Upload
others
View
74
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
АСКАР ЗУННУНОВ
ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ
Олий укув юртлари учун дарслик
«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ - 2004
Т а к р и з ч и л а р :К* Назаров — фалсафа фанлари доктори, профессор.У. Ма^камов — педагогика фанлари доктори, профессор. А. Маврулов — тарих фанлари доктори, профессор.X. Абдикаримов — педагогика фанлари номзоди, доцент.
Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги (кбайта ишланган II нашр)
А. Зуннунов 1-бобни, 2-бобдан урин олган «Исломда таълим-тарбия», Имом ал-Бухорий, Исо ат-Термизий, Абу Райхрн Беруний, Юсуф Хос Хожиб, Умар аз-Зама^шарий, Махмуд Кршгарий, «Тасаввуф таълимоти», А^мад Яс- савий, Хожа Ба^оудцин Накшбанд ^ацидаги маълумотларни, 3-, 6- ва 7- бобларни, 8-бобда М.Очилов, Ш.Курбонов *ак;ида берилган маълумотларни, хорижий мамлакатларга дойр 1- ва 2-бобларни езди;
М.Хайруллаев — VIII—XIII, XIV—XV, XVI—XIX асрнинг биринчи ярми, XIX аср иккинчи ярмидаги ижтимоий ^аётга дойр шар\ларни, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино хакидаги маълумотларни ёзди;
Б.Тухлиев — 4- ва 5-бобдан урин олган мутафаккирлар \ацидаги маълумотларни ёзди;
Ш.Курбонов — 8-бобдаги шаркни, А.Зуннунов, М.Куронов ^акдцаги маълумотларни ёзди;
Х.Масудов — 3-бобдаги Оврупа мутафаккирлари хакидаги маълумотларни ёзди;
М.Куронов — 4-бобдаги Ривожланган Мамлакат^ардаги таълим-тарбия хакидаги шаркни ёзди.
© «ШАРК» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош та\ририяти, 2004 йил.
СУЗ БОШ И
- «Барчамиз яхши англаб олишимиз керакки,— дейилади Узбекистон Республикаси Президента Ислом Каримовнинг «Узбекистон XXI асрга интилмокда» маърузасида,— \аётимизнинг бошк,а со^аларидаги а\вол, амалга оширилаётган исло^отлари- мизнинг самарадорлиги, аввало, халк; маънавиятининг тикла- ниши, бой тарихий меросимизнинг кенг урганилиши, анъана- ларимизнинг саьуганиши, маданият ва санъат, фан ва таълим ривожи билан узвий богликдир.>И\/'Д ’срлар оша омон колиб, бизга етиб келган миллий к;адрият-
ларймиз, маънавий ва маърифий маданиятимиз, илм-маъри- фат, шунингдек, педагогика фани мустакдллик шарофати ила янгидан ривож топа бошлади.
Маълумки, х,ар бир мустакди давлатнинг истик;боли фан- техника, илм-маориф тараккиёти х^амда баркамол миллий кадр- ларни тарбиялаб вояга етиштириш билан боинкдир. Шу боис х,ам мустакил давлатимиз илм-фан х,амда маориф ривожига, сало^иятли миллий кадрлар етиштиришга жидций эътибор бер- мокда.
XX асрга кдцар булган даврлардаги ижтимоий ва маданий э̂ аёт тарихидан шу нарса маълумки, маънавиятли, маърифатли баркамол ёшларни тарбиялаб етиштириш халк; педагогикасининг мо^ияти булган ва у минг йиллар давомида шаклланиб, ривожланиб, миллий педагогика тарихининг замини *исоб- ланганр
Ислом Каримов Тошкентда Халк;аро Вестминстер университета очилиши маросимида сузлаган нуткдаа биз бутун дунё- даги барча халкдар билан х;амк;адам булиб яшашга интилар экан-
1 Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон». 2000, 271-бет.
3
миз, айни пайтда, юртимиз ёшлари кдцимий илдизларимизни, аждодларимизнинг ким эканини, улар жах,он тамадцуни та- раккиётига кандай беба\о х,исса кушгашни асло эсдан чикар- масликлари лозимлигини таъкидлади|]дУлмас ва ноёб асарлари билан башарият илм-фани ва маданияти тарихидан муно- сиб урин олган Мухаммад Хоразмий, Ахмад Фаргоний, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий каби мутафаккир зотлар бизнинг буюк аждодларимиз экани билан хакли равишда фахрланамиз. Шу билан бирга, биз ана шу бек,иёс маънавиятимизнинг инсоният Кулга киритган илгор билим ва тажрибалар билан уйгун холда ривож топишини истаймиз ва айнан ана шундай караш, ана шундай ёндашув бизнинг олга боришимизда мустахкам пойде- вор булиб хизмат килажак»1, — деди.
Маълумки, умуминсоният тарихида Амир Темур асос сол- ган салтанат даврида ижтимоий хаётда юксалиш, илм-фан, маданият гуркираб ривожланган. Бу даврда яшаб ижод этган ал-Бухорий, ат-Термизий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, Махмуд К,ошгарий, Ахмад Яссавий, Хожа Ба- Хоуддин Накшбанд, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий, Зах;и- рипдин Мухаммад Бобур каби буюк дахолар жамият тарихи ва жахон маданияти ривожига беназир хиссаларини кушганлар. Бу буюк мутафаккирлар турли фанларга оид яратган асарларида маънавий-маданий кддриятларнинг илмий-фалсафий асос- ларини ишлаб чикканлар. Улар асрлар давомида таълим-тар- бия сохасида аждодларимиз орттирган тажрибаларнинг кучли КУДратга эга эканлигини ва халк^иллигини уз асарларида ифо- далаганлар.
XIX асрнинг охири ва XX аср бошларида Туркистонда жа- дидчилик харакатининг таникли рахбарлари Мухаммадхужа Бехбудий, Абдурауф Фитрат, Мунавваркори Абдурашидхонов, Садриддин Айний, Абдулла Авлоний, Хамза Хакимзода, Абдулла Кодирий, Абдулхамид Чулпон, Элбек каби маърифат- парварлар маданиятни ривожлантириш учун маърифатпарвар- ликка асосланиш, таълимни ислох килиш зарурлиги гоясини олга суриб, Туркистонда ижтимоий онг тараккиётини бошлаб бердилар.
1917—1990 йилларда ижтимоий-сиёсий, маданий сохаларда коммунистах мафкура таълим-тарбиянинг асоси килиб куйи- лишига карамай, халкимизнинг тафаккури, маънавий даражаси, педагогик онги ривожланиб борди.=1991 йилда Узбекистон мустакил булиши билан миллий онг, маънавиятимиз манбаи — тарихий-маданий кдцриятларимизни урганиш ва тиклашга му- шарраф булдик. «Таълим тугрисида»ги, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» крнунлари асосида таълим-тарбия мазмунан янги боскичга кутарилди, кадрлар тайёрлашнинг тубдан янги узбек модели шакллантирилди, инсон, унинг хар томонлама уйгун камол топиши ва фаровонлиги учун замин яратилди^/
Ислом Каримов XXI асрнинг дастлабки йилларида мамла- катимизнинг ривожланиш стратегияси, ислохртларни чукур- лаштириш ва жамиятни янгилаш борасидаги устувор йуналиш- ларни аник, курсатиб берар экан, асосий йуналиш жамият маъ- навиятини янада ривожлантиришдан иборат эканлигини айтиб: «Маънавият хакица ran кетар экан, мен аввало, инсонни ру- Хий покланиш ва юксалишга даъват этадиган, инсон ички ола- мини бойитадиган, унинг иймон-иродасини, эътикодини мус- та^камлайдиган, виждонини уйготадиган кудратли ботиний кучни тасаввур к,иламан. Эркин фукдро маънавияти, озод шахсни шакллантириш масаласи олдимизда турган энг долзарб ва- зифадир. Бошк,ача айтганда, биз уз х;ак-хукукдарини танийди- ган, уз кучи ва имкониятларига таянадиган, атрофида содир булаётган вок,еа-ходисаларга мустакил муносабат билан ёнда- шадиган, айни замонда шахеий манфаатларини мамлакат ва халк манфаатлари билан уйгун холда курадиган эркин, хар жихатдан баркамол инсонларни тарбиялашимиз керак»1 лиги- ни таъкидлади.
Ана шу талаб, курсатмаларга биноан хамда укитувчи ва педагог олимлар билдирган фикр-мулохазаларни хисобга олган холда, муаллифлар амалдаги педагогика тарихи дарсликлари- ни кайта ишлаб, янги материаллар билан тудцириб, мазкур «Педагогика тарихи» дарслиги яратилди.
Ушбу дарсликда XX аср охири ва XXI аср бошларига кадар булган даврдаги педагогик фикр бир бутун тадкик этилган. Унда Ватан равнаки учун курашган, жонларини фидо этган маъри-
1 Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон», 2000 й.
5
фатпарварлар билан замондош булган, уларнинг маърифий Карашларини давом эттирган олим ва шоирлар: К,ори Ниёзий, Сидцик; Ражабов, Шорасул Зуннун, Бафур Булом, Ойбек, Хамид Олимжон, Максуд Шайхзода, Зулфия ва бу устозларнинг педагогик к;арашларини давом эттираётган Эркин Во^идов, Абдулла Орипов, Пулат Муминларнинг таълим-тарбия хдкдцаги фикрлари акс эттирилган.
Дарсликда мустакдллик йилларида педагогик фикр риво- жи, таълим-тарбия янгича мазмун ва шакл кашф этгани, бу сохдца эришилган ютукдар, хизмат кдлаётган олим-педагоглар фаолияти алодида бир бобда ёритилган.
Ишонамизки, мустакдллик даври етиштирган янги авлод — педагог олимлар миллий педагогикамиз тарихининг ривожини изчилликда таджик; этиб бориш билан мазкур дарсликни янада такомиллаштирадилар^
Рустам Собирович косимое, Щтисодиёт фанлари доктори,
профессор
Олий укув юртлари учун мулжаллаб миллий к;адриятлар асосида яратилган ушбу «Педагогика тарихи» дарслиги 1992—2002 йилларда нашр этилган, амалда кулланилаётган «Халк; педагогикаси — инсон камолотининг асоси», «Урта Осиё педагогик таракдиётидан лавхдлар» номидаги кулланмалар, Олий укув юртлари, академик лицей ва касб-хунар коллежлари учун яратилган «Педагогика тарихи» дарсликларининг мужассами сифатида тайёрланди. Уни тайёрлашда Олий ва урта махсус Укув юртлари рахбарлари ва ук;итувчилари иштирок этган анжуман- ларда кулланма ва дарсликлар хдкдца билдирилган фикр-му- лохазалар, истаклар, шунингдек, республика маънавият ва маъ- рифат маркази ходимлари изхор этган фикрлар дисобга олинди.
Дарсликда XX асрнинг охири, XXI аср бошларигача (2005 йилгача) булган даврдаги педагогик фикр ривожи баён кдлин- ди. Бу баёнлар Президент Ислом Каримовнинг дарсликларга куйган талаби даражасида булишига харакат кдлинди.
Муаллиф мазкур дарсликни тайёрлашда хамкорликда фаолият курсатган, таклиф ва мул оказал ари билан кдтнашган М. Хайруллаев, Б.Тухлиев, Ш.Курбонов, Х.Масудов ва М. Ку- роновларга миннатдорчилик билдиради.
Биринчи щсм МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ПЕДАГОГИК ФИКР
Б И Р И Н Ч И Б О Б МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ЭНГ КДДИМГИ ДАВРДА
ИЖТИМОИЙ ХАЁТ, ТАРБИЯ. «АВЕСТО», «АЛПОМИШ» ВА «МАНАС» ДОСТОНЛАРИ
Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми вужудга келган даврда ишлаб чик;ариш кучларининг тарак^ий этиб бориши билан жамоа аъзолари зарур воситаларни, одций ишлаб чик,а- риш куролларини ясашга киришдилар. Уларнинг бу \аракати натижасида жамоада ижтимоий-ик,тисодий муносабатларнинг янги шакли юзага келди, ишлаб чик;ариш алок,аларигина эмас, балки мустахкам кдриндошчилик, уругчилик асосидаги ибтидоий жамоа шаклланди. Жамоада мухим хаётий адамиятга эга булган ишларни аёллар бажардилар, бола тарбияси уларнинг ихтиёрига топширилди. Шу асосда жамоада аёлларнинг мав- к;еи ортади.
Кейинчалик ишлаб чик;ариш куролларининг мукаммалла- шиб бориши билан жамоада мехнат так;симоти узгарди: эркак- лар, асосан, чорвачилик ва ов билан боглик; булган ишларни бажардилар, икгисодий ^аётда улар етакчи мавк;ени эгалладилар.
Жамоа устида ишлаб чикдришнинг ривожланиши билан турли хилдаги хужаликлар шакллана бошлади, одамларда тур- мушга муносабат узгарди. Тошкент, Бухоро, Сурхондарёдан топилган археологик ашёларда ва крятошлардаги расмларда уша улкаларнинг ва халкдарининг уз фикр ва мак;сади шу нак,шлар орк;али ифодаланди. Сугориладиган ерларда де\к;ончилик, чорвачилик тарак;кдй этиб бориши, айрим жамоа, ypyF хужалиги- да кушимча ипгчи кучига му^тожлик сезилиши ок,ибатида юзага келган кулдорлик хусусиятини ифодаловчи маданият, турли дин ва анъана, акддалар юзага келди.
Милоддан олдинги VI—V асрларда сугориш ишлари ривожланиб, хужалик аъзолари богдорчилик, полизчилик билан шу- гулландилар. Бу даврда Арня, Хоразм, С уй ва бошк;а вилоят-
ларнинг ицтисодий жугрофия харитаси, турли маъданлардан py3Fop буюмлари ишлана бошланди.
Милодцан олдинги V аср бошларида Хоразмда Маъмун «до- нолар уйи» — Академияси ташкил кдгсинди. Академияда тупланган Хунайн, Сабит ибн Курра, Кусто ибн Лука, Яхъя ибн Адий, Исхак, ад-Дамашк;ий каби олимлар илм-фан ривожида кдлган хизматлари, илмий-адабий, ахлок,ий масалаларга дойр чет эл асарларини араб тилига таржима килиш билан шухрат к;озон- дилар.
Марказий Осиёдаги археологик топилмалар ва ёзма манба- ларнинг гувохдик беришича, дастлабки ибтидоий жамоа ва кейинчалик кулдорлик тузуми даврида хдм Турон худудида иж- тимоий-маданий хаёт ривожланган. Айник;са, Кддимги Хоразм, Фаргона, Зарафшон водийларида де\к;ончилик, хунармандчи- лик ва меъморчилик маданияти жах;онга маълум ва машхур булган. Кулдорлик тузумининг дастлабки бос^ичлариданок, Турон заминида халкдарнинг маънавий ва маърифий \аётида хдмда диний эътикрдларида \ам катта узгаришлар содир булди. Айни пайтда, узига хос турмуш тарзи, анъана, расм-русумлар, урф-одатлар хдмда таълим-тарбия шаклланди.
Маълумки, Марказий Осиё дудудида кдцим-кддимдан турли динлар, диний акдцалар пайдо булган. Уларда ах;олининг ижтимоий-маданий \аёти, турмуш тарзи ва анъаналари маълум улчовга солинди ва белгиланди.
,Бундай динлардан энг кдцимийси ва энг машхури зардуш- тийлик дини, зардуштийлик таълимотидир. Зардуштийлик дини ва унинг мукдцдас китоби булмиш «Авесто» кддимги Турон заминида буюк маданият ва маърифат хдмда халк; педагогикаси мавжудлигига ёркртн далилдир. «Энг муътабар кддимги кулёз- малар «Авесто»нинг яратилганига 3000 йил буляпти, — дейди Президент Ислом Каримов, — бу нодир китоб бундан XXX аср мукдддам икки дарё оралигида, мана шу заминда умргуза- ронлик калган аждодларимизнинг биз авлодларга колдирган маънавий, тарихий меросидир. «Авесто» айни замонда бу кддим улкада буюк давлат, буюк маънавият, буюк маданият булгани- дан гувох^ик берувчи тарихий хужжатдирки, уни х;еч ким инкор этолмайди»^
1 «Узбекистон овози», 1998 йил 22-август сони.
9
Зардуштийлик динининг асосчиси Шаркнинг файласуфи, h o t h f h , шоири, донишманди булган. Зардушт аталмиш буюк тарихий шахсдир.
Зардушт милоддан олдинги VII асрда яшаган, Хоразм хоким- лигига к;арашли чорвачилик билан шугулланувчи Спитама уру- ридан булган. Отасини Паурушаспа, онасини эса Дугдова деб аташган. Зардушт болалигидан от, туя бок,иш билан шуруллан- ган, фавкулодца кобилият ва кудрат сохиби булган чорвадор кавмларининг урф-одатлари, дину удумларини урганган.
Маълумки, кддимги ота-боболаримиз турли динларга, куп худоларга топинганлар, уларга боглик; расм-русумларни бажар- ганлар. Ана шундай одатлардан бири к,абиланинг уз худосига курбонлик кдлиш булган. Зардушт куп курбонлик натижасида борган сари молларнинг камайиб, кдрилиб кетаётганини куриб азият чекади, бунинг ок;ибати хунук булишини куриб, кдбила- лар орасида тез-тез содир буладиган низо, кдррин урушлар- нинг негизи хам ана шу купхудолик билан боРли*ушгини хис этади. Турфа дунёк,арашдаги кексалар билан сухбат, бахслар натижасида Зардушт купхудоликнинг зарарини тула тушуниб етади ва йигирма ёшида узининг нор туясига (Зардушт — са- рик; туя сохиби) миниб, кдшлок;ма-кдшлок;, шахарма-шахар кезади, яккахудолик гоясини таргиб кдлади; ун йилдан кейин ягона худо — Ахура Маздани кашф этади ва к;абила, урурчилик эътик;одларига кдрши якка худолик гоясини олга суради. Зар- дупгг илгари сурган р о я н и н г негизини икки нарса: мутлак; моя — Хурмузнинг яккаю-ягоналигини тан олиш; яхшилик билан ёмонлик, ростгуйлик билан ёлгончилик, зулмат билан нур уртасидаги доимий кураш хакидаги таълимот ва борликди иккига булиб к;араш — дуалистик к,арашга содик^гик ташкил этади. Зардушт адолат, маърифат рояларини ёйишда аждодлар анъа- насидан мохирлик билан фойдаланади. Зардушт таълимоти тобора халк,к;а таъсир утказаётганини сезган мухолифлар унга к;арши к,атъий курашга киришадилар. Хаёти хавф остида долган Зардушт бир гурух тарафдорлари билан Эронга крчиб ута- ди ва уз таълимотини шу ерда узил-кесил шакллантиради. Зардушт биринчи булиб уз динини Эрон шохи Виштаспга асослаб курсатиб, унинг эътиборини к,озонади. Виштасп фармонига кура Зардушт 1200 бобдан иборат панднома — «Авесто»ни олтин
тахтачаларга ёзиб, шохга топширади. Шохнинг фармони билан Эрону Туронда оташпарастлик — зардуштийлик дини тула жорий этилади. Зардуштнинг хохиши ва Виштаспнинг фармо- нига мувофик, барча шахарларда оташкадалар — ибодатхона- лар курилади. Ана шундай оташкадалардан бири, энг улкани Балх шахрида кдд кутаради. Зардушт 77 ёшида ушбу олтин суви билан зархалланган бинода ибодат пайтида купхудолик тараф- дори, шох Аржаспнинг содик, навкари Братарвашх томонидан улдирилади. Аммо Зардуштнинг таълимоти мукддцас эътик;од булиб к,олади. Хозир хам жанубий Хиндистон, шимолий Эронда зардуштийлик эътик,одидагилар бор.^
^Авесто» соф диний китоб булмай, ижтимоий-фалсафий, маданий, адабий-тарихий к;имматга эга булган нодир к,омусий ёдгорликдир. Унда адолат ва сулх; улугланади.
«Авесто» зардуштийликнинг мукдддас китоби булиш билан бирга, илм-фан, хаётий вокеалар хак,щга мукаммал маълумот берадиган энг кухна манба хисобланадиЛУнда Урта Осиё, Эрон ва Озарбойжон халкдарининг энг кддимги маросимлари: урф- одат, эътик,од, ибодат, к;ироат к,илинадиган оятлар, диний ма- росимларда ижро этиладиган огзаки ижод намуналари х,ак,ида
j маълумот берилгагр^ «Авесто»да шах,ару к,ишлокдарни обод кдлиш, 6oFy роиар,
яйловларни купайтириш, кишиларнинг маданий турмушини ривожлантиришга ундаш, оила муста\камлиги, фарзанд тарбияси хусусида хам дик;кдтга молик фикрлар ифодаланган.
/1«Авесто»да Хуросон ва Мовароуннахр халкдарининг ахлок;-одоб, ''таълим-тарбия, касб Урганиш, мехнатсеварлик, мехмондустлик-
ка дойр фикр-мулохазалари хам баён кдлинади.Зардушт уз насихатлари — угитларида адолатни таргиб эта
ди, яхши хулк;-одобни эъзозлайди. Унинг таълимоти уч нукга- да: Хутама — яхшилик, Нухта — тугри суз, Хваришита — яхши хулкдарда мужассамлашган. У чорвадорлар, дехконлар ва хунар- мандлар хаётини бадавий кучманчи йултусарлар чопкднидан химоя кдлади. Адолат ва одиллик гоясини олга суради.
«Авесто»да яхшилик, униб-усиш, ерда хаётни саклаш учун интилувчи кучлар билан разолат ва кдбохат, зулмат ва халокат кучлари уртасидаги курашда мардлик, жасорат ва матонат, маърифат ва инсонийлик гал аба к;озонади.
«Авесто»да ер, сув, замин, кийим-кечак, озик-овкатларш тоза тутиш ва сакдашга алодида эътибор берилган. Унда к»аб- ристонларда тозаликка риоя килиш кераклиги таъкидланади Ахура Мазда ут-уланлар ва мевали дарахтлар экилган, сув ра- вон булган ер энг яхши ер, аёл ва фарзандлари сарсон ва сар- гардон юрадиган (гизо тополмайдиган) ер энг ёмон ер деб ата- ган. Ерни ифлос килган ва уни сакдаш цоидаларини бузган шахслар жазоланиши кераклиги айтилган.
«Авесто»да инсон тозаликка, согломликка даъват килиниб уларга бадантарбия билан шугулланиш, кунда юз-кулни бир неча марта ювиш, сочни тоза тутиб, тирнокдарни олиб тозалаС туриш тавсия этилади. Инсон меъёри билан овкатланиб, доимо тук, юриши лозимлиги уктирилади.
«Авесто»да чорвачилик масаласига алодида эътибор берилади. Инсон чорванинг купайишига, яйловларнинг гуллаб- яшнашига ёрдам берган такдирдагина, дех,кончилик ва cyFO- риш ишлари иштиёки билан мехнат килгандагина худо иноя- тига ноил булгусидир».f «Авесто»да таъкидланишича, кариндошлар узаро оила кур- ,маслиги, кавм ва ypyF кони тоза, авлод бенуксон сакланиии керак, куп болали оилаларга давлат хисобидан нафака тайинлаш лозим, бир йула 2—3 та туккан аёллар мукофот олишп сазовордир.
Бола асосан оила мухитида тарбияланиб, инсон сифатидг шаклланади. Тарбия эса, хаётнинг энг мухим тиргаги (таянчи Хисобланади. Хар бир ёшни шундай тарбиялаш зарурки, у аввало яхши укиши ва сунгра эса, ёзишни урганиш билан эш юксак поронага кутарилсин.
«Авесто»даги бундай фикрлар халк педагогикасида хам узига хос тарзда ифодаланган.
Узбек халкининг ёш авлодни хаётга тайёрлашда куп асрлар давомида куллаган усул ва воситалари, тадбир шакллари, узигг хос урф-одати ва анъаналари, тарбия сохасидаги хаётий таж- рибалари халк педагогикасида мужассамлашган.
Халк педагогикаси фан сифатида шаклланмаган даврдаёк кабила аъзолари болаларда мехнатсеварлик, жанговарлик дустлик, ахиллик, мехр-окибатлилик, инсонпарварлик, умуман. ахлокий фазилатларни шакллантириш ва ривож топтиришп Харакат килганлар.
Утмишда ахлок; тарбияси алохида уринда турган. Хар бир забила, элат узига хос ахлок, к;онун-к,оидаларини яратган, ин- ;оний идеал ахлок, к,онуниятининг асоси хисобланади. Ота- эоболар ахлокий тарбияда Широк;, Тумарис, Алпомиш, Му- родхон, Равшан каби афсонавий кдхрамонлар тасвирланган юстонлардан фойдаланганлар, улар асосида ёшларни энг яхши анъаналар рухида тарбиялашганлар.
Халкнинг ватанпарварлик, элга хурмат, унинг тинчлиги, эсойишталиги учун гамхурлик кдниш, маърифатли булиш, маънавий камолот учун к,айгуриши, айникса, у яратган дос- гонларда ёрк,ин ифодаланди. Буни, масалан, Марказий Осиё халкдари огзаки ижодининг ёркин намунаси булган «Алпомиш» ва киргиз халкининг «Манас» достонларида узбек ва киргиз халклари миллий анъаналари, маънавиятининг ифодаланиши- ца хам куриш мумкин.
«Алпомиш» достони туркий халклар уртасида кенг таркал- ган ва севиб куйланадиган асарлардан бири булиб колди. Бу цостон халкнинг кахрамонлик ва гузаллик, дустлик ва биро- царлик, вафодорлик ва содиклик хакидаги гоялари ифодаланган асар сифатида кдмматлидир.
Алпомишнинг кахрамонлиги закот талаб килганлиги учун акаси Бойбуридан аразлаб, Кашал элига кучиб кетган Бойсари оиласи устига бостириб келган калмок шохи Тойчахон лашка- рига карши курашида ва уларни тор-мор кдлишида яккол намоён булади. Масалан:
К,арамай баланд пастига,От цуйди цалмоц устига.Ёлгиз буп бунда юради,Куп цалмоцни улдиради,К,илич-найза соп куради.Бу алига таъсир цилмади,К,алмок; айтгани булмади,К,алмоцлар фикр уйлади...«Тит олмос бунга ботмас,Уруш цилган омон кетмас,Бу узбек цандай жодугар,Ё бу кашмирми, %ийлагар?Хеч ким булмади баробар,
Урсанг ботмайди яроцлар...Энди цолган цалмоцлар Крчмоцни ихтиёр цилди...»1
Алпомишнинг адолатпарварлиги Кдлмок; шох лашкарлари- га к,арши курашда, оддий одамларга хайрихохлигида курина- ди. Алпомиш калмок юртига боскинчилик килиш учун эмас, балки К,алмокшох томонидан мол-мулки таланган, хизматкор кдлинган Бойсарини Бойсунга олиб келиш учун боради. Бу курашда у калмок юртидаги илгор кучлар: малика Товка ва одций чупон Кайкубод мададига таянади. Улар Алпомишга зиндондан кугилиб чикишда ёрдам курсатадилар. Достонда бу тасвир оркали одамга одам дуст булиб, яхшилик кдлиши, са- докат ва мурувват курсатиши кераклиги таргиб кдлинади. Бу инсоннинг улуг фазилатидир. Алпомиш Тойчахонни маглу- биятга учратгач, Кайкубодни унинг урнига подшох килиб тайинлайди.
