонатууд

- https://www.youtube.com/watch?v=C5WTGOdOek0

- https://www.youtube.com/watch?v=z1m8QjFAlOo

- В. А. Моцарт. Сонатууд

https://www.youtube.com/watch?v=0VtmmVQrNcY

- П. И. Чайковский. Төгөлдөр хуур найрал хөгжимд зориулсан 1-р концерт

- https://www.youtube.com/watch?v=BcPY0SZog7Y

Симфониуд:

- Л. Мөрдорж. Ардын наадам

- https://www.youtube.com/watch?v=DWf_zpTUIPY

- Д. Шоставкович. Ленинградын симфони

- https://www.youtube.com/watch?v=mIOZGXVMR8U

- С. Прокофьев. Сонгодог симфони

- https://www.youtube.com/watch?v=iQdODVFHWAU

- И. Гайдн. 104-р симфони

- https://www.youtube.com/watch?v=5gTPHd-p68s

- https://www.youtube.com/watch?v=DpmAVkZhYPU

- https://www.youtube.com/watch?v=cg8nF8L5k4w

- https://www.youtube.com/watch?v=IE8keznMCcQ

- Г. Берлиоз. Уран зөгнөлийн симфони

- https://www.youtube.com/watch?v=vjri6MyXKRI

- А . Бородина 2-р симфони

- https://www.youtube.com/watch?v=zF2FAalHSHk&t=26s

- Л. В. Бетховены симфониуд

- https://www.youtube.com/watch?v=abtyA2WIlYs

- %D0%B5%D1%82%D1%85%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%

6.2.г. Хөгжмөө сонсоод зохиолын гол сэдэв аялгууны ноотонд задлал хийж цараа, хурд, хүчний өөрчлөлт, аялгууны хөдөлгөөн, шинж төрх, айзам хэмжээ, хэмнэлийн зураглал, эгшиглэгээний онцлогоор агуулга дүрийг таамаглах, жишээгээр тайлбарлах

- Зохиолын гол сэдэв, аялгууны бичлэгийг сайтар ажиглах, ноот бичлэгт анализ хийх (цараа, аялгууны чиглэл хөдөлгөөн, эгшгийн үсрэлт...)

- Хэмнэлийн хүндрэлтэй хэсэгт ажиллах, хэмнэлээр тогших

- Үгийн утгыг ярилцах, үг хэллэгийн хүндрэлтэй хэсэгт тогтож ажиллах (тод хэллэг, үгийн зөв хуваарилалт)

- Аялгууны шинж төрх, утга агуулга, дүр дүрслэл илэрхийллийн талаар ярилцах, жишээгээр тайлбарлах

- Зохиолын үйл явдлыг ямар дүрээр, урлагийн ямар төрлүүдээр хэрхэн илэрхийлсэн талаар ярилцах

- Хөгжмийн уран бүтээлийн илэрхийллийн аргуудыг хөгжмийн зохиол бүтээл дээр жишээ татан тайлбарлах

- Дуурь, мюзикл, дуулалт жүжиг зэрэг тайзны хөгжмийн төрөлд ижил төстэй болон бие биеэс ялгагдах ямар онцлог байгаа талаар ярилцах, тайлбарлах. Үүнд: сурах бичигт өгөгдсөн венийн диаграммын аргаар ижил, ялгаатай талуудыг тодорхойлж, өөрсдийн санал дүгнэлтийг бусаддаа тайлбарлах Багшийн анхаарах зүйл: Багш нар дууны бүтээлийн сан бүрдүүлэхдээ оновчтой, зөв сонголт хийхэд анхаарах нь зүйтэй. Ноот нь сурагчдын судалгаа хийх үндсэн баримт тул зөв, алдаагүй, ойлгомжтой, тодорхой байх шаардлагатай. Дууны ноотыг уншиж, бүх тэмдэг, тэмдэглэгээг ойлгодог болгохын тулд хичээл бүр дээр ноот унших чадварыг хөгжүүлэх үйл ажиллагааг тогтмол зохион байгуулах нь чухал юм.

16

BD+%D1%81%D0%B8%D0%BC%D1%84%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%8F+6

- https://www.youtube.com/watch?v=rXa6zIFkFwI

- В. А. Моцарт. Симфониуд

- https://www.youtube.com/watch?v=rM1LA_bngMQ

- https://www.youtube.com/watch?v=TapA1R683qA

- https://www.youtube.com/watch?v=bnK3kh8ZEgA

6.2.д. Гоцлол, цөөхүүл, найрал хэлбэрээр дуулахдаа хоолой тус бүрийн үүргийг ялган таних, тайлбарлах, ая, шүлэг, мэдрэмжид тулгуурлан утга санааг илэрхийлэх

- Дан хөгжмийн бүтээлүүдийг дуу, хөгжим, бүжгийн хамтлагийн урын санд оруулж, өөрсдийн хувилбараар дуулж, хөгжимдөх

-Сонссон хөгжмийн зохиолын сэдэв аялгууг дагаж дуулах

- Дан хөгжмийн бүтээлүүдийн хялбар аялгууг өөрсдийнхөөрөө найруулан өөрчилж, дуулж хөгжимдөхийн тулд аялгууны чиглэл хөдөлгөөн, хурд, хэмнэл, шинж төрхийг оновчтой тодорхойлох

- Дан хөгжмийн бүтээлүүдийн аялгууны шинж төрхөд тохируулан хөдөлгөөн зохиомжлох, дэглэх

- Бүтээлээс төрсөн сэтгэгдлээрээ өөрийн бүтээлийн санаа, зохиомжоо боловсруулах

- Дуулахдаа сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжээ илэрхийлэх

- Дан хөгжмийн бүтээлүүдийн өөрт таалагдсан ойлгомжтой хэсгүүдийг орчин үеийн хөгжмийн хэмнэл, арга барилаар өөрчлөн найруулж дуулах

Багшийн анхаарах зүйл: Дууны үгийн утгад анализ хийх нь тухайн дууг ойлгож, амьдруулж дуулахад сурагчдад туслах учиртай. Ямарваа нэг дууг заахын өмнө багш дууны үгэн дотроос тухайн насны сурагчдад ойлгомжгүй байж болох үг хэллэг, хэлц, нутгийн аялгууны үг, эртний үг хэллэг зэргийг илрүүлж, тайлбар толь, сурах бичгээс тайлбар бэлтгэх нь тохиромжтой.

Дуулах дуу:

- Ц.Нацагдорж “Балчир насны нөхөр”

- Г.Бирваа “Эх нутгийн дуу” Т.Чимэддорж “Залгамж үеийн

тэмүүлэл” Ном, сурах бичиг: - Хөгжим VI - Хөгжим VI- Багшийн ном - Ц. Нацагдорж. Дуулах

урлагийн хураангуй толь - Н. Жанцанноров. Хөгжмийн

онолын нэр томьѐоны тайлбар толь

- Хөгжмийн зохиолчдын дууны бүтээлийн түүвэр, эмхэтгэлүүд

6.2.е. Бишгүүрээр болон өөрийн сонирхсон хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх арга барил эзэмшсэнээ гоцлол, цөөхүүл, найрал хэлбэрээр гүйцэтгэх,

- Дан хөгжмийн бүтээлүүдээс өөрийн сонирхсон хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх, түүний сайхныг бишрэн бахдах

- Мэддэг дуу, хөгжмийн бүтээлүүдийг гоцлол, цөөхүүл, найрал хэлбэрээр хөгжимдөх

- Концертийн танхимд болон бичлэгээс дан хөгжмийн бүтээлийг сонсож, зэмсгийн үүрэг онцлогийг ярилцах

- Өөрсдийн сонирхсон хөгжмийн зэмсгийн танилцуулга хийж мэдээллээ солилцох

- Дан хөгжмийн төрөл, бүтээлүүдийн тоглолтын бичлэг, CD, DVD цуглуулах, дагаж хөгжимдөх

- Цуглуулсан бичлэгийг сонсож, үзэж

- урын сан сурагчдын сонголтоор

- бишгүүр

- пианика

- даралтат хөгжим

17

зэмсгийнхээ үүрэг, онцлогийг тодорхойлж илэрхийлэх аргаа боловсруулах

хөгжимчдийн тоглолтын арга барилаас суралцан өөрийн арга барилыг олж авах

- Бишгүүрээр болон өөрийн сонирхсон хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх арга барил эзэмшсэнээ сурталчлах үйл ажиллагааг багш болон найзуудтайгаа хамтран зохион байгуулах Багшийн анхаарах зүйл: Сурагчдыг хөгжимдөх үед үнэлэлт дүгнэлт хийхийн тулд сурагчид ямар шалгуураар хэрхэн үнэлэхээ урьдчилан боловсруулвал илүү үр дүнтэй, идэвхтэй хандах болно.

18

Анги: VII

Суралцахуйн зорилт

Сургалтын үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

1. Монгол ардын дуу хөгжмийн төрөл зүйл

7.1.а. Монгол ардын дуу хөгжмийн төрөл зүйл, илэрхийллийн арга барил, онцлог, ялгааг таних, тайлбарлах

- Ардын урлагийн бүтээлээс сонсож тодорхойлох. Жишээ нь: ҮДБЭЧ, Хөсөгтөн, Түмэн эх, Алтан ураг зэрэг хамтлагуудын уран бүтээлээс сонсож, тэдгээрийг дагаж аялах

- Монгол ардын дуу, бүжгийг ардын зан заншил, зан үйлтэй хэрхэн уялдаа холбоотойг сонсож, ялган таних

- Ардын урлагийн төрөл зүйл тус бүрийн өвөрмөц хэлийг мэдэрч, илэрхийллийн аргуудыг тодорхойлох, тайлбарлах

- Ардын урлагийн талаар төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжээ тайлбарлах, дүрээр илэрхийлэх

- Ардын урлагийн төрлөөр туурвигдсан бүтээлүүдийн талаар мэдээлэл цуглуулах, тэдгээрийн сэдэв, агуулгад харьцуулалт хийх, өөрийн дүгнэлт гаргах

- Тодорхой нэг сэдэвт ардын уран бүтээлүүдийг уран зураг, хөгжим, уран зохиолын төрлүүдтэй харьцуулан, онцлог ялгааг тайлбарлах. Жишээ нь: Ботго, Говь, Хангай

Багшийн анхаарах зүйл: Монгол ардын шүлэг, яруу найраг, ардын аман зохиол нь гүн гүнзгий утга агуулга, сэтгэлгээтэй байдаг учраас сурагчдын хүмүүжил, төлөвшилд чухал нөлөөтэйг анхаараарай.

Сонсох хөгжим: - Хөөмэй

https://www.youtube.com/watch?v=Zi7gZWK0O7E

- Гэрийн ерөөл

https://www.youtube.com/watch?v=mvO48Nc4Htc

- Дээл мялаах ерөөл - Алтайн магтаал

https://www.youtube.com/watch?v=EsaZHngmbIo

- Богд Дүнжингаравын магтаал

https://www.youtube.com/watch?v=yE8DawbmBMM

- Уйлган шарын домог

https://www.youtube.com/watch?v=SPw-K090dIo

- Манай говиор зочлон очоорой

https://www.youtube.com/watch?v=HJw4dJwXWak

- Урьхан хонгор салхи

https://www.youtube.com/watch?v=lPAqky5E_sE

- Сэрүүн сайхан хангай

https://www.youtube.com/watch?v=_5B0tAqClMA

- Уяхан замба тивийн наран

https://www.youtube.com/watch?v=ANd1V2X8jWU

Дуулах дуу: - Тойг - Ингэ хөөслөх дуу

https://www.youtube.com/watch?v=xOLlhFtt3eY

- Хэл зүгшрүүлэх үг - 32 цагаан лонх - Зугаа үг, үгэн тоглоом - Аялгуут оньсого таавар - Дэмбээ

https://www.youtube.com/watch?v=kSd8n_qjWHY

- Хуруу таах наадгай - Унаганы магтаал - Бөхийн цол

https://www.youtube.com/watch?v=YIhclsfLN8w

7.1.б. Өгүүлэх эрхтний шүтэлцээт урлаг хөөмийн төрлүүдийг (исгэрээ, шахаа, хархираа) сонсож таних, тодорхойлох

- Өгүүлэх эрхтний шүтэлцээт урлаг, Уриа дуудлагын ая аялгуу, оньсого таавар, цэц булаалдах, дайралцаан тус бүрийн өвөрмөц хэлийг мэдэрч, илэрхийллийн аргуудыг сонсож, ялган таних

- Өгүүлэх эрхтэн, уриа дуудлага, ерөөл магтаал, үлгэр туульсын ая аялгууны талаар мэдээлэл цуглуулах

- Цуглуулсан мэдээллээ уншиж судлах, уран сэтгэмж, дүр, утгыг харьцуулах

- Ардын урлагийн төрлөөр туурвигдсан уран бүтээлээс сонсож, харьцуулалт хийх

- Исгэрэх, амаар ташиж дэлдэх, хөөмэйлэх, цуурдах, аман хуурдах Багшийн анхаарах зүйл: Ардын аман зохиолоос хэлц үг, зүйр цэцэн үг, аялгуут оньсого таавар, наадгайг сурагчдын хэллэг зүгшрүүлэх, амьсгааны багтаамжийг тэлэх, хэмнэлийн сонсголыг хөгжүүлэх зорилгоор авч ашиглах нь агуулга, арга зүйн хувьд тохиромжтой байдаг.