Достонда Барчин ва К,алдиргоч хам Алпомишга мададкор- лик кдладилар. Улар юксак инсоний фазилатлари, акл-фаро- сат ва тадбиркорлик билан Алпомиш ва К,оражонни кахрамон- ликка ундайдилар.
Барчин уз элида колган суюкли ёри — Алпомишга вафодор, эътикодли булганлиги сабабли, совчи булиб келган алпларга шундай жавоб килади:
«Эшитгин, цалмоцлар, айтган тилимдан,Мени олар келмас сенинг цулингдан...Менинг турам, билсанг, Бойсун султони,Оти Хакимбекдир, элда даврони.Куп айланма бунда, цалмоц, беъмани.Хабар етса, алп Алпомиш келмасми,Калмоцларга циёмат кун булмасми,Армон билан сендай алплар улмасми,Холинг билиб, myFpu юрсанг булмасми?!»2
Достонда К,алдирк)чга хос инсоний фазилатлар бутун вокеалар давомида сайкалланиб боради. Чунончи, Алпомишнинг
1 Алпомиш. Т., 1985, 158—159-бетлар.2 Уша китоб, 61—62-бетлар.
Сурхайл мастон тузсжига илиниб, зиндонга тушиб щлганлиги хакица Ултонтоз зулмидан куркмай, Олатокка сургун килинган Коражонга хабар бериб, уни Алпомишни зиндондан кутка- риш учун жунатади, акасининг улганлиги х1ак>идаги хабарга ишонмай, кийинчиликка чидаб, Бойбури кулида туяларни бо- киб юради, акасидан ёдгор булиб кщ ган якка фарзанди Ёд- горни парвариш килиб, унинг тарбияси билан шугулланади.
Достондаги бошка барча ижобий образлар, жумладан, чупон Култой бобо, Кайкубод, Кдлмокшохнинг кизи Товка ва бошка- лар халк тасаввурида ахлокий покликни, жисмоний камолот ва маънавий юксакликни узида мужассамлантирган инсон- лардир.
Достонда кишилардаги бахиллик, баднафслик, иккиюзла- мачилик, бошкаларни камситиш, шухратпарастлик, номард- лик, виждонсизлик каби иллатлар Кдлмокшох, Сурхайл мастон, Кукалдош бош булган калмок алплари, Бодомчури ва унинг угли Ултонтоз каби одамлар тимсолида ифодаланган ва кора- ланган.
Маълумки, инсоннинг кундалик хаётида анъаналар ва урф- одатлар, жумладан, туй тантаналари билан боглик удумлар хдёт- да азал-азалдан катта урин эгаллаб, муайян даврнинг, иктисо- дий ва сиёсий тузумнинг самараси х;исобланган.
«Алпомиш» достонида севимли ёр, оила ва ypyF бирлиги йулида курсатилган мардлик, жасурлик, кахрамонлик, ватанпарварлик, турли элатлар ва халклар биродарлиги, дустлик ва самимият улугланади. Халкнинг каэфамонлик ва мардлик Хакидаги гоялари, содик дуст, вафоли ёр, окибатли жон-жигар тугрисидаги орзу-умидлари достоннинг асосий ижобий кахра- монлари: Алпомиш, Барчин, Коражон, Калдиргоч, Култой ва Ёдгорлар тимсолида тасвирланади. Халк уларни Уз душманла- рига карши курашда хар ишга кодир, жисмоний бакувват, маънавий етук кахрамонлар килиб яратган. Масалан, кунгирот уруги бошликлари Бойбури ва Бойсарининг болалари Х,аким- бек ёшлигиданок баходирона ишларга кодир булиб усади ва етти ёшидаёк бобоси Алпинбийдан колган ун турт ботмонли сари ёйдан отиб, Аскар тогининг чуккисини учириб юборгани учун Алпомиш номини олади ва туксон алпнинг бири булиб колади.
Алпомишдаги чинакам инсоний фазилатлар, унинг зулм ва разолатга к;арши кураши, жасур ва жисмоний бакувватлиги Калмок; пахдавонларидан бири Крражон билан дустлашишига сабаб булди. Масалан, Крражон Алпомиш билан дустлашиб, уз уйида мехмон килиб турганда онаси Сурхайл мехмонни ёктирмай айтган гапларига жавобан шундай дейди:
То улгунча яратганга рост булдим,Уз феълимдан чупу хасдан паст булдим,Худони уртага солиб дуст булдим,Келган мехмон сенинг углинг булади,Ундай десанг, эна, кунглим цолади,Дустнинг ме%ри жуда иссиц келади...Мазгилига урлинг айтиб келади,Дуст отини бунда тутиб туради,Ундай дема, онажон, айб булади,Кунтротнинг шунцори келиб цунади,Эшитса кунглига отр олади...
Бу сузларда Крражоннинг Алпомишга самимий ва содик дустлиги, унга хеч качон хиёнат килмаслиги ифодаланган.
Умуман, «Алпомиш» достонида кахрамонлик ва гузаллик, дустлик ва биродарлик, вафодорлик ва содиклик, ёрдам, мухаббат ва садокат, ватанпарварлик каби юксак инсоний фазилатлар улугланган, узбек халкининг узига хос фазилатлари иб- рат намунаси сифатида тасвирланган. Инсонийликка дог ту- ширувчи иллатлар коралашан.
Киргазлар хам туркий халклар орасидаги энг кадимий кавм- лардан биридир. Уларнинг огзаки ижодига оид намуналар жуда Кадим замонлар билан боглик- «Бошка халклар узининг утмиш маданиятини тарихий ёзма адабиётида, хайкалтарошлик, архитектура, театр, тасвирий санъатда сакдаб колган булса киргиз эли Узининг онглилигини, ор-номусини, курашини, кузла- ган максадини амалга оширишда тарихий вокеаларнинг эпик баёнидан фойдаланган».1 «Манас» достони хам ана шу зайлда яратилган. Достонда мактаб, укиш-укитиш жараёни, етти ёш тарбия учун энг кулай мудцат эканлиги хакица фикр айтилади:
1 Чингиз Айтматов. Бойыркы кыргыз рухунун туу чокусу Манас. Эпос. 1 китеп. Фрунзе: Кыргизистан, 1984, 8-бет.
Кундан, кундан кун утиб, Кун мазгили келибди, Ойдан, ойдан ой утиб,Ой мазгили келибди, Шундай цилиб Манас %ам, Етти ёшга тулибди
Достонда мехмат, жисмоний камолот, ак^ий ва ахлокдй сифатлар улутаанади, бу сифатлар бадиий шаклларда ифодаланади.
Кддимги кдогизл арнинг (умуман, туркий халкдарнинг) яшаш тарзи, хусусан, ижтимоий, маиший хдётида овчилик, чорвачи- лик, к;исман дехкончилик билан шугулланиши жамият аъзола- рининг соглом, бакувват, жисмоний жихатдан етук булишла- рини талаб этарди. Шунинг учун хам достонда шахенинг жисмоний камолотига оид фикрлар устувор уринда туради. Манас тугилишидаёк, алпк;оматлиги, жисмоний бакувватлиги билан энагаларини лол к;олдиради.
Энагаларидан бири — Хонлижон чакдлоцни румолга ура- мок^и булса, чакдлок, Манас оёгини сугуриб олади.
Манас вояга етиб душман билан юзма-юз келганида душ- манлар хам унинг жисмоний жихатларига купрок; эътибор беришади.
«Манас» достонида аьуьидрок ва донишмандлик мадх этилади, шу хислатларга бошкдлар эътибори жалб кдлинади ва к^ргизларнинг улуги Оцболта шундай тасвирланади:
1 Манас. Киргиз халк; эпоси, 1-китоб, Миртемир таржимаси, Т., 1964, 79-бет.
Нац цирдаги кишидай, К,ирц яшарнинг ишидай, Аётн силтаб утгани Ёпирай бу неткани.1
Ацли зиёда чол-да,Узи пирзода чол-да,Юрт жим цулок, соларди, Сузидан маъни оларди..?
Туркий халкдарда к;адим-к;адимдан боболар культи мавжуд булган. Катта ёшлилар алодида хурмат ва эхтиромга эга бул- ганлар. Шунинг учун хам достонда кексалар дуоси, ота олк,и- ши алодида мехр билан ардокданади, ота кдргиши фожиа, космат сифатида талкдн этилади.
Кексаларни хурмат кдлиш, уларнинг сузларига алодида эътибор бериш Манаснинг бутун хатти-харакатига хос хусусият- дир.
Достонда кайсарлик, ужарлик, жохдллик, манманлик ёмон иллат эканлиги айтилади, ватанпарварлик — юксак инсоний фазилат сифатида алохдда таъкидланади.
«Манас» достонида табиат тасвири алодида уринни эгаллайди, табиат гузаллиги Ватан ва юрт тушунчалари билан уйгун холда акс эттирилган.
Эр йигит Ватан учун яралгандир, Ватаннинг бутунлиги йи- гитлар билан ва албатта, йигитнинг бахти Ватан биландир:
Эр йигит уз орига,Хайта кунгучи булар.Керак булса ор учун,Жангда улгучи булар.
Умуман, «Манас» достонида ифодаланган таълим ва тарбиявий фикрлар хозирги давр учун хам кдмматлидир.
Марказий Осиёда II—III асрларда феодал хукмронлигининг кучайиши натижасида халк; оммасининг ахволи огирлашди. На- тижада V—VI асрларда феодал сиёсати ва зулмига кдрши булган диний маздакизм ок;ими юзага келди. Бу о к д м таълимотининг асосчиси Маздак дехконларнинг сосонийларга кдрши харака- тига бошчилик кдлди.
Маздакийлар Уз ижтимоий дастурларида жамият аъзолари барча сохада тенг булиши керак, деган фикрни олга сурдилар. Шу туфайли Маздак таълимоти халк; оммаси уртасида кенг ёйилди. Бу таълимот ахли хокимият вакилларини адолатли булишга, тинчликка даъват этганлари учун уларнинг харакати Уз даврида ижобий ахамият касб этди, халкдинг тапщи боскдн- ларга кдрши мустакдллик учун курашига катта таъсир курсатди.
VII асрларда Марказий Осиёга араблар кириб келганда махаллий халкдар уларга кдрши кураш олиб бордилар. Буни Сум-
батма кузголони (755), Абу Муслим харакати (VIII асрнинг 30— 40 йиллари), Муцанна кузголони, Бобек рах,барлигидаги халк; даракатлари мисолида куриш мумкин.
И К К И Н Ч И Б О Б МАРКАЗИЙ ОСИЁДА VIII—XIII АСРЛАРДА
ИЖТИМОИЙ ХАЁТ, МАДАНИЯТ, ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ
VII асрда Арабистонда шаклланган ислом дини VIII асрга келиб Марказий Осиёда кенг ёйилди. Марказий Осиё араблар томонидан босиб олинди, араб давлати—халифалиги урнати- либ, «Куръон» к;онун-к,оидалари Марказий Осиёда хам амалга оширилди.
Халифалик Fap6 ва Шарк, давлатларини узига буйсундирди. Натижада VIII асрнинг охирига келиб, Атлантика денгизидан Тянынангача, Кавказдан Хинд денгизигача булган ерларда турли тилда гаплашувчи халкдардан иборат булган буюк араб давлати вужудга келди.
Марказий Осиёда хоразм, сущ, турк ёзувлари урнини араб тили ва араб ёзуви эгаллади. Арабларга к;арши Абу Муслим, Муцанна, Хамза ал-Хориж, Рафи ибн Лайслар бошчилигида кутарилган халк; кузголонлари бостирилди. VIII аср охирига келиб Марказий Осиёда араб халифалигининг хукмронлиги ва ислом дини узил-кесил урнатилди.
Исломнинг янги дин сифатида вужудга келиши ва бошца динлар урнини эгаллаши тарихан ижобий ахамият касб этди. Чунки ислом динида аввалги динларнинг ижобий хусусиятлари уз ифодасини топди. Чунончи, ислом ва унинг асосий китоби булмиш «Куръон»да ахлок;-одоб, иймон, инсонни yuyF- лаш, жамиятга хизмат кдлиш, оилани мустахкамлаш, ота-она- га хурмат каби масалалар равшан акс этди. Имом Исмоил ал-Бухорий, Имом Муслим ибн ал-Хажжож, Абу Исо Мухаммад ибн ат-Термизий, имом Абу Довуд Сулаймон, Имом Ахмад ибн Шуьайб ан-Насоний туплаган хадислар хам таълим-тар- бияда мухим ахамият касб этади.
VIII аср охири IX аср бошида араб халифалигининг марка- зи Багцодда илм-фан ривожланди, юнон олимларидан Платон (Афлотун), Аристотель (Арасту), Сократ (Сукрот), Гиппократ (Букрот), Гален (Жолинус), Евклид (Икдидус) каби олимлар- нинг асарлари араб тилига таржима цилинди, христиан ва ислом олимлари уртасида хамкорлик амалга оширилди. Халифа Хорун ар-Рашид улимидан (813 йил) сунг унинг угли Маъмун халифа этиб тайинланди. У Бавдодда илмий марказ — Академия ташкил этиб, унга барча мусулмон улкалари, жумладан, Марказий Осиёдан хам олим, фозилларни туплади. Бу марказ- да Мовароуннахр, Хуросондан келган Мусо Хоразмий, Ахмад Фаргоний, Марвозий, Марварудий, Жавхарий каби олимлар Багдод академиясини жахонга машхур кдцишда жуда катта фаолият курсатдилар.
IX асрнинг охирига келиб Марказий Осиёда Сомонийлар Хукмронлиги шаклланди, кейин Тохирийлар, Хоразмшохлар, Разнавийлар давлатлари фаоллик курсата бошлади. Бухоро, Самарканд, Марв, Кухна Урганч, Хива каби шахарлар уз даври- нинг маданият марказлари сифатида шухрат цозонди, савдо- сотщ , ижтимоий-сиёсий хаёт билан бир цаторда, чет мамлакатлар билан маданий алоцалар, билим учокдари ривож топади, Fap6 ва Шарк, Шимол ва Жануб мамлакатлари билан алокд воситаларидан бири булган анъаналар давом эттирилди, ерли олимлар бошца улкаларга бориб илм олишди, хамкасблари билан якдндан мулокртда булдилар.
IX аср охирлари исломнинг хукукшунослик, хдцисшунос- лик сохалари ривожланди. Бу даврда Марказий Осиё халкд жахон илм-фанининг, кишилик жамиятининг ривожига катта Хисса кушди. IX—XII асрлар давомида Марказий Осиё жахонга Хоразмий, Фаргоний, Исмоил ал-Бухорий, Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Исмоил Журжоний, Маргилоний, Замахшарий, Махмуд KpuiFa- рий каби буюк олимларни такдим этди. Бу олимлар уз ижод- лари, асарлари билан Марказий Осиё халкдари шухратини оламга ёйдилар.
Марказий Осиё адабиёт сохасида хам дунё маданиятида учмас из колдирган Рудакий, Дакдк;ий, Юсуф Хос Хожиб, Ахмад Юг- накий кабилар билан машхур булди. Бу давр бадиий адабиёти-
да шоирлар форс, турк ва араб тилларида ижод этдилар. Улар уз асарлари билан жахон адабиёти тарихи ривожида учмас из колдирдилар.
Бу даврда яшаган мутафаккир олим, шоир ва диншунослар- нинг асарларида таълим-тарбия ва ахлоц-одобга оид педагогик фикрлар, ижтимоий тарак,к;иёт учун мух;им булган инсонпарварлик, билимга эътицод, халк, манфаатини химоя цилиш, маъ- навиятини улуглаш, комил инсон ва етук жамоага эришиш каби масалалар ёритилди. Багаодда ташкил этилган «Байт ул- хикма» — Академиянинг энг нуфузли рахбарларидан Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий «Ал-жабр ва ал-мук,обила», «Астрономия жадвали», «Х,инд хисоботи хакида рисола», «Куёш соати тугрисида рисола», «Мусица хак,ида рисола» каби асарлар яратиб, дунёга машхур булди.
Хоразмийнинг асарлари XII—XIII асрлардан бошлабоц ло- тин тилига таржима этила бошланди ва бутун Оврупога маълум булди.
Хоразмийнинг сафдоши Ахмад Фаргоний астрономия фани ривожига улкан хисса кушди. У «Юлдузлар хакидаги фан усуллари тугрисида китоб», «Астрономия илмлари мажмуаси ёки осмон жисмлари хакдца китоб», «Алмагест», «Осмон жисмлари сфералари», «Фаргоний жадваллари» китобларини ёзди. Фаргоний уз асарларида кддимги Миср, Эрон, Сурия, Юнон ва Исроил олимларининг тацвим тузиш, география, осмон жисмлари харакати хакидаги билимларини умумлаштирган Холда, уз даври талаблари асосида яхлит астрономия илмлари мажмуасини яратди ва бу билан табиий илмлар ривожига катта хисса кушди. Имом ал-Бухорий IX асрда ислом оламида машхур хадисшунос булиб танилди. У мусулмон Шаркдда хадис туплаш, уларни тартибга солиш, хусусан, «Сахих ал-Бухорий» асари билан шухрат козонди. У исломшуносликнинг энг йирик устунларидан бири сифатида уз ижодида диннинг тарбиявий ахамиятини ривожлантиришга харакат цилди, шу билан ислом тарихида сунмас из колдирди.
Абу Наср Форобий илмнинг фалсафа, мантик;, ижтимоий хаёт сохаларига оид асарлар ёзиб, комил инсон, етук жамоа ва уларга эришиш йуллари хакдцаги гояларни олга сурди. У Арис- тотелнинг «Биринчи муаллим» хисобланган таълимотини ва
фалсафасини мукаммал урганиб, Шаркда «Муаллими соний» — «Иккинчи муаллим» номи билан танилди.
Абу Абдуллох Мухаммад Хоразмий узининг «Мафотих ал- улум» — «Илмлар калити» асарида уз давридаги барча илмлар ва уларнинг вазифаларини баён этди. У фанларни туркумларга ажратиб, уларга хос хусусиятларни курсатди, хукукшунослик, мантик, илмларининг ак^ий, ахлокий, ижтимоий-сиёсий тар- бияда мухим ахамиятга молик эканлигини таъкидлади.
Абу Райхон Беруний машхур комусий олим сифатида та- рих, астрономия, математика, география каби илмларга асарлар ёзди, асарларида уша даврда мусулмон Шаркида маълум булган барча илмларнинг умумий мазмуни ва куламини кенг суратда намоён этди, Марказий Осиёда Хиндистон маданияти тарихини урганишга асос солди.
Абу Али ибн Сино тиббиёт, адабиётшунослик, ижтимоиёт, ахлокдиунослик ва мусикд, фалсафа ва мантик; илмига дойр асарлар яратиб, ушбу фанлар сохасида учмас из колдирди. «Китоб аш-шифо» («Рухни даволаш китоби»), «Китоб ат-тибб» («Тиббиёт китоби»), «Китоб ан-нажод», «Китоб ан-инсоф», «Донишнома» асарларида тиббиёт ва фалсафа илмининг кел- гуси ривожланиш йулларини белгилаб берди.
Абул Косим Махмуд аз-Замахшарий Шаркда ислом дунё- сида гуманитар билимлар, хусусан, тилшунослик, диншунос- лик, мантик; каби илмлар донишманди сифатида танилди. За- махшарий араб тили грамматикасига багишланган «Ал-муфас- сал фи санъат ал-иъраби» («Флексия санъати хакдда муфассал китоб»), «Навобиг ул-к;алим» («Нозик иборалар»), «Ал муъжам ал-арабий ал-фарсий» («Арабча-форсча комус»), «Нузхат ул- мастаанис» («Дустлар фарогати»), «Мук,адцимат-ул-адаб» («Ада- биётга кириш»), «Ал кашшоф» каби Куръон тафсир этилган асарлари билан Шаркда шухрат крзонди. У уз асарларида ахлок;, таълим-тарбия ва илм ук;итишга оид педагогик фикрлари- ни хам баён кдиди.
IX—XII асрлар Марказий Осиё халкдари маданияти риво- жида нихоятда мухим ахамиятга эга давр булиб, уни илк уйго- ниш даври деб атамок; мумкин. Марказий Осиёнинг бу давр маданияти бутун мусулмон Шарк;и маънавияти ривожига катта таъсир курсатди.
XII асрда Хоразмда Нажмиддин Кубро (1146—1221) бошчи- лигида тасаввуфнинг кубровия окими шаклланиб, Марказий Осиё ва бош^а Шарк мамлакатларида кенг ёйилди, тасаввуфда ахлок, таълим-тарбия ва маърифатга оид карашлар уз ифодасини топди. Марказий Осиёда форс ва туркий тиллар саклан- гани х;олда, араб тили дин ва илм-фан тили хисобланди ва турли халклар маданиятининг ривожига таъсир курсатди.
XI—XII асрларда Марказий Осиёда феодал ишлаб чикариш муносабатларининг тараккий этиши, ички ва ташки савдонинг усиши билан дехкончилик, хунармандчилик, бинокорлик, уйма- корлик санъати ривожлана бошлади: Самарканд, Бухоро, Ур- ганч, Термиз, Марв, Узган шахарларида сарой, масжид, Мадраса, сардоба каби бинолар курилди, узбеклар Мовароуннахр- да асосий ахоли сифатида таркиб топди. Бу даврда «турк тили» деб ном олган узбек тили адабий тил хусусиятига эга булди. Бу даврда мусика санъати хам юксалиб, Абдухафиз Сугдий найга монанд Шохруд номида асбоб, халк куйлари асосида «Рост», «Хусравоний», «Бода», «Ушшок», «Зерафканда», «Сипахон», «Наво», «Тарона», «Баста» ва бошка куйлар ижод килди. Бу куйларнинг купларини узбек, тожик халклари хозирги кунда хам куйлаб, одамларнинг хиссиётига ижобий таъсир курсат- мокдалар.
VIII аср бошларидан бошлаб Марказий Осиёда араб тили давлат ва фан тили хисобланиши билан, адабий ва илмий асарлар араб тилида ёзилди. Бу эса, уз навбатида, араб тилидан мутахассислар етиштиришни такозо этди. Шунга кура, киш- лок ва шахарларда курилган масжидларда мусулмон болалари учун мактаблар ташкил килинди, мактаблар оилаларда — уй- ларда хам очилди. Угил болаларни масжидда эркак домлалар, кизларни уйда аёллар — отинойилар укитдилар. Хар бир дом- ла, отинойи Уз истагича даре утди. Шу туфайли мактабларда укитиш шакли, мазмуни ва усуллари хам турлича булди, маш- гулотлар учун аник режа ва дастурлар мавжуд эмас эди. Таълим ва тарбия ислом таълимоти асосида амалга оширилди.
Марказий Осиёда ташкил этилган бу мактаблар тизими бошлангич мактаб ва корихонадан иборат булди.
Марказий Осиё мусулмонлари «Куръон»ни инсонни улуг- лашга, кадрлашга, уни мехр-шафкатга, мухаббатга, тинч-тотув яшашга, икгисодий ва маънавий баркамолликка даъват этувчи
ислом маърифати мужассами сифатида кдбул к,илдилар ва мак- табларда «Куръон» ук,итилди, к;орихоналарда болалар, асосан, «Куръон»ни ук;иб, уни тулик, ёд олдилар. Натижада уларда араб- ча сузларни турри талаффуз этиш, ифодали ва адабий ук,иш малакаси шаклланди, ривожланди. Кррихонани битирган болалар к;ори булиб етишиб, к;орилик вазифасини бажардилар.
Араб халифати шоирлар, тиббий мутахассислар, географ, астрономлар, математиклар тайёрлашга эътибор берди. Дастлабки вак^гларда уларни тайёрлаш учун катта масжидлардан фойда- ланилди, кутубхоналар ташкил этилди. Аммо хаёт саводхон, билимдон мутахассислар етиштириш учун бу тадбирлар етарли эмаслигини курсатди. Шунга кура, янги шаклдаги илмий му- ассасалар — фан уйлари ташкил этилди. X асрда ташкил этилган бу тур укув даргох,и, яъни Мадраса биринчи бор Марказий Осиёда — Бухоро, Нишопур, Марвда, XI асрда Шаркдинг бошк;а йирик шахарларида очилди. Мадрасалар икки боск,ичдан — Урта ва олий мадрасадан иборат булиб, уларда утказилган маш- рулотларни юк,ори диний ташкилотлар назорат кдлиб борди.
XI асрда як,ин Шаркда турк-салжук,ийлар, XIII асрда мурул- лар хукмронлик кдгсган даврда араб тили урнини форс тили эгаллай бошлади. Шу муносабат билан мадрасаларда ук,ишлар форс тилида хам олиб борилди. Дидактик жанрда ёзилган асарлар — Ахмад Югнакийнинг «Х,ибатул хакрйик;», Саъдий Ше- розийнинг «Гулистон» ва «Бустон» асарлари укдгилди.
IX—XII асрларда китоб укдшга к;изикдш кучайди. Бу — Урта асрда маърифатга интилишнинг ёрк,ин куриниши булди. Бу даврда кулёзма китоблардан нусха кучириш, уни купайтириш санъати ривожланди, араб алифбосида нусха кучирувчи махсус котиб, хаттот, мухаррирлар етишди. Аста-секин турли ша- Харларда (Бухоро, Самарканд ва бошк,а шахарларда) китоб бо- зорлари бунёд этилди. Китобдан куплаб нусха кучириш, китоб савдосининг кенг йулга куйилиши хамда маърифатпарвар шахсларнинг тинимсиз фаолияти натижасида Бухоро, Самарканд, Марв, Нишопур, Багдод, Дамашк, сингари шахарларда катта кутубхоналар вужудга келди. Бозорларда китоб расталари сони ошди. Марказий Осиёга Багдод, Миср, Эрон, Испания хали- фалигининг турли шахарларидан кулёзмалар келтирилди. Марказий Осиё кулёзмалари эса бошк;а улкаларда ук,иб, урганилди.