19

- Дөрвөн настай халиун

https://www.youtube.com/watch?v=BqpcCzeqC6w

- Хөөрхөн халиун г.м

https://www.youtube.com/watch?v=i1_mNUYxGLU

Ном, сурах бичиг: - Хөгжим VII - Монгол ардын аман зохиолын дээж бичиг - www.morinhuur-ensemble.com

7.1.в. Хөгжимт аман зохиолын төрлүүдийг сонсож таних, сурснаа жишээгээр харуулах, монголчуудын ахуй, аж байдалтай холбон тайлбарлах

- Ерөөл магтаал, туульсыг уншаад сэдэв, утга агуулгыг сонсож таних

- Ерөөл, магтаал, үлгэр туульсын ая тус бүрийн онцлогийг ялган харьцуулах, асуулт тавих

- Малын уриа дуудлага, ерөөл магтаал үлгэр, домог, туульс хайлах, нэрлэх

- Дэмбээ, дайралцаа, цэц булаадах, оньсгон аялгуут таавар, түргэн ба жороо үгийг хосоороо болон хамт олноороо хэлэх, тоглох,

- Дээрх төрлүүдээр өөрийн хувилбарыг боловсруулах, шинэ санаа гаргах

Багшийн анхаарах зүйл: Хөгжимт аман зохиолын төрлүүдийг сонсох явцдаа утга агууулга бодит амьдралыг хэрхэн дүрсэлж байна вэ? гэдгийн гол гогцоог тайлахад нь багш туслах ѐстой Сурагчдыг тухайн аялгууг сонсоод мэдрэх, өөринйхөөрөө илэрхийлэхэд анхаарах

Сонсох хөгжим: - Тойг - Гүүргий - Гийнгоо - Уухай - Түрүү морины цол

https://www.youtube.com/watch?v=gPRlDeAEdvw

- Бөхийн цол

7.1.г. Монгол ардын дууны төрөл, дуулах хэв маяг, арга барил, онцлогийг бусад үндэстний дуутай харьцуулах, дуулж үзүүлэх

- Монгол ардын дууны ангилал, төрлийг тодорхойлох. Жишээ нь: урт, богино

- Ардын дууг сэдвийн болон аялгууны хувьд хэрхэн ангилахыг мэдэж авах, тайлбарлах

- Монгол ардын богино болон уртын дууг сонсох, ялган таних

- Ардын дууг сонсохдоо аялгууны онцлог ялгааг анхаарах. Жишээ нь: аялгууны шинж төрх, шүлгийн агуулга

- Дууны гол санааг илэрхийлсэн мөр, бадаг нь аялгуутай хэрхэн холбогдож байгааг ялгаж ойлгох. Жишээ нь: дууны утга санаа хүний амьдралтай шууд холбогдож ямар нэг нөлөө үзүүлэн ухаарал, урам зориг, эрч хүч, итгэл найдвар өгдөг болохыг тайлбарлан ярилцах

- Ардын дууны аялгууны нугалаа хугалаа, цохилго, шуранхай, амьсгааны онцлогийн талаар ярих, дагаж дуулах

- Агуулгад тохируулан өнгө аясыг зөв илэрхийлж дуулах

- Ардын дууны ая тус бүрийн онцлогийг ялгаж сонсох, тайлбарлах

- Ардын дууны ноот бичлэгт ажиглалт хийж нэр томъѐо, тэмдэглэгээний талаар ярилцах, бусдад тайлбарлах

- Уртын дуу /айзам, суман, бэсрэг/ богино дууг

Дуулах дуу: - МАУД “Өнчин цагаан ботго” - Хотгойдын унага - Болзоо - Үглээ шаазгай - Шигширгийн ай - Тонжоо - Хөөрхөн халиун - Боодогтой сэвгэр - Залхуу гэнэ - Алаг морь - Хүмүүн төрөлхтөн - Тооройн цагаан элс - Үлэмжийн чанар - Тогоруу - Цагаан сар - Задгай цагаан - Бүүвэйн дуу - Эхийн ач - Бөкөөжээ гэлгүй яахав - Жуураа гэлдэнэ /а,б

хувилбар/ - Ниргэлэг дуут бүжиг - Цацал

20

сонсох, ялган таних, дуулах - Ардын дуунд уран дүрслэлийн аргыг хэрхэн

тусгасныг жишээ баримтаар тайлбарлах - Сонсох явцад сэдэв, гол санаа хэрхэн илэрч

байгааг ярилцах - Ардын богино болон уртын дууны хоорондын

онцлог ялгааг мэдэрч сонсох - Дуунд дүрслэгдсэн байгалийн зураглал, дүр

дүрслэгдэхүүнүүд ямар дэс дараалал, үүрэгтэй байгааг ялгаж сонсох

- Ардын дууны нэрээс ургуулан төсөөлж юун тухай өгүүлэх вэ? Яагаад ингэж төсөөлсөн гэх мэтээр ярилцах

- Ардын болон зохиолын дууг сонсоод, тэдгээрийн ижил болон ялгаатай шинжийг харьцуулах, ач холбогдлын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх

Багшийн анхаарах зүйл: Монгол ардын дууны аялгуу нь харьцангуй хөдөлгөөн ихтэй, холын үсрэлт ихтэй байдаг учраас урын сангийн сонголтыг оновчтой, сурагчид ажиглаад дуулж чадахуйц байхаар сонгох хэрэгтэй. 5, 6-р ангид эзэмшсэн сурагчдын ноотоор дуулах чадварыг энэ ангид үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлнэ. Монгол ардын дууг ноотоор дуулуулахдаа ноот бичлэгээс янз бүрийн өндөрт байрлах хөгжмийн эгшгүүдийн хоорондын зай-интервалыг ажиглахыг анхааруулж байх хэрэгтэй.

- Агсал Сурах бичиг, ном: - Хөгжим VII - С. Дэлгэрцэцэг “Монгол ардын дуугаа өвлөн дуулцгаая”

7.1.д. Монгол ардын дууны уран бүтээлээс дуулахдаа хоолойн цараа, амьсгааны техник, айзмын өөрчлөлт, аялгууны үсрэлтийг мэдэрч дуулж чадахаа харуулах

- Ардын дууг ойлгож, дуулах явцдаа тухайн дууны сэдэвт ач холбогдол өгч, яагаад ингэж нэрлэснийг таамаглаж ярилцах

-Нутаг нутгийн ардын дуунаас сонсож, эгшиглэлтийн онцлог ялгааг мэдрэх, учирлан тайлбарлах

- Ардын дууны аялгууны нугалаа, цохилго, шуранхай, амьсгааны онцлогийн ялгааг анзаарах

- Ардын дууг дуулах, хөгжимдөх арга барилын талаар тодруулах

- Талархан хүндэлдэг ардын дууч, хөгжимчдийн дурсан санах

- Монгол ардын дуунуудын домгийг уншиж судлах харьцуулах, онцлог ялгааг гаргах

- Интернэтээр аялж улс үндэстэн, ястаны ардын урлагийн бүтээлийн талаар мэдээлэл цуглуулах, сонсох, харьцуулах

- Ардын дууг судлах, дуулахын ач холбогдлын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх

- Монгол ардын хувилбарт дуунуудыг сонсож, онцлог ялгааг харьцуулалтын аргаар тайлбарлах

- Анги дотроо ардын дууг дуулах чадвараа сорих уралдааны удирдамж боловсруулах, зохион байгуулах

Багшийн анхаарах зүйл: Сурагчдыг ардын болон язгуур урлаг, хүүхдийн дуунуудыг уран сайхны аргаар утгажуулан

Дуулах дуу: - “Хэдэн гялаан хонь” - Үзэмчин ардын дуу

“Бүжидмаа” - Сэр сэр салхи - Санхьюу гөлөм

21

дуулж чаддаг, хоѐр хоолойн дуулалтыг сайн эзэмшихэд чиглүүлж ажиллах. Хөгжмийн хамсраатай болон хамсраагүй дуулах, өөрсдийн сайн мэддэг дуунд хоѐр хоолой хийж хөгжимдөх, багшийн гарын дохиог ойлгож хөгжимдөхөд анхаарч ажиллах.

7.1.е. Монгол үндэсний хөгжмийн зэмсгүүдийн төрөл, эгшиглэгээ, хөгжимдөх арга барил, онцлогийг тайлбарлах, сонсож таних

- Үндэсний хөгжмийн зэмсгүүдийн төрөл ангилалыг таньж тодорхойлох

- Тэдгээрийн дуу авиаг үүсгэх арга техник, ур хийц, эгшиглэх цараа, илэрхийлэх боломжийн талаар тайлбарлах

- Жонон харын явдал, Балчин хээрийн явдал, Ингэн тэшээ, Дөрвөн ойрдын уриа, Ийвэн голын урсгал зэрэг дан хөгжмийн бүтээлд чухал байртай зохиолуудыг сонсож таних

- Монгол ардын хөгжмийн зэмсэг, ардын найрал хөгжмийн бүтэц бүрэлдэхүүн, зохион байгуулалт, зэмсгүүдийн дуугаралт, найрал хөгжимд гүйцэтгэх үүргийн талаар харьцуулах

- Ардын хөгжмийн зэмсгийн ангилал, зэмсгүүдийн эгшиглэлтийн онцлог,ардын хөгжмийн зэмсэгт зориулсан шилдэг бүтээлүүдийн талаар ярилцах, санаа бодлоо солилцох

- Ардын хөгжмийн зэмсгийн хэрэглээг шинжлэх, ялгаатай ба нийтлэг шинжээр нь ангилах, учир шалтгааныг таамаглах, нотлох

- Нумт чавхдас хөгжмийн зэмсгүүд /морин хуур, хуучир, их хуур/, товшин шудрах хөгжмийн зэмсгүүд/ятга, шанз/, чавхдаст цохивор хөгжмийн зэмсэг/ѐочин/, үлээвэр хөгжмийн зэмсгүүдийн /лимбэ, эвэр бүрээ, бишгүүр/ бүтэц, үүргийг тайлбарлах

- Өөрийн сонирхлоор ардын хөгжмийн зэмсгээс сонгон тоглож, дуугаралтын ялгааг тогтоох

- Тоглосон хөгжмийн зэмсгийн талаарх мэдрэмж, сэтгэгдэл, үзэл бодлоо бусдынхтай харьцуулах

- Нумт чавхдаст хөгжмийн зэмсгүүдийн түүх домгоос ярих, сонсох

- Товшин шудрах хөгжмийн зэмсгүүдийн түүх домгоос ярих, зохиол сонсох

- Өөрсдийн сонирхсон хөгжмийн зэмсгийн бүтэц, хөг, дуугаралт, тоглох арга барилын талаар мэдээлэл цуглуулж харьцуулах

- Гоцлол, хоршил, дөрвөл, чуулгаар хөгжимдөх арга барилын талаар интернэт, ном, сэтгүүлээс унших

- Өөрийн сайн мэдэх ардын болон хүүхдийн дууг сонирхсон хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөх

- Хөгжимдөх явцдаа ардын хөгжмийн арга барилыг эзэмших

- Хөгжимдөхдөө тухайн зохиолын дүрслэл, утга агуулгыг өөрийн мэдрэмжээр илэрхийлэх

- Өөрийн сонирхож буй ардын хөгжмийн зэмсгээс сонгон хичээлээс гадуурх үйл ажиллагаагаар дамжуулан хичээллэх

Багшийн анхаарах зүйл:

Сонсох хөгжим: - Буйлган шарын явдал

https://www.youtube.com/watch?v=BhGiSoi9d7s

- Ц.Сүхбаатар “Үүлэн бор”

https://www.youtube.com/watch?v=8AMyAg-yC-g

- Б.Наранбаатарын найруулга”Хөх торгон дээл”

https://www.youtube.com/watch?v=ZEtgTPWXdzk

- “Шанз гурав” хамтлаг “Элсэн цөл

https://www.youtube.com/watch?v=wzhQ5VW94Sc

- Хөх нуурын тогоруу - Өнчин цагаан ботго

https://www.youtube.com/watch?v=PCmmWTECKaE

- Дуртмал сайхан

https://www.youtube.com/watch?v=Qf6VtjaF8AY&list=RDQf6VtjaF8AY&start_radio=1

Хөгжимдөх зохиол: - Ж.Чулууны “Ардын хоѐр дууны сэдэвт хувилбар аяз

https://www.youtube.com/watch?v=pkHyniNoDko

Сурах бичиг, ном: - Шанз хөгжмийн сурах бичиг - Ятга хөгжмийн сурах биичг - Морин хуур сурах бичиг - Лимбэ хөгжим сурах бичиг - Хуучир хөгжим сурах бичиг - Ёочин хөгжим сурах бичиг

22

Ардын дууг дуулахад ямар хөгжмийн зэмсэг тохиромжтой талаар ярилцаж дуулж, хөгжимдүүлэх. Мөн ардын ая аялгуу, татлага, тууль, ерөөл магтаал сонсох, хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдүүлэх, ардын бүжгийн ахуй хөдөлмөр, зан заншилтай холбоотой хөдөлгөөний энгийн элементүүдээс хийлгэх зэргээр хөтөлбөрийн агуулгыг хэрэгжүүлнэ.

7.1.ѐ. Үндэсний хөгжимд зориулсан бүтээлийг сонсоод агуулга дүр, хэлбэр бүтэц, зэмсэгжилтийг тодорхойлох, сэдэв аялгууг ноотоор аялах

- Ардын дуу хөгжмийг орчин үеийн арга барилаар хувилбарлан зохиомжлох

- Үндэсний гоцлол болон цөөхүүл, найрал хөгжмийн зохиолыг сонсоод, санал бодлоо солилцох, дүрслэн ярих

- Дан хөгжмийн бүтээлээс хөгжимчдийн ур чадвар, хөгжимдөх арга барилыг сонсож ойлгох, харьцуулах

- Гоцлол болон цөөхүүл найрал хөгжмөөр хөгжимдсөн дан хөгжмийн зохиолыг сонсоод

• аялгууны шинж төрх • хурд • хүч, өнгө аяс зэрэгт задлан ялгал хийн

эгшиглэлтийн онцлогийг мэдэрч, зэмсгүүдийг тодорхойлох

- Тодорхой нэг сэдэвт ардын уран бүтээлээр дүрийн тоглолт хийх, хөгжимдөх, дуулах

- Зарим ардын урлагийн бүтээлийн төрөл, хэв маягийг өөрийнхөөрөө баяжуулан хувиргах, турших

- Ардын урлагийн бүтээлүүдээс сонсоод төрсөн мэдрэмжээ уран сэтгэмжээр дүрслэн ярих, зургаар илэрхийлэх

- Бүтээлээс төрсөн сэтгэгдлээрээ өөрийн бүтээлийн санаа, зохиомжоо боловсруулах

- Сурагчид өмнө үзсэн болон сонирхолтой, сэдэвт ардын дуунаас сонгон дууны тэмцээн зохион байгуулах

Багшийн анхаарах зүйл: Тухайн уран бүтээл бүрийн хурд, хүчдэлийн тэмдгүүд, уран илэрхийллийн бусад аргуудыг тодорхойлон ярилцаж тэдгээрийг зохиолынхоо утга агуулгатай холбон тайлбарлах үйлийг хийлгэж байх хэрэгтэй. Энэ нь сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж, утга илэрхийлж уран яруу дуулах, хөгжимдөх чадвар эзэмшүүлэхэд түлхэц болно.

Сонсох хөгжим: - Бүүвэйн дуу

https://www.youtube.com/watch?v=CsZ2xgx8-88

- Л.Эрдэнэчимэг “Music and culture of Mongolia” DVD

- “Ингэн эгшиг” баримтат киноны хөгжим

https://www.youtube.com/watch?v=Q_qNFL3vp40

- М.Булганы найруулга “Хан хөхий”

- Э.Чойдог “Жалам хар”

https://www.youtube.com/watch?v=kxIQmAVRmLY

- Б.Дамдинсүрэн “ Хэнтийн өндөр ууланд”

https://www.youtube.com/watch?v=c5egnIYzHGU

- Л.Мөрдорж “Цэнгэлийн эгшиг”

7.1.ж. Монгол ардын бүжиглэх урлаг, язгуур бий биелгээний төрөл, онцлогийг монголчуудын амьдрал ахуйтай холбон жишээгээр тайлбрлах

- Монголын олон ястаны бүжиг, бий биелгээний олон төрөл, аялгууг сонсож хэмнэл, хөдөлгөөнийг нэрлэх, харьцуулах, бүжиглэх

- Дуут бүжгийн ардын дуунаас ялгарах онцлог ялгааг тайлбарлаж ярилцаад дуулж бүжиглэх. Жишээ нь: Монгол хувцасны магтаал, Тоохуу нэгэн хос, Жуураа гэлдэнэ, Цацал

- Сурсан дуу, бий биелэгээ, дуут бүжгээрээ концертын хөтөлбөр боловсруулж, эцэг эх, анги хамт олондоо тоглож үзүүлэх

- Хамтлагтаа зориулж багшийн заавраар урын сангийн сонголт хийх, зохион найруулах

Багшийн анхаарах зүйл:

Бүжиглэх бүтээл:

- Дөрвөд бий биелгээ

- https://www.youtube.com/watch?v=pFo_8JuzndY

“Жороо морь” бийгийн домог

- Захчин бий биелгээ

- https://www.youtube.com/watch?v=_hfSv-cKpEk

“Өрөөлт халтар” бийгийн домог

- Арван хурууны биелгээ

23

Хэрэглэгдэхүүнийг цогц байдлаар хангахад, хүүхдийн хөгжлийн онцлогт тохирсон арга зүй, технологийн сэдлүүд, сургалтын материаллаг хэрэглэгдэхүүн, урын санг бүрдүүлэх нь сургалтыг үр өгөөжтэй болгох үндсэн хөшүүрэг болно. Сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг анги нийтээр, багаар, ганцаарчлан ажиллахад хүрэлцэхүйцээр бэлтгэн хэрэглэнэ.Түүн дээрээ тулгуурлан цахим хичээлийн сан бүрдүүлбэл зохино.

- Торгууд бий биелгээ

- https://www.youtube.com/watch?v=58a8xgLWCq8

“Эрээн хавирга” бийгийн домог

- Жудар

- https://www.youtube.com/watch?v=wKmeIL6vJ2Y

- Урианхай бий биелгээ

- https://www.youtube.com/watch?v=IOGN3qVvrzM

“Цацал” бийгийн домог

- Хотон бий биелгээ

- https://www.youtube.com/watch?v=s7JLSZB2LqI “Ац” бийгийн домог

- Баяд бий биелгээ

- https://www.youtube.com/watch?v=vuZ7U3Pq5us

“Баяд” бийгийн домог

7.1.з. Язгуур бий биелгээний дөрвөн зохицолт хөдөлгөөн (гар хөлийн байрлал, үндсэн суудал, мөр цээжний хөдөлгөөн)- ийг эзэмшснээ харуулах

- Бий биелэгийн ардын бүжгээс ялгарах онцлог, илэрхийллийн аргыг ялган таних

- Дуулалт жүжиг, бий биелэг, ардын бүжгийн намба төрх, онцлогийг харьцуулан ялгааг гаргах

- Баруун болон төв, зүүн бүсийн ард түмнүүдийн уламжлалт бүжгийн соѐл, өвийг судлан харьцуулалт хийх

- Монгол ардын бүжгийн уламжлалт дасгалуудаас хосоороо болон анги нийтээрээ гүйцэтгэх

- Монгол бүжгийн алхалт, хөлийн хөдөлгөөний үүргийг ярилцах

- Олон ястны язгуур бий биелэгээг дүрс бичлэгээс үзээд дагаж хийх

- Бүжгийн хөдөлгөөнүүдийн онцлог шинжийг ярилцаад хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх

- Хийж сурсан хөдөлгөөнүүдээ холбон өөрийн бүжгийг дэглэх

- Сурсан бий биелэгээгээ хос хосоороо хийж харьцуулан дүгнэх

- Бүжиглэхдээ агуулга, дүрийг сэтгэлийн хөдөлгөөнөө гаргаж илэрхийлэх

Сонсох хөгжим:

- Монгол бүжгийн чуулбар

- https://www.youtube.com/watch?v=RCitOVd9Bi4

- Сацал

- Жудар Техник, бусад хэрэглэгдэхүүн: - Аудио бичлэг - Дүрст бичлэг - Магнитофон Интернэт хөтөч: - www.youtube.com - www.google.com

2. Монголын хөгжмийн уламжлал шинэчлэл

7.2.а. Орчин цагийн мэргэжлийн хөгжмийн бүтээл дэх уламжлалт төрлүүдийг сонсож тодорхойлох

- Монгол үндэсний хөгжмийн уламжлалд шинэ цагийн хөгжмийн нөлөө хэрхэн туссан тухай ярилцах, зохиол бүтээлээс сонсох

- Ардын уламжлалт урлагийн төрөл зүйлүүдийг нэрлэх, тэдгээрийн бодит байдлыг уран сайхны дүрээр тусган үзүүлэх нийтлэг шинжийг тодорхойлох, ярилцах

- Тодорхой 1-2 ардын дан хөгжмийн бүтээлийг харьцуулсан хүснэгтийн аргаар задлан ялгах /хэмнэл, аялгуу, хурд, хүч, зэмсэгжилт/

- Харьцуулалт дээрээ тулгуурлан ардын дууны хэмнэлийг өөрийнхөөрөө баяжуулж тоглох

- Өөрийн сайн мэдэх ардын дууг найруулах,

Сонсох хөгжим: - Халх Жонон

https://www.youtube.com/watch?v=rhbhbouaf8M

- Жудар

https://www.youtube.com/watch?v=wKmeIL6vJ2Y

- Эрээн хавирга - МАД- Соѐл-эрдэнэ - Гоолингоо

https://www.youtube.com/watch?v=ovOaEXiu52M

24

өөрчлөх - Шинэ хөгжмийн санаагаа олох, турших, хийж

гүйцэтгэх, өөрийн бодол санааг илэрхийлэн харьцуулж бичих

- Сурагч тус бүрийн бүтээлийг ярилцаж онцлог, өөрчилсөн туршлагыг хуваалцах

- Сурагчдаар нэг уран бүтээлч, бүтээлийн талаар судалгаа хийлгэж, эсээ бичүүлэх

- Монгол ардын дан хөгжмийн уламжлалд өрнийн хөгжмийн соѐлын нөлөө хэрхэн туссан тухай ярилцах, жишээ баримт татах, зохиол бүтээл сонсоод тайлбарлах

- Алдарт хөгжимчин, хуурч, үлгэрч туульчдаас нэрлэх, тэдгээрийн бүтээлийн сан бүрдүүлэх

- Ардын урлагийн төрлөөр бүтээл туурвидаг шилдэг хамтлаг, уран бүтээлчдийн тоглолтыг үзэх, ярилцлага, уулзалт зохион байгуулах

Багшийн анхаарах зүйл: Ардын дуу хөгжимд орчин үеийн хөгжмийн нөлөө,

арга барил хэрхэн туссан, шийдвэрлэгдээгүй

асуудлыг олж илрүүлэн бусдад болон өөртөө

асуудал дэвшүүлэн, шийдвэрлэх чадварт сургах

зорилгоор мэтгэлцээн, хэлэлцүүлгийг зохион

байгуулж болно.

Дэвшүүлсэн асуудлыг тухайн нөхцөл байдалд

нийцүүлэн зөв шийдвэрлэх, харьцуулахад олон

талын мэдлэг, өөр бусад чадваруудыг

хэрэглэхийн чухлыг сануулах хэрэгтэй.

Үзүүлэн, ТӨМ: - Зурагт үзүүлэн/хөгжмийн

зэмсгийн/ - Өөрийн үнэлгээний

хуудас - Сэдэв аялгууны ноот

7.2.б. Этник хамтлагуудын уран бүтээлээс сонгон хөгжимдөх арга маяг, зэмсгүүдийн өнгө дуурьсал, уран бүтээлдээ авч ашигласан ардын дуу хөгжмийг тодорхойлох, тайлбарлах

- Орчин үеийн арга барилаар ардын дуу хөгжмийг хувилбарлан тоглосон хамтлаг, дуучдын талаар мэдээлэл цуглуулах

- Ардын дуу хөгжмийг орчин үеийн арга барилаар хувилбарлан тоглосон зохиолыг сонсохдоо илэрхийллийг анхаарах

- Ардын болон орчин үеийн арга барилаар тоглогдсон зохиолын ижил болон ялгаатай талыг харьцуулж, онцлогийг зураглах

- Ардын дуу хөгжмийг орчин үеийн арга барилаар хувилбарлан тоглосон бүтээлүүдийг харьцуулан алийг нь илүүд үзэж байгаа учир шалтгаанаа тайлбарлах

- Ятга, Шанз, Морин хуур хөгжмөөр тоглосон этно хамтлагуудын бичлэгийг сонсоод харьцуулж, ялгааг тайлбарлах

- Хамтлаг, дуучдын бүтээлүүдийг сонсоод • аялгууны шинж төрх, аялгууны чиглэл

хөдөлгөөн • хөгжмийн зэмсэг аялгууны хурд, хүчийг

харгалзуулах - Ардын дуу, хөгжмийг орчин үеийн арга

барилаар хувилбарлан тоглосон бичлэгийг сонсоод, зарим хялбар ардын дууг өөрийн санаагаар баяжуулж зохиомжлох

- Зарим хялбар ардын дууг янз бүрийн техник, энгийн хөгжмийн зэмсэг ашиглан зохион найруулах

- Орчин үеийн хөгжмийн арга барилыг тусган

Сонсох хамтлаг: - Үндэсний Урлагийн их

театр

https://www.youtube.com/watch?v=Cs34FAhAshs

- ҮДБ-ийн Түмэн эх чуулга

https://www.youtube.com/watch?v=9k8cbJCId3w

- Эртний сайхан чуулга - Бөртэ,

https://www.youtube.com/watch?v=Z8YWlbXtx0I&list=RDZ8YWlbXtx0I&start_radio=1

- Домог,

https://www.youtube.com/watch?v=EVSGt2M228M

- Хөсөгтөн,

https://www.youtube.com/watch?v=UW7mv0gjI5I

https://www.youtube.com/watch?v=oYkh4hY3lFw

- Алтан ураг,

https://www.youtube.com/watch?v=r9CA4qnbNu4

25

хялбар дууг баяжуулан дуулах - Зохиомжилсон дуугаа янз бүрийн материалаар

хийсэн хөгжмийн зэмсэг ашиглан хөгжимдөх - Зохиомж хийхдээ хосоороо болон баг, хамт

олноороо ярилцаж санаа бодлоо тусгах Багшийн анхаарах зүйл: Домог, түүх, яруу найраг болон урлагийн бусад төрлүүдтэй холбон ойлгуулах нь сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжийг хөгжүүлэх болно.