Исломда таълим-тарбия1
Ислом жахонга кенг ёйилган диндир. Унинг таълимотлари Аллох томонидан пайгамбаримиз Мухаммад Мустафо салал- лоху алайхис вассалламга нозил этилган — Куръони Каримда баён этилган.
Куръони Карим мусулмон ахдининг дунёкараши, фалсафа- си, маънавияти, ахлоки, хУКУК.ининг асоси булиб, унда илохи- ёт, диний эътикдц масалалари билан бирга, инсонпарварлик, инсонларни ковуштириш, уларнинг уртасида юзага келадиган зиддият — низоларнинг олдини олиш, улар орасида адолат урнатиш каби ахлокий муаммолар хам ифодаланган.
Куръони Каримдан кейин муътабар саналган пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссаломнинг Хадиси Шарифларида му- сулмонларнинг моддий ва маънавий жихатдан баркамол булиш- ларини орзу к;илиб ота-онага хурмат, мехнатсеварлик, узаро ахил булиш, мехр-ок;ибат, эхсон, сабр-токат, камтарлик, вафо- садолат, поклик каби инсоний сифатлар хакидаги насихатлари ва яхши фазилатли булиш йуллари баён этилган.
Куръони Каримда таъкидланишича, ота-она билан муло- котда булгувчи фарзанд беш нарсани билиши керак:
— ота-оналари к;аттик;-КУрум гапириб юборганларида хам, малол келиб, уларга «уфф» демасликлари;
— ота-онани хафа кдпадиган суз сузламасликлари;— ота-оналарга доимо эхтиром билан яхши сузларни сузлаш-
лари;— ота-оналарга доимо рахм-шафк,ат курсатиб, узларини улар
нинг олдида камтар тутишлари;— Аллохдан ота-оналарига рахмат тилаб дуо кдлишлари лозим.Ота-оналар болани дунёга келтирилишга сабаб булганлик-
лари учун эмас, балки уни одобли, хаёли, ахлокди килиб вояга етказганликлари учун олкишга сазовордирлар.
Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом: «Киши уз бола- сига одобдан кура афзалрок нарса ато этолмайди»,2— дейдилар.
1 Ушбу мацола 1992 йилда «Камалак» нашриётида босилган «Куръони Карим» (узбекча изошли таржима) ва 1991 йилда чоп этилган «Мухаммад пайгамбар киссаси. Хадислар» асосида тайёрланди. Макрлада келтирилган оятлар Куръон сураларининг таржимасидир.
2 Мухаммад Пайгамбар к;иссаси. Х,адислар. Т., 1991, 735-хадис.
Ислом динида оналар муътабар зот сифатида улугланади ва шарафланади. Пайгамбаримиздан бир сахоба: «Кимга яхшилик кдлай?» — деб сураганда, у улуг зот уч марта «Онангга», — деб, туртинчисида «Отангга»,1— деб ва яна «Жаннат оналарнинг оёклари остидадир»,2— дея кушиб куйган эканлар.
Она булиш — улуг бир неъмат ва назирсиз бир шарафдир. Оналик вазифасини тула адо этган, узига иффат, номус либо- сини кийган, сабр деган улуг фазилат билан зийнатланган, к;ано- атли, одобли она — бахт-саодатнинг мужассам тимсолидир.
Пайгамбаримиз Расулуллох: «Ота-онанинг вафотидан кейин уларнинг дустларига яхшилик килиш — ота-онага яхшилик Килишнинг афзалидан дисобланади»3, — деб х,ам уктирганлар.
Ислом динида мехнат килиш ибодат кдлиш билан баробар- лиги, мехнат кдлишдан уялмаслик кераклиги айтилади. Зеро, мехнат — инсон хаётининг курки, безаги. Мехдат инсонга бахт- саодат, фаровонлик бахш этади. Халол мехнат маънавий хаёт- нинг мезонидир. Мехнат инсонни уч балодан саклайди: юрак сикдлишидан, ахлокий бузилишдан, мухтожликдан.
Пайгамбаримиз Мухаммад Расулуллох мехнат хакица айт- ган хддисларида дехкончиликни улуглайдилар. Улар: «Дехкон- чилик билан шугулланинглар. Дехкончилик муборак касбдир. Унга курик^иларни купайтиринглар»,4 — дейдилар ва мусулмон ахлини экин экишга, мевали дарахтларни утказишга даъ- ват этадилар, мусулмонларни сидкдцилдан мехдат кдлишга чор- лайдилар.
Пайгамбаримиз: «Кимки халол ризк nciaG мехнат килиб, чарчаб ухласа, шу кечани маърифат килинган холда утказиб- ди»5 — деганлар.
Куръонда илмга катта эътибор берилган. Бунга унда «илм» сузининг 765 марта такрорланиши ёркин далилдир. Илмларни урганиш хар бир инсон учун фарздир. Илм урганишдан мурод мансаб эмас, аввал укдган илмига узи амал кдлиб, сунг халк ва Ватан олдидаги бурчни адо этишдир.
1 Мухаммад Пайгамбар киссаси. Хадислар. Т., 1991, 188-*адис.2 Уша китоб, 378-хадис.3 Уша китоб, 230-*адис.4 Уша китоб, 44-\адис.5 Уша китоб, 804-х.адис.
Ислом дини илм талаб килинишини ибодат даражасига кута- ради, илм талаб килишни ихтиёрий ибодатдан юкори куяди. Ислом таълимотига кура илм олишда эркак хам, аёл хам тенг хукук^идир.
Куръонда ва пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом хадис- ларида илм инсон камолотининг негизи, эзгулик ва поклик, инсонларни турли офатлардан сакловчи восита сифатида изох- ланади.
Илм — улуг хикмат, илм — иймон, эътикрд. Дин асосини, Куръоннинг мазмуни ва мохиятини билиш, англаш учун хам илмли булиш, уни мукаммал эгаллаш керак. Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом айтадиларки: «Бир соат илм урганиш кечаси билан намоз укиб чиккандан афзалдир. Бир кун илм урганиш уч ой руза тутгандан яхширокдир»1, «Илму хунарни хитойдан булса хам бориб урганинглар»,2— дейдилар.
Кенг калбли хар бир илм ахли одамлар хурматига сазовор- дир. У килган савобли ишлардан инсонлар, барча мавжудот бахраманд булади. Куръонда «эхсон» сузи «яхшилик» маъно- сида келган. Яъни, Аллох сенга яхшилик килиб, сени инсон килиб яратди, хамма аъзоларингни уз вазифасини бажаради - ган килди. Сенга акл берди, энди сен хам шу эхсонлар эвазига унга иймон келтиришинг, унгагина ибодат килишинг, унинг айтганини кулингдан келганича бажариб, кайтарганларидан Кайтишинг лозим. Демак, эхсон килиш инсоннинг табиий ва- зифасидир, эхсон килувчига Аллох неъматлар ато килади, «Аллох сенга эхсон килганидек, сен хам эхсон кил»,3— дейи- лади Куръонда ва эхсоннинг фойдаси эхсон килувчининг узига булиши уктирилади.
Куръонда эхсонга лойик кишиларнинг энг биринчиси ота- она эканлиги алохида уктирилади. «Икковларига рахмат канот- ларингни ёз. Эй, парвардигор, булар мени кичкиналигимда тарбия килганларидек, сен хам буларга рахматингни курсат- гин, деб айт»,4— дейилади Куръонда.
Маълумки, сахийлик кули очик, олий химматлик демакдир. Сахийлик гузал хулкларнинг энг аълосидир. Кули очик, сахий
1 Уша китоб, 536-\адис.2 Уша китоб, 126-\адис.3 Куръони Карим. «Кдсос» сураси, 77-оят.4 Куръони Карим. «Исро» сураси, 23—24-оятлар.
одам \ар кимнинг к;ошида хурматли ва кадрлидир. Сахий булиш учун бой булиш шарт эмас, оз нарса билан хам сахийлик кдлиш мумкин. Пайгамбаримиз Мухаммад умматларини огохланти- риб: «Енглар, ичинглар, кийининглар, садакд килинглар, аммо исроф килманглар, магрурланманглар»,1— дейдилар ва чанк,а- ган кишига сув бериш хам садака булишини айтадилар.
Ислом таълимотида сабр ахлокий фазилат, мусулмон кишининг рухий таянчларидан бири хисобланади. Сабр мусул- монлар к,албига сукунат ва хотиржамлик бахш этади, алам бераётган дардига малхам булади. Сабрсизлик инсонни кайгудан кутказа олмайди: унинг узи куйдирувчи бир кайгудир.
Ислом динида инсонлар садок,атли булишга хам даъват этилган. Чунки садок,ат жамият ва оила учун зарур булган кдцрият хисобланади. Садокат барча яхшиликларнинг бошланиши, одамларда бир-бирларига ишонч хосил кдлувчидир. Шу ту- файли хам Куръонда: «Эй, иймон келтирганлар, Аллохга такво килинглар ва садок,атлилар билан булинглар»2, — деб мусулмон ахлини садокатли булишга чорланади.
Ислом таълимотида вафодорлик садокат турларидан хисобланади. Вафо — энг олий инсоний фазилат. Бу фазилатга эга булганлар Куръонда: «Улар шундай кишиларки, омонатларига ва ахдларига риоя киладилар»,3 — деб таърифланади.
Вафо хаётда обру-эътибор ва муваффакиятга сабаб булувчи фазилатдир. Вафодорлик хаётда тинчлик ва бахт-саодат орзу к;илган хар бир жамият, халк,, оила, инсон учун зарурий фазилатдир. Вафодорлик инсонийликдир. Фазилат фарзанд каби- дир. Уни авайлаб саклаш ва янада баркамол этиш лозим. Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом одамларга манфаатлирок- ларни яхши одам хисоблаганлар.
Килинган гунох, хатони афв этиш хам мактовга сазовор булган фазилатдир.
Ислом таълимотида мол-дунёга эришган хар бир инсон уз бойлигини тугри йулда сарфлаши кераклиги таъкидланади. Бойлик бир мато (нарса). У тезда тугайди. Хакикат ва яхшилик эса абадийдир. Инсоннинг улуглиги уз нафсини идора ва тарбия килиш кучига эга булишида билинади.
1 Мухаммад пайгамбар к;иссаси, 634-хадис.2 Куръони Карим. «Тавба» сураси, 119-оят.3 «Муъминун» сураси, 8-оят.
Ислом динида бировнинг хак;кдга хиёнат килиш, халол мехнат билан топган молини, маблагини зурлик ва алдов билан олиш, угрилик кдниш ofhp гунох, к;абих одат дисобланади. Куръонда бундай иллатли кишилар \аром йулдан кайтишга, Аллох; насиб этган покиза ризкди истеъмол килишга даъват этилади.
Исломда бахиллик кишилар уртасидаги узаро ахдллик, хур- мат-эхтиром ва мухаббатни йук^а чик;арувчи иллат хисобланади. Бахил одам узаро ёрдамни ёк^ирмайди. Натижада унинг кдлбини хасад эгаллайди, кдбатда хор булади, купчиликнинг нафратига учрайди. Х,ар бир одам, агарда кунгли тинч, хаёти саодатли булишини истаса, у бахил булмаслиги, кунгилсиз Холатларга учрамасликка харакат кдлиши керак. Пайгамбаримиз айтадиларки, «Дилинг юмшаб, хожатинг равон булишини хохлайсанми? Етимга рахм кдл, бошини сила, овк,атингдан едир, шунда дилинг юмшайди ва хожатинг чикдди».1
Исломда тавба — к;айтиш деган маънони англатади. Инсон тавба кдл ар экан, демак у хато ва гунохларга йул куйганидан афсусланади.
Ислом таълимотида хавои-нафсга берилиш, манманлик, ич- киликхурлик ва к;иморбозлик, ёлгончилик, узгаларни камси- тиш, бадгумонлик, гийбат, зино, газаб, хасад, очкузлик, муно- фик,лик к;ораланади.
Манманлик хусусияти булган кишида гузаллик булмайди. Мол-дунёси билан фахрланса, улганда улардан асар хам к;ол- майди.
Камтарлик энг гузал инсоний фазилатдир. Камтарлик инсоннинг маданияти, одамийлиги, мардлиги каби инсоний фа- зилатлари билан белгиланади. Инсон камтарлиги, аввало, унинг мехнатида намоён булади. Камтар кишида хавои Fypyp, манманлик булмайди, у одоб-ахлокдо, мехр-шафк;атли булади, ишида, сузида к;атьий тур ад и.
Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом: «Сузида туриш, ахдига вафо кдлиш иймондандир»,2 «Кийим кийищца, юриш- туришда узини камтаррок; олиш иймондандир»,3— дейдилар.
1 Мухаммад пайгамбар циссаси, 17-хддис.2 Уша китоб, 234-хадис.3 Уша китоб, 332-хадис.
Ислом динида инсонга бахш этилган сифатлардан яхшиси хушхулкдир. Хушфеъллик инсон aiyi-идроки, маданияти, би- лимлилигидан далолатдир. Хушфеъл инсон самимий, мул оказал и, покдил, иродали, сабр-ток,атли булади. Бундай фазилат- ли инсон бопщаларда узига нисбатан хурмат, самимийлик, из- зат-хурмат хиссини уйготади.
Исломда газаб — тажовузкорликнинг боши хисобланади ва к,ораланади. Халимлик кучли ва юк;ори диднинг аломати сифатида улугланади.
Умуман, Ислом дини халкдмизнинг рухияти, маслаги, турмуш анъаналари, улуг боболаримиз маърифатининг мужасса- мидир. Ёшлар дин — рухиятимиз тарбиячиси, илм — дунёни билиш воситаси эканини билишлари керак. Зеро, бу табаррук маданий кдириятлар хозирги даврда хам инсоннинг иймон ва эътик;одли, гузал ахлок,-одобли, маънавият ва тафаккур сохиби булиб етишувида асосий манбадир. Ислом динининг миллий педагогика ривожида абадий илм манбаи булиб хизмат к;или- ши шубхасиздир.
ИМОМ ИСМОИЛ АЛ-БУХОРИЙ
Инсоният маданияти хазинасида шундай ноёб кимсалар, но- дир сиймолар борки, хамма замину замонларда барча авлодлар улардан узлари учун хам рухий, хам маънавий озук,а оладилар, уларнинг ёщуларидаи мутасил истифода этиб юрадилар. Шундай оламшумул сиймолар к;аторидан шарафли Урин олган юрт- дошимиз Имом Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил ал-Бухорий хижрийнинг бир юз тук,сон туртинчи йили шаввол ойи- дан ун уч кун утганда жума намозидан кейин (милодий хисоб билан 809 йил 13 майда) Бухорода таваллуд топди. Отаси Шайх Исмоил ибн Иброхим ахли хадислардан булиб, савдо ишлари билан шугулланар эди.
Имом Бухорий ёшлик чогида отасидан ажрайди ва онаси кулида тарбия топади. Ун ёшиданок, араб тили ва хадис китоб- ларини мутолаа кдлиш ва уларни ёд олишга кунт билан кири- шади. Кейин бухоролик мухаддислар Мухаммад ибн Саллом ал-Пайкандий, Абдуллох ибн Мухаммад ал-Маснадий ал-Жуъ- фийлар хузурига бориб, улардан куп хадисларни ёд олади. 16
зо
ёшида онаси ва акаси Ахмад билан \аж сафарига отланади. Сафар асносида, у, к,айси шахардан утса, уша ердаги хадис олимларидан озми-купми даре олади. Шу тарифа Балх, Басра, Куфа, Багдод, Хомс, Дамашк;, Фаластин, Макка ва Мадина каби куплаб шахардаги машхур хадис олимларидан шу илм ас- рорларини урганади.
Ривоятларга кура, Имом Бухорий 16 ёшга кддам куйганида Абдуллох ибн Муборак ал-Марваздий ва Вакиъ ибн ал-Жар- рохларнинг китобларини батамом ёд олган. У ёд олган хадис- ларнинг матнини далиллари ва ровийларнинг таржимаи хол- лари билан бирга кушиб ёд олади.
Имом Бухорий Макка, Мадина, Дамашк,, К,айсария, Хомс, Багдод, Куфа, Восит, Балх, Нишопур, Аск;алон, Марв каби шахарларда бир неча йил яшаб, хадислар туплаш, ёзиш ва куплаб толибларга илм ургатиш билан шугулланади. Йигирма ёшидан бошлаб китоб таълиф эта бошлади. Ул зот кдламига мансуб булган «Ал-Жомеъ ас-Сахих», «Ал-адаб ал-муфрад», «Ат-тарих ал-кабир», «Ат-тарих-ус-сагир», «Ал-Кироату халфа-л-имом», «Рафъул-йадайни фи-с-салоти» каби асарлар хозирда респуб- ликамиз китоб хазиналарида сакданмокда.
Имом Бухорий Нишопурдан асл ватани — Бухорога к;айт- гач, бирмунча вак,т толиби илмларга хадис илмидан даре берди.
Имом Бухорий Куръони Каримдан кейинги иккинчи диний манба деб эътироф этилган «Ал-Жомеъ ас-Сахих» кито- бидан кейин яратган «Ал-адаб ал-муфрад» («Адаб дурдонала- ри») асарида ахлокдй кддриятларни баён этади.
Имом Бухорий ушбу асарида ахлок;, одоб хакдда суз юритар экан, одамларни ота-онага хурматда булишга, онани эъзозлашга, мехр-ок;ибатли, пок ва имонли булишга даъват этади, яхшилик кдлиш инсоннинг мукдцдас бурчи эканини таъкидлайди.
«Ал-адаб ал-муфрад» асарида шундай ривоят кдлинади. Одам учун энг OFHp гунох, бу Аллохга ширк келтириш, фарзанднинг ота-онага ок; булишвдир. Имом Бухорий бу хакда шундай ривоят кдлади: «Халифа Абу Бакр Сидцик, айтадилар: «Расулуллох сахобалардан: «Мен сизларга гунохларнинг энг каттасини айтиб берайми?» — деб уч марта сурадилар. Улар: «Эй Расулуллох, айтиб беринг,» — дейишди. Шунда Расулуллох:
«У — Аллохга ширк келтириш ва ота-онага ок; булиш», — деб жавоб бердилар».1
Имом Бухорий болаларнинг солщ-крбил булишлари Аллох; таолонинг тавфики билан булишини, аммо уларга одоб-ахлок, ургатиш оталарнинг вазифаси эканлигини таъкидлайди.
Бухорий кариндош-уругларга яхшилик кднишни, уларга нисбатан рахм-шафкатли булиш ва улар билан муттасил борди- келди килиб туришни таъкидлайди. «Анас ибн Молик (рози- яллоху анху) айтадилар: «Ризки кенг ва фаровон булишини ва \аёти узокка боришини яхши курадиган киши кариндошлари- дан узини узмасин, дедилар».2 Имом Бухорий рахм-шафкат хусусида килган насихатларида, айникса, беморлар холидан хабар олишни, етим болаларга отасидек мархаматли булишни, Хар бир одам уз боласига кандай булса, кулидаги етимга хам шундай караш кераклигини уктиради. Мутафаккирнинг таъ- кидлашича, мусулмон киши уз биродаридан уч кундан ортик аразлаб, гина саклаб, гаплашмай ва сурашмай юриши дуруст эмасдур. Улардан кай бири биринчи булиб саломлашса, уша- ниси яхширокдир.
Улуг мутафаккир мехр-шафка’г хакидаги карашларида одамларни ахилликка, узаро хурмат-^хтиромда булишга ундаб, кимки Аллохга ва охиратга иймони булса, у зинхор кушнисига озор бермаслиги, Аллохга ва охиратга ишончи булса, мехмоннинг ХУрматини урнига куйиши, Аллохга ва охират кунига ишонса, факат яхши гаплардан гапириб ёхуд сукут саклаши лозимли- гини айтади.
Шунингдек, Имом Бухорий кимки фаровон хаёт кечириб, яхши ном колдирай деса, кариндош-уругларига силаи рахм Килиши, уларнинг хол-ахволларидан хабардор булиб юриши зарурлигини таъкидлайди. Имом Бухорий одамларга тил билан, кул билан озор бермасликни юксак амал хисоблайди.
Улуг олимнинг таъкидлашича, хар бир одам комил инсон булиш учун узи яхши курадиган нарсасини узгаларга хам раво курадиган, гузал ахлокли булиши керак.
1 Имом Исмоил ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад. Тошкент, 1990, 17-бет. (Ушбу асардан олинган кейинги кучирмалар матн ичида факат бети курсатилади).
2 Уша китоб, 33-бет.
Аъробийлар: «Ё Расулуллох,! Инсонларга берилган фазилат- ларнинг энг яхшиси нима?» — деб сурашади. Расулуллох,: «Инсонларга берилган фазилатнинг энг яхшиси яхши ахлокдир» — дедилар.1
Имом Бухорий хаёли булишни жуда улуглайди. Хаёни иймон белгиси деб билади. Бу хусусда шундай ривоят келтиради: «Расулуллох уз биродарига шарму хаёдан панд-унасихат кдла- ётган бир ансорийнинг ёнидан утатуриб: «Хаё хам иймон бел- гиларидандур», — деб унинг гапига кушимча кдлдилар. \̂ у$лут олим одамларни тугри сузли булишга, ваъдага вафо кдлишга даъват этиб, мунофик, кишининг учта белгиси булиш- лигини курсатиб, улар ёлгон гапиришдан, ваъдага вафо кдлмас- ликдан ва омонатга хиёнат кдлишдан иборатлигини айтади.
Имом Бухорий мусулмон кишини хакорат килишни гунох, у билан уришишни кофирлик деб билади. Ва яна шу фикрни давом эттириб, инсоннинг куч-кудрати жисмонан пахдавон- лигида эмас, балки жахли чик;к,ан вак,тда узини тия олишида деб хисоблайди.
У бу хакда шундай ривоят кдлади: «Расулуллох сахобалари- дан: «Сизлар пахлавон деб кимни хисоблайсизлар?» — деб сура- дилар. Улар: «Курашда хеч кимдан йикдлмайдиган кишини биз пахлавон деб биламиз»,2 дейишади. Расулуллох: «Ундай эмас, Пахлавон деб жахди чик,к,ан вацгда Уз нафсига эга була оладиган кишини айтилади»,3 — дедилар»?^
Имом Бухорийнинг фикрича, хар бир одам биродаридаги бирор камчиликни тузатишга харакат кдлмоги лозим. Шу маънода улар бир-бирлари учун кузгудирлар. Бу хакда асарда шундай ривоят баён этилган: «Абу Хурайра айтадилар: «Хар бир мумин банда уз биродарининг кузгусидир. У биродарида бир айбни курса, узида булган шундай айбни тузатишга харакат кдлиши керак».4 Яна Расулуллох: «Хар бир мумин биродарининг кузгуси, хар бир мумин иккинчи муминнинг биродари — акаси ё укасидир, уни зое булишдан сакдайди ва уни мухофаза кдлиб юради»,5— дедилар». Имом Бухорийнинг таълим-тар-
1 Уша китоб, 291-хадис.2 Уша китоб, 81-\адис.3 Уша китоб, 103-хдцис.4 Уша китоб, 237-\адис.5 Уша китоб, 238-^адис.
бия хусусидаги таълимотида ахлокий кдрашлар мухим уринда туради. Унинг уктиришича, баланд товуш билан уринсиз куп кулиш бопщалар дилига озор берувчи хислат. Бу фикр куйидаги ривоятда таъкидланади: «Абу Хурайра айтадилар: «Расулуллох: «Товуш чикариб кулишни кам кил. Чунки куп кулиш дилни халок (вайрон) килади», — дейдилар».
Имом Бухорий халкка ёкимли, доимо эхтиромли, унинг му- хаббатига сазовор булишни гузал ахлоклилик деб билади. Бу Хакда олим шундай ривоят килади: «Мухаммад ибн Абдуллох ибн Амр ибн ал-Ос (разияллоху анху) Расулуллохдан эшитди- лар. Расулуллох: «Кдёмат куни менга энг якин булувчиларин- гиз кимлигини айтиб берайми?» — деб сураганларида, сахоба- лар жим туришди. Расулуллох, бу саволларини икки ё уч мар- таба кайтарганларидан кейин, улар: «Ё Расулуллох! Айтиб беринг!», — дейишди.
Расулуллох: «Улар ахлокда (халкка) ёкимлирок булганларин- гиздир», дедилар.1
Буюк олимнинг таъкидлашича, инсон учун энг катта бой- лик — кал б саховатидир. Бу хакдаги фикрни олим куйидаги ривоятда ифодалайди: «Абу Хурайра Расулуллохдан ривоят Килдилар: «Бойлик молнинг куплиги билан эмас, балки (чин) бойлик — нафснинг бойлигидир»,2 — дедилар.
Улуг мутафаккир оилавий мухитнинг баркарор, тинч, оила аъзоларининг сог-саломат, тук булишини истайди. Шундай булган оила бахтиёрдир. Унинг ривоят килишича: «Расулуллох: «Убайдуллох ибн Михсан ан-Ансорий айтадилар: «Расулуллох: «Кимки уз оиласи билан тинч, тани cof булиб турса ва олдида шу кунга етарли таоми булса, у одамга гуё бутун дунё берилган хисобланади»,3 — дедилар».
Имом Бухорий кишиларга килинадиган яхшилик хакдца килган ривоятида дейди: «Жобир ибн Абдуллох айтадилар: Расулуллох: «Кишиларга килинадиган хар бир яхшилик садака Хисобланади, хатто бир биродарингга очик юз билан рупара
1 Уша китоб, 272-^адис.2 Уша китоб, 276-^адис.3 Уша китоб, 27-бет.
келишинг ва челагингдан унинг идишига (сув) солиб бери- шинг хам садак,а булади», — дедилар».1
Имом Бухорий одамларнинг узаро дустлигини, мехр-шаф- катли булишини талаб килар экан, бу инсоний фазилатларга эга булганларни инсон танасидаги аъзоларга киёс килади. У дейди: «Муминлар узаро дустлик, мехр ва шафкдтда худди инсон танасидаги аъзоларга ухшайдилар, зеро унинг бирор аъзоси огригудек булса, бошка аъзолари хам бедор ва лохас буладилар».2
Имом Бухорий инсонлар Уртасидаги кунгил якднликни энг улуг неъмат, яхшилик деб таъкидлайди. «Абдуллох ибн Аббос айтадилар: «Неъматлар (яхшиликлар) инкор кдлиниши ва рахмдиллик узилиб куйилиши мумкин, аммо кунгилларнинг бир- бирига як,инлигидек нарсани биз кУрмадик». Мутафаккир уз асарида кичикларга шафкатли, катталарга хурматда булиш зарурлигини алохида таъкидлайди. Бу фикр куйидаги ривоятда шундай ифодаланади: «Расулуллох: «Кимки ёши кичиклари- мизга рахмдил булмаса, у одам бизнинг кдвмдан эмас», — дедилар».3
Демак, хар бир мусулмон бу бурчни доимий суратда адо этмоги даркор.