- Арга билэг,

https://www.youtube.com/watch?v=o55t1qmHuRE

- Шанз гурав г.м Ном, сурах бичиг: - Хөгжим VII - Монгол ардын дуу - Б.Содном “Монгол дууны

түүхээс” - Ж.Бадраа “Монгол ардын

хөгжим” - Ж.Энэбиш “Монголын

хөгжим судлалын дээж бичиг”

7.2.в. Монгол ардын дууны уран бүтээлээс сонголт хийж, бишгүүрээр болон өөрийн сонгосон хөгжмийн зэмсгээр тэмдэг тэмдэглэгээг зөв илэрхийлж ноотоор хөгжимдөж сурснаа илэрхийлэх

- Домогт дууны агуулга, утга санааг дүрийн тоглолтоор илэрхийлэх

- Домогт дууны аялгууны айзам хэмжээг өөрчлөн найруулах, хувилбар зохиох

- Өөрийн сайн мэдэх ардын дууг орчин үеийн арга техник ашиглан хувиргах, өөрчлөх

- Хувирган, өөрчилсөн бүтээлээ дуулж, хөгжимдөж үзүүлэх

- Ардын урт, богино дууны урын сан, сонсох дуртай домог, ерөөл, магтаал, тууль, ардын хөгжмийн бүтээлийн сан бүрдүүлэх

- Орон нутгийн биет бус ардын урлагийг тээгч уран бүтээлчидтэй уулзах, тэдгээрээс мартагдаж буй ардын дуу, хөгжмийг заалгах, дэлгэрүүлэх

- Өөрийн сонирхлоор дуу, хөгжим, бүжгийн хамтлагт оролцож тоглох

- Ардын дуу хөгжмийн урын сангаас бүрдсэн анги хамт олны тоглолт хийх

- Өөрсдийн дуртай ардын дууны уран бүтээлийг сурталчлах. Жишээ нь: Анги, сургуулийн самбарт дуулах дуртай дууны шүлгүүдийг бичиж байрлуулах

Багшийн анхаарах зүйл: Хөгжимдөхдөө биеийн байршил, өөрийгөө болон бусдыг сонсож хөгжимдөх, ноот бичвэрийг унших зөвлөгөөг байнга сануулж, хөгжимдөх арга техник ажиллагааг хослуулж байх хэрэгтэй.

Хөгжимдөх зохиол - Б.Наранбаатарын

найруулга “Хөх торгон дээл”

https://www.youtube.com/watch?v=I3lGQSYm5vg

- МАД “Өөрийн нутаг”

https://www.youtube.com/watch?v=vDZqYKpslmQ

Ном, сурах бичиг: - Ардын хөгжмийн

зэмсгүүдийг эхлэн сурах бичиг

- Монгол ардын хөгжим эхлэн сурагчдын гарын авлага., DVD 2010

Хөгжмийн зэмсэг: - Ёочин - Ятга - Шанз - Морин хуур зэрэг ардын

хөгжмийн зэмсгүүд

Анги: VIII

Суралцахуйн зорилт

Сургалтын үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн

1. Дуурь

8.1.а. Сонгодог хөгжмийн төрлүүд, илэрхийллийн арга хэлбэр, онцлогийг

-Сонгодог хөгжмийн төрлүүдийг сонсож, тодорхойлох

- Хөгжмийн урсгал чиглэлийн гол төлөөлөгчдийн бүтээлүүдийн онцлог ялгааг сонсож таних

Сонсох хөгжим:

- И.С.Бах “ Бранденбургийн концерт 1”

- https://www.youtube.com/

26

тайлбарлах - Сонгодог урлагийн төрөл тус бүрийн онцлог, илэрхийлэх арга хэрэглүүрийн талаар хөгжмийн бүтээлээс сонсож, тайлбарлах

- Сонгодог хөгжмийн төрлүүдийн ижил болон ялгаатай шинжийг харьцуулан таних

- Сонгодог урлагийн чиг хандлага, төрөл болон түүний гол төлөөлөгчдийн уран бүтээлийн онцлог, дүрслэлийг хөгжмийн хэл, уран сайхны дүрслэлийг ашиглан харьцуулах

- Сурагчид зохиолыг сонсоод өөрийнхөөрөө зураглал хийх, зохиомжлох

- Сонгодог урлагийн төрлүүдийг сонсоод ялган таних, өөрийн үгээр тайлбарлах

-Хөгжмийн бүтээлээр дамжуулан зохиолын утга санаа, дүрслэл, шинж төрх, зэмсэг, хурд, хүчийг холбон таниулах, мэтгэлцэх

- Сонгодог хөгжмийн суут бүтээлүүдийн талаар мэдээлэл цуглуулж, танилцуулах

- Сонсох хөгжмийн урын сантай болох /CD, VCD, ном зохиол, интернет сайтууд/

Багшийн анхаарах зүйл: Сурагчдыг хөгжим сонсоод дүрслэн бодох, бусдаас суралцах боломжийг олгоход зөвлөн тусалж, дэмжлэг үзүүлэх, тэднийг чиглүүлэх Хөгжмийн нэр томьѐотой холбоотой тайлбарыг бэлтгэж, сургалтад ашиглагдах хэрэглэгдэхүүнийг сурагчдын нас, сэтгэхүйн онцлогт тохируулан сонгох хэрэгтэй.

watch?v=e0c-qGMTb1E

- И. С. Бах “Токкато фуга”

- https://www.youtube.com/watch?v=PEHGxpRoZQM

- Барокко Рококо үеийн уран баримал, барилга, уран зураг

- М.И.Глинк “Иван Сусанин” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=UAiDbvknUPA

- Ж.Бизе “Кармен дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=PP8w4m_Yi3c

Сурах бичиг, ном: - “Хөгжим 8” сурах бичиг

2012 - “Хөгжим дэлгэрэнгүй зурагт

түүх” 2015

8.1.б. Дуурийн үүсэл хөгжил, төрөл хэлбэр, бүтэц, онцлогийг тайлбарлах

- Дуурийн урлагийн үүсэл хөгжил, төрөл хэлбэрийн талаар мэдээлэл цуглуулж, “Дуурийг яагаад нэгдмэл урлаг” хэмээн нэрлэсэн тухай мэтгэлцээн зохиох, хэлэлцэх -Дуурийн хөгжмийн бүтээлийн онцлог, илэрхийлэх арга хэрэглүүрийн талаар хөгжмийн бүтээлээс сонсож, тодорхойлох -Дуурийн урлагийн бүтээлээс сонсож тодорхойлох. -Дуурийн урлаг нь тухайн нийгмийн байдал, зан үйлтэй хэрхэн холбоотойг сонсож, ялган харьцуулах -Дуурийн урлагийн өвөрмөц хэлийг мэдэрч, илэрхийллийн аргуудыг тодорхойлох, тайлбарлах -Дуурийн урлагийн дуулах цараа, эгшиглэгээний хувьд хэрхэн өөрчглөгдөж байгаа талаар ярилцах, тайлбарлах - Дэлхийн болон Монголын дуурийн онцлог, илэрхийлэх арга хэрэглүүрийн талаар сонсож, харьцуулах Багшийн анхаарах зүйл: Дуулаачийн болон дан хоолойн болон олон хоолойн бүтээлийн ялгааг таниулахад CD, DVD бичлэг, интернэтээс ашиглах

Сонсох хөгжим: - Ж.Бизе “Кармен” дуурь

/марш/

https://www.youtube.com/watch?v=sfpOhMTdk0Q

- Б.Дамдинсүрэн “Учиртай 3 толгой” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=9hNrhNJYb0A

Дуулах дуу: - Ая.С.Батболд

Үг.О.Сундуй “Ангийн найзууд”

- Ая.Б.Дамдинсүрэн “Жаргалын зам” дуурийн Халиуны дуу

- Ая.Ш.Өлзийбаяр Үг.А.Эрдэнэ-Очир “Эх үрийн дуу”

- П.И.Чайковский “Неаполитан дуу”

8.1.в. Дуурь дах дуулаачийн төрлүүдийг сонсоод ялган таних, үүргийг

- Сонгодог дуулаачийн төрөл тус бүрийн онцлог, илэрхийлэх арга хэрэглүүрийн талаар хөгжмийн бүтээлээс сонсож, таних

- Дуурь дах дуулаачийн төрлүүдийн онцлогийг харьцуулах

Сонсох хөгжим: - Г.Пѐрселл “Дидона Эней хоѐр” дуурийн Дидоны ари

- https://www.youtube.com/

27

тайлбарлах - Хөгжмийн хэл, дүрслэл, илэрхийллийн арга хэрэглүүр ашиглан дуурь дах дуулаачийн төрлөөр зураглал гаргах - Сонссон уран бүтээлийн талаар ярилцах, мэтгэлцэх, өөрийн үгээр тайлбарлах, илэрхийлэх - Дуурь дах дуулаачийн урлагийн илэрхийлэх онцлогуудыг харуулсан бүтээлийн үзэсгэлэн гаргах

- Дуу болон сэдэв аялгууг зөв дуулах арга барил эзэмшиж хөгжмийн хамсраатай ба хамсраагүй 2 хоолойгоор дуулах

Багшийн анхаарах зүйл: Сонсох зохиолын ноот бичлэг, сурагчдаар ажиллуулах хэсгийг багш өөрөө сайн судалсан байх. Хөгжмөөс төрсөн сэтгэгдлээ дүрслэн үгээр, шүлгээр, зургаар буулган илэрхийлэх, дүрд хувирч тоглох, дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх зэргээр өөрийнх нь идэвхтэй үйл ажиллагааг өрнүүлж, бүтээлч арга барил эзэмшүүлэхийг зорих хэрэгтэй. Энэ арга нь сурагчид мэдээлэл, уран бүтээлтэй ажиллахдаа унших, сонсох явцдаа ухаарч ойлгох, ойлгосноо илэрхийлэх чадварт сургахад чиглэгдэх ѐстой.

watch?v=QsaH8zwtkKc

- К.М.Вебер “Шидэт харваач” дуурийн анчдын найрал дуу

- https://www.youtube.com/watch?v=eEZml_AxBvo

- Ж.Верди “Аида” дуурийн Ялгуусан марш

- https://www.youtube.com/watch?v=l3w4I-KElxQ

- Д.Лувсаншарав “Шивээ Хиагт” дуурийн Онолтын ари

- Ц.Нацагдорж “Үүлэн заяа” дуурийн Наранзэлийн ари

Дуулах дуу: - Ая.Б.Ганболд

Үг.Б.Бүжинлхам “Сурагчийн уянга”

- Ф.Щуберт “Форель” - Ая.Б.Цогоо Үг. Ж.Шагдар

“Эх орон танаа” - Ц.Түмэнбаярын найруулга

МАД “Алаг морь” - Ц.Түмэнбаярын найруулга

МАД “Талын Жанцан

8.1.г. Урлагийн төрлүүдийн харилцан уялдаа холбоог бүтээлийн жишээгээр харуулах

- Дуурь, бүжгэн жүжгийн ялгаатай шинжийг харьцуулах

- Урлагийн төрлүүдийн онцлог шинж, агуулга, хэллэг, илэрхийллийн арга хэрэгсэл хэрхэн, яаж шинэчлэгдсэн талаар жишээгээр танилцуулах

- Ардын урлагт орчин үеийн хөгжмийн нөлөө, арга барил, хэмнэл, дуурьсал хэрхэн нөлөөлсөн тухай ярилцах

- Хөтөлбөрт, тайлбарт тоглолт зохион байгуулах Багшийн анхаарах зүйл: Сурагчдын нас сэтгэхүйн онцлогт тохирсон

ТӨМ, цахим хэрэглэгдэхүүн,ажлын хуудсуудыг

бэлдэж, сонсох хөгжмөө аль болох оновчтой,

ялгаатай зохиолуудыг сонгон авч үзэх нь

зүйтэй юм.

8.1.д. Дуурийн уран бүтээлийн шилдэг үзүүлбэрээс сонсож таних, тодорхойлох, тайлбарлах

- Үе үеийн хөгжмийн зохиолчдын дуурийн бүтээлийг сонсоод

• аялгууны шинж төрх • дүр дүрслэл • хүчдэл • хурдыг ялгах

- Хэлний хэрэглүүрүүдийн талаарх мэдлэгээ ашиглан дуурийн уран бүтээлийн ялгааг тодорхойлох

- Хөгжмийн онолын нэр томьѐо, хэллэг ашиглан сайн мэдэх зохиолын хэсгийг зохиомжлох

- Дуурийн төрлөөр туурвисан бүтээлээс сонсоод тэдгээрийн зарим гол болон туслах аялгууны хэсгийг дагаж аялах.

Сонсох хөгжим: - В.А.Моцарт “Дон Жуан”

дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=TIsofjnit1k

- Дж.Верди “Трубадур”дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=HHg57YIwx7E

- Ж.Бизе “Кармен” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=PnUCMpTTIsI

- Ж.Россини “Севилийн үсчин” дуурь

28

- Тухайн сэдэв аялгууны ноот бичвэрт анализ хийх

-Гарын доорх материал ашиглан дуурийн үйл явдлын сонгосон нэг үзэгдэлд тохирсон бяцхан тайз бүтээх

-Зохиолыг өөрсдийнхөөрөө зохиомжлох, хувиргах

-Зохиомжилсон бүтээлээ бусдадаа жүжигчилсэн тоглолт хэлбэрээр тайлагнах

- Өөрсдийн гар утсаа ашиглан жүжигчилсэн тоглолтоо бичлэг хийх, сурталчлах

Багшийн анхаарах зүйл: Багш тухайн үеийн нийгмийн байдалтай холбон сонсох зохиолыг сонгож болно. Дүрслэх урлаг, уран зохиолын бүтээлүүд дээр тайлбар хийх. Харин аялга хэмнэл, хөдөлгөөний тусламжтайгаар тухайн баатрын үндсэн төрх, зан чанарын онцлогийг тодруулан тусгах байдлаар харуулах нь зүйтэй. Хөгжмийн бүтээлийг сонсохдоо удаан хугацаагаар тайлбаргүйгээр сонсохоос зайлсхийх хэрэгтэй.

https://www.youtube.com/watch?v=k9ZddMufCxk

- В.Моцарт “Шидэт лимбэ”

https://www.youtube.com/watch?v=zFqGNI9QqT8

- М.И.Глинк “Иван Сусанин” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=WAcwg___SIs

- Б.Дамдинсүрэн “Учиртай 3 толгой” дуурь

- Б.Дамдинсүрэн “Жаргалын зам” дуурь

- Л.Мөрдорж “Хөхөө Намжил” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=5vtZWNJce30

- Б.Шарав “Чингис хаан” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=7YyglZyQi0E

Сурах бичиг, ном: - “Дуурийн либретто” 2008

он - “Хөгжим таны амьдралд”

1984 он - “Хөгжим 8” сурах бичиг

2012 он

8.1.е. Аялгууны шинж төрх, хөгжмийн хэл, сэтгэл хөдлөлийн илрэлийг хөдөлгөөнөөр хэрхэн илэрхийлснийг шилдэг бүтээлийн жишээ ашиглан тайлбарлах

- Хөгжмийн зохиолын аялгууны шинж төрх, хөгжмийн хэлд тохирсон клип, зурагт дүрслэл, өгүүлэл, дуу, яруу найраг, эргэцүүлэмж бичих, хүүхэлдэйн киногоор жишээлэн тайлбарлах

- Хөгжмийн хэл, дүрслэл, илэрхийллийн арга хэрэглүүрийг ашиглан сонсголын зураглал хийх

- Бүжгэн жүжигт аялгууны шинж төрх, хөгжмийн хэл, сэтгэл хөдлөлийн илрэл, тухайн улс үндэстний хэв маягыг хөдөлгөөнөөр хэрхэн илэрхийлснийг янз бүрийн хэрэгсэл ашиглан илэрхийлэх /хувцас, будалт, жижиг хэрэгсэл, зураг, тайзны эскиз гм/

Багшийн анхаарах зүйл: Хөгжмийн зохиол сонсгож, дүрслэх урлаг, уран зохиолын бүтээлүүд дээр тайлбар хийж цахим хичээл бэлтгэж заахад анхаарах. Мэргэжлийн урлагийн байгууллагатай хамтран ажиллахад анги удирдсан багш, эцэг эх, асран хамгаалагчийг оролцуулах хэрэгтэй.

Сонсох хөгжим: -П.И.Чайковский “Хунт нуур” бүжгэн жүжиг

https://www.youtube.com/watch?v=rDdcw_p3eJg&list=RDF83BbbtoX8Q&index=2

- С.Прокофьев “Ромео Жульетта хоѐр”

https://www.youtube.com/watch?v=Z_hOR50u7ek

- Э.Чойдог “Шарилжин дундах цэцэг” - З.Хангал “Эрдэнэсийн уул”

https://www.youtube.com/watch?v=N1RdlMXUwOM

Ном, сурах бичиг: - “Балетын либретто” 2008 - “Бүжиг” хүүхдийн ном 2012 - Интернэт хөтөч

2. Симфони

8.2.а. Симфони хөгжмийн үүсэл хөгжил, төрөл хэлбэр, бүтэц онцлогийг тайлбарлах

- Дэлхийн болон Монголын сонгодог симфони бүтээлээс сонсох, танилцах, тэдгээрийг харьцуулах

- Сонгодог хөгжмийн зохиолын сэдэв аялгууны ноот бичлэгт анализ хийх

-Симфони найрал хөгжмийн зэмсгээр

Сонсох хөгжим:

- Л.В.Бетховен “Элизад”

- https://www.youtube.com/watch?v=8I7jUOzsPLU

- П.И.Чайковский “12 сар”

29

тоглогдсон бүтээлийг сонсоод тэдгээрийн гол болон туслах аялгууны хэсгийг дагаж дуулах

- В.А.Моцарт “40 симфони” хөгжим сонсож байхдаа тэмдэглэл хөтлөх аргыг хэрэглэх

- Уг зохиолд гол үүрэг гүйцэтгэж буй хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлт, угтвар такт, пауз-зогсоцыг анхаарч ярилцах

- Зохиолын туршид тоглогдох хэмнэлийг зөв гүйцэтгэх

- Л.В.Бетховен “IX симфони” Хөгжмийн зохиолыг сонсоод, зохиолын эхлэл болон өрнөл, төгсгөл хэсэг,

• 1-р анги Аллегро • 2-р анги Скерцо • 3-р анги Адажио • 4-р ангийн аялгууны шинж

төрх, дүрслэлийг бичих Л.В.Бетховен “V симфони” зохиолыг сонсоод тохирох сэтгэл хөдлөлийг үзүүлэх -Зохиолын агуулга, дүрийн талаар ярилцах - Монголын хөгжмийн зохиолчдын симфони найрал хөгжмийн бүтээлээс сонсох, агуулга дүрийг ярилцах

\10 сар\

- https://www.youtube.com/watch?v=f8LXdSr0qV0

- И.Гайдн 94-р симфони “Сюрприз”

- https://www.youtube.com/watch?v=mNwMXj0Y1_Y

В.А.Моцарт “40, 41-р симфони”

- https://www.youtube.com/watch?v=TapA1R683qA

- https://www.youtube.com/watch?v=C6EOb86YdIs

- Л.В.Бетховен “5-р симфони”

- https://www.youtube.com/watch?v=nMnlxYkZKaU

- М.П.Мусоргский “Үзэсгэлэнгийн зургууд”

- https://www.youtube.com/watch?v=DXy50exHjes

- А.Глазунов “Ширэнгэн ой”симфони уран сэтгэмж

- https://www.youtube.com/watch?v=59EkCySNnRI

- Б.Бриттен “Залуу сонсогчдод зориулсан найрал хөгжмийн танилцуулга”

- https://www.youtube.com/watch?v=MP2_6OLummA

- https://www.youtube.com/watch?v=KEt1Mm8sSkA

- https://www.youtube.com/watch?v=yE0aSxziNdY&list=PLLIE84w8WlZ-KKM-jtpEY13aQyY4tshMT&index=3

- https://www.youtube.com/watch?v=xGKpngesISI&list=PLLIE84w8WlZ-KKM-jtpEY13aQyY4tshMT&index=4

8.2.б. Суут хөгжмийн зохиолчдын шилдэг бүтээлээс сонсоод хөгжмийн зэмсгүүдийг төрөл ангилал, гүйцэтгэх

- Симфони найрал хөгжмийн зэмсгийн үүсэл хөгжил, бүтэц зохион байгуулалт, дуугарах цараа, гүйцэтгэх үүргийг тодорхойлох

- Симфони найрал хөгжмийн зэмсгүүдэд зориулсан зохиол бүтээлүүдээс сонсож, бүтэц, онцлогийг тодорхойлох

-Хөгжмийн зэмсгийн бүтцийг тодорхойлж нэрлэх

Сонсох хөгжим:

- И. Гайдн ”103-р симфони”

- В. А. Моцарт“40 симфони”

- Л. В. Бетховений симфониуд, сонат

- Ф. Шуберт “Төгсөөгүй

30

үүргээр нь ялган таних, сонсож тодорхойлох, ардын хөгжмийн зэмсгүүдтэй харьцуулах

- Симфони найрал хөгжмийн зэмсгийн бүтцэд харьцуулалт хийх, хөгжмийн зэмсгийг тоглох арга барилаар ангилах

- Хөгжмийн бүтээлээр дамжуулан зэмсгийн дуугаралт, хөгжимдөх арга техникийг ялган таних

- Симфони найрал хөгжмийн зэмсгүүдийн дуугаралтыг ялган таньж, өнгө аясыг тодорхойлох

-Симфони найрал хөгжмийн зэмсгийн эгшиглэлтийг сонсох, ялгах, багаар хамтарч ярилцаж санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх

-Өөрийн сонгосон /гитар, хийл, там там, төгөлдөр хуур/ хөгжмийн зэмсгийнхээ онцлогийг мэдэрч, гоцлол, хоршил, гурвал, дөрвөл, чуулга, найрал хэлбэрээр хөг, хэмнэл нийцүүлэн хөгжимдөх

Багшийн анхаарах зүйл: Нэмэлт мэдээллийг бие даан суралцахад чиглүүлэх, дэмжлэг үзүүлэх /вэб сайт, интернэтийн хаягийг бэлтгэсэн байх/ Хөгжмийн зэмсгийн зургийг үзүүлэнгээр бэлтгэсэн байх

симфони”

- https://www.youtube.com/watch?v=QYpD1GiNlMY

- А.Вивальди “4 улирал” \намар\

- https://www.youtube.com/watch?v=Z21_VpNipfg

- Ф. Листийн төгөлдөр хуурын бүтээл

- https://www.youtube.com/watch?v=Y4XEPdYO5mM

- Л.Мөрдорж “Алтан өргөө” симфони чуулбарын сэдэв аялгуу

- https://www.youtube.com/watch?v=rdr8DSttOAE

- Н.Жанцанноров “Мандухай сэцэн хатан” симфони чуулбарын сэдэв аялгуу

https://www.youtube.com/watch?v=bIOGoBYpGgI Техник хэрэгсэл:

- TV, компьютер,

- Проектор, дэлгэц

- Систем хөгжим, магнитофон

8.2.в. Өөрийн сонсох дуртай сонгодог хөгжмийн бүтээлд сонсголын ажиглалт хийж сэтгэгдлээ илэрхийлж, онцолсон зүйлээ тэмдэглэх, тайлбарлах

- Л.В.Бетховен IX симфонийн хэсгээс /сурах бичиг дээрх өгөгдсөн ноот бичлэг/ цэгтэй ноотны хэмжээг анхаарч дуулах

- Сурагчид сонсох дуртай хөгжмийн бүтээлийнхээ талаар интернэт, сурах бичгээс судалж, цуглуулсан мэдээлэлдээ үндэслэн сэтгэгдлээ ярилцах, РРТ-ээр тайлбарлах

- Цуглуулсан материал дээрээ тулгуурлан бяцхан ном, зурагт үзүүлэн г.м хийж танилцуулах

- Хөгжмийн бүтээлийг сонсоод график зураглалаар тэмдэглэх

Багшийн анхаарах зүйл: Тухайн сонсох хөгжмийн сэдэв аялгууг сурагчдын сонсох дуртай сонгодог хөгжмийн бүтээлд тулгуурлан, 1-2 минутын хугацаанд сонсох. Тухайн ноот бичлэгт анализ хийж мажор, минор, хэмнэл, хурд зэрэг хөгжмийн тэмдэг тэмдэглэгээн дээр ажиллах. Сурагчдаар ажиллуулах хэсгийг сайн судалж, ТӨМ хийх, хөгжмийн хамсрааны хэмнэлийг зохиолгох

Сонсох хөгжим: - Ж.Чулуун “Ардын хоѐр дууны найруулга” - Н.Жанцанноров “Монгол аялгуу”

https://www.youtube.com/watch?v=mKDUhrETXew

Л.Мөрдорж “Миний эх орон” симфони

https://www.youtube.com/watch?v=qYjUreejE8w

- Д.Жигжидсүрэн “Хөдөө нутгийн үзэсгэлэн” зохиолын сэдэв аялгуу

- Э.Чойдог “Монголын сайхан орон” симфони чуулбарын сэдэв аялгуу

https://www.youtube.com/watch?v=8UQv8nnS2RE

- Ж.Чулуун “Уулын горхи”

https://www.youtube.com/watch?v=N7I-c8fztsY

- Ж.Чулуун “Ардын хоѐр дууны хувилбар аяз”

https://www.youtube.com/watch?v=QdXvsOBAjqg&list=RD8UQv8nnS2RE&index=4

- Б.Дамдинсүрэн “Хэнтийн

31

өндөр ууланд”

https://www.youtube.com/watch?v=OeBUJ7B5q-E

3. Бүжгэн жүжиг

8.3.а. Бүжгэн жүжгийн үүсэл хөгжил, илэрхийллийн арга хэлбэр, бүжигт хөгжмийн гүйцэтгэх үүргийн талаар тайлбарлах

- Бүжгэн жүжгийн хөгжмийн бүтээлээс сонсох - Дэлхийн болон Монголын бүжгэн жүжгийн