Улуг олим уз таълимотида илм урганиш, уни ургатиш йуллари ва цоидаларини билиш масаласига хам жиддий эътибор берди. Куйидаги ривоят фикримизнинг далили була олади: «Абдуллох ибн Аббос айтадилар: «Расулуллох: «Кишиларга илм Урга- тинглар, уларга кдйин эмас, енгил йулни курсатинглар, к;ачон жахлингиз чикса, жим туришга Урганинг»,4 — дедилар».
Имом Бухорий одамларни хайвонларга хам мархаматли булишга, келгуси авлодлар учун кучат экиб, Узидан ёдгорлик Колдиришга даъват этади. Олимнинг бу даъвати Расулуллох кдлган ривоятда хам муфассал ифодалангандир.
Ривоят килишларича: «Бир киши йулда кетаётиб, катгикташ- на булади. Йулда бир КУДУК куриниб колди-да, унинг ичига тушиб сувидан ичди. Кудукдан кайтиб чиккан вактда бир ит ташналигидан хансираб, хул тупрокни ялаётганини кУради-ю,
1 Уша китоб, 98-бет.2 Уша китоб, 88-бет.3 Уша китоб, 109-бет.4 Уша китоб, 83-бет.
бу бечора хам менга ухшаш ташна экан, деди-да, кайта кудукка тушиб, махсисига сувдан тулдириб чикиб итга ичирди. У кишининг цилган иши Аллох таолога макбул булиб, гунохини кечди». Шунда сахобалар: «Ё расулуллох! Хайвонларга килган яхшилигимиз учун хам бизларга савоб буладими?» — деб сураш- ди. Расулуллох: «Хар бир юмшок жигарга (тирик жониворга) Килинган яхшилик учун савоб булади», — дедилар».1
Бу хадисда шариатда улдиришга буюрилган илон, чаён ка- билардан булак хамма жониворларга яхшилик килиш ва озор бермаслик кераклиги баён этилган.
«Ал-адаб ал-муфрад» асарида ривоят килинишича, бирор одам экин учун кулида бир кучатни ушлаб турган пайтда киёмат койим булиб колганда хам, уни экиб куйиши керак. Кучатни экаётган вактда дажжол чикиб колибди, деб эшитса хам, уни тузатиб экишга харакат кил иши лозим. Чунки кучат ундан кейин яшайдиган одамлар учун керак, одамлар ундан тановул Килиб бахра оладилар.
Имом ал-Бухорий таълимотининг ахамияти
Ислом оламининг буюк мутафаккири, хадис илмининг сул- тони Имом ал-Бухорий таваллудининг 1225 йиллигига багиш- ланган тантанали маросимда Президент Ислом Каримов айт- ганларидек: «Имом ал-Бухорий хазратлари нафакат узбек ха- лки, балки бутун мусулмон оламининг фахр-ифтихоридир. Ул табаррук зотнинг хаёти том маънодаги илмий ва инсоний жа- сорат, букилмас ирода, сунмас эътикод тимсолидир...
Буюк ватандошимиз башариятга тенгсиз маънавий мерос Колдириб кетди. Бу меъроснинг гултожи — энг ишончли хадис- лар т^плами — «Ал-Жомеъ ас-Сахих» ислом динида Куръони Каримдан кейин эъзозланадиган иккинчи манбадир. Бутун дунё мусулмонларининг эътикодига кура, у башарият томонидан битилган китобларнинг энг улугидир.
Мана, ун икки асрдирки, бу китоб миллионлаб инсонлар калбини иймон нури билан мунаввар этиб, хак ва эзгулик йулига чорлаб келмокда.
Яратганга шукурлар булсинки, озодлигимиз шарофати билан ал-Бухорийдек улуг аждодларимиз эл-юрти багрига кдйт- мокда. Алломанинг улмас меъроси хар бир юртдошимиз хона- донига кириб, онгу тафаккуримизни равшан этмокда, кдлби- мизни иймон нури ва мехр-ок,ибат туйрулари билан мусаффо этмокда».1
ИСО АТ-ТЕРМИЗИЙ
Абу Исо Мухдммад ибн Исо ибн Саадара ат-Сулами ал- Бурий ат-Термизий 824 йили Термиз шахрида дунёга келди.
Имом ат-Термизий хам ёшлик чогидан хадис мутолаасига киришиб, хадисларни туплай бошлади ва бу йулда куплаб хадис олимлари билан мулоцотда, улар билан сухбатда булди.
Имом ат-Термизий Имом ал-Бухорийга шогирд булган, Муслим, Абу Довуд, Кутайба, ибн Саъид, Исхок; ибн Мусо Мухаммад ибн F h r j io h , Саъид ибн Абдурахмон, Мухаммад ибн Ба- шорат Али ибн Хужр, Ахсад ибн Муниъ, Мухаммад ибн ал- Мусанно, Суфён ибн Вак;иъ каби йирик мухадцисларни узига устоз деб билган.
Имом ат-Термизий 279—892 йили она шахри Термизда ва- фот этади.
Имом ат-Термизий «Сунан» асаридан ташцари «Китоб ал- илал» («Нуцсонлар китоби»), «Китоб ат-тарих» («Тарих китоби»), «Китоб аш-шамоил аннабийя» («Пайгамбаримизнинг ахлок,-одобларига оид китоб»), «Китоб аз-зухд» («Зохидлар Хакдца китоб») каби китобларини ёзган.
Имом ат-Термизий «Сунан» китобида таълим-тарбия, ахлок;- одобга оид фикрларини ифодалайди. Унинг таъкидлашича: «Аллох назарида энг яхши дуст деб одамларга доимо хайрли ишларни кдпиб юрувчи кишиларга айтилади. Аллох наздида энг яхши кушни уз кушниларига яхшилик кдлгувчисидир», «Одамларга шукр айтмайдиган киши Аллохга хам шукр кдлмайди».
Имом ат-Термизий хайрихохликни улуглайди. Хайрли ва яхши ишлар цилишга даъват этиш ва зулмдан кдйтариш хам садакд эканлигини айтади.
1 Ислом Каримов. «Маърифат» газетаси. 24 октябр 1998.
37
Унинг уцгиришича, «Адашган кишиларга тугри йул курса- тишинг хам садаца», «Хатто камбагалларга хушмуомалада були- шинг хам — сенинг садацанг», «Ерда халацит бериб ётган бирор тош, тиканак ёки суякни бир чеккага олиб цуйишинг хам — садаца», «Уз пацирингдаги сувдан бошцаларнинг идишлар ига солиб беришинг хам садаца хисобланади»,1 — дейди у.
\/ймом ат-Термизий педагогик таълимотида рахм-шафцат- лилик, хушмуомалалик, камтарлик улуг инсоний фазилат хисобланади. Алломанинг хадисларида сабр-тоцатлилик, ахлок,-одоб, болаларни мархумларга хурмат рухида тарбиялаш хам алохида уринда туради. Имом ат-Термизий дейдики: «Чинакам сабр- тоцатли деб мусулмон кишининг мусибат юз бергандаги чи- дамлилигига айтилади»: «Яцин кишиси вафот этганда жохили- ят давридаги одат булган ёца йиртиш, ортицча навха тортиб йиглаш каби одатларга амал цилган зот мусулмон саналмай- ди», «Мархумнинг фацат яхши сифат ва цилмишларини сузланг- лар. Улган киши хацида ёмон сизлар айтилмасин», «Хациций мумин деб хушхулц ва аёлига нисбатан хушмуомала кишига айтилади».2" ',
Имом ат-Термизий хадисларида одамларни ахил булишга, кулчиликка, жамоага фойда, наф келтиришга, дустлик ва би- родарликка даъват этилади: «Кимда-ким бир кучат утказса, ё булмаса кучат экса-ю, улар хосилидан одамлар, цушлар ва хайвонлар бахра олса — бу хам уша одам учун садаца саналади»; «Барча мусулмонлар узаро биродардурлар. Улар хеч цачон бир- бирларига ёмонликни раво курмасликлари керак. Кимда-ким Узининг мусулмон биродарига ёрдам цилса, охиратда Аллох унга ёрдам цилади. Кимда-ким уз биродари хожатини енгил- латса, Аллох \ам унинг охиратини енгил цилади».3
Имом ат-Термизийнинг таъкидлашича, цариндош-уруглар- ни хурмат цилиш мархум ота ёки оналарнинг дустлари, яцин- лари билан мулоцотда булиб туриш, айницса, ота-онага хурмат ва эътицод билан цараш керак. «Кимда-ким мусулмон биродари айбини яширса, циёмат куни Аллох хам унинг хато ва кам- чиликларини ошкора цилмайди».4
1 Урта Осиёда педагогик фикр тараккиётидан лав\алар. Т. «Фан», 1996, 117-бет.
2 Уша китоб, 117-бет.3 Уша китоб, 118-бет.4 Уша китоб, 118-бет.
Умуман, Имом ат-Термизийнинг маънавий цадриятлар ме- роси, ахлоц-одобга дойр царашлари ёшлар таълим-тарбиясида мухим ахамият касб этмоцда.
АБУ НАСР ФОРОБИЙ
Хаёти, илмий, маърифий фаолияти
Абу Наср Форобий — Урта аср Шарцининг машхур мута- факкири, файласуф олим. Абу Наср Форобий Сирдарё буйи- даги Утрор (Фороб) шахрида 873 йилда тугилиб, Шош (Тошкент), Бухоро шахарларида уциди, сунг Араб халифалигининг маркази Багдод шахрига бориб, куп йил истицомат цилди. Юнон файласуфларининг асарларини мутолаа цилиш, турли тиллар- ни Урганиш билан шугулланди. У турли сохаларга оид илмий асарлар яратди. Уз даврининг файласуфи, мусицачиси, шои- ри, цомусий олими сифатида шухрат цозонди. У «Ацл хакдда суз», «Ацл маънолари хацида», «Илм ва санъатнинг фазилатла- ри», «Бахт-саодатга эришув йуллари хацида рисола», «Бахт-сао- датга эришув йуллари», «Идеал шахар ахолисининг маслаги» ва фалсафа, мантик; ил мига дойр 160 дан ортиц рисолалар яратди. Умрининг сунгги йилларида Дамашцца яшади. 950 йилда вафот этди.
Форобийнинг инсонпарварлик гоялари
Форобий уз педагогик таълимотида инсонпарварлик гояла- рини олга сурди. Унинг уцгиришича, инсонни бахт-саодатга элтувчи жамоа етук жамоа булиши мумкин. Комил инсонни яратиш, уни бахт-саодатга эриштириш хар бир давлат, жамоа бошлигининг вазифаси булиши даркор.
Тарбияланувчи ихтиёрий равишда зарурий, ацлий ва ахло- ций хислатларни — билимли булиш, тугриликни, хацицатни севиш, жасур, дустларга содиц булиш каби хислатларни эгаллашга интилмоги лозим. Унинг бу инсоний фазилатларга эга булиши учун бахт-саодатга муяссар этувчи жамоа булиши керак.
Форобий инсонга хос булган ва унинг маънавий юксали- шида мухим ахамият касб этувчи тафаккур ва нутц ривожини
таълим-тарбиянинг асосини ташкил этувчи мухим жараён Хисоблайди.
Форобий инсонни дунё тарацциётининг энг мукаммал ва етук якуни деб билади. Шунга кура, у уз асарларида инсонга тарбия ва таълим бериш зарурлигини, бунда таълим-тарбия усулларидан кутилган мацсад асосий уринда булиши кераклигини таъкидлайди.
Форобий таълим-тарбия ^авдца
Форобий таълим-тарбияда табиат хрдисаларининг фойдаланиш ва бу йулда бошца кишилар билан тугри муносабатда булиб, жамиятнинг ички тартиб-цоидаларини урганиб, унинг талабларига жавоб бера оладиган инсонни етиштириш зарурлигини таъкидлайди.
Форобий инсоннинг маънавий хаётида, асосан, унинг икки томонига: ацли-онгига ва ахлоцига (хулц-атворига) эътибор беради. Шунинг учун таълим-тарбия, унинг фикрича, инсонни ацлий томондан хам, ахлоций томондан хам етук, мукаммал киши цилиб етиштиришга царатилмоги лозим. Демак, таълим- тарбиянинг бирдан-бир вазифаси — жамият талабларига тула- тукис жавоб бера оладиган ва уни бир бутунликда, тинчликда, фаровонликда сацлаб туриш учун хизмат циладиган идеал инсон тайёрлашдир. чАцл хацида суз», «Илм ва санъатнинг фази- латлари», «Бахт-саодатга эришув йуллари хацида рисола», «Бахт- саодатга эришув хацида» номли рисолаларида олимнинг бу фикрлари аниц ифодаланган.
Форобий таълим-тарбия ишига киришиш, уни бошлашдан аввал одамларнинг шахеий хислатларини билиш лозимлигини айтади. Унинг фикрича, инсондаги хохиш, ихтиёр, ирода, яхшилик ва ёмонлик каби хислатларни, нимага цобилияти борлигини аниц- ламай туриб ишга киришиш кутилган натижани бермайди.
Олимнинг уцгиришича, кимки энг гузал ва фойдали нарсани кашф этиш фазилатига эга булса ва кашф этган нарсаси чиндан хам узининг ва бошцаларнинг истагига мувофиц булса, у яратган нарса хайрли ва фойдали булади. n/ Олим таълим фацат суз ва урганиш билан, тарбия эса, амалий иш, тажриба билан амалга оширилишини айтди ва тар-
бияни хар бир халц, миллатнинг амалий фаолиятларидан иборат булган иш-харакат ва касб-хунарга урганишдан иборат деб хисоблайди.
Демак, Форобий таълим ва тарбия беришни бир-биридан фарк, цилади. Таълим суз билан, бир нарсани уцтириш, урганиш билан амалга оширилади, ёшлар назарий билимларни шу таълим ёрдамида эгаллайдилар.^)
Тарбия эса амалий фаолиятда намоён булади, ёшларга у маълум иш-харакат, касб-хунар, одоб орцали сингдирилади.
Таълим-тарбия жараёнида назарий билим билан амалий хара- кат-одат, малака, фаолият бирлашиб боради, етуклик шу бир- лашувнинг даражасига цараб юзага келади.
Форобий таълим-тарбия жараёнида тарбияланувчи ёки таълим олувчи шахсга якка холда ёндашувни, унинг табиий, ру- хий ва жисмоний хислатларини назарга олиш зарурлигини таъкидлайди. У бу хацца шундай ёзади: «Бу барча табиий хислатларни, уларни олий камолотга етказиш ёки шу камолотга яцин булган даражага кутаришга хизмат цилувчи восита ёрдамида тарбиялашга мухтождир... Инсонлар турли илм, хунар фаолиятга мойиллиги ва цобилиятлиги билан табиатан фарц цилади- лар. Тенг табиий хислатларга эга булган одамлар эса, уз тарбияси (малакалари) билан тафовут циладилар.
Тарбияси жихатдан тенг булганлар эса, бу тарбия натижа- ларининг турличалиги билан бир-биридан фарц циладилар».1
Тарбия жараёни, Форобийнинг фикрича, тажрибали педагог, уцитувчи томонидан ташкил этилиши, бошцарилиб тури- лиши ва маълум мацсадларга йуналтирилиши лозим, чунки «хар бир одам хам бахтни ва нарса-ходисаларни узича била олмайди. Бунинг учун унга уцитувчи керак».2
Таълим-тарбия усуллари хацида
Форобийнинг таъкидлашича, таълим-тарбия бериш икки усулда булади. Биринчи усул амалий фазилатлар хамда амалий санъатлар, касб-хунар ва уларни бажаришга одатлантириш
1 Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-ата, 1976. стр. 119-ПО.
2 Уша асар, 122-бет.
йулидир, бу одат икки турли йул билан хосил килинади: биринчи й^л — канотбахш сузлар, чорловчи, илхомлантирувчи сузлар ёрдамида одат хосил килинади, малакалар вужудга кел- тирилади, одамдаги гайрат, касбга интилиш, харакатга айлан- тирилади.
Иккинчи усул — мажбур этиш йулидир. Бу усул гапга кунмовчиларга нисбатан кулланилади. Аммо улардан кайси бири назарий билимларни урганишга астойдил киришса хамда фазилати яхши булиб, унда касб-хунарларни ва жузъий санъ- атларни эгаллашга интилиш булса, уни мажбур этмаслик керак. Чунки максад уни фазилат эгаси килиш ва касб-хунар ахлига айлантиришдир.
Тарбия бериш усули, Форобийнинг фикрича, икки турли булади. Аввалги усул — санъатни уз рагбатлари билан Урганув- чиларга ишлатадиган усул. Иккинчи усул эса, мажбурий равишда тарбияланувчиларни тарбиялаш учун ишлатиладиган усул. Муаллим болаларга тарбия беришда турли тарбия усули- даи фойдаланиши мумкин.ХДФоробийнинг фикрича «хар кимки илм-хикматни урганаман деса, уни ёшлигидан бошласин, сог-саломатлиги яхши булсин, яхши ахлок ва одобли булсин, сузининг уддасидан чиксин, ёмон - ишлардан сакланадиган булсин, барча конун-коидаларни бил- син, билимдон ва нотик булсин, илмли ва доно кишиларни хур- мат килсин, илм ва ахли илмдан мол-дунёсини аямасдан,_барча реал, моддий нарсалар тугрисида билимга эга булсин» J /
Демак, ёшларни мукаммал инсон килиб тарбиялашда7хусусан, аклий-ахлокий тарбияга алохида эътибор бериш керак. Форобийнинг эътикодича, билим, маърифат, албатта, яхши ахлок билан безатилмоги лозим, акс холда кутилган максадга эришилмайди, бола етук булиб етишмайди, дарахтнинг етук- лиги унинг меваси билан булганидек, инсоннинг барча хис- латлари хам ахлок билан якунланади.
Педагогик таълимотининг ахамияти
Форобийнинг педагогик карашларида олга сурилган инсонпарварлик, комил инсонни етиштириш, ёшларда инсоний фа-
1 Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-ата, 1976. стр. 198.
42
зилатларни шакллантириш хусусидаги гоялари, таълим-билим бериш, тарбиялаш воситалари, таълим ва тарбияни амалга ошириш усуллари хдкддаги тавсиялари миллий педагогика тарихи ривожига кушган хисса сифатида хозирги даврда хам ёшлар тарбиясига хизмат кдпмокда.
АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ
Абу Райхон Мухаммад ибн Ахмад Беруний жахон илм-фани, маданиятига беназир хисса кушган буюк истеъдод сохиби булган.
У 973 йил 4-сентябр (хижрий 362 йил 2-зулхижжа) куни Хоразмнинг кадимги Кот (хозирги Урганч) шахрида дунёга келди ва улкада тарихий вокеалар юз бераётган даврда яшади. У ёшликдан илм-фанга f o h t кизикдди. Хоразмда шухрат козон- ган олим Абу Наср ибн Мансур кулида таълим олади, фаннинг турли сохалари билан шутулланади, Шаркнинг фан ва маданиятини урганади, она тилидан ташкари араб, сущий, форс, сурёний, юнон ва кадимги яхудий тилларини мукаммал эгаллайди. Хиндистонда санскрит тилини урганади.
Гурганж амири Маъмун ибн Мухаммад Хоразмни эгалла- ганда Беруний 995 йилда она шахри Котдан кетиб, Эроннинг Рай шахрига келади. Рай шахри хукмдори К,обус ибн Вашмгар уни уз химоясига олади. Беруний Журжон шахрида яшаб «Утмиш ёдгорликлари», «Камтарлар ёки ок кийимдаги кишилар тарихи» асарларини ёзади.
Абу Райхон Беруний 1009-1017 йилларда Хоразмда хукм- ронлик килган Абу Аббос Маъмун ибн Маъмун II нинг такли- фи билан Урганчга келади, саройда тупланган олимларга рахбарлик килади, шох Маъмун II нинг якин маслахатчиси сифатида мамлакат сиёсий ишларида хам фаолият курсатади.
Беруний Хоразмда экан пайтида замондоши, буюк табиб ва файласуф Абу Али ибн Сино билан бирга илмий ишлар олиб боради.
1017 йили Хоразмни Махмуд Разнавий босиб олгач (1017 йил), Беруний бошка хоразмлик олимлар каторида Разнага олиб кетилади ва умрининг охиригача шу ерда булади. Беруний ун уч йил давомида Махмуд Разнавий хукми остида булади. Fa3- надалик пайтида у география ва геодезияга оид «Тахдид» аса-
рини ёзади. 1029 йили астрономия ва астрологияга оид «Тафх- ими авоил санъат аттанжим» («Астрономия санъати асослари») дарслигини, 1030 йилда «Хиндистон» номидаги машхур асарини яратади.
Акл, маърифатнинг буюк тимсоли Абу Райхон Беруний 1048 йили декабрда Разна шахрида 75 ёшида вафот этади.
Берунийнинг педагогик, дидактик гоялари
Беруний инсон куриш, сезиш, эшитиш, хдд билиш хусуси- ятларига эга булганлиги билан барча мавжудодлардан юкори туришини таъкидлайди, инсоннинг асосий вазифаси мехнат орк;али кузлаган максадига эришиш, яхшилик куриш гоясини олга суради.
Беруний «Менинг калбим икки бикиним уртасида туриб, кузларнинг курганини, кулокларнинг эшитганини англайди» дер экан, билим эшитиш ва куриш оркали эгалланишини, билиш калбга богликлигини айтади.
Беруний табиат, жамият ходисаларига, турмуш вокеаларига холисона бахо бериш — инсон табиатини билдирувчи омил эканлигини таъкидлайди, кишиларни вокеаларга мустакил ва онгли муносабатда булишга уцдайди.
Беруний мехнат тарбияси х,акнда
Беруний мехнатни улуглайди. Унинг фикрича, инсон яра- тадиган хар бир нарса унинг рухиятига, кобилиятига мос, уни толикгирмайдиган булиши керак.
«Бизнинг максадимиз Укувчини толиктирмасликдир. Хадеб бир нарсани укий бериш зерикарли булади ва токатни ток килади. Агар укувчи бир масаладан бошка бир масалага утиб турса, у худди турли-туман бог-рогларда сайр килгандек булади, бир богдан утар-утмас, бошка 6 o f бошланади. Киши уларнинг хам- масини кургиси ва томоша килгиси келади. «Хар бир нарса рохат багишлайди» деб бехуда айтилмаган»,1 — дейди у.
Беруний олимлар мехнатини юкори бахолаб, унинг мехнати туфайли илмий ёдгорликлар бунёд этилишини айтади. '
1 Беруни. Избранные произведения. Т. 1957, стр. 39.
Беруний кишилар хаётидаги ёмонликни коралайди. Унинг фикрича, бу иллатни йукртишнинг асосий йули унинг илдиз- ларини топиш ва кесиб ташлашдир. Ёмонликнинг шохобчала- ри куп, аммо уларнинг асосийси уч нарса: таъма, газаб, илм- сизликдир. Агарда бу асослар к,ирк,иб ташланса, шохобчалар курийди. Бу асосларнинг негизи эса, иштаха ва газабдир. Иш- тах;а инсонга энг кучли ва энг \алокатли душман булиб, инсонни овк,атларни тановул к;илиш лаззати ва уч олиш завк,и билан алдайди. Олимнинг тушунтиришича, бу иллатлар, ранж ва гуно\га олиб келади. Уларнинг таъсирига берилиб кетган киши инсонлик киёфасини йукотади.\/Ёеруний ростгуйлик, тугрисузликни улуглайди, ёлгончилик-
ни одамлар уртасига низо солувчи иллат сифатида крралайди.Беруний ростгуйликни адолат билан баробар куяди. Унинг
фикрича, халк; адолатни севгани каби, ростгуйликни х;ам сева- ди. Аммо унинг мо^иятини, ёк,имлилигини билишни истамай- диган киши уни севмайди.
Берунийнинг маърифат ва билимдонлик даражаси, кишиларнинг муло^аза юритиш \олати тугрисида билдирган фик- рига кура, \ар бир нарсани аник,, синчиклаб Урганиш, билиш, шундан сунггина бир хулосага келиш керак. Беруний бу ишда тажрибага асосланишни алохдца укгиради, нодонлик, эрин- чокликни ёмон иллат ^исоблайдиЛ^
Беруний мурувват ва шафкатни инсоний фазилат х;исоблай- ди. Унинг таъкидлашича, мурувватли киши уз кобилияти, хуш- муомалалиги, шафкатлилиги, катъиятлилиги, чидам, фазилат ва камтарлик хислатлари билан ажралиб туради.
Беруний мурувват ва шафкат юксак хислат эканини таъ- кидлар экан, бу фазилатлар кишининг асл зоти, келиб чики- шига боглик эмаслигини, унинг килган хайрли ишларигина му^им эканлигини уктиради. Беруний Уз дидактик фикрлари- ни якунлаб деди:
Карамнинг нщояси узни фидо этишдир,Шафцатлилар ичида энг шафцатлиси %ам эрталаб,
%ам кечцурун Душманга зарба, дустга фойда келтирган кишидир
Абу Райхон Беруний илм-фаннинг буюк хомийси ва мухли- си сифатида олга сурган инсонпарварлик гоялари, таълим-тар- бия хусусидаги фикр-угитлари илм-фан, маърифат, хар бир инсон уз калбининг фармойишига кура хайр-эзгуликка интилиш, суньий обру, шухрат козониш учун мурувват ва шафкат курсат- маслиги кераклиги хдкдцаги фикрлари мустакдллик даврида хам ёшларни баркамол кдлиб етиштиришга хизмат кдлади.
АБУ АЛИ ИБН СИНО
Таржимаи холи
«Отам асли балхлик эди..., у ердан Бухорога кучиб келади ва у даврда Бухоро атрофидаги Хурмайсан (хозирги Рометон) деган кишлокда маъмурий ишларга бошчилик килган. Унинг якднида Афшана деган бир кдшлок; хам бор. Отам уша киш- локдан онамга уйланиб, шу ерда туриб колади. Мен шу ерда тугилганман... (980 йилда).
Сунгра биз Бухорога кучиб келдик. Мени куръон ва адаб (илмларини) укитадиган муаллимларга топширдилар. Ёшим унга т^лганда мен куръонни ва адаб (илмларидан) купини узлаштириб олган эдим,..
(Отам) мени хинд хисобини биладиган бир резаворфурушга юбора бошлади, мен ундан (хинд хисобини) ургандим. Кейин Бухорога Абу Абдуллох Нотилий келиб к,олди, у кишининг фай- ласуфлик даъвоси бор эди. Менга таълим беради, деган умид- да отам у кишини уйимизга кучириб келди. Нотилийдан «Исо- гужи» (Мантик; фанига кириш) китобини ургана бошладим. У менга, жинснинг таърифи хакида гапириб, «Жинс нима?» деб суралганда, «турли навлардан иборат куп нарсаларга жинс деб айтилади», деб жавоб берилади деганида, мен унга шундай таъриф бердимки, ундай гапларни (Нотилий) хали эшитмаган экан. У мендан жуда хайратга тушди, отамга мени илмдан бошка нарса билан шугуллантирмасликни уктирди... мен мантикнинг оддий масалаларини у кишида у к ш ш м ...
Шундай килиб, (мантикка оид) китобларни узимча укишга киришдим, уларга битилган шархларни мутолаа кила бошладим ва нихоят мантик илмини пухта билиб олдим..
Мен учун илм эшиклари очила бошлади. Кейин тиб илми билан шугулланишга майл этдим ва унга оид китобларни укишга тушдим... Шу билан бирга, баъзан фикдни урганишда хам давом этар эдим ва шу хусусдаги мунозараларда иштирок этиб турардим. Бу вактда мен ун олти ёшда эдим... Агар бирон ма- саладан бошим котиб, киёсда уртача таърифни топа олмасам, жоме масжидига борардим...
Кечалари эса уйимга кайтиб келардим-да, олдимга чирокни куйиб олиб, факат Укиш ва ёзиш билан банд булардим... Шу йусинда мантик, табииёт ва риёзий илмларни пухта урганиб олдим...
Бу вактда Бухоронинг подшохи Нух ибн Мансур касаллик- ка дучор булиб, табиблар у хакда бир фикрга келиша олмабди- лар... Подшох, хузурида менинг хдкимда гапириб, ундан мени чакиртиришни сурашибди. Мен бориб табиблар билан биргаликда (шохни) даволашда иштирок этдим ва шу оркали унга танилдим. Бир куни шохдан кутубхонасига киришга ва у ердаги тибга оид китобларни мутолаа килишга рухсат сурадим. Шох менга рухсат берди... Мен... хар бир хонада маълум бир фанга оид китобларни укиб, улардан бахраманд булдим...
Ёшим ун саккизга борганда бу илмларнинг хаммасини эгаллаб булган эдим...».1
Абу Али ибн Сино бу орада «Ал-Мажмуъ» («Туплам»)», «Китоб ул-бирр ва — л-исм» («Саховат ва жиноят хакида китоб») номида китоблар ёзади. Бу вактда Абу Али ибн Сино 22 ёшда эди. Абу Али ибн Сино узидан олдин утган Шарк мутафаккир- ларининг асарларини кунт билан укиб, урганади, эл-юртда та- биб — \аким булиб шухрат козонади.
Ибн Сино уз ижодий фаолиятида «Китоб ал-конун фит- тибб» («Тиб конунлари китоби»), «Китоб уш-шифо», «Китоб ун-нажот» («Нажот китоби»), «Китоб ул-инсоф» («Инсоф китоби»), «Китоб ул-араб» («Араб тили китоби»), «Донишнома» каби асарлар ёзади, уларда ижтимоий-фалсафий, тиббиёт, ду- нёвий илмлар билан бирга, ахлок-одоб, тарбия буйича хам уз педагогик фикрларини баён этади.
Али ибн Сино 1037 йил 18 июнда И с ф и х р н шахарида 57 ёшида вафот этади.
1 Абу Али ибн Сино. Таржимаи холи. Т. «Фан». 1980, 6-11 бетлар.
Ибн Сннонинг инсон камолоти хакидаги гоялари
Ибн Синонинг фикрича, |тарбия одамда нарса ва ходисага онгли муносабатда булишни ривож топтириши керак. Чунки онглилик инсон бахтининг асоси, заминидир. Хар бир одам аклий, ахлокий ва жисмоний жихатдан кучли, етук булиши лозим. Агарда у бу хислатларга эга булмаса, жамиятнинг том маънодаги аъзоси булолмайди ва жамиятга фойда хам келтира олмайди. Шунга кура, хдр бир инсон бу хислатларни эгаллаган Холда камол топиши керак.
Ибн Сино ахлок тарбияси хакида
Ибн Синонинг таъкидлашича, ахлокдийлик тутма холда юзага келмайди, у тарбия оркали шаклланади. Ахлокий тарбия- дан максад, олимнинг фикрича, факат уз шахеий манфаати учун эмас, балки бошкалар учун хам яшайдиган инсонни етиш- тиришдир. Бу максадни амалга ошириш учун ёшларда инсонпарварлик, хакикий дустлик, тугрилик, кучли ирода, эътикод шакллантирилмоги керак.
Ибн Сино камтарликни, софдилликни, тугриликни, хурмат- эхтиромни одамларнинг узаро ахлокий муносабатларининг за- рурий хислати хисоблади. Сабрлилик, донолик ва жасурлик, унинг фикрича, узаро узвий бирликда одиллик ва муътадил- ликни ташкил этади. Бу уч хислатга эга булган одамда яхшилик, эзгулик мустахкамланади, маънавий бойлик ортади.
Ибн Сино хушомадгуйликни каттик коралайди. Мутафак- кирнинг уктиришича, шахеий кучга хаддан ташкари бино куйиш, мактанчоклик инсоннинг ахлокий жихатдан етилма- ганлигининг аломатидир.
Ибн Сино дустлик хакида
Олимнинг таъкидлашича, инсон уз табиатига кура, бошкалар билан бирга хаёт кечиришга интилади. Чунки одамлар орасида — жамоада булиш унинг учун зарур ва кунгиллидир. Шунга кура, Ибн Сино одам одамга дуст булиши кераклигини таъ- кидлади ва бусиз унинг хаёти ofhp кечажагини айтади.
Хар бир одам дуст оркали ютукдарга эришади. Хакикий дуст уз урторини мусибатда кщдирмайди, ундан халос булишига кумаклашади. Ибн Сино дустликни уч турга булади:
1) кийинчиликларга кдрамай, уртокни мусибат, ташвишда колдирмасликка асосланган дустлик;
2) гоявий якинлик ва хамфикрликка асосланган дустлик;3) моддий бойликка, унвон ва мансабга асосланган дустлик.Ибн Сино биринчи ва иккинчи тур дустликни хакикий ва
абадий дустлик хисоблайди. Ибн Сино одамларни, айник;са, ёшларни хакикий дустликка чорлайди, к,албаки дустликдан йирок, булишга ундайди, бу турдаги дустлик ёмон ва хавфли эканлигини айтади.
Ибн Сино камтарлик хакдда
Ибн Сино уз педагогик к;арашларида камтарликка ва уни тарбиялашга алохида эътибор беради. Олимнинг фикрича, камтарлик инсон ахлокий хислатида мухим уринда туради. И нсоннинг камтарлиги мехнати ва аклий фаолиятга уйгун, кам- тарлиги суз билан, акл билан бажарадиган иши билан узвий- ликда булиши керак.
Ибн Сино оила мухитида бола тарбияси тодида
\Мбн Сино узиининг педагогик к,арашларида оила мухити- даги тарбияга алохида эътибор беради. «Тадбири манзил» асарида оила жамиятнинг ажралмас к^сми эканини таъкидлайди. Унинг фикрича, оила бошлига бола тарбияси хакида амалий ва назарий билимга эга булиши керак. Оила бошлигида бу со- хада етарли тажриба булмаса, у оила аъзосига яхши тарбия бера олмайди, оиладаги ёмон тарбия факат оиланинг узига эмас, балки кушни оилалардаги тарбияга хам салбий таъсир килади. Ибн Сино т^гри, яхши тарбияни оила фаровонлиги, бахти- нинг асоси, замини хисоблайди. Оила мухитида хар кандай холатда болани тарбиялаш, баркамол килиб етиштириш ота- онанинг асосий бурчи, вазифасидир. Олимнинг уктиришича, бола тарбиясида хар бир оила бошлиги ва мураббий унга нис-
батан хушмуомалада, мехрли, шафкатли булиши лозим. Унинг фикрича, хатти-х;аракат, \ак;оратли суз болада ижобий хулк;- атворнинг шаклланишига салбий таъсир этади. Шу сабабли олим тарбиячини гузал хулк, фазилат сохиби булган холда болаларни кучли, иродали, гузал ахлок-одобли килиб тарбиялашга даъват э т а д и ^ ^ л
Ибн С^ино |бола тарбиясида у билан якка холда сухбатда б^лиш усулини тавсия килади. Сухбат чогида халкнинг хик- матли суз ва эртакларидан мисоллар айтиб, мазмунини, ахлок- одоблилик маъносини тушунтирмок энг маъкул усулдир/уБола айтилган гапларни эътибор билан тинглаб, сухбатдан мамнун- лиги сезилганда унинг фаолиятидаги яхши ишлар мактовга сазовор эканини айтиб, йул куйган камчиликларини тузатиш йуллари курсатилмоги керак.
Ибн Сино оилада хам мехнат тарбиясига эътибор беришни, мехнат тарбияси аклий, ахлокий ва жисмоний тарбиянинг аж- ралмас к;исми эканлигини таъкидлайди.
J Ибн Сино педагогик к;арашларининг ахамияти
Буюк мутафаккир Абу Али ибн Синонинг комил инсонни етиштириш, ахлокий тарбия, дустлик, оила мухитида бола тарбияси хакидаги гоя, фикрлари, тавсиялари заминида олимнинг инсонпарварлиги, умуман инсониятга булган мухаббати намоёндир. У уз педагогик фаолиятида ёш авлодни гузал ах- локли килиб тарбиялашнинг шарт ва усулларини ишлаб чикди, шу билан илгор педагогик фикр ривожига салмокуш хисса кущди.
ЮСУФ ХОС ДОЖИ Б
Юсуф Хос Хожибнинг хаёти
Юсуф Балосогуний Еттисув улкасидаги Кузурда (Балосо- гун) шахрида 1016-1018 йилларда дунёга келди. 1069-1070 йил- ларда «Кутадку билиг» («Бахт-саодатга эриштирувчи билим») асарини ёзди ва Тавгачхан саройида Хос Хожиб лавозимига
тайинлади. Шу туфайли у Юсуф Хос Хожиблик номи билан шухрат козонади.
Юсуф Хос Хожиб араб ва форс тилларини мукаммал эгаллайди, бу тилларда ёзилган диний, илмий, бадиий адабиётлар- ни, туркий халклар огзаки ижодини чукур урганади.
Юсуф Хос Хожиб «Кутадгу билиг» асарида уша давр маъна- виятига хос булган хусусиятлар — aigira таяниш, билимга чор- лаш, ижтимоий адолат, а хлопни ифодалади.
Юсуф Хос Хожибнинг педагогик гоялари
Юсуф Хос Хожибнинг педагогик карашларида халк; билан бирга б^лиш, инсон улуглиги, адолатпарварлик гоялари асосий уринда туради. У хар бир кишининг юксак камолот чукки- сига —эзгуликка етишини орзу килади.
\/ Юсуф Хос Хожибнинг фикрича, инсоннинг улуглиги акл- идрок, сузлаш кобилияти, билим, укув, хунарга эгалигидадир. Укув тугма равишда инсон рухиятида мавжуддир, билим эса, укиш, урганиш ва мехнат туфайли эгалланади. Агар уларнинг хар иккиси узаро бирлашса, инсоннинг кадри ортади: >
Заковот цаерда булса, улуглик булади,Билим кимда булса, буюклик олади.Заковотли уцади, билимли билади,Билимли, заковатли тилакка етади. ' /
Юсуф Хос Хожиб таълим-тарбия хакдда
Шоирнинг фикрича, билим бир 6 o u i 6 o f ёки жилов каби- дир. У кишини хар хил нолойик ишлардан асрайди. Шу хусусияти туфайли билим азиз ва муътабардир.\/к )су ф Хос Хожиб инсонда укув-идрок ва билим, тил, суз
оркали аён булишини айтади, равон тилни билишга даъват этади.
1 Юсуф Хос Хожиб. «Кугадру билиг» («Саодатга йулловчи билим»), Т., «Фан», 1971, 84-бет.
Уцувга, билимга бу тил таржимондир,Кишини ёритувчи, деб йуриц-равон тилни бил.'
Юсуф Хос Хожиб тилни авайлаб-асраш зарурлигини таъкидлайди. Куп сузлик фойдасиз машгулотдир. Шунинг учун хам «туман суз тугунини бир сузда ёзиш лозим». Зеро, киши суз туфайли кадр топиши ёки аксинча «боши эгик билиши» мумкин.
Бунинг фаркига инсон билим билангина етади. Билимсиз одам кузи кур кишига ухшайди. Бу \ол унинг сузлар маъноси- даги фаркни хам курмасликка олиб келади. Демак, суз маъно- ларини илгаш учун хам билимдонлик талаб этилади J
Юсуф Хос Хожиб оилада бола тарбияси ва мураббий хакдда
Юсуф Хос Хожибнинг уктиришича, хар бир киши жамият- га муносиб б^либ камол топмоги керак. Бунинг учун у, тугилган кунидан бошлаб зарур тарбияни олмоги лозим. Чунки:
Яхши цилиц oi( сут билан кирса,Улим келиб тутмагунча, уз тарзини узгартирмайди.2
Шоир угил ва кизнинг тарбияси хакида фикр юритар экан, уларнинг узларига хос хусусиятига эътибор беришни таъкидлайди.
Фарзандлар тарбияси нихоятда эрта бошланмога шарт. Шундагина уларнинг ноурин хатти-харакатларига берилишининг олди олинади. Бунинг учун махсус тайёргарликка эга булган, эзгу ниятли ва покиза мураббий таклиф этилиши керак.)
Юсуф Хос Хожиб таълим ва тарбиянинг узвий боглик холда булишини тавсия этади, угил болаларнинг бир неча санъат тур- ларини ва хунарларни тугал урганмоги лозимлигини, бу — уларнинг келажак хаётлари, жамият ривожи учун зарурлигини таъкидлайди.
1 Юсуф Хос Хожиб. «Кутадгу билиг» («Саодатга йулловчи билим»), Т., «Фан», 1971. 184-бет.
2 Уша китоб. 184-бет.
Юсуф Хос Хожиб оилада ота-онанинг мавцеи хакида
Улуг шоирнинг фикрича, ота-оналар назоратида булган боланинг маъсулият хисси ривож топади, шу сабабли хам бола тарбиясида ота-онанинг мавк;еи алохида ахамиятга эгадир, улар танлаган тугри йул фарзандларининг келажаги, камолоти учун нихоятда мухимдир. У дейди:
Болага отанинг мехнати сингган булса,Сунг у боланинг хулц-атворида билинади.(Ота) болани назоратда тутса, у яхши, эзгу булади, Отаси ва онасининг юзи e'pyF булади.'
Юсуф Хос Хожиб ота-оналарни бола тарбиясига эътибор беришга даъват этар экан, жамият фарзандлар хулк;-атворига кдраб ота-оналарига бахо беришини айтиб, уларни огоэуганти- ради.У дейди:
Болали киши нима дейди, эшитгин,Ёши етилган ва бошидан утказган киши Кимнинг утп-цизи эрка булса,Унга шу кишининг узи мунгли булиб йиглайди.Ота болани кичиклигидан бошлаб бебош цилиб цуйса, Болада гунох, йуц, барча жафо отанинг узида. Утл-цизнинг хулц-атвори ярамас булса.Бу ярамас ишни ота цилган булади, ундан бошца %еч ким эмас.2
Юсуф Хос Хожиб аьушй тарбиянинг баланд мавк;е тутиши- ни эслатади.
Адиб тарбиянинг барча турлари бир-бири билан уйгун булишини талаб этади. Шундагина инсоннинг акдан баркамол, жис- монан етук ахлок,ий-маънавий бой булишига ишонади.
Фарзандларга турли билим ва хунарлар ургатилмога керак, уларни гузал ахлокий кдлиб, вояга етказиш ота-онанинг бур- чидир.
Юсуф Хос Хожиб тарбияда катталар намунаси, аждодлар тажрибаси алохида ахамиятга эга эканлигини таъкидлайди.
1 Уша китоб, 84-бет.2 Уша китоб. 232-бет.
Куп нарсаларни синаган цари киши нима дейди, эшитгин,Синаган цариларнинг сузлари суз цур-цути,
— дейди у.
Юсуф Хос Хожиб педагогик тарбия хакидаги карашларининг ахамияти
Юсуф Хос Хожибнинг Шарк ижтимоий-сиёсий, ахлок,ий- таълимий хамда бадиий тафаккури тарак,к;иётига кушган хис- саси бек,иёсдир. Алломанинг педагогик карашлари хам бу со- Хадаги улкан меросдир. Улар тарих нуктаи назари билангина эмас, бугунги кунимизга хизмат килиши билан хам зур ахамият касб этади.
УМАР АЗ-ЗАМАХ.ШАРИЙ
Хаёти, илмий-маърифий фаолияти
Абул-К,осим Умар аз-Замахшарий 1075 йил 19 мартда Хо- размнинг Замахшар кишлогада тугилди, бошлангич билимини уз кишлогида олди, сунгра Хоразм мадрасасида укдци. У мад- расада араб тили ва адабиётини, диний билимларни, хаттотлик санъатини мукаммал эгаллади, Бухоро мадрасасида тахсил кургач, Хоразмшох саройида хизмат к,илди.
Замахшарий Марв, Нишопур, Дамашк;, Багдод, Макка ва Хижоз шахарларида сафарда булиб, тилшунослик, лугатшунос- лик, география, тафсир, хадис, фик?; илмларига дойр асарлар, жумладан, «Алкустас» («Аник; мезон»), «Навобиг ул-калим» («Нозик иборалар»), «Атвок; уз-захоб» («Олтин шодалар»), «Ал- фоик, фи гариб ил-хадис» («Бариб хадислар хакида ажойиб асар»), «Асос ул-балога» («Балогат асослари»), «Таълийм ал- мубтадий ва иршад ал-мук;тадий» («Ибтилога ургатиш ва эр- гашганга йул курсатиш»), «Нузхат ул-мустаанис» («Дустлар фарогати»), «Китоб хасоис ул-ашарат ул-киром ал-барара» («Са- хий, кароматли ул кишининг хусусиятлари хакида китоб»), «Ал- кашшоф» — «Ал-Кашшоф ан хакоик ит-танзийл ва уйун ил- яковийл фи вужук ит-таъвийл» («Курьондаги берк хакикат-
ларни ва уни шархдаш оркали ривоятлар кузларини очгич») каби асарларини ёзади, уларда инсоний камолот, илм-маъри- фат, ахлок-одоб \ак,идаги карашларини ифодалади.
Бу асарлари туфайли у уз даврида «Устоз ул-араб ва-л-ажам» («Араблар ва гайри араблар устози»), «Фахри-л-Хоразм» («Хо- разм фахри») номи билан шух;рат козонди.
Аз-Замахдхарий 1144 йилда Хоразмда вафот этди.
Аз-3амах,шарийнинг инсон олийжаноблиги гоялари
Замах,шарий олийжаноблик фазилатига эга булганларни улуг одамлар х;исоблади ва уларни эл-юрт олкишига сазовор, азиз одамлар деб билди. «Одамларнинг, — дейди Зама^шарий, — энг азиз ва хурматлилари кайгу-хдсрату ташвишли дамларда билинур, гуёки бу ташвишлар улар учун тугишган опа-сингил- дек якиндир».1
Аз-3амах,шарий илм ва илм а^ли эодида
Замах;шарийнинг фикрича, одамларнинг узаро дустона муносабатда булишларида миллати, насл-насаби эмас, балки илм- маърифатли, акдли ва заковатли булиши мух,имдир. Илм укиш ва ёзиш орк;али мукаммаллашади, бу — олимнинг камолотга эришганига ёркин далолатдир. «Еру заминнинг куркамлиги олимлар билан булса, осмону фалакнинг зийнати эса юлдуз- лар биландир»2 — дейди Зама\шарий.
Замахдпарий илм-фанни инсонларнинг, илм ах^ининг узаро мулок;отда булишларида асосий восита ^исоблайди.
Аз-3амах,шарий ахлок-одоб х,ак,ида
Зама^шарий уз педагогик карашларида ахлок-одоб тарбиясига алохдда эътибор беради. У одамларни тугриликка, ^ак, йулидан боришга даъват этади. Унинг фикрича, тугрилик куч-
1 Абул-Крсим Махмуд аз-Замахдиарий. «Навобиг ул-калим» («Нозик ибо- ралар»). Т., «Камалак» нашриёти. 1992, 53-бет.
2 Уша китоб, 59-бет.
ли омилдир. «Тугри ва хдк; йулдан юрган кишининг юриши арслон юришидан кура х,ам махобатлирокдир».1
Замахшарий ахилликни хам улуглаб, одамларни, кавм-карин- дошларни узаро дуст, ^амдард, хайру эхсонли булишга, бир- бирларига эзгулик курсатишга чорлайди. Ахиллик жамият тинч- лиги, халк; фаровонлиги учун роят мухимлигини таъкидлайди. Инсон иффатли, гузал хулк^ш булмоги лозим.
Замахшарий халоллик — покизаликни шарафлайди, бу си- фатларни одамларни халокатдан сакловчи улуг фазилат хисоб- лайди. «Халол, покиза киши доимо хотиржаму тинчликдадир, бировга хиёнату ёмонлик к,иладиган киши эса, халокатга ги- рифтордир»2 — дейди Замахшарий.
Замахшарий хасислик, такаббурлик, манманликни коралай- ди, одамларни бу иллатлардан йирок; булишга ундайди, гузал фазилатли булишга чорлайди. У дейди: «Гузал сифат ва хусни хулк; сийратлари безамаган кишини хеч кандай чиройли кийимлар куркам кдлолмас, гунох ва хатолардан сакланмаган кимса- нинг к,алби сира айбдан фориг булмас».
Аз-Замахшарийнинг инсонларни яхшилик, инсоний яхши фазилатларни эгаллаш, ахлок-одоб хакидаги фикрлари, панд- насихатлари уз даврида кишилар, ёшлар тарбиясида мухим ахамият касб этди, педагогик фикр ривожида муносиб хисса булди, хозир хам таълим-тарбияда узига хос уринда булиши шубхасиздир.
МАХМУД КОШРАРИЙ
Хаёти, илмий-ижодий фаолияти
Махмуд Крютарий XI асрда Марказий Осиёда яшаб ижод этган таникли олим-лингивистдир. У узининг бебахо «Девону луготит-турк» («Туркий сузлар девони») асарида XI асрдаги халкяарнинг урф-одатлари, анъаналари, кадриятлари, узига хос рухий-маънавий оламини баён этади. Туркий халкларнинг ватанга булган мух;аббат ва садокатлари, Ватанни ардоклаш, Ва-
1 Абул-Крсим Махмуд аз-Замазуиарий. «Навобиг ул-калим» («Нозик ибо- ралар»). Т., «Камалак» нашриёти. 1992, 32-бет.
2 Уша китоб, 52-бет.
танга тегишли х;ар бир нарсани мукаддас билиш, узини шу Ватаннинг фарзанди деб хис килиш — хакикий инсонга хос фазилат сифатида эъзозланади.
Девонда эрк, мустакиллик, ватанпарварлик гоялари
Эрк, озодлик, мустакиллик инсониятни хамма вакт фаол харакат килишга чорлаган. Озодлик, мустакиллик истаган инсон локайдлик килмаган, унинг учун курашган. Шу сабабли Хам, Махмуд К,ошгарий: «Укуз азаки булгунча, бузогу баша булса йик»1— деб «мустакиллик буйсунишдан яхши»лигини айтади.
Олим мардлик, довюраклик, абжирлик каби хислатларни ватан химоячисига хос фазилат деб тушунади. У душманга нисбатан шафкатсиз булади.
Илм ва илм а^лннинг инсон ру^нй камолотидаги урни хакдда
Махмуд Критерий илм ахлининг инсон рухий камолотидаги урнини юкори бахолайди.
Эрди уза эранлар,Эрдам беги билиг таг.Айди укуш угутлар,Кунглим булур ангар cof.2
Яъни: илгарилар илм чуккиларини эгаллаган, фазилат ус- тозлари бор эди. Улар куп-куп насихатлар сузлар эдилар, на- сихатлари кунгил га ором берар эди.
Махмуд Критерий инсоннинг рухий олами, маънавияти илм- фан, маърифат ва маданият билан богликлигини таъкидлаган. Шу сабабдан хам илм толибларига хитоб килиб дейди:
Эрдам тила урганин булма куваз,Эрдамсизин укунса энгмагуза ангар?
1 Махмуд Кршгарий. Девону луротит-турк. Уч томлик. Биринчи том. Нашрга тайёрловчи С. Муталибов. УзФА нашр.-Т., 1960. 93-бет.
2 Уша китоб, 116-бет.3 Уша китоб, 253-бет.
Яъни: илм, хикмат урган, урганишга хавоийилик ва такаб- бурлик кдлма, хеч нарса урганмасдан узини билимдон курсатиб мак^анган киши, имтихон вак^ида уялади.
Олим камтарлик билан илмларни пухта урганиш, эгаллаш- ни масла^ат беради.
Илм урганиш йуллари х,акдца
Махмуд Критерийнинг таъкидлашича, илм урганишда энг тугри йул доно, билимдон одамларга эргашишдир. Аммо уларнинг панд-насихатларини эшитишнинг узи камлик кдлади. Мухими улардан эшитганларини хаётга татбик, эта билишдир.
Билга эриг эзгу тутиб сузин эшит,Эрдамини урганибан ишца сура.1
Яъни: илмли, акдли одамларга яхшилик кдниб, сузларини тингла. Илмларни урганиб, амалга ошир, — дейди Махмуд Крш- рарий ва уз углига хам:
Утум, угит олта, биликсиз кетар,Талцан циминиг булса анрар бекмас цатар.
Яъни: урлим, угит-кенгашимни кулогингга ол, билимсиз- ликни ташла, кимнинг талкрни булса, шиннига крради,— деб акдли киши насихатини кабул кдниш кераклигини таъкидлайди.