зохиолыг сонсоод зохиолын агуулга, дүрслэмжийг тодорхойлох

- Дэлхийн болон Монголын дуурь, бүжгэн жүжгийн бүтээлүүд хэрхэн бүтээгддэг талаар судлах, ярилцах

Багшийн анхаарах зүйл: Хичээлийг аль болох сонирхолтой болгох үүднээс дүрс бичлэгийг ашиглах Сурагчдын өөрсдийн сайн мэдэх аялгуунд тулгуурлан зохиомж хийлгэх

Сонсох хөгжим: - А.Хачатурян “Спартак”

бүжгэн жүжиг

https://www.youtube.com/watch?v=6-2AOUNnPIE

- С. Прокофьев “Золушка” бүжгэн жүжиг

https://www.youtube.com/watch?v=rGr6QEifJCU

- Н.А.Римский-Корсаков “Шехаразада” бүжгэн жүжиг

https://www.youtube.com/watch?v=fusj9k1d9fU

- Э.Чойдог “Шарилжан дундах цэцэг” бүжгэн жүжиг

- Ж.Чулуун “Мөнгөн залаа” бүжгэн жүжиг

8.3.б. Цэнгээнт болон чөлөөт бүжгийн энгийн элементүүдэд тулгуурлан өөрийн уран сайхны хэрэгцээгээ хангаж чадахаа харуулах

- Цэнгээнт бүжгийн аялгуунд тохируулан өөрсдөө хөдөлгөөн зохиож бүжиглэх

- Самбо, Танго, Вальс бүжгийн хөгжмийг сонсоод аялгууны шинж төрх, хөгжмийн зэмсгийн сонголт, хэмнэл, хурдыг хооронд нь харьцуулан ярилцах

- Өгөгдсөн зургаас санаа авч, өөрийн сонирхдог бүжгийн төрлөөр зохиомж хийх

- Бүжгийнхээ онцлогт тохирох хөгжмийн аялгууг олж сонгож, сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэн гар, хөл, толгой, биеийн хөдөлгөөнийг зохицуулан бүжиглэх Багшийн анхаарах зүйл: Бүжгийн хөдөлгөөн нь хөгжмийн аялгуу, хэмнэлтэйгээ нийцэж байх ѐстой гэдгийг сануулах хэрэгтэй.

8.3.в. Бүжгийн урлагийн дүрслэл илэрхийллийн өвөрмөц арга, утга агуулга, дүр дүрслэлийг хөдөлгөөнтэй холбон тайлбарлах, бүжгийн хөгжмийн аялгууны шинж төрх, хурд, хүчийг тодорхойлох

- Бүжгийн хөгжмийн аялгууны шинж төрх, хурд, хүчийг Т-хүснэгтийн аргаар тодорхойлох

- Бүжгэн жүжгийн хөгжмүүдийг анхааралтай сонсоод, ямар ялгаа байгаа талаар эргэцүүлэн бодох, тэмдэглэл хөтлөх

- Хөгжмөө анхааралтай сонсоод, түлхүүр үгсийг ашиглан бүжгийн урлагийн дүрслэл илэрхийллийн өвөрмөц арга, утга агуулга, дүр дүрслэлийг хөдөлгөөнтэй холбон тайлбарлах

Багшийн анхаарах зүйл: Бүжгэн жүжгийн төрлүүдийг сайн ойлгуулахын тулд бие даан суралцахад чиглүүлэх, дэмжлэг үзүүлэх /вэб сайт, интернэтийн хаягийг бэлтгэсэн байх/ Дуурь, бүжгэн жүжгийг аль болох DVD бичлэгээр үзүүлэх Мэргэжлийн урлагийн байгууллага дээр

Уран бүтээл:

- З.Хангал “Эрдэнэсийн уулс” бүжгэн жүжиг

- Э.Чойдог “Шарилжин дундах цэцэг” бүжгэн жүжиг

- Ж.Чулуун. “Уран хас” бүжгэн жүжгийн вальс

32

тоглолтыг үзүүлэх

Үнэлгээний жишиг даалгавар:

1. Ж.Верди “Аида” дуурийн Ялгуусан марш хөгжмийг сонсох. [6]

а. Хөгжмөө ноот бичлэгийн дагуу сонсоорой. [1]

б. Зохиолын айзам хэмжээнд аль нь тохирох вэ? [1]

а.

б.

в.

в. Зохиолын ноот бичлэг дээрх тэмдэг тэмдэглэгээг нэрлэж бичнэ үү.[1]

1 ...................... 2.................... 3.....................

4..................... 5..................... 6....................

г. Зохиолын аялгууны шинж төрхийг тодорхойлно уу. [1]

а. баатарлаг б. уйтгартай в. эрч хүчтэй г. баяр хөөртэй

д. Зохиолын сэдэв аялгууг ямар хөгжмийн зэмсгээр хөгжимдөж байна вэ?

тохирохыг сонгоно уу [1]

а. б. в.

е. Зохиолын утга санааг илэрхийлэхэд хөгжмийн зэмсгүүд ямар үүрэгтэй

оролцож байна вэ? [1]

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

Анги: IX

Суралцахуйн зорилт Сургалтын үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн 1. Орчин үеийн хөгжмийн урлагийн чиг хандлага

mf

?

33

9.1.а. Орчин үеийн хөгжмийн урсгал чиглэлүүд, тэдгээрийн онцлог, илэрхийллийн арга хэлбэрүүдийг ялган таних, тайлбарлах

- Орчин үеийн урлагийн төрөл тус бүрийн онцлог, илэрхийлэх арга хэрэглүүрийн талаар хөгжмийн бүтээлээс сонсож харьцуулах

- Орчин үеийн урлагийн төрөл тус бүрийн хэлийг мэдэрч, үүрэг зориулалтыг илрүүлэх асуулт тавих

- Орчин үеийн урлагийн төрлүүдийн хөгжил, эгшиглэгээний хувьд хэрхэн өөрчглөгдөж байгаа талаар судлах, турших

- Орчин үеийн төрлөөр бүтээл туурвисан хөгжмийн зохиолчдын шилдэг бүтээлээс сонсоод тэдгээрийн зарим гол болон туслах аялгууны хэсгийг дагаж дуулах, хэмнэлийг тогших. Жишээ нь: Ж.Бизе “Кармен” товшуурт бүжгийн дуу - Хөгжмийн хэл, хэрэглүүрүүдийн талаарх

мэдлэгээ ашиглан сайн мэдэх зохиолын хэсгийг зохиомжлох

- Орчин үеийн уран бүтээлээс сонирхсон хэсгээ сонгож, урлагийн өөр төрөлтэй холбон зохиомжлох

- Орчин үеийн урлагийн төрөлд чухал байр эзлэх уран бүтээлүүдийг сонсоод хэлбэр, илэрхийллийн арга хэрэглүүр, зохиомжийн талаар үзүүлэн, макет болон цахим хэрэглэгдэхүүн ашиглан тайлбарлах

- Орчин үеийн урлагийн гол төлөөлөгчдийн уран бүтээлээс сонсоод төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжээ 4 мөртөөр илэрхийлэх

Багшийн анхаарах зүйл: Сурагчдын сайн мэддэг орчин үеийн хөгжмийн урлагийн төрлөөр бичигдсэн бүтээлийг сонгоход анхаарах Орчин үеийн урлагийн гол төлөөлөгчид болох хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг сонсохдоо аудио болон дүрстэй, мөн дан хөгжмийн, эстрад хөгжмийн, бүжгэн жүжгийн, дуулаачийн хөгжим зэргээр ангилан ялгуулж сонсох

Сонсох хөгжим: -Клод Дебюсси”Сарны гэрэл”

https://www.youtube.com/watch?v=Vra-6i--nVs

-И.Стравинский “Алиа салбадай” бүжгэн жүжиг

https://www.youtube.com/watch?v=4nUnRRgMem0

-Отторино Респеги “Шувууд” чуулбар

https://www.youtube.com/watch?v=0YJ55DWCc-s

- П.Десмонд “ Take five”

https://www.youtube.com/watch?v=QbDRSgqKNOU

- К.Дебюсси “Сиринкс” флейт хөгжмийн гоцлол аяз

- https://www.youtube.com/watch?v=a2DxZkkb2iE

- С.Рахманинов “Вокализ”

- https://www.youtube.com/watch?v=GV01c-fQS9k

- Г.Холст “Гариг эрхсүүд” симфони чуулбарын “Марс”

- https://www.youtube.com/watch?v=Jmk5frp6-3Q

Дуулах дуу: -“Кармен” дуурийн товшуурт бүжгийн дуу -Хоер хоолойн дасгалууд -Г.Эрдэнэчулуун “Багш танаа” 2 хоолой -Луи Армстронг “What a Wonderful World”

9.1.б. Импрессионист, экспрессионист урсгалын онцлогийг хөгжим-уран зураг-уран зохиолын бүтээлийн

- Импрессионизм, Экспрессионизм, чиглэлээр туурвигдсан бүтээлүүдийг сонсоод • аялгууны шинж төрх • өнгө аяс

Сонсох хөгжим:

-K.Дебюсси “Сүм, Геренадын үдэш, Бороон доорхи цэцэрлэг” цуврал аяз

https://www.youtube.com/wa

34

жишээн дээр харьцуулан тайлбарлах, сонсож таних, тодорхойлох

• илэрхийлэх аргыг тодорхойлох

- Хэлний хэрэглүүрүүдийн талаарх мэдлэгээ ашиглан урлагийн бүтээл хэрхэн бүтдэг талаар судлах, тайлбарлах

- Төрөл тус бүрийн ижил болон ялгаатай шинжийг харьцуулан тайлбарлах

Багшийн анхаарах зүйл: Мэргэжлийн үг хэллэг, шинэ үгийг тухай

бүр нь тайлбарлаж хэлж өгөх Багш сурагчдын бие даан хийж байгаа мэдээлэл болон хөгжмийн уран бүтээл дээр зөвлөгөө өгч дэмжин ажиллах

tch?v=AHDm-69mLO0 https://www.youtube.com/watch?v=HTgGSWZzHqA https://www.youtube.com/watch?v=i_5RSHvcrL8

-М.Равель “Болеро”

https://www.youtube.com/watch?v=CJRE1y5uxOM

-Ж.Пуччини “Тоска”дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=1XUvpvJ9GZA

-Ж.Бизе “Кармен” дуурь

https://www.youtube.com/watch?v=AAqLa1HwhgQ

С.Прокофьевын “Сонгодог” симфонийн III анги “Гавот” - Л.В.Бетховены V симфони

9.1.в. Авангард урлаг, бүтээлч илэрхийллийн арга барилууд, тэдгээрийн онцлогийг тайлбарлах, жишээгээр харуулах

- Неоклассицизм, Авангардизм чиглэлээр туурвигдсан дан хөгжмийн бүтээлээс сонгож, өөрийн зохиомжоор “Cover” бүтээлээ цахим хэлбэрээр бэлдэж үзүүлэх

- Хөгжмийн бүтээлийн харьцуулсан судалгаагаа бүтээлийн сан болгож бусдад сурталчлах

- Өгөгдсөн сэдвийн дагуу багаар хамтран курсын ажил хийх. Тухайлбал:

• богино хэмжээний кино хийх /хөгжмийн зохиолчид, хамтлаг дуучид, хөгжмийн зэмсгийн талаар/

• Танилцуулга /зурагт үзүүлэн/

- Хөгжмийн зохиол бүтээлийг авангард чиглэлд хувилбарлаж, хөрвүүлэхэд

• ямар хөгжмийн зэмсгийг сонгох • хэмнэлийг хэрхэн өөрчлөх • аялгууны шинж төрх хэрхэн

өөрчлөгдөх зэргийг ярилцаж хийх Багшийн анхаарах зүйл: Орчин үеийн хөгжмийн зохиолчдын болон хөгжимчид, дуучид, хамтлагуудын талаар сонирхолтой баримт мэдээллээр хангах, сурагчдын юу сурах хүсэлтэй байгаа мэдээлэл дээр нь тулгуурлаж үзэх зэргээр олон талаас нь үйл ажиллагаагаа төлөвлөж байх хэрэгтэй.