Махмуд Критерий илм ахлининг панд-насихатини к,абул кдпиб, уни амалга оширишни яхши хислат хисоблайди, катталар тажрибаси ва панд-насихатлари хам инсон маънавиятига таъсир курсатувчи омил булишини айтади.
Маълумки, яхшилик кенг маънога эга булган химмат-му- рувват билан уйрун тушунчадир.
Кдриндошларга, куни-кушниларга мурувватли булиш хам улуг яхшиликдир. Олимнинг таъкидлашича, яхшиликнинг жа- воби яхшилик, эзгулик, химмат курсатишдир. Яхшилик му- жассамланган киши мак^талади.
1 Махмуд Кршгарий. Девону луротит-турк. Уч томлик. Биринчи том. Нашрга тайёрловчи С. Муталибов. УзФА нашр.-Т., 1960, 403-бет.
Куб сукутга куш цонар,Курклук кишига суз келар.
Яъни: шохи куп, шохлари уралаб кетган дарахтга куш куна- ди, яхши кишига суз (мартов) келади.1
Мехнат х.ак.ида
Махмуд Критерийнинг фикрича, тадбиркорлик, узаро ахдп- лик, мехнатсеварлик, к,атьиятлик кадим даврлардан бери инсоният улуглаб келган хислатлардир. Махмуд Критерий бу хислатларни юкрри бахолаб, хар бир кишига мехнатнинг ахамиятини уктириб: «Эмгак экинда колмас» — мехнат буш кетмайди, деб ихлос билан килинган мехнатнинг зое кетмаслигини айтади.
Махмуд Критерий кишиларни бирлашиб, узаро кенгашиб мехнат килишга чорлайди.
Олимнинг фикрича, кенгаш билан иш юритиш, хар бир ишда бошкалар маслахати ва тажрибасига таяниш яхши фазилатдир.
Ахлоц-одоб хакида
Махмуд Критерий «Девон»да босиклик, халимлик, ота-онага, катталарга хурмат билан бирга, мехмон ва мехмондорчилик хакида хам уз фикрини билдиради. У мехмонга имконият доирасида хурмат курсатиш, унинг кунглини хушнуд этиш кераклигини айтади. У мехмонга терс карашни унинг бетига иссик кул сочиш билан баробар хисоблайди.
Педагогик царашларининг ахамияти
«Девону луготит-турк» асарида Махмуд Критерийнинг таълим-тарбия хакидаги карашлари хам ифодаланганлиги билан Хозирги кунда хам мухим маънавий кадрият сифатида кимматли- дир. Унда баён этилган педагогик фикрлар боболаримиз, шон- ли аждодларимиз давомчилари булган хозирги авлодларимиз- нинг маънавиятини бойитишга хизмат килиши шубхасиздир.
Тасаввуф ислом дини пайдо булгандан сунг, унинг доирасида, Куръони карим ва Хадис а^комига мос равишда пайдо булади, X-XI асрларда Мовароуннахр Марказий Осиё, умуман мусулмон мамлакатлари халкдарининг ижтимоий-сиёсий, ма- даний-маънавий х,аётида гоявий ок;им сифатида кенг ёйилади.
Марказий Осиёда тасаввуфий таълимотларнинг пайдо булиши йирик мутафаккир ва мутасаввуф донишманд Шайх ул — шуйух (шайхлар шайхи) Хазрати Юсуф Хамадоний номи билан богликдир. Юсуф Хамадоний 1048 йилда Хамадон (Эрон) як,инидаги Гузанжирд кишлогида таваллуд топади.
Унинг таълимотига кура узининг фикри-зикрини Алло* та- олонинг висолига етишишга багишлаган, бундай эзгу ва на- жиб йулда поклик, тугрилик, хдтюллик, уз кул кучи, х,алол ме\- нати билан кун кечирадиган, бунинг учун хррмай-толмай му- жодала ва мубориза килувчи, \ар томонлама камолотга эришганларгина аэуш тасаввуф, деб аталиши мумкин.
Юсуф Хамадоний 1140 йилда Томиён (хозирги Афгонис- тон) ша)фида вафот этади.
XII асрда Марказий Осиёда пайдо булган илк тасаввуфий тарик;атининг асосчиси Хожа Ах;мад Яссавийдир. Яссавий узи- нинг «Хикмат» асарида «Яссавия» тарик;атининг барча ак;ида- ларини муфассал баён этди.
Хожа А^мад Яссавий Марказий Осиёдаги илк тасаввуфий тарик,ат — «Яссавия»нинг асосчиси булиб, нафакат Хуросон ва Мовароуннахр, балки бутун дунё туркий забон халкдарининг ижтимоий-сиёсий, маданий-маънавий хдётида катта мавк;ени эгаллади.
XII асрда Марказий Осиёда йирик тасаввуфий тарик;ат — «Кубровия» вужудга келади. Бу тарик;атга Шайх Нажмиддин Кубро (1145-1146-1188) асос солди.
«Кубровия» тарикдти Хадис ва шариатга асосланган булиб, уз даврида Хуросон, Мовароуннахр, Хиндистон ва бошк;а мусулмон мамлакатларида кенг ёйилади.
1 Ушбу м а кол а Узбскистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан л а вх,ал ар (Академик М. М. Хайруллаев тахрири остида) к^лланмасида берилган «Урта Осиёда тасаввуф окимлари» матни асосида тайёрланди. Т., «Узбекистон» нашриёти, 1995 й. 103-115 бетлар.
Кубро мутил боскинчилари томонидан ва\шиёна улдири- лади.
Нажмиддин Кубро асос солган «Кубровия» тарик,атининг одоблари (коидалари) унта булиб, улар куйидагилардан иборат:
1. Тавба. Тарикат йулига кирган солик килган килмишла- ридан тавба килиб, Алло*ни билиш, унинг васлига етиш учун доимо уз акушга яна акл к^шиши, узини х,ам зо*иран, *ам бо- тинан поклаб, такомиллашиб бормоги лозим.
2. Зу*ц фи-дунё. Тарикат аъзоси дунёвий бойликлардан, мол- мулк ва ноз-неъматлардан воз кечмоги даркор.
3. Таваккул ал-Алло*. Тарикат аъзоси Худога мутлако ишо- ниши, унга чукур ва сидкидилдан эътикод хдмда эътимод кили- ши зарур.
4. К,аноат. Солик мол-дунёга муккасидан кетмаслиги, унга *ирс куймаслиги, сабр-токатли ва каноатли булиши шарт.
5. Узлат. Тарикат аъзоси купрок ёлгиз кол иши, халойикдан узоклашиб, калбини мустаэусамлаб, ботинан узини чиникти- риб, покланиб бормоги лозим.
6. Мулозимат аз-зикр. Тарикат аъзоси худо номини доимо тилга олиб, унинг шаънига сидкидилдан зикр-самоъ килиши шарт.
7. Таважжуъ ал-Аллох;. Тарикат аъзоси бутун калби, бор ву- жуди ила Алло* таолога мурожаат килиб юрмоги керак.
8. Сабр. Тарикат аъзоси *айвоний хусусиятлардан, ша*во- ний *ирсу *аволардан кутилмоги лозим.
9. Мурокаба. Тарикат аъзоси уз калбини х,ар кандай паст- кашликлардан сакламога, риё ва макру х;ийладан халос булмога шарт.
10. Ридо. Тарикат аъзоси Алло* васлига етишгач, узини Аллох; таолони таниган (ориф) ва конеъ, деб *исобламога керак.
Нажмиддин Кубро араб ва форс тилларида «Рисолат мин муаллифот аш-Шайх-ул-миллат ва д-дин ал-Кубро», «Шар*и рисолаи одобу з-зокин», «Рисолаи шайх Нажмиддин» ва бош- ка асарлар ёзиб колдирган.
Нажмиддин Кубродан кейин, унинг тарикати коидалари (одоблари) Ба*оуддин Накшбанд тарикатларида давом этти- рилди.
XV асрда Марказий Осиёда «Накшбандия» тарикати юзага келади. Бу тарикат «Хожагон» номи билан *ам машхур булиб, унинг асосчиси Абдухолик Риждувонийдир.
Адбухолик; Риждувоний Бухорода «Хожагон» (кейинрок; «Нак,шбандия» деб аталган) таълимотига асос солиб, уз мурид- лари учун бир неча к;онун-к;оидалар, одоб-ахлок, мезонларини ишлаб чикдди. Бундай ахлок, мезонларини Фахруддин Али ас- Сафий «Рашах,а» («Томчи») деб атаб, панд-насщат тарикдсида баён этади.
Абдухолик, Риждувоний томонидан баён этилган панд-на- си*атлар «Нак,шбандия» тарикати аъзолари учун асосий одоб- ахлок; мезони булиб хизмат кдгщи.
Хожа Ба^оуддин Нак,шбанд «Хожагон» («нак;шбандия») та- рик;атини XIV асрда чукур асослаб, бутун мусулмон оламига ёяди.
Шундай кдлиб, накдпбандия таълимоти Марказий Осиё, Урта ва Якин Шарк, халкдарининг ижтимоий-сиёсий, маданий-маъ- навий хдётида жуда катта ахдмият касб этади.
Нак,шбандийлар инсонларни савдо-сотик;, де*к;ончилик, хунармандчилик, бадиий адабиёт, мусик;а, илм-маърифат, хат- тотлик, наккошлик, миниатюрачилик, курувчилик каби юмуш- лар билан шугулланишга даъват этганлар. Шунинг учун уз давридаги илм-маърифатнинг, адабиётнинг атоьути намоёндалари булмиш Абдурах;мон Жомий, Алишер Навоий, Хушхолхон Хат- так, Ах,мад Шо* Дурроний, Суфи Оллоёр, Машраб, Махтум- кули каби Шаркдаги улкан тарак;к;ийпарвар, инсонпарвар шо- ирлар ва мутафаккирлар накдибандия йулидан бориб, уз асарларида х;аёт ва инсонни улуглаб куйладилар.
АХМАД ЯССАВИЙ ХДЁТИ
Ах,мад Яссавий туркий тасаввуф шеъриятининг атоьуга ва- кили. У «Девони *икмат» асари билан жах;оннинг бир неча мамлакатларида маълум ва машхур булган.
Яссавийнинг тугилган йили аник; маълум эмас. Лекин илмий адабиётларда вафоти 1166-1167 деб курсатилади.
Яссавий Сайрамда таваллуд топган. Кейинчалик шоир тугилган ерини «ул муборак Туркистондин» деб таърифлаган. Отаси Шайх Ибро*имдан етти ёшида етим щнган. Дастлабки тах;силни Яссида машхур турк машойихи Арслонбобдан олган. Арслонбоб вафотидан сунг, у тах;силни Бухорода Юсуф Хамадоний кулида давом эттирган.
Яссавий уз асарларида инсонни улукгсаган, инсонни улуг- ликка чорлаган. Унинг уктиришича, инсон *ак,ик;ат к,аршиси- да тик тура олиши, узлиги кдршисида х,ам коматини букмас- лиги шарт. Инсон *аёти нечоглик кул фат ва машак;к;атларга тула булмасин, у комилликка интилиши шарт. Комилликка интилган одам куп кулфатларни бошдан кечиради, турли алам ва изтиробларга дуч келади. Аммо ундаги абадиятга булган ишонч ана шу кийинчиликларда тугилади ва у уз муродига эришади. Яссавий бу «х;ак;ик;атни дарёсидин» деб таърифлаган:
Хакщатни дарёсидин кечгон киши.Узи мунглуг, кунгли сыну к, кузда ёши.Хорлиц, зорлиц, машаццатдир доим иши,Дийдорини талаб цилиб топар, дустлар.'
Яссавий ислом динининг йирик намояндаси сифатида «туп- рок,»ни Алло*нинг мунаввар нури, сув — унинг ёруг хдёти, \аво — буюклиги, олов унинг газаби тимсоли х;исоблайди. Шу маънода тупрок — Ватан. Тупрок неча юз йиллардан буён улуг фарзандларини кучогига босиб келаётган мушфик замин. Шунинг учун биз уни эъзозлаб она Ватан деймиз. Бу Ватан утмишда яшаган аждодларимизга оналик килган. Ватан биз учун ва ке- лажак насллар, авлодлар учун *ам Она Ватандир. Яссавий:
Бошим mytppoF, узим туфрог, жисмим туфрог,Хац васлига етармен деб ру%им муштоц!2
— деб Узининг Ватан дийдорига булган согинчини из*ор этган. Демак, инсон Ватан билан уйгун. Шу туйгуга эга булган инсон эл-юрт э^гиромига сазовордир. Бундай инсонни дунё танийди. Бундай кулратли зотларни олам \ам енгиб, босиб утолмайди.
Яссавий ахлоклилик доцида
Яссавий узининг диний-ахлокий карашларида ёмонлик, но- донлик, жа^олатлик, молпарастлик иллатларни коралайди,
1 А^мад Яссавий. Хикматлар. Иафур Иулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1990, 21-бет.
2 Уша китоб, 78-бет.
«кунгли каттик; халойик;ни» шафкатли булишга, гариб ва етим мазлумларга озор бермасликка даъват этади.
У дейди:
Рарибларни курган ерда огритмангиз,Рарибларга очигланиб суз цотмангиз,Заиф куриб рарибларга тош отмангиз,Бу дунёда рарибликтек бало булмас!1
Яссавий инсон хаётидаги катта курашни — нафсни таслим этишга хизмат к,иладиган кураш хисоблайди. Нафсдан устун- ликка эришган гарибни шох; урнида куради. Яссавийнинг таъ- лимотича, нафс — ички, лекин жуда катта душман. Нафс ин- сондаги бутунликни синдиради. Унинг амрларидан маънавий осойишталиклар бархам топади. Шу боис «нафсни тепиб мехнат етса ро\ат» англамоги керак. Демак, инсон нафсни узидан йирокдатиб, мехнатга берилса, бу унинг учун рохатдир. Инсон мехнатни рохат деб англамоги керак.
Яссавий хикматларини диёнат зиёси ва иймон шафк,ати ичдан нурлантириб туради. Аллох; кдхру газабларидан курк;май одамларга ранж етказиб, кузларидан ёшлар ок;изувчи багри- тошларга у имонсизлар деб караган, одамларни иймонли булишга чорлаган. Яссавийнинг фикрича, на мусулмон, на кофирга, Хеч бировга озор бермаслик керак.
Суннат эрмиш, кофир булса, берма озор,Кунгли цаттир дилозордан худо безор}
— дейди Яссавий.
Яссавий педагогик к,арашларининг ахамияти
Яссавийнинг хикматларида ифодаланган Ватан, инсон ка- молоти, иймон, диёнат, нафсга берилмаслик, рахм-шафк;атли- лик ^ак;идаги ахлок;ий-фалсафий фикр-гоялар хозирги ёшлар тарбиясида хам кимматли кддрият булиб, улар миллий педаго- гикамизга кушилган катта хиссадир.
1 Ахмад Яссавий. Хикматлар. Рафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1990, 8-бет.
2 Уша китоб, 9-бет
ХОЖА БАХОУДДИН НАКШБАНД1
Хаёти, илмий фаолияти
Хожа Бахруддин Накшбанд, Бухоро атрофида, «К,асри х,ин- дивон» деб аталмиш к,ишлокда 818 (1318 мелодий) йилда дин арбоби Жалолиддин оиласида тугилди, диний рухда тарбияланади. Балогатга етгач, у де^кончилик билан шугулланади, ма- тога нак,ш (суврат) солиш касбини \ам эгаллайди («Накшбанд» лакаби шу туфайли унга берилган).
Накшбанд факат ёшлигида эмас, балки бутун умрида \алол мехдат билан яшашга алодида ах;амият беради. Накшбанднинг таъкидлашича, мусулмонликда иймондан сунг халоллик биринчи уринда туради. Халоллик факат мехнат оркалигина амалга оширилиши мумкин. У бу фикрларини уз фаолиятида намоён этади.
Бах,оуддин Накшбанд 991 (1389) йилда Бухорода вафот этади.
Накшбанднинг бунёдкорлик гоялари
Ба^оуддин Накшбанд уз таълимотида (тарикатида) Аллохга якин булишнинг энг тугри й^ли — жамият саодати учун яшаш, бунёдкорлик, савоб ишларни кдлиш, мукаммал ахлокди булишдан иборат гоясини олга суради.
Накшбанднинг таълимотича, инсон оламни билиш, одамни билиш ва ахлокий мукаммалликка, дунё гунохдаридан ^алол- ликка интилиши керак.
Ба^оуддин Накшбанд ун бешинчи асрда Мовароуннахрда ва бутун мусулмон оламида тарикатнинг энг машхур намоён- даларидан бири булиб колади.
Накшбандий тарикати (таълимоти) аслида бир неча авлод машойщининг ва биринчи навбатда Юсуф Хамадоний, А^мад Яссавий, Абдухолик Риждувоний, Бах,оуддин Накшбанднинг тухтовсиз ривожлана борган дунёкарашини узида инъикос эттиради.
1 Ушбу макрла академик Иззат Султоновнинг «Ба\оуддин Накдцбанд аба- дияти» рисоласи асосида тайёрланди. Т., «Фан», 1994.
Тарикат одобининг биринчи шарти — «Ул адабдирки, яхши ва ёмонга, улуг ва кичикка бажо келтирурлар. Андокки, барча халойикка узларини кичик ва камрок, тутар ва барчага хизмат хузурида булурлар. Хаттоки уз фарзандларига, ходим ва мунг- лукдарига, (кулларига) хар неча алардан бекоидлик, одобсиз- лик курсалар, хушунат билан (куполлик билан) аларга суз де- маслар, балки насихатни юмшок, ва чучук тил билан килурлар, Хаттоки угригача».
Исломда энг мухим масалалардан бири банда (худонинг кули, одам)нинг Аллохга уз садокатини изхор этишнинг йуллари ма- саласидир. Ибодат шу йулларнинг биридир. Тарикатнинг баъзи йуналишларида ибодат (номоздан ташкари) яна зикр, жахр, хилват ва самоъ шаклини олади. Накдпбандия бу жихатдан бош- калардан фарк; кдлади. Хилватдан ва бу билан боглик; булган бошка расм-русумлардан Аллохга якинлашиш хосил булмас- лигини тушунтириш Нак;шбанд таълимотида узил-кесил хукм тусини олади. Бу таълимот тафаккур ривожида олга караб бо- силган катта ижобий кадам булди.
Накшбанд Риждувоний ортидан бориб, хилват ва самоъни анжуманда сухбат билан алмаштирди. Бу янгиликни уз та- рикатининг пойдевори деб хисоблади. У хилватдан кечишни — ^аётга, жамият манфаатларига фаол муносабатда булиш хи- соблади.
Одамларнинг жамъ булиши ва бир-бирлари билан фикр ал- машиб, маърифат орттиришнинг фойдаси каттадир. Накшбанднинг уктиришича, Хайрият жамиятда, жамият сухбатдадир. Агар бу йул соликлари (яъни тарикат ахди) бир-бирлари билан сухбат тутсалар, янада куп «хайру-баракат» булади.
Накшбанд «нафсларингизга ту\мат килинг», шахеий тилак- лар ва манфаатлардан кечиб яшанг ва ишланг деб таълим беради.
Накшбанд уз таълимотининг исломга муносабатини шундай тайинлайди: «Бизнинг тарикатимиз урваи вуск;одур» (исломга нисбатан маркам таянчдир), хар бир мусулмонни ис- ломнинг хамма талабларини бажаришга даъват этади.
Накшбандия тарикатининг мохияти «Дил ба ёру, даст ба кор» («Дилингни Аллохга-ю, кулингни ишга багишла») деган калимада уз ифодасини топган.
Накшбандия тарикати узок, фикрий ривожнинг натижаси уларок, майдонга келади, урта асрда ижтимоий ва рухий тарак- киётнинг чуккиси сифатида шаклланади.
Накшбандия тарик,атининг мафкура сифатида узил-кесил шаклланишида уч буюк шахе — Яссавий, Абдухолик Риждувоний ва Бахоуддин Накшбанд алохида хизмат курсатдилар. Агар Яссавий жамиятни Аллохни танишга ургатган ва бу йулда тар- кидунёчиликни одат этишга даъват килган булса, Абдухолик Риждувоний худди Яссавийдек Аллохни даъват этиш билан бирга, бунинг учун таркидунёчилик шарт эмаслигини тушун- тирган. Аллохга якдн булишнинг бошка йули, «бу дунё»га фаол муносабат ва инсоннинг ахлокий мукаммаллиги тозалиги йули мавжудлигини кашф этган булса, Бахоуддин Накшбандий худди Яссавийдек Аллохни таниш инсон учун зарурлигини тас- дик этишда давом этган таркидунёчиликни рад этади.
Умуман, Накшбандия таълимотида (тарикатида) уз ифодасини топган фалсафий, диний ва ахлокий нукгаи назарлар куп жихатдан умумий инсоний мазмунга ва 'кимматга эга булди, бунинг натижасида накшбандия тарикати кейинги асрларда хам бизнинг юртимизда ва жахоннинг куп мамлакатларида халк- ларнинг назарида мукаддас таълимот булиб колади.
Буюк мутафаккир Бахоуддин Накшбанднинг инсон ахло- кини поклашга, юксалтиришга хизмат килган гоялари, таъли- мотлари хозирги даврда миллий педагогика тарихи тараккиё- тида хам мухим кадрият сифатида Узига хос уринни эгаллайди, албатта.
У Ч И Н Ч И Б О БМАРКАЗИЙ ОСИЁДА XIV-XV АСРЛАРДА ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ИЖТИМОИЙ ХДЁТ,
МАДАНИЯТ, МАКТАБ ВА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ
XIII аср бошларида Чингизхон истилоси ва килган ёвузлик- лари натижасида Марказий Осиёнинг икгисодий ва ижтимоий хаётида талофот юз берди: шахарлар, сугориш иншоотлари вай- рон булди, олимлар k y b f h h килинди. Халк Чингизхон зулмига Карши кузгалди, унга булган нафрати ифодаланган «Гулдур-
сун» каби афсоналарни яратди. Бадиий адабиётда Рабгузий «К,иссаи Рабгузий» сингари асарлар ёзилди.
XIV асрнинг урталарида Марказий Осиёда майда феодал Хокимликлар уртасида низо кучайди, иктисод мушкуллашди, сиёсатда бек,арорлик авж олди. Ана шундай пайтда Амир Темур сиёсат майдонига чикди. У 1370—1405 йиллар давомида мамлакатни мугуллар зулмидан озод кдпди, хонлар уртасидаги низоларга чек куйди. Хуросонда марказлашган мустакил, куд- ратли давлат барпо этди. У уз фаолиятида давлатни мустахкамлаш, уни бошкаришни мукаммаллаштириш, курилиш, обо- дончилик, сугориш, шахарлар уртасидаги савдо йулларни кен- гайтириш ишларига катта эътибор берди. Унинг даврида Самарканд янгича усулда кайта курилди: шахарда Куксарой, Бибихоним масжиди, Шохизинда мавзолейи, шахар атрофида B o f h Чинор, B o f h Шамол, B o f h Дилкушо, B o f h Бехишт, B o f h Нав каби бог ва саройлар барпо этилди.
Кухак — Зарафшон дарёлари оркали хамда Амударё ва Сир- дарёга куприклар курилди, Тошкент атрофида каналлар, жумладан, Сирдарёдан Охангаронга канал утказилди.
Марказий Осиёда рассомчилик, наккошлик, безакли, бадиий буюмлар ишлаш юкори даражага кутарилди.
Самарканд, Хирот, Балхда яшаб ижод этган Атоий, Сакко- кий, Лутфий, Алишер Навоий каби шоирлар турк-узбек ва форс-тожик тилида шеърий асарлар ёзиб, узбек адабиётининг буюк намояндалари булиб танилдилар.
Атоий уз шеърларида инсоний фазилатларни, самимий сев- ги ва вафодорликни, инсоний гузалликни тасвирлаш оркали инсонларни шу фазилатларни эгаллашга даъват этди, табиат гузаллигини, инсон эркини ул утл ад и.
Саккокий уз газалларида инсон — ёр факат ташки эмас, балки маънавий чиройга эга булиши кераклиги хакида фикр баён этади. У инсоннинг рахм-шафкатли, лутф-карамли, ва- фодор ва садокатли булмогини истайди. Кибр-хаво, мутакаб- бирлик инсон учун ва хакикий ёр учун ёмон хислатлигини айтади. Саккокий Улугбекка атаб ёзган касидасида уни маъри- фатпарвар шох ва буюк олим сифатида ул утл ад и.
Лутфий уз асарларида инсонларни хаёт ва севги, бахор ва шодлик лаззатидан бахраманд булишга чорлади, вафодорлик ва садокатлиликни, мардлик ва баходирликни улурлади, маъ-
рифат ва осойишталикни таргиб килди. Хайдар Хоразмий «Гул ва Навруз» асарида соф севги, самимият, вафо ва садокат, мардлик ва жасорат, эзгулик ва адолат хар кандай ёвузлик, \атто Улимдан кучли эканини ифодалади, инсонларда бу фазилат- ларнинг булишини истади...
Амир Темур замонида тарих илми, тарихшунослик сохасида му\им ишлар килинди. Масалан, Абдураззок Самаркандий- нинг (1413—1482) «Матлаъ ас-саъдайн ва мажмаъ ал-бахрайн», («Икки саодатли юлдузнинг чикиши ва икки денгизнинг куши- лиши»), Хофизи Абрунинг (1361—1430) «Зубдат ат-таворих» («Тарихлар сараси»), Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарно- ма» асарлари юзага келди. Бу асарларда Амир Темур ва тему- рийлар фаолияти, мамлакатда содир булган маданий ва ижти- моий-сиёсий узгаришлар баён этилди.
Журжоний, Тафтазоний, Улугбек, Давоний, Кошифий каби файласуф олимлар мантик, ахлок, математика, астрономия, на- фосат, тилшунослик, мусикашуносликка дойр асарлар ёзиб, бу фанларни ривожлантирдилар.
Мир Шариф Журжоний (1319—1413) уз даврининг таникли шоири, файласуфи, астрономи булиб, Самаркандца мантик, лугатшунослик, шеър назарияси буйича «Ал-Усул ул-манти- Кий», «Таржимон ул Куръон фанин ул-муаммо ва усули ва та- сорифи бафорсий» каби асарлар ёзди.
Эрондан Темур саройига келган комусий олим Садридцин ат-Тафтазоний (1322—1390) мантик, ХУКУК, математика, аст- рономияга дойр асарлар ёзди.
Риёсиддин Жамшид Коший Мирзо Улугбекнинг илмий ишларини амалга оширишда фаол хизмат килади, йирик математик ва астроном дифатида «Сулам яс-само» («Осмон нарво- ни»), «Нусхат ул-хадоик» («Боглар сайри»), «Рисола ал-мухи- тийя» («Айлана хакида рисола») каби асарларини ёзиб, Урта Шарк математика илмини юкори боскичга кутарди.
Амир Темур саройида олимлардан Абдужаббор Хоразмий, Шамсидцин Мунши, Абдулла Лисон, Бадриддин Ахмад, Нуьмо- нидцин Хоразмий, Жалол Хокий ва бошкалар хам хизмат кдлиб, турли илм-фанга дойр асарлар яратиб, уларнинг ривожига катта хисса кушдилар.
Амир Темур уз шохлик фаолиятида, ижтимоий-сиёсий масалалар билан бирга, маданият ва илм-фаннинг ривожига алохи-
да эътибор беради, мамлакатни бошкаришида, олимлар, дин уламолари билан мулокотида куриш мумкин. Алишер Навоий билан Абдурахмон Жомий уртасидаги дустлик ва ижодий хамкорлик хам бунга ёркин далилдир.
Амир Темур давлат ишларида исломга таяниб, мусулмон ди- нининг нуфуз-эътиборидан фойдаланади, ислом динининг улуг намояндаларини эъзозлаб, хурмат килади.
Умуман, Амир Темурнинг тарих олдидаги хизмати бенихо- ят каттадир.
Биринчидан, у мамлакатда кучайиб кетган феодал тарк;ок,- ликка бархам бериб, эл-юртни уз туги остига бирлаштирди, марказлашган йирик феодал давлатига асос солди. Бу билан зироатчилик, хунармандчилик, савдо-сотик, ва маданият ривожига мустахкам замин яратди.
Иккинчидан, Амир Темур бир к;атор халкдар ва юртларга мустамлакачилар зулмидан озод булишда ёрдам берди. Масалан, уша даврнинг энг кудратли подшохларидан хисобланган Боязид Илдиримни (1389—1402 йил) тор-мор килиб (1402 й.), Усмонли туркларнинг истибдодига тушиб кдлган Болкон ярим оролидаги халклар ва мамлакатларга озодлик багишлади; Олтин Урда хони Тухтамишни (1376—1395 йил) икки марта (1391 ва 1395 й.) тор-мор этиб, Россиянинг мугуллар хукмронлиги- дан кутилишини тезлаштирди.
Учинчидан, Туркистон заминини зироатчилик, хунармандчилик, илм-фан ва маданияти ривожланган илгор мамлакатга айлантирди.
XIV-XV асарларда ёзилган асарларда, масалан, «Темур ту- зуклари», Низомиддин Шомий ва Шарофидцин Али Яздий- нинг «Зафарнома», Ибн Арабшохнинг «Ажойиб ул макдур фи ахбори Темур» («Амир Темур хакидаги хабарларда тавдир ажойиботлари») ва бошка асарларда сохибкироннинг тугри- лик, мурувватлилик, эл-юртга мехр-мухаббатлилик, адолатли- лик, мардлик ва кахрамонлик каби инсоний фазилатлари ифо- даланди.
Шунингдек, бу асарларда Амир Темурнинг давлат обруси, шарафи, манфаати сохасида гоят каттиккул булганлиги: у бундай пайтларда Узини хам, угил ва набираларини хам, карин- дош-уругларини хам, харбий бошликларини хам аямаганлиги
баён этилган. Темур шахсиятидаги бу хусусиятлар хакида «Темур тузуклари»да батафсил маълумот берилган.
Амир Темур хукмронлиги даврида урнатилган тинчлик мам- лакатда маданият, илм-фан, халк; огзаки ижоди, адабиёт ва санъатнинг ривожида, мадрасаларда таълим-тарбиянинг юк;ори савияда булишида мухим омил булди.
Мовароуннахр ва Хуросон тарихининг кейинги даврларида Шохрух, Улугбек, Мирза Абу Саид, Султон Ахмад, Хусайн Бой- Каро, айникса, Хиндистонда Бобур ва Акбаршох Урта Осиёда Темур даврида карор топган иктисод ва маданиятни ривожлантириш билан боглик энг яхши анъаналарни давом эттир- дилар.
Йирик шахарларда масжид ва мадрасаларда, масалан, Бухорода Хужа Зайнидцин, Болоховуз, Жума, Намозгох, Катга масжид и ва Абдулл ахон Кукалдош, Мухаммад Хужа Порсо, Но- дир Девонбеги, Абдулазизхон, Хиёбон, Жуйбори Калон, Рах- монкулихон, Эрназар элчи, Турсунжон, Ниёзкул, Бохарзий, Маъсудия, Мир Араб; Самаркандда Бибихоним, Жоми, Кукгош, Кучкинхон масжиди ва Шайбонихон, Улугбек, Шердор, Тил- лакори; Хивада Матпанабой, Кутлумурод, Оллокулихон мадрасаларда, шунингдек кейинги йилларда (XVII—XIX асрларда) Куконда Жоми масжиди ва Мадрасаи Мир (Норбутабий), Тошкентда Хужа Ахрор, Номозгох масжиди ва Баракхон, Кукалдош мадрасаларда диний таълимот асосида ислом, аруз, илми баён, мантик, тарих, география каби гуманитар фанлардан таш- Кари риёзиёт, фалакиёт, хандаса, табииёт каби аник фанлар хам укитилди. Таълимда шархлаб укиш* мустакил мутолаа, му- нозара, сухбат усуллари кулланди.
Талабалар араб, форс, туркий тилларда ёзилган асарларни ана шу усулларда укиб, ургандилар. Гуманитар ва аник фанлар сохасида Имом Бухорий, Абу Исо ат-Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Юсуф Хос Хожиб, Умар Замахшарий анъаналарини давом эттирувчи Мирзо Улугбек, Крзизода Румий, Риёсиддин Жамшид, Али Кушчи, Султонали Хужандий, Юсуф Табибий, Али Яздий, Абдураззок Самаркандий, Фазлуллох Абдуллайс каби олим ва шоирлар, Абдурахмон Хоразмий, Султон Али Машхадий, Султон Али Ханжой, Мир Али К,илкалам, Халвоий, Рафикий каби
хаттотлар, Мирак Наккош, Бехзод, Шох Музаффар каби му- саввирлар етишди.
Улар мадрасаларда укиш, мустакил мутолаа, мунозаралар орк;али улуг мутаффакир сифатида жахон га танилдилар^экахон маданияти, илм-фани ривожига салмокди хиссаларини кушди- лар. Бу улуг мутафаккирлар уз асарларида ёш авлод таълими ва тарбияси, таълим усуллари хакида фикр, гоялар баён этиб, педагогик фикр тараккиётида хам салмокли уринни эгалладилар, улар колдирган маданий, адабий ёдгорликлар келгуси авлод тарбиясида мухим омил булди.
/Умуман, XIV-XVI асарларда Марказий Осиёнинг ижтимо- ий-сиёсий ва маданий хаёти билан танишишда шу нарса маълум буладики, Амир Темур барпо этган мустакил марказлаш- ган давлатда Амир Темур куллаган сиёсат улкада илм-фан, санъат, адабиёт, хунармандчилик ва ёшлар тарбиясида мухим ахамият касб этди. Шоирлар, илм ахллари, давлат арбоблари- нинг уз асарларида, инсоний фазилатлар хакида билдирган фикрлари, мактаб ва мадрасаларда ислом таълимотини урганиш, ахлок, мантик илмини укитиш — буларнинг хаммаси XIV-XVI асрларда келгуси авлод тарбиясида мухим омил булди. Улуг Алишер Навоий, Мирзо Улугбек, Кошифий, Давоний каби шоир ва олимлар асарларида айтилган, олга сурилган гоялар, карашлар педагогик фикр ривожига кушилган мухим хисса булди. |
МУХАММАД МИРЗО УЛУРБЕК
Хаёти ва илмий-маърифай фаолияти
Мирзо Улугбек Марказий Осиё халклари илм-фани ва маданиятини жахон микёсига олиб чиккан, Марказий Осиёда педагогик фикр тараккиётига муносиб хисса кушган улуг сиймо- лардан биридир.
Улугбек 1394 йил 22 мартда тугилади. Отаси Ш о х р у х Амир Темурнинг учинчи угли булиб, Хуросон хукмдори, маърифат- ли, илм-фанга кизиккан шох эди, шу туфайли у дунёнинг турли бурчакларидан купдан-куп фанларга дойр китоб ва кулёз-
маларни олдириб келиб, Самаркандда катта кутубхона ташкил этади, ёшларнинг илмларни эгаллашлари учун имконият яратади. Улугбекнинг онаси Гавхаршодбегим хам уз даврининг ок,ила, билимдон, тадбиркор аёлларидан \исобланарди.
Маърифатпарвар ота-она уз фарзандлари Улугбекнинг тарбиясига алодида эътибор бериб, жисмонан соглом, акл-зако- ват, ахлок-одоб ва илмда баркамол булиб етишувига харакат Киладилар. Улугбекни уз даврининг билимдон ва тажрибали мураббийлари тарбиялаб, саводини чикарадилар, уни диний ва дунёвий илмларнинг асослари билан таништирадилар. Улугбек араб ва форс тилларини мукаммал урганади, уз даврининг таникли олими ва санъат хомийси сифатида шухрат козонади, 17 ёшида Мовароуннахр хукмронлигини эгаллайди. Унинг та- шаббуси билан улкада илм, адабиёт, санъат ахллари фанлар- нинг янги-янги кирраларини оча бошладилар. Улугбек уз фаолиятида асосан фалакиёт фанини ривожлантиришга катта ахамият беради, 1424 йилда Самаркандца курган расадхонаси- да сайёралар сирини урганади. Унинг бошчилигида юздан ор- тик олимлар илмий-тадкикотлар олиб бориб, астрономия ва математика сохасида кашфиётлар яратиб, 1018 юлдузнинг холати ва харакатига дойр асарлар ёзадилар. Бу асарларнинг асосий мазмунини «Зижи Курагоний» деб аталувчи астрономия жадвали ташкил этади. Жадвал жахон астрономия фани ривожига мухим хисса булиб ку шил ад и. Расадхона негизида Самар- Кандда астрономия мактаби вужудга келади. Мактаб уз даврининг академияси («Дорул-илм») булган ва Урта асрлар мусулмон Шарки астрономиясининг ривожига катта таъсир килган.
Улугбек 1449 йил 27 октябрда 56 ёшида ёвузларча улдирилди.
Улугбекнинг таълим-тарбия, илм-фан равняли хакддаги гоялари
Мирзо Улугбек, аввало, ёш авлоднинг аклий ва маърифий тарбиясига катта ахамият бериб, уларни дунёвий билимларни эгаллашга даъват этди, факат ривожланган фан ва маданият- гина инсон тафаккурининг камол топишини таъминлашига ишонди. Олимнинг фикрича, ёшлар олган билимларнинг
а^амиятини, бу билимлардан макрад нима эканини аник; анг- лаб, билимларини такомиллаштириб боришлари, уларни х;аёт- га татбик, этиш йулларини билишлари, жамият ва халк; фаро- вонлиги йулида зарур хунарларни эгаллаб олишлари лозим. Шу боис Улугбек билимларни нафакдт китоблардан, балки бевосита ^аётнинг узидан х;ам олишни тавсия этади.
Янги-янги илмий кашфиётлар кдлишни инсон учун олий фазилат деб билган олим уз гояларини амалга ошириш мак;са- дида Мовароуннаэф шах;арларини, хусусан Самарканд ва Бу- хорони илму маърифат марказига айлантирди. «Билимга интилиш х;ар бир муслим ва муслима учун фарздир» — деган ши- орни олга сурди ва мадрасасининг дарвозасига ёзиб куйди. Улугбек узидаги шу инсоний фазилатларни илм-фаннинг рав- нак, топишига, ёшларни тарбиялашга багишланган, ёшлар так;- дири \ак;ида к;айгурган, мактаблар очиб, болаларни укдтган, уларга билим берган, таълим-тарбияни ривожлантиришга ин- тилган, домлаларга нисбатан хурмат ва э^тиромда булган, уларни моддий, маънавий томондан куллаб турган. Шу саъй-^ара- катлари билан таълим сифатини кутаришга, мадрасаларда ук^ш- укитиш тизимини жонлантириш га катта х;исса кушган. Чунончи, мадрасалардаги укув тизимини ислох; кдпиб, унда астрономия, география каби аник; фанларни укдгишни жорий этди, таълим мазмунининг сифатини оширди, мадрасаларда укдш муддатини 15-20 йилдан 8 йилга к,иск;артирди.
Улугбек муаллим ва унинг укувчи билан мулоцоти х,акдда
Улугбек мактаб ва мадрасаларда берилган назарий билимларни амалиётга татбик; этиш мацеадида мударрислардан укувчилар билан расадхонада амалий машгулотлар утказишни талаб этди, бунга Узи рахбарлик к;илди, унинг фикрича, болаларнинг билим олишни истамаслиги мударриснинг нодонли- гидандир, чунки бундай тарбиячилар таълим усулларини но- тугри к^ллаш билан болаларнинг билимга к^зикдшини сунди- ради. Мударрис, авваламбор, узини тарбиялаши, билим ва малакаларни эгаллаши лозим. Улугбек мударрисни уз устида тинмай ишлашга, билимларни такомиллаштириб боришга, х,ар
бир дарсда бериладиган билимнинг юкори савияда булишига эътибор беришга даъват этган.
Улугбек ёш авлоднинг эркин ва *ар томонлама ривожланишига булган хукУКини хдмоя килиб, мударрисларни етуклик- ка, фаол, билимдон ва савияли инсонларни тарбиялашга ундади.
Улугбек ёшларни дунё билимларидан баздаманд кдлиш, дарслик хацида
Улугбек халк;нинг билимли булишини орзу килади, уни дунё сирларидан, бойликларидан ба^раманд килишни истайди. У дунёни билиш, англаш учун унинг сиру асрорини топиш, шунинг натижасида топган бойликларини халкка хизмат килди- риш зарурлигини айтади. Улугбек инсон кобилияти ва закова- тига ишонади.
Улугбек ёш авлоднинг табиат хакидаги билимларни эгаллаши зарурлигини алодида таъкидлайди. Унинг укгиришича, фан ва маданиятнинг ривожланиши билан юртда х;акикат барка- рорлашади. Улугбек эл-юртнинг тинч-осойишта булиши учун одамлар уртасида дустлик ва биродарлик, самимият ва адолат баркарор булиши зарурлигини айтади.
Улугбекнинг фикрича, укувчи х;аётида дарсликлар мухдм ах;амиятга эга. Шунинг учун у дарсликларнинг мазмунига ало- хдда эътибор беради ва муаллифлар олдига жиддий талаблар К^яди. Унинг фикрича, Мадраса учун ёзилган дарсликлар янги мазмун билан бойитилиши керак. Уларда кайси фан, вокеа ва хдциса акс эттирилишидан катъий назар, х;аёт \акикатидан бир Кадам чекинишга йул куймаслик лозим. Дарсликлар содда ва тушунарли, араб тилининг мураккабликларидан х,оли тарзда ёзилиши керак, бирок Улугбек дарсликлар канчалик мазмунли булмасин, таълимда укитувчи асосий уринда туриши кераклигини, уз педагогик мах,орати ва яхши фазилатлари билан укув- чиларга намуна булиши, яхши тарбия курган, чукур билимли, айни чогда, маърифатпарвар инсон х;ам булиши кераклигини таъкидлайди. Улугбекнинг узи Самарканд мадрасасида талаба- лари куз унгида ана шундай фазилатли устоз тимсоли сифатида фаолият курсатади.
Улугбекнинг оила му^ити, соглом авлодни етиштириш доцидаги фикрлари
Алломанинг уктиришича, боланинг билим олишга булган кизикиши, \авасини оширишда у тарбияланаётган мухит му- хим уринни эгаллайди. Оилада ота-оналар, айникса, укимиш- ли ота-оналар уз фарзандларининг хакикий инсон булиб ка- мол топишига алохида эътибор беришлари лозим.
Улугбек уз педагогик карашларида болаларнинг жисмонан соглом, харбий хунарни пухта эгаллаган, жасур, мард булиб етишувига алохида ахамият беради. Улугбекнинг фикрича, одам соглом ва бакувват булиши учун ёшлик чогиданок жисмоний машклар билан шугулланиши, таълим-тарбияда порахурлик, Каллоблик булмаслиги учун мударрислар одил ва халол булиши керак.
Улугбек инсонлар уртасидаги муносабатнинг тарбияга таъсири довдда
Улугбек ахлокий тарбия хусусида гапирар экан, бу масалада инсонлар орасидаги узаро муносабат, дустлик ва биродарлик алохида ахамият касб этиши кераклигини таъкидлайди. Унинг фикрича, хакикий ва сохта дустларни ажрата билиш лозим, гаразли киши хеч вакг дуст булмайди, кишиларни у тугри йулдан оздиради. Х,ар бир киши дустона хамкорлик билан хаётий муаммоларни хал этиши мумкин, киши ёлгиз узи, дустларсиз хеч нарса кила олмайди. Унинг таъкидлашича, хар бир инсоннинг ахлокий шаклланиши олимлар Уртасидаги муносабатларга хам бопшкцир, улар уртасидаги яхши хамкорлик талабаларнинг ахлокий тарбиясида мухимдир.
Улугбек педагогик карашларининг ахамиятиI/
Мирзо Улугбек Марказий Осиёда педагогик фикр ва маъ- рифат тараккиётида узига хос салмокли уринни эгаллади, уму- минсоният томонидан кашф этилган илмлардан бахраманд булиб, жахон фанига мислсиз хисса кушди. Унинг илмларни Урганиш йуллари хакидаги таълимоти, шахеий намуна булиш
усуллари педагогик таълимда гоятда мухимдир. Улугбек олга сурган таълим-тарбиявий фикр-гоялар уз мохияти билан хозир- ги давр педагогика тарихи тараккиётига хам хизмат к;илади.
Мирзо Улугбекнинг катта хизмати яна шундаки, у бевосита илмий-педагогик к,арашлари билан хам одамларни илмли ва маърифатли булишга даъват этди. Узининг фалсафа тарихи, астрономия, математика, география, адабиёт фанларига оид куп жилдлик асарларида уз даври учун мухим булган илгор педагогик фикрларни илгари сурди, одамларни узаро дуст ва биро- дар, мехнатсевар ва инсонпарвар, тинчликсевар ва адолатпар- вар булишга таргиб этди.
АБДУРАХМОН ЖОМИЙ
Хаёти, маърифатпарварлик фаолияти
Нуриддин Абдурахмон Жомий — мусулмон Шаркдда катта шухрат крзонган буюк шоир ва олим, форс-тожик мумтоз ада- биётининг улуг намояндаси.
Абдурахмон Жомий 1414 йилда Жом шахрида тугилди. Ота- си Низомиддин Ахмад уз даврининг илмли кишиларидан эди. У углининг ^ам илмли булишига алохида ахамият беради.
Абдурахмон бошлангич .билимни Жом шахрида, кейин Хиротдаги мадрасада олади. Билимларни чукур эгаллаш ниятида Мовароуннахрнинг илмий-маданий маркази — Самарк;андга келиб, бу ерда Укртшни муваффак;иятли тугаллайди. Хиротга к;айтгач, илмий-адабий ишни давом эттиради, тез фурсатда йирик мутафаккир, шоир ва олим сифатида шухрат к;озонади.
Жомий Хиротда, 1469 йилда Алишер Навоий билан тани- шади, шу даврдан бошлаб бу икки аллома Уртасида юзага келган самимий дустлик, ижодца хамкорлик умрларининг охири- гача абадий сакданади.
Жомий 1492 йилда 78 ёшида вафот этади.
Жомийнинг маърифатпарварлик роялари
Жомий узидан олдин утган мутафаккирнинг инсонпарварлик анъаналарини давом эттириб, яхшиликни, шафкатлилик-
ни, олижаноблиликни, ижод этишни инсон даётининг мак,са- ди к;илиб куйишни талаб этади, \ар бир инсон хаётда шодлик ва бахтли булишни истаса, у узидан кейинги авлодларга яхшилик хотираси крлдириши керак. Инсон узининг \имматлили- ги билан барх,аётдир. Инсон вафот этса, унинг яхши номи аср- лар давомида яшайди. Шунга кура, у жамиятда тутган мавкеи- дан катьий назар, ёшлигидан бошлаб ёшларда саховатлилик фазилатини тарбияламоги лозим, чунки саховатлилик курук; ^амдардликдан иборат булмай, таъсир этувчи кучдир. Х,акикий саховатлилик фойдали харакат, иш билан тасдикданиши зарур.
Жомий ацлий, ахлокий тарбия ^авдца
Жомий узидан кейин турли фан, адабиёт, жумладан педагогикага дойр улмас мерос колдиради. У уз асарларида, айникса, насрий йулда ёзилган «Ба^ористон» асарида таълим-тарбия масалалари хусусида фикр билдирди.
Жомийнинг фикрича, илм инсон учун х;аётга йул очувчи ва уни уз максадига эриштирувчи омилдир. Илм ва хунарни ёшликдан эгаллаш керак. Илм инсонга х;амма нарсани осон ва пухта англаб олишга ёрдам беради, мех,натни енгиллаштиради. Жомий ёшларни илмларни эгаллашга даъват этди:
Энг зарур билимни цунт билан урган,Зарур булмаганин ахтариб юрма.Зарурини %осил цилгандан кейин,Унга амал цилмай умр уткурма.1
'^Комий уз педагогик карашларида кишиларни адолат, хуш- муомалалик ва доно суз билан золимларга таъсир этишга даъват этади. У ёзади:
Агар чщса адолатнинг цуёши,Таралгай у;ар томон нури зиёси,Агар зулм этса золим, бу ситамдан Жа%он булгай царо, йуц интщоси} >
1 Абдурахмон Жомий. Бахрристон. Т., «Ёш гвардия» нашриёти, 1979. 15-бет.
2 Уша китоб, 22-бет.
Юкрридаги мисраларда кдлинган насихат, даъват гарчи шох- ларга царатилган булса хам, хар бир иш ва холатда тадбир ва акл билан иш тутиш, дустларга як;инрок; булиш, ёмонлик к;илишдан сакданиш, адолатли булиш хар бир инсонга царата цилинган хитобдир.
Жомий манманлик, кеккайишларни к;оралайди, такаббур- ликни нодонликнинг белгиси деб билади, инсон, хатто, бошк,а- лардан бирор сифати билан юк;ори даражали булса хам, камтар булиши керак.
Кунларинг утаркан териб дур-^икмат,Кунларинг тулщдир булса %yp мехнат 1 —
дейди шоир.
Яхшиликлар бир хонада жам,Камтарликлар унинг калити.Ёмонликлар бошца хонада,Уни очар манманлик ити.Эх,тиёт бул тойиб кетмагил.Шундан келар юзинг шувити,2 —
дейди Жомий.'^Жомий манманлик нодонлик белгиси эканлигини укгириб,
ёшларни бу иллатлардан холи, пок булишга ундайди. Жомий т$трисузликни инсон учун зарурий энг яхши хусусият хисоб- лайди, изхор этиладиган фикр суз ва харакат билан узвий бир- ликда булмоги керак. Шоирнинг таъкидлашича, дилкашлик, ширинсузлик, очик; чехралик ва кувнок^ик кишиларга яхши, ёкимли кайфият бахш этади:
Суз айтсанг ростликни айлагин одат,К,идирма ростликдан яхшироц зийнат.Ростликдан яхшироц зийнатни цачон,%айда курди экан бирор билимдон ?3 "?
1 Хикматлар гулдастаси. Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат на- шриёти, 1982. 25-бет.
2 А. Жомий. Бахористон. Т., «Ёш гвардия» нашриёти. 1979. 11-бет.3 Х,икматлар гулдастаси. Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат на
шриёти, 1982. 25-бет.
Улуг адиб Уз асарларида хасисликни, угриликни кескин кора- лайди, окилона яшаш, ортикча бойликни мухтожларга бериш, каноатли булиш гояларини олга суради. Жомий дейди:
Харна кирса цимматли мард кулига,Сочар дустлар оётга барчасин,Узи улгач, душманлари булишар,Хасис киши териб йищан нарсасин.1
Дуст танлаш, дустликнинг самимийлиги хакддаги фикрла- рида Жомий одамларнинг узаро муносабатларига эътибор бер- ганини курамиз. Улуг мутафаккир дустлик х;акдца:
Дил, агар ногацон гамга учрасанг,Рамхур дустинг булса, у гам эмасдир.Кулфат куни содщ дустларинг керак,Бахтли кунда дустлар %еч кам эмасдир, — дейди.
Жомий илмларни эгаллашда тажрибага алохдца эътибор беради, \аётда фойдаланилмаган илмни жонсиз, кераксиз илм ^исоблайди. У таълим олдига ёш авлодни жамиятга, одамларга фойдали хизмат киладиган килиб етиштиришни асосий вази- фа килиб куяди.
Жомийча, китоб утмиш донишманд авлодлар билан уз даври ёшлари уртасида восита, инсонга энг яцин дуст, эрта тонг- даги ёрцу, устоз ва мураббийдир. Жомийнинг бу фикри шу жщатдан мухимки, шоир китобни билимнинг манбаи, инсоният донишмандлиги хазинаси дейиш билан бирга, дониш мандлар уз асарларини х;аётий тажриба ва кишилар ижоди ме- васи сифатида келгуси авлодлар учун колдирганликларини айтади. Шу сабабли \ам ёшларда китобга мух;аббат, уни Укиш- га кизикиш тарбияланиши керак.
Жомий китобни билим манбаи дер экан, муаллимни келгуси ёш авлодда бу сифатларни х;осил килувчи устоз сифатида улуглайди, уларни х,аммадан кура ортик хурмат килишга даъват килади. Шу билан бирга, Жомий х;ар бир муаллим чукур билим, акл, энг яхши ахлокий фазилатлар со\иби булиши кераклигини х,ам айтади. Жомий бундай идеал укитувчига Александр Македонскийнинг тарбиячиси Арастуни (Аристотелни)
1 А. Жомий. Ба^ористон. Т., «Ёш гвардия» нашриёти. 1979. 13-бет.
мисол килиб курсатади. Демак, аклий ва ахлокий жихатдан комил укитувчи хар бир укувчида аклий кобилиятни ривож топтира олади.