Сонсох хөгжим:

- П.Шеффер, Анри “Нэг хүний симфони”

- https://www.youtube.com/watch?v=OQOPHVTtio0

- А.Шѐнберг “Пьеро саран”

- https://www.youtube.com/watch?v=1gafF5sbnB0

- А.Берг “Воццек” дуурь

- https://www.youtube.com/watch?v=sWMMhfY3ulY

- А.Онеггер “Пасифик-231”

- https://www.youtube.com/watch?v=Rfysyex_DAk

- И.Стравинский “Ариун хавар” бүжгэн жүжиг

- https://www.youtube.com/watch?v=JQ2jh76JdkI

- Л.Бернстайн “Вестсайдын түүх” мюзикл

- https://www.youtube.com/watch?v=vkOLqmwGPx4

9.1.г. Найрал хөгжмийн зэмсгийн дуурьслын хүч, хэмнэл, аялгууны шинж төрхийг сонсож тодорхойлох

- Орчин үеийн хөгжмийн зохиолуудын зэмсэг, тэдгээрийн өнгө аясыг харьцуулах, бодол, санаагаа бусадтай хуваалцах

- Дан хөгжмийн бүтээлээс хөгжимчдийн ур чадвар, хөгжимдөх арга барилыг сонсож харьцуулах, ажиглах

- Орчин үеийн хөгжмийн урлагт гарч ирсэн хөгжимдөх арга барилаас суралцаж, судлах, турших

Сонсох хөгжим:

- Бенджамин Гудмен Нарийн бүрээний гоцлол

- https://www.youtube.com/watch?v=r2S1I_ien6A

- Чарли Паркер”Саксафоны гоцлол”

- https://www.youtube.com

35

- Орчин үеийн дан хөгжмийн гоцлол болон хамтлаг, найрал хөгжмийн зохиолыг сонсож таних, тайлбарлах,

- Эстрад болон джаз хөгжмийн зэмсгээс сонирхлын дагуу сонгож /ангид байгаа болон өөрийн бололцоондоо тулгуурлан/ хөгжимдөх

- Джаз, Блюз, Рок н ролл, Поп урсгалын уран бүтээлээс сонгож хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдөх, хөгжимдөх ур чадвараа нэмэгдүүлэх

- Хөгжимдөх арга барил, барилтуудыг харуулсан зурагт үзүүлэн болон уран бүтээл дээр тайлбарлаж ярилцах

Багшийн анхаарах зүйл: Хөгжмийн зэмсгүүдийн дуугаралтыг

зэмсэг бүрээр сонсгож таниулах

Хөгжмийн зохиолыг сонсгоод аль хэсэг дээр ямар хөгжмийн зэмсгээр хамсарч байгааг ялгуулах, сонсгоод сэтгэгдлийг гаргуулахад анхаарч ажиллана.

/watch?v=UTORd2Y_X6U

- Руперт Клемендоре, Жон Бадди Уиллиамс“Septentrional”

- https://www.youtube.com/watch?v=EOfqorpVVck

- Нарийн бүрээчин Диззи Риз, саксофонич Жо Харриотын бүтээлээс

- Ellington, Edward “Duke” (1899-1974)

- https://www.youtube.com/watch?v=cb2w2m1JmCY

9.1.д. Орчин үеийн хөгжмийн урлагийн төрөл, хэлбэр, илэрхийллийн арга барилд гарсан шинэчлэлт өөрчлөлт, тэдгээрийн холбоо хамаарлыг тайлбарлах, жишээгээр харуулах

- Орчин үеийн хөгжмийн дуурьсал, хөг эгшиглэгээний уламжлалт тогтолцоог өөрчилсөн хөгжмийн зохиолчдын бүтээлээс сонсох, харьцуулах

- Сонсохдоо хөгжмийн бүтээлийн өвөрмөц аялгуу, хэмнэлийн ялгааг мэдрэх

- Орчин үеийн урлагийн төрөл, хэлбэр, зохиомж, хөгжмийн бичлэгийн арга барилд гарсан өөрчлөлтийн талаар олон янзын эх сурвалжаас мэдээлэл цуглуулж, жишин харьцуулах

- Орчин үеийн хөгжмийн төрлүүдийн бодит байдлыг уран сайхны дүрээр тусган үзүүлэх нийтлэг шинжийг тодорхойлох, асуудал дэвшүүлэх

- Орчин үеийн чиглэлээр туурвигдсан М.Равель “Болеро” бүжгэн жүжиг, Ж.Пуччини “Чио Чио Сан” дуурийг харьцуулах. Харьцуулахдаа:

• илэрхийллийн арга • төрөл, хэлбэр • хэмнэл • аялгууны чиглэл, хөдөлгөөн • өрнөл хэсэг г.м

- Орчин үеийн хөгжмийн урлагийн төрөл, хэлбэрийн талаар (тодорхой бүтээлийг сонгон авч болно) эсээ бичих

- Орчин үеийн урлагийн шинэчлэлт өөрчлөлт, тэдгээрийн холбоо хамаарлын талаар асуудал дэвшүүлэн ярилцах, жишээгээр харуулах

- Орчин үеийн хөгжмийн урлагийн бүтээлтэй танилцангаа шинэ хөгжмийн санаа олох, хийж гүйцэтгэх

- Орчин үеийн хөгжмийн бүтээлийн сантай болж, бусдад бүтээлээ

Сонсох хөгжим:

-С.Сансаргэрэлтэх “ Эх дэлхийгээ аварцгаая” симфони уран сэтгэмж

https://www.youtube.com/watch?v=qlkn1aFw_Xo

-Doylestown-ы симфони джаз концерт

https://www.youtube.com/watch?v=vhk4jMWS2PM

Бусад хэрэглэгдэхүүн

- Аудио бичлэг

- Дүрст бичлэг Интернэт хөтөч: www.music.com www.classicalarchives.com3. www.baroque.it6. www.musicmp3.ru7. www.beemp3.com8. www.mp3raid.com

36

танилцуулах - Хөгжмийн зохиолын хэсгээс сонгон

өөрийн санаагаа тусган баяжуулж дүрийн тоглолт хийж үзүүлэх

Багшийн анхаарах зүйл: Орчин үеийн дуулаачийн урлагт чухал

байр суурь эзлэх, дуучид, хамтлаг, уран

бүтээлчдийн талаар сонирхолтой

баримт мэдээлэл бэлдэж сонирхуулах.

Бие даан хийх мэдээллийг хэрхэн

цуглуулах, түүнээс чухлыг нь сонгон

авахдаа юуг анхаарах талаар дэмжлэг

үзүүлнэ. Мөн сурагчдад цахим ертөнцөөр

аялах оновчтой сайтын талаар мэдээлэл

өгөх.

9.1.е. Зураг болон хөгжим, шүлгээс төрсөн сэтгэгдэл мэдрэмжээ илэрхийлэх, хөгжмийн илэрхийлэмжийг өөрийн санаагаар баяжуулах, тайлбарлах

- Орчин үеийн урлагийн нийгэмд нөлөөлөх нөлөө, тэдгээрийн арга барил, хэмнэл хэрхэн шинэчлэн өөрчлөгдсөн тухай эргэцүүлэх

- Орчин үеийн хөгжмийн урлагт гарч ирсэн шинэлэг хэв маяг, арга барилаас төрсөн сэтгэгдэлээ илэрхийлэх

- Джаз , поп, рокн ролл, рок дууны уран бүтээлээс өөрийн мэдрэмж сэтгэгдэлээр тайлбарлах, санал бодлоо солилцох

- Эстрад дууг өөрийнхөөрөө хувилбарлан баяжуулж найруулан анги хамт олноороо уралдаан тэмцээн зохиох, оролцох

- Эстрад хөгжмийн гол төлөөлөгчдийн ур чадвараар бахархах, өөрийн арга барилаар хувилбарлан үзүүлэх

- Багаараа болон ганцаараа орчин үеийн хөгжмийн уран бүтээлүүдээс санаа авч бусдад үзүүлбэр бэлдэж үзүүлэх

- Сонирхсон бүтээлээсээ сонгож, өөрийн зохиомж, сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр баяжуулан үзүүлэх

- Тодорхой нэг сэдэв, дүрийг уран зураг, хөгжим, уран зохиолын хэлээр илэрхийлэх

Багшийн анхаарах зүйл: Дуулаачийн ур чадвараа хэрхэн

дээшлүүлэх, хоолойн дасгал уншихын ач

холбогдол үр дүнгийн талаар

тайлбарлан таниулах, хамтран ажиллах

Найруулга хийж буй бүтээл дээр нь

хяналт тавьж, зөвлөн туслах

Дуулах дуу: - Ая.Г.Эрдэнэбаатар

Үг.Ц.Хүсэлбаатар “Чин хүсэл”

- Ая. С.Батболд Үг.Ш.Бадарч “Монголын хүүхдийн дуулах дуун”

- Ричард Рожерс “Edelweiss” - Жон Ленон “Yesterday”

Хөгжимдөх зохиол: - Д.Чинзориг “Хорвоод ганцхан ээждээ” - З.Хангал “Нарны унага”

киноны дуу - Р.Клайдерман “Хайрын

түүх” гитарын хоршил

- https://www.youtube.com/watch?v=1cB84uN7YQY

- Л.В.Бетховен “Элизад” гитарын хоршил

- https://www.youtube.com/watch?v=Da3jCJPFqvQ

- С.Фостер “Сюзанна” гитарын хоршил

- https://www.youtube.com/watch?v=ioVK2xzDuIE

- Р.Энхбазар “Дэлхий ээж” - Гитарын аккордууд - Бөмбөрөөр хөгжимдөх

2. Монголын орчин үеийн хөгжим

9.2.а. Монголын орчин үеийн хөгжмийн үүсэл хөгжил, гол төлөөлөгчид, шилдэг бүтээлийн талаар

- Монголын орчин үеийн хөгжмийн үүсэл хөгжил, гол уран бүтээлээс сонсох, танилцах

- Гол төлөөлөгчдийн хөгжмийн зохиолын бичлэг, ноот бичвэрт ажиглалт хийх,

Сонсох хөгжим:

- Баян монгол чуулга

- https://www.youtube.com/watch?v=ZHK7NCWl99Q&li

37

жишээгээр тайлбарлах харьцуулах - Монголын орчин үеийн урлагийн үүсэл

хөгжилд тухайн цаг үе, нийгэм, хүмүүсийн үзүүлсэн нөлөөг хөгжмөөс ойлгож таних

- Монголын орчин үеийн хөгжмийн зохиолчдын арга хэрэглэгдэхүүн, арга барил, онцлогийн талаар мэдээлэл цуглуулах, сонсож ялгах

- Монголын орчин үеийн хөгжмийн зохиолчид, дуучид, хамтлаг, уран бүтээлчдийн талаар мэдээлэл цуглуулах, харьцуулах

- Орчин үеийн урлагийн төрлөөс сонгож, өгөгдсөн сэдвийн дагуу багаар хамтран ажиллах. Тухайлбал: • тоглолтын сурталчилгааны хуудас

хийх • Баг багаараа хоорондоо мэтгэлцээн

зохиох - Орчин үеийн хөгжмийн уран бүтээлээс

өөрийн сонирхлоор сонгосон зохиолын сэдэв аялгууг дуулах

- Аялгууны хэмнэлийг зөв мэдэрч, хэмнэлийн хамсраа хийж хөгжимдөх

- Орчин үеийн хөгжмийн уран бүтээлүүдээс сонсоод гоцлол, хоршил, гурвал, дөрвөл, чуулга, найрал хэлбэрээр дуулах

Багшийн анхаарах зүйл: Сурагчдад багаар болон бие даан ажиллах үйл ажиллагаа голчилж багш зөвхөн дэмжлэг үзүүлэх, мэргэжлийн үг хэллэг дээр хамтран ажиллах, зөвлөн туслах үүрэгтэй байвал зохистой юм.

st=PLuDC911vuJJ0tpt7SPk3Q29qXymCAWzDs&index=3

- Соѐл-Эрдэнэ хамтлаг

- https://www.youtube.com/watch?v=1Mcsv5Fwo3k

- Б.Шарав “Вариаци” - П.Десмонд “ Take five”

- Алтан ураг - Арга билиг

- https://www.youtube.com/watch?v=qe0K6QqTyf8

Өөрийн сонголтоор Дуулах дуу:

- "Хөсөгтөн 12 жилийн магтаал"

- Алтайн магтаал

9.2.б. Монголын орчин үеийн симфони, дан хөгжмийн бүтээлээс сонсоод хөгжмийн зэмсэг, хэмнэлийн илэрхийлэл, дуурьсал тэдгээрт гарсан өөрчлөлт, эгшиглэх онцлогийг тайлбарлах

- Орчин үеийн дан хөгжмийн бүтээлээс сонсоод тэдгээрийн дуу авиаг үүсгэх арга техник, хэлбэр бүтэц, эгшиглэх цараа, илэрхийлэх арга хэрэглүүр, хөгжимдөх арга барилын талаар танин ажиглах, ярилцах

- Импрессионизм, Экспрессионизм, Неоклассицизм, Авангардизм, Джаз, Джаз найрал, Блюз, Регтайм стиль жанраар туурвигдсан дан хөгжмийн бүтээлүүдийг сонсож таних

- Орчин үеийн хөгжмийн бүтэц бүрэлдэхүүн, зохион байгуулалт, зэмсгүүдийн дуугаралт, найрал болон чуулга, хамтлаг хөгжимд гүйцэтгэх үүргийн талаар ярилцах, тайлбарлах

- Сонгодог болон джаз найрал хөгжмийн зэмсгүүдийн эгшиглэлтийн онцлог,орчин үеийн хөгжмийн зэмсэгт зориулсан шилдэг бүтээлүүдийн талаар ярилцах, санаа бодлоо солилцох

- Орчин үеийн хөгжмийн зэмсгүүдийн хөгжил, хувьсал өөрчлөлтийн талаар

Сонсох хөгжим:

-Ж.Пуччини “Тоска” -Ж.Бизе “Кармен” товшуурт бүжгийн дуу -Bad Romance - Vintage 1920's Gatsby Style Lady Gaga

https://www.youtube.com/watch?v=VCTOpdlZJ8U

- Cover ft. Ariana Savalas & Sarah Reich

- Клод Дебюсси “Тэнгис” симфони чуулбар

https://www.youtube.com/watch?v=3o8uUP0lS9c

- Б.Шарав “II симфони”

- С.Поркофьев “Сонгодог симфони” “Гавот”

- https://www.youtube.com/watch?v=zxaEb6Mjbfo

- Джаз найрал хөгжмийн

38

олж тогтоох, эгшилгээний хувьд хэрхэн өөрчлөгдөж байсан талаар судалж баримтжуулах

- Орчин үеийн хөгжимд чухал байр суурь эзлэх:

• Үлээвэр хөгжмийн зэмсгүүд • Даралтат хөгжмийн зэмсгүүд • Утсан хөгжмийн зэмсгүүдийн бүтэц

тэдгээрийн үүргийг тайлбарлах, /үзүүлэн макет болон бодит хөгжмийн зэмсэг дээр/

- Хөгжмийн зэмсгийн талаарх мэдрэмж, сэтгэгдэл, үзэл бодлоо бусадтай хуваалцах, харьцуулах

- Орчин үеийн урлагийн дан хөгжмийн төрлөөр уран бүтээлээ туурвидаг гол төлөөлөгчдийн уран бүтээлээс сонсох Жнь: Клод Дебюсси, Б.Шарав, С.Поркофьев, П.Шеффер, Луи Армстронг, П.Десмонд г.м

- Орчин үеийн дан хөгжмийн бүтээлээс хөгжимчдийн ур чадвар, хөгжимдөх арга барилыг ажиглаж сонсох

- Орчин үеийн хөгжмийн урлагт гарсан хөгжимдөх арга барилаас суралцаж, турших

- Хөгжимдөх арга барилыг харуулсан зурагт үзүүлэн болон уран бүтээл дээр тайлбарлаж ярилцах

- Орчин үеийн урлагийн төрөл, уран бүтээлээс сонирхсон бүтээлээ сонгож зөв сайхан дуулах, хөгжимдөх, бүжиглэх

- Хөгжимдөх болон дуулах зохиолынхоо ноот бичвэртэй ажиллах, хүндрэлтэй хэсгийг олж давтах

тоглолтууд

- Баян Монгол чуулгын тоглолтуудаас сонгох

Ном, сурах бичиг:

- Хөгжим IХ

- Гитарын сурах

- Төгөлдөр хуурын сурах

- Цахим хэрэглэгдэхүүн

9.2.в. Монголын орчин үеийн хөгжмийн театрын бүтээлийн санаа, илэрхийллийн арга барил, онцлогийг тайлбарлах, жишээгээр харуулах

- “Шар тэнгисийн тарчлаан” зохиолын хөгжмөө сонсоод, дүрүүдийн дуулалтын хэв маягийн ялгааг тодорхойлох. /джаз, ардын, сонгодог, поп гэх мэт/ - “Дөрөө” модерн бүжгэн жүжигт тогорууны ааш, авир хөдөлгөөнийг орчин үеийн бүжгийн хөдөлгөөнөөр хэрхэн дүрсэлснийг хөгжмөөс сонсоод ярилцах - “Эх дэлхийгээ аварцгаая” симфони уран сэтгэмж зохиолыг сонсоод “Эх дэлхий, эх орны минь ирээдүй - Бидний оролцоо” сэдэвт ярилцлагыг зохион байгуулах - Хөгжмийн зохиолын агуулга болон зураг дүрслэл бидний амьдралын ямар алдаа дутагдлыг сануулж байна вэ? хэлэлцүүлэг зохион байгуулах - Хөгжмийн сэдэв, агуулга, уран бүтээлийн үүрэг, зорилго чухам хэнд, юунд зориулагдсан талаар санал бодлоо хуваалцах

- Б.Мөнхболд “Шар тэнгисийн тарчлаан”

https://www.youtube.com/watch?v=U2Ucg4xUT2I https://www.youtube.com/watch?v=RqsS454dTsg https://www.youtube.com/watch?v=x2PFh-e8RJk https://www.youtube.com/watch?v=nRfyGizkhZc

- Ш.Өлзийбаяр “Дөрөө” модерн бүжгэн жүжиг

- https://www.youtube.com/watch?v=kZvIqyccNvA

- https://www.youtube.com/watch?v=993o-t3H44I

- Х.Алтангэрэл “Төгсгөлгүй” танго бүжгэн жүжиг

- https://www.youtube.com/watch?v=9VTZxaZF93c

39

- С.Сансаргэрэлтэх “Эх дэлхийгээ аварцгаая”

3. Эстрад хөгжим

9.3.а. Эстрад (джаз, рок, поп,) урлагийн онцлог, илэрхийллийн арга хэлбэрийг тайлбарлах, сонсож таних, тодорхойлох

- Орчин үеийн эстрад хөгжмийн онцлогийг ялгаж сонсох, төрөл тус бүрийн хэлийг ялган таних

- Орчин үеийн эстрад урлагийн уран бүтээлээс харьцуулан сонсож, тэдгээрийн онцлог, үүрэг зориулалтыг тайлбарлах. Жишээ нь: Джаз, Рок, Поп, рокн ролл г.м

- Орчин үеийн эстрад урлагийн бүтээлээс сонсоод аялгууны онцлог ялгааг харьцуулах. Жишээ нь: аялгууны шинж төрх, шүлгийн агуулга, төрөл хэлбэр, илэрхийллийн арга г.м

- Орчин үеийн эстрад урлагийн онцлог шинж, агуулга, хэллэг, илэрхийллийн арга хэрэгсэл хэрхэн яаж шинэчлэгдсэн талаар мэдээлэл цуглуулж, танилцуулах

- Орчин үеийн эстрад урлагийн бүтээлийг сонсоод, тэдгээрийн ижил болон ялгаатай шинжийг харьцуулах, ач холбогдлын талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэх

- Орчин үеийн дуулаачийн урлагийн бүтээлийг агуулга, бүтэц хэлбэр, арга барилыг нийгэм цаг үетэй холбон тайлбарлах

- Орчин үеийн эстрад урлаг нь ардын урлагаас ялгарах онцлогийг тайлбарлаж ярилцах. Жишээ нь: зохиомжийн хувьд, хэлбэр бүтцийн хувьд гэх мэт

- Орчин үеийн эстрад хөгжмийн төрлүүдийг нэрлэж, тэдгээрийн бодит байдлыг уран сайхны дүрээр тусган үзүүлэх нийтлэг шинжийг тодорхойлох

- Джаз, Блюз, Регтайм төрлүүдийн ялгаа, онцлогийг ярилцах. Тухайлбал: Скот Жоплины “Циркийн жүжигчин” регтайм, Т.Дамдинсүрэнгийн “Ижилдээ ганцхан

Сонсох зохиол :

- Битлз хамтлаг

- https://www.youtube.com/watch?v=wfX2eJXx5v8

- АBBA хамтлаг

- https://www.youtube.com/watch?v=c6kVLAn-MsM

- Баян монгол чуулга

- https://www.youtube.com/watch?v=a267HHtVxwI&list=PLuDC911vuJJ0tpt7SPk3Q29qXymCAWzDs&index=12

- Соѐл-Эрдэнэ хамтлаг

- Алтан ураг

- Арга билиг

Дуулах дуу: -Луи Армстронг “What a

Wonderful World”

https://www.youtube.com/watch?v=p42esUHqq8Q

-Ц.Чулуун “Хуучин пянз” - Майкл Жексон “We are the

World”

https://www.youtube.com/watch?v=I04FcfIVtcU

- Үг, Ая С.Жамъянхорол “Сургуульдаа өргөх дуу”

- Ц.Түмэнбаярын найруулга МАД “Сартай хүрэн”

- Ая.Г.Отгонбаяр Үг.П.Наранцэцэг “Сурагчийн дурсамж”

- Филипп Керн “Sing sing sing”

40

шарга морь” монгол регтаймыг харьцуулах

- Орчин үеийн эстрад дууны аялгууны онцлогт тулгуурлан өөрсдийн хувилбарыг зохиох

Багшийн анхаарах зүйл: Джаз дуурь, мюзиклийн дүрийн дуу

хоолойн дуугаралтын талаар сонсгож

таниулах. Зохиолыг сонсгоод аль хэсэг

дээр ямар хөгжмийн зэмсэг тоглож

байгааг сонсгоод ялгах

https://www.youtube.com/watch?v=EbVl597n0iU

- Ая.Г.Энхбаяр Үг. Я.Энхээ “Гэрэлт хотын гудамжаар”

https://www.youtube.com/watch?v=IuT6FsUwG8M

Интернэт хөтөч: - https://www.8notes.com/ - https://www.e-chords.com/ - https://www.ultimate-

guitar.com/ - http://acousticguitar.com/ - http://www.guitarvideos.com/ - https://www.youtube.com/ - http://www.classtab.org/

9.3.б. Эстрад хөгжмийн бүтээлийг сонсоод хэмнэл, дуурьсал, зэмсгүүдийн гүйцэтгэх үүргийг тайлбарлах

- Орчин үеийн дуулаачийн урлагийн төрөл, тэдгээрийн хэмнэл, дуурьсал, зэмсгүүдийн гүйцэтгэх үүргийг тайлбарлах

- Орчин үеийн эстрад дууг сэдвийн болон аялгууны хувьд хэрхэн ангилахыг тайлбарлах

- Орчин үеийн эстрад хөгжмийн бүтээлийн онцлог ялгааг хэмнэл, хөгжмийн зэмсэг, аялгууны шинж төрхөөр харьцуулж тодорхойлох

- Цахим ертөнцөөр аялж эстрад хөгжмийн гол төлөөлөгчдийн амьдрал, уран бүтээлийн талаар мэдээлэл цуглуулах, сонсох

- Орчин үеийн эстрад хөгжмийн хэмнэл, дуурьсалыг сонсож, онцлог ялгааг харьцуулалтын аргаар гаргаж тайлбарлах

- Эстрад хөгжмийн аялгууны айзам хэмжээг өөрчлөн найруулах, хувилбар зохиох

- Джаз болон поп хөгжмийн хэмнэл, дуурьсал, хөгжмийн зэмсгүүдийн хоорондын онцлог ялгааг сонсож ялгах

- Орчин үеийн эстрад рок, поп, джаз хөгжмийн дуулаачийн уран бүтээлийн чиглэлээр бүтээл туурвиж буй уран бүтээлчдийн CD бичлэгийг үзэж аялгуу, хөгжмийн хамсрааны онцлог, ялгааны талаар харилцан ярилцах.

- Орчин үеийн эстрад рок, поп, джаз дууг дуулж бүжиглэхдээ өөрсдийн мэдрэмжээр баяжуулан бүжиглэх, хөгжимдөх

- Орчин үеийн хөгжмийн буюу эстрад рок, поп, джаз хөгжмийн уран бүтээлийн аялгууны өвөрмөц онцлогийг хооронд нь

Сонсох хөгжим: - Norah Jones

- https://www.youtube.com/watch?v=tO4dxvguQDk

- Софи Millman

https://www.youtube.com/watch?v=xumdyBrE8SI

- А.Шѐнберг “Пьеро саран”

- С.Тараа “Цасан дээрх танго”

- Багшийн сонголтоор Дуулах дуу:

- Жорж Гершвин “ Summer time”

- https://www.youtube.com/watch?v=92HtJHxosWgI

Wan’t it That Way

- https://www.youtube.com/watch?v=4fndeDfaWCg

- 70's Soul Backstreet Boys Cover ft. Shoshana Bean

- https://www.youtube.com/watch?v=a6HtMqVRzQg

- Эльвис Пресли “Love me tender

- https://www.youtube.com/watch?v=093GjYcDg-4

- Майкл Жексон “Тriller”

- https://www.youtube.com/watch?v=sOnqjkJTMaA

- “Абба”

41

харьцуулж зураглал гаргах

- Орчин үеийн эстрад рок, поп, джаз дууг хөгжимтэй хамсран дуулах, хөгжимдөх

- Утга агуулга, дүр дүрслэлийг сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэн даралтат болон гитар хөгжмийн хамсраа хийн хөгжимдөх

Багшийн анхаарах зүйл: Тухайн сурагчийн сонгосон дуу, хөгжмийн

бүтээлийг сурагчийн хоолой болон

тоглох хөгжмийн зэмсэгт тохирох эсэх

талаар зөвлөгөө өгөх.

Хөгжмийн зэмсгээр тоглох арга барилд

дэмжин туслах үүргийг гүйцэтгэнэ.

- Монголын хамтлаг дуучдаас сонгох

9.3.в. Эстрад хөгжмийн урлагт гарсан шинэчлэлт өөрчлөлтийг жишээгээр тайлбарлах, үзүүлэх

- Орчин үеийн эстрад дуучид, хамтлагийн уран бүтээлээс сонгож өөрийн санаагаар баяжуулсан ковер бүтээлээ анги хамт олондоо тайлант хичээлээр сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлж, бүжиглэж зохиомжилж дуулж үзүүлэх

- Орчин үеийн эстрад хөгжмийн урлагт гарсан шинэчлэлт өөрчлөлтийн талаар уншиж, тодорхой нэг уран бүтээл дээр тайлбарлах

- Тайлант хичээлээр хүүхэд бүр өөрийн сонирхдог стиль жанрт гарсан өөрчлөлтийг тодорхой баримтад тулгуурлан бүтээлээр үзүүлэх

Багшийн анхаарах зүйл: Сурагчдын үзүүлэн таниулах ажлыг

дэмжиж ажиллах, алдаршуулах

Тухайлбал бичлэг маягаар бэлдээд сургуулийн сайт болон группдээ тавьж таниулах, бусад сонсогчдын санал хүсэлтийг авах гэх мэт

Сонсох хөгжим: - И.Стравинский “Ариун хавар”бүжгэн жүжиг - Л.Бернстайн “Вестсайдын түүх” мюзикл

-