Жомийнинг мехнат хусусидаги карашлари диккатга сазо- вордир. У мехнатни инсонга бахтли турмуш бахш этувчи восита хисоблайди, хар бир инсон уз халол мехнати билан яшамоги лозим, шундагина у бахтли турмушга эришади:
Уз ме̂ натинг булсин доим йулдошинг,Узга миннатидан огритма бошинг.Чин дуст ул — дустлиги ошаверса гар,Дустидан ёмонлик курганида хам,Бошига минг жафо тоши ётлса,Мехр уйи у тошдан булур мустахкам} —
деб дустлар вазифаси, садокатлиги нималарда намоён булишини курсатади.
Жомийнинг педагогик карашларида инсоний севги, мухаббат масаласи хам алохида у^ринни эгаллайди. Шоир севги-му- Хаббатсиз инсоният хаётини тасаввур эта олмайди. Унингча, севгисиз калб — юраксиз тана. Хаётнинг асоси ва абадийлиги севги туфайлидир. Жомийнинг бу фикрига «Лайли ва Маж- нун» достони ёркин мисолдир. Жомий ушбу достонда инсоний севгини юксак улуглайди. Достон кахрамонлари К,айс (Мажнун) ва Лайли соф ва самимий севги сохибларидир. Уларнинг мухаббати куп тусикдарга дуч келади. Аммо хеч кандай f o b бу севгининг йулини туса олмайди. Уларнинг уртасидаги соф, самимий севги асрлар оша бутун авлодларга мухаббат ва вафо намунаси булиб, уларни шу рухда тарбияламокда. Ж омий дейди:
Му%аббат энг гузал афсонадир,Мухаббат энг ёцимли таронадир.
Уз ижодий фаолиятида инсонни улуглаган, инсонийликни куйлаган Абдурахмон Жомийнинг инсон, ёш авлод тарбияси хакида баён этган фикр, гоялари педагогика тарихида мухим ахамиятга эга. Унинг инсонийлик, илмларни эгаллаш, илм
билан тажрибанинг бирлиги, китоб — билим манбаи, хунар ва касбнинг ахамияти, мехнат ва мехнатсеварлик, химматлилик, камтарлик, дустлик, тугрилик ва поклик, севги ва вафо, шаф- кат, химмат хакидаги фикрлари — бу илгор гоялар факат форс- тожик эмас, балки жахон педагогик фикр таракдиётига кушил- ган кимматли хиссадир.
АЛИШЕР НАВОИЙ
Алишер Навоийнинг маданий-маърифий фаолияти
Узбек халк^шинг улуг мутафаккири Алишер Навоий жахон адабиёти, маданиятига буюк хисса кушган, инсонлар бахт-сао- дати, халк, фаровонлиги, мамлакат ободонлиги учун курашган санъаткорл ард андир.
Алишер Навоий 1441 йил 9 февралда Хирот шахрида тугил- ди. Отаси Риёсиддин Кичкина темурийлар саройидаги амал- дорлардан, онаси шахзодаларнинг энагаларидан булиб, Али- шернинг Укиши, тарбиясига алохида эътибор берадилар. Алишер 4-5 ёшида мактабга укишга боради. Оила Ирокка кучиб, Тафт шахрида яшай бошлаган йилларида Алишер бу шахарда машхур тарихчи Шарофиддин Али Яздийнинг сухбатида булади. Хиротга кайтиб келишганда, Алишер Навоий Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бустон», Фаридиддин Атторнинг «Мантикут- тайр» («Куш тили») асарини укиб урганади, мусика, тарих фанлари билан жиддий шугулланади. Алишер Навоий 10-12 ёшла- ридан бошлаб шеърлар ёзади. Отасининг вафотидан кейин Абу- лкосим Бобур карамогида тарбияланади.
15 ёшида Хусайн Бойкаро билан бирга Абулкосим Бобур- нинг саройида хизмат килади. Абулкосим билан Машхадга бориб, бу шахарда укишни давом эттиради, Фирдавсий, Низо- мий, Дехлавий, Лутфий, Атоий ижодини чукур Урганади, 18- 19 ёшларида Абдурахмон Жомий билан танишади. Самарканд шахрида булган йилларида атокли олим ва санъаткорлар — Мирзо Хожи Сугдий, Сайид Кутб Самарканд ий ва боищалар асарларини Урганади. Хусайн Бойкаро Хирот тахтини эгалла- ганда, Хиротга кайтиб келади.
Алишер Навоий саройда дастлаб мухрдорлик, сунгра вазир- лик вазифаларини адо этади, ша\арнинг ободончилигига, фу- Каролар тинчлиги, фаровонлигига алодида эътибор беради, ижодий ишини давом эттиради: «Хамса», «Лисонут-тайр» («Куш тили»), « М ахбубул-кулуб» («Кунгилларнинг севгани»), «Мажо- лисун-нафоис» («Гузаллар мажлиси»), «Хазойинул-маоний» («Маънолар хазинаси») ва бопща асарларини ёзади. У уз асарларида тарихий-маърифий, ижтимоий-тарбиявий, инсонпарварлик, халклар дустлиги, тинчлик хакидаги гояларини ифо- далади. Алишер Навоий 1501 йил 3 январда Хирот шахрида вафот этди.
Алишер Навоийнинг халцпарварлик гоялари
Жамиятнинг аъзоси булган хар бир одам уз халкига хизмат к,илиши, ёрдам бериши, фойда келтириши, халк манфаатини уз манфаатидан юкори куймоги — халк учун, ватан учун фойда эканлигини унутмаслиги керак.
Нафъ етурмакка шиор айладинг,Узунгга ул нафъни ёр айладинг.Нафъинг агар халцца бешак дурур.Билки, бу нафъ узингга купрак дурур.1
Алишер Навоий халкка иш билан хам, суз билан хам, кунгил билан хам фойда келтириш кераклигини айтади, халк манфаатини уйлайдиган, халкнинг бахт-саодати учун курашадиган ки- шиларни хакикий одам деб билади:
Одамий эрсанг демагил одами,Оники йуц халц FOMudm f o m u.2
Алишер Навоийнинг инсонга мухаббати ватанга мухаббати билан богланган. Навоий эл-юртнинг обод, фаровон, мустакил булишини ва унда инсонларнинг дуст-ёр, ахил, ХУР яша- шини истайди. Навоий одамларни ватанни севишга даъват этади.
1 Алишер Навоий, Хамса, Т., 1960, 102-бет.2 Уша китоб, 104-бет.
Алишер Навоий мактабдор ёки мударрис булиб даре берган булмаса хам, таълим ва тарбия ишида жуда катта хизматлар цилди. Машхур тарихчи Хондамир Навоийнинг ёшларга билим бериш ва уларни тарбиялаш учун катта имкониятлар туг- дирганини бундай тасвирлайди: «...Атоцли олимлар ва хурмат- га лойиц булган санъат ахлларининг даражаларини кутаришда ва мартабаларини оширишда цулдан келган цадар харакат цилиб, бундай ишларга ахамият берди. Укувчилар фацат уциш билан машгул билишлари учун уларга нафаца тайин этиб, мад- расалар бино цилди».1 Алишер Навоий ёш авлодларининг илм- хунар эгаллашини ва энг яхши инсоний фазилатларга эга кишилар булишини орзу цилади.
Алишер Навоий илмий ва адабий фаолиятида хам, таълим- тарбия хацидаги фикрларида хам узидан олдин утган Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Мирзо Улугбек ва бошца мутафаккирлар анъанасини давом эттирди ва бойитди. Унинг илм-маърифат, таълим-тарбия масалалари- даги фикрларида инсонпарварлик гояси марказий уринда ту- ради. Навоийнинг фикрича, инсон дунёда хаммадан юксак, азиз ва цадрлидир.
• Алишер Навоий боланинг вояга етишида, камол топишида тарбиянинг кучи ва цудратига алохида эътибор беради. Тарбия натижасида боланинг фойдали ва етук киши булиб усишига ишонади.
Ёш бола яхши нима-ю, ёмон нималигининг фарцига бора олмайди, чунки унинг тушуниш, фикрлаш, мухокама цилиш цобилияти усмаган булади. Шу сабабли, у уз хусусиятига кура бирор салбий таъсир натижасида ярамас, нотугри йул га тушиб кетиши мумкин. .
Демак, болани жуда кичик ёшидан бошлаб тарбияламоц даркор. Тарбия инсонга узида яхши одат ва фазилатлар хосил цилишга ёрдам беради.
Алишер Навоий тарбиянинг кучига эътибор бериш билан бирга, кишининг цандай одам булиб вояга етишига таъсир курсатадиган бошца омилларни хам унутмади. Навоийнинг
1 Хондамир. Макоримул ахлок,- Тошкент., Уз. ФАН, 1941, 23-бет.84
фикрича, жамиятдан, одамлардан ажралиб, яккаланиб цолган ва уларнинг таъсиридан ташцарида булган киши инсон цато- рига кира олмайди, хунари хам йуц кабидир. Чунки, ёлгиз киши дунёдан бахра топа олмайди, хаёти емирилади.
Алишер Навоий, одам шахси кишилар билан муносабатда, айницса, кишиларнинг бир-бирларига булган рухий, маънавий таъсирлари натижасида таркиб топади, деб вояга етказиш- да асосий омиллардан бири тарбия эканлигини уцтиради. Навоийнинг фикрича, яхши таълим ва тарбия олган хар бир киши Искандар каби булмоги мумкин, бунинг учун аслзода ва шах- зода булиши шарт эмас:
Элга шараф булмади жо%у насаб,Лек шараф келди, %аёву адаб.1
Демак, кишининг чинакам инсонлиги, унинг насл-насаби- да, аслзода булишида эмас, балки тарбияли ва хаёли булишидадир, кишилар хациций инсонликка тарбия ва таълим йули билан эришадилар.
Алишер Навоийнинг фикрича, тарбиянинг мацсади — ёш авлодни халцпарвар, билимли, энг яхши фазилатларга эга киши цилиб етиштиришдир. Навоий инжиц, ялцов, ёмон хулцли болаларни хам тарбия ва уцитиш йули билан тузатиш мумкинлиги- га ишонч билдиради. Навоий жамиятдаги айрим ахлоций жихатдан нуцсонли кишиларни цайта тарбиялаш зарурлигини цайд этган булса хам, лекин ярамас, фосиц, халцца зарар келтирувчи одамларни тарбиялаш йули билан тузатиб булмаслигини айтади.
Адаб мухаббатга безак ва пардоз беради, адаб таркидан дустликнинг равнац ва бахоси кетади. Адаб ва тавозеъ дустлик кузгусини ярциратади, икки томондан ёруглик етказади.
Навоийнинг фикрича, одоб — одамнинг олийжаноб фази- латларидан биридир. Одобли киши очиц юзли, хушмуомала, ёцимли булади. Бундай кишилар учун икки юзламачилик, цуполлик ётдир. Одобли одам доимо хурмат ва иззатда билади. Ота-она, ака-ука, опа-сингилни, дустларни хурмат-иззат цил- моц — хар бир одобли кишининг бурчидир.Ч/Ялишер Навоий хар бир кишидан ёцимли, назокатли, очиц чехрали ва хушмуомала булишни талаб цилади:
1 А л и ш е р Н а в о и й . Х а м с а . Т . , « Ф А Н » н а ш р и ё т и , 1 9 6 0 , 7 1 - б е т .
8 5
Хар кимгаки, дахр ичида донолик эрур,Хилм ила анга мажлис оролщ эрур У
— дейди шоир, яъни ацлли, доно киши одобли, хаёли, камта- рин, ширин муомалали, хулци ёцимли булади. Ширин сузлик Хар бир киши учун энг яхши фазилатдир. Дагаллик, цуполлик билан муомала цилиш энг ёмон хислатдир.^
Ёмон хулцлилар ёлгиз узларигагина эмас, балки халцца хам зарар етказадилар.
Алишер Навоий лаганбардорликни, хушомадгуйликни энг ёмон хислат деб билади. Ота-оналарни уз болаларини, ёш авлодни чин инсонга хос булган энг яхши фазилатлар эгаси цилиб тарбиялашга даъват этади.
Алишер Навоий уз ижодида одамларни карамли, саховатли ва химматли булишга ундайди ва ёшларни хам шундай фази- латли цилиб тарбиялашга даъват этади. Навоий эл-юртга, халцца, мухтожларга ёрдам беришни энг юцори карам хисоблайди.
Алишер Навоий инсонпарварлик тарбияси хацида
«Карам, — дейди Навоий, — бир жабрланганнинг цаттиц- чилик юкини кутармоц ва уни уша цийинчиликлардан цутцар- моцдир. Карам — биров машаццат тиканининг огирлигини кутармоц ва у тикан учидан гулдек очилмоц ва уша цилган ишни цайтиб тилга келтирмаслик, огизга олмаслик, ишига миннат цилмаслик ва унинг юзига солмасликдир», — дейди. Химматли кишилар халц орасида обруга сазовордир, Навоий одамларни инсофга, саховатли ва адолатли булишга, бир-бирлари билан ахил булишга, бир-бирларига ёрдам беришга, карамли билишга даъват этар экан, эхсонли булишни алохида уцтиради. Улуг мутафаккир эхсонни улуиаб шундай дейди: «Эхсон деган сифатни абадий саодат бил... Кишилик богининг кунглига ёцар дарахти эхсондир. Барча мацбул сифатлар ва маъ- цул холатлар эхсонга царашлидир, бу сифат ва холатларни у уз ичига олган хамда шунинг узида воцедир. У барча яхшилик- ларни узида туплаган ва бари яхшиликлар хацицатан унга те- гишлидир».2
1 А л и ш е р Н а в о и й . М а \ б у б у л к у л у б . 1 9 3 9 . 4 3 - б е т .
2 У ш а а с а р . 5 2 - б е т .
Мутафаккирнинг фикрича, яхшиликни узига мацсад килиб олган одам бахтли булади. Бундай одамлар сахий ва х,имматли буладилар. «Сахийлик кишилар богининг хрсилдор дарахти- дир, балки у дарахтнинг ширин мевасидир, одамгарчилик улка- сининг тулкинли дарёси, балки у тулкинли дарёнинг асл гавх;а- ридир».1
Алишер Навоий сахийликни халкка, давлатга факат мол- мулк билан эмас, балки узида булган куч, билим билан маънавий ёрдам бериш кераклигини айтади. Шоир сахийлик \им- матли булиш билан богликлигини уктириб: «Сахийлик одамнинг баданидир, х;иммат унинг жони: ^имматлилардан дунёга юз минг кушойиш булар, х;имматсиз киши эр сонидан эмас, жонсиз баданни киши тирик демас».2
Алишер Навоий педагогик таълимотининг ахамияти
Алишер Навоий уз фаолияти давомида халк ва ватан осойиш- талиги, маданият ва маърифат ривожи учун курашди. Унинг ижодий мероси тарихий-маърифий жщатдангина эмас, балки ижтимоий-тарбиявий жихатдан х;ам катта адамиятга эга.
Ижод этган барча асарларида Навоий инсонпарварлик, эл- юрт фаровонлиги гояларини ифодалади, таълим-тарбияга оид фикрларини баён этди. Унинг бу гоялари баркамол авлодни етиштиришга хизмат килади, буюк аллома изхрр этган бена- зир гоялар миллий педагогика тарихида алодида уринда туради.
ХУСАЙН ВОИЗ КОШИФИЙ
Хаёти, илмий фаолияти
Камолиддин Хусайн ибн Али Воиз Кошифий XV аср мута- факкирларидан биридир. У тахминан 1440 йилларда Хуросон вилояти Сабзавор вилоятининг Байхдк туманида таваллуд топади. Хусайн бошлангич маълумотни Сабзаворда олади, 1470 йилларда Абдурахмон Жомийнинг тавсияси билан Хирот ша^-
1 У ш а а с а р . 5 4 - б е т .
2 У ш а а с а р . 5 7 - б е т .
рига келади, бу ерда Алишер Навоий билан дустона ижодий х;амкорликда булади. Кошифий фалсафа, тилшунослик, ада- биётшунослик, мусицашунослик, диншуносликка дойр асарлар яратади. У яратган «Лубби лубоби Маснавий», «Ма^буб ул-зухал», «Бадое ул-афкор фи саное-ул-ашъор», «Тафсири Хусайний», «Жавохирот тафсир» асарлари бунга ёрцин мисол- дир. Кошифий педагогикага оид фикрларини «Ахлоци Мухси- ний», «Анвои Сухайлий», «Рисолаи Хотамия» асарларида ифо- далади. Унинг араб, форс, урду тилларида ёзган бу беназир мероси Fap6 ва Шарц мамлакатларида хам севиб уцилади. Воиз Кошифий нотиц, олим, адиб, мударрис, мохир хаттот сифатида ^ам шухрат цозонди. У 1505 йилда Хирот шахрида вафот этди.
Кошифий ахлоций камолот х,акдца
Кошифий узининг таълим-тарбия хацидаги гояларини асосан «Ахлоци Мухсиний» китобида баён цилди.
Кошифий уз педагогик царашларида адолат, инсонпарварлик, ахлоций камолот, виждонийлик гояларини олга суради. Унинг фикрича, адолат инсонни бахт ва саодатга муяссар этади. Виждон инсонни назорат цилувчи туйгудир. Инсонпарварлик инсоннинг энг яхши фазилатидир.
Воиз Кошифийнинг фикрича, яхши хулц инсон умри мазмунини белгиловчи омилдир. Яхшилик жамият, халк, учун цилинган иш билан бахоланади. Инсон хаёти равон дарёдек утиб кетаверади. Гап уни фойдали, мазмунли, яхши ишларга сарф цилишдадир. Инсон дунёда учта яхшилик цилиши шарт. Биринчиси: одамлар учун уй, куприк, йул цуриши; иккинчиси: мевали дарахт утказиши; учинчиси: фарзанд цолдириши керак. Чунки бу яхшиликлар оламда собит цолади. Воиз Кошифий дейди:
Чунки цолмас бу жа%он барцарор,Яхши иш цилгилки, цолрай ёдгор.1
Демак, яхшилик инсондан цоладиган абадий ёдгорликдир.
Кошифий яхшилик инсонда фацат тарбия, билим ва турмуш тажрибалари орцали таркиб топишини айтади. Унинг таъкидлашича, яхшиликнинг барцарор булиши учун ёмонликни бартараф цилиш керак.
Кошифий уз педагогик царашларида адолатни улуглайди. Адолат барцарор булган давлатнинг фуцароси бахтиёрдир.
Адл нуридурки мулк андин мунаввар булгу си,Жумлаи олам насмидин муаттар булгуси.Адлинг беш айла, мискинларнинг %ожатин чицор,То санинг %ам жумла мацсудунг муяссар булгуси,1 —
дейди Кошифий.Демак, мамлакатда адолат боций булиши керак. Адолат ин
сон номини машхур цилади. Адолат — инсонни бахт ва сао- датга етказади.
«Адолатнинг маъноси раият хацида баробарлик булурким, то раоё тобмагай, адал айбидурким, мулкга оройиш берур ва шу ойидурким, анинг нури бирла царонгулик ёрур ва хац суб- хонаху таоло бандаларини адл сифатига буюрур».2
Хусайн Воиз ал-Кошифий виждонлиликни инсонни назорат цилувчи туйгу хисоблайди. Унинг таъкидлашича, виждон- лилик таълим-тарбия воситасида хосил цилинади. Виждонсиз- лик туфайли цабихликлар юзага келади. Виждони, номус, ди- ёнати булмаган киши дунёда булган хамма ёмонликни цилишга тайёрдир.
Хусайн Воиз ал-Кошифий кишиларни одил, халол булишга, хар бир ишни виждонан амалга оширишга, диёнатли булишга даъват цилади.
Кошифий таълим-тарбия хацида
Воиз Кошифийнинг уцгиришича, инсонни таълим-тарбия орцали цайта тарбиялаш, ацлий цобилиятини устириш мумкин. Бунинг учун болага яхши таълим-тарбия бериш, унда яхши
1 К о ш и ф и й . А х л о к , и М у х с и н и й . 6 0 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 6 0 - б е т .
сифатларни устириш, уни ножуя хатти - даракатлардан цайта- риш лозим.
Кошифий уз педагогик царашларида болаларда мустацил фикрлаш цобилиятини устириш масаласига алодида эътибор беради. Ота-оналар ва муаллимлардан бу масалага алохдда ахамият беришни талаб этади. Бу масалада оилавий ва ташци му\ит мух,им уринда туради. Кошифийнинг фикрича, «Мураббий (болага) насщат ва таълим беришда лутф ва одоб цоидала- рида цатьий туриши, уларга риоя цилиши даркор. Жамоатчи- лик жойларида унга панд бериш ярамайди, балки хилват жой- да болага гапириш зарур. Агар (мураббий) насщат беришнинг фурсати келганини билса, унга мулойимлик билан мурожаат цилиши лозим, чунки бизнинг замонамизда мулойим ва хуш- феъл булиш мацсадга мувофикдир».1v /Бола тугри сузли, ваъдага вафодор, яхши хулцли цилиб тар- оияланиши керак. «Хар кишида мулойимлик, хушмуомалали- лик бор б^лса, файз-камол топишдан узга эх;тимол йуццир. Хар киши бадфеъл булса, вайрон булишдан чора йуццир. Хушфеъл- лик, мулойимлик хамма неъматларнинг яхширогадир»,2 — дейди Воиз Кошифий.
Кошифий тил одоби хацида сузлар экан, яхши фикрни ифо- далашни, ёмон гапни айтмасликни, ёлгон суз сузламасликни, гийбат ва бух;тон цилишдан сацланишини масла^ат беради.)
Кошифий гаразгуйлик, ^асадгуйлик, бахиллик, разилтгйк, худбинлик, хасислик каби иллатларни цоралайди, кишиларни бундай иллатлардан сацланишга даъват этади.
Кошифий педагогик фикрининг ахамияти
Кошифийнинг таълим-тарбия, адолат, диёнат ^ацидаги фикрлари уз давридаги педагогик фикр ривожида мухим ахами- ят касб этади. Унинг гоялари педагогика тарихига муносиб хисса булиб цушилди, уларнинг хозирги давр ёшлар тарбиясига хам хизмат цилиши шубхасиздир.
1 У ш а к и т о б , 1 6 8 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 1 6 9 - б е т .
Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти
V~ Жалолиддин Мухаммад ас-Сиддиций ад-Давоний 1427 йилда Эроннинг Казарун шахри яцинидаги Давон цишлогида турилади. У бошлангич маълумотни уз цишлогида олгандан сунг, Шерозга келиб мадрасада етакчи олимлар цулида тахсил куради. У мадрасани тамомлагач, Табризга боради, «Дор ул-айтом» мадрасасида даре беради. Эрон, Ирок;, Хиндистоннинг куп шахарларини кезиб, олимлар билан учрашади, улар билан фал- сафанинг турли муаммолари буйича бахс юритади, узининг топган бутун бойлигини илм-фан равнацига сарфлайди.
Давоний фалсафа, ахлоцшунослик, педагогика, риёзиёт, фиц\ (мусулмон цонуншунослиги) ва бошца фанлар буйича рисола- лар ёзган. ✓
«Рисолайи исботи вожиб» («Заруриятнинг исботи хацида рисола»), «Рисола ул-муфрадот», «Тарицайи тарбият ул-авлод» («Болаларни тарбиялаш усули»), «Ахлоци Жалолий», «Рисолат ул-хуруф» («Харфлар х;ацида рисола»), «Рисола дар илм ул-нафс» («Рухшунослик х;ацида рисола») ва бошца асарлар унинг цала- мига^ансубдир.
/Давонийнинг «Ахлоци Жалолий» рисоласи форс тилида ёзилган булиб, унда жамият \аёти билан боглиц булган ижтимоий- сиёсий масалалар, ахлоц, таълим-тарбия ва хулц-одоб цоидалари уз аксини топган. ^
Давоний 1502 йилда Козарун шахрида вафот этади ва Давон цишлогида дафн этилади. ^
Давоний тарбиянинг ижтимоий мохияти хацида
Давоний таълим-тарбия жараёни хацида фикр юритар экан, болаларнинг яхши фазилатларни эгаллашида ижтимоий мухит ва тарбия мухим ахамиятга моликлигини таъкидлайди. У одам тайёр тутма фазилатлар билан тугилмайди, балки у ташци му- хит ва жамоа хамда тарбия таъсирида яхши ёки ёмон хислатларни эгаллайди, дейди. Давонийнинг айтишича, баъзи кишиларнинг табиатига яхшилик хосдир. Улар хеч цачон бошца
малакаларни цабул цилмайдилар. Лекин бундай кишилар оз- чиликни ташкил цилади. Бошцалар табиатига ёмонлик сингиб кетган. Бундайлар хар цандай шароитда хам яхшиликни цулга кирита олмайдилар. Улар купчиликни ташкил циладилар. Бу билан Давоний тарбиянинг ижтимоий зарурат эканлигини махсус таъкидлади.
Давоний болаларнинг ёш хусусиятларига алохида ахамият беради. Унинг фикрича, бола тарбияси билан жуда эрта ва мунтазам шугулланиш лозим. Ёшликдан бошлаб болада турли малакалар хосил була бошлайди. Боланинг ацлий тарбиясида од- дийдан мураккабга утиш етакчилик цилиши лозим, зеро дастлабки вацтда у шакли бир хил нарсаларни бир-биридан ажрата олмайди. Лекин у улгайган сари мураккаб нарсаларнинг фарцига боради. Секин-аста ацли усиб, умумий тушунчаларни идрок цилади. Ёшликда боланинг зехни уткир булиб, нарса ва ходисаларни тез цабул цилиш цобилиятига эга булади. Унинг таъкидлашича, бола цалби тоза тахтага ухшайди, унга хар цандай тасвирни осонликча чизиш мумкин.
Давоний боладаги хулц-одобнинг шаклланишида, дунёца- рашнинг таркиб топишида мактаб, оила ва ижтимоий мухит- нинг мавцеи бециёс эканлигини айтади.
Давоний муаллимларни «маънавий ота» деб атаб, уларга юк- сак бахо беради. Таълим беришдек жуда мураккаб жараёнда муаллимнинг цатъият ва сабот-матонати алохида ахамиятга эга эканлигини таъкидлайди.
Давоний муаллимларни икки гурухга булади: болалар хулц- одобига салбий таъсир цилувчи, цупол ва баджахд муаллимлар Хамда ацлли, бола тарбиясидан хабардор, яхши хислатли муаллимлар. У биринчи гурух муаллимларни цоралайди, хатто уларнинг таълим-тарбия жараёнидан бутунлай четлаштирилишига тарафдорлик билдиради, кейинги гурухни эса олцишлайди, уларнинг шу харакат йуналишларини маъцуллайди, бундай му- аллимларнинг иш тажрибасини Урганишга даъват этади.
Мутафаккир фикрича, агар ота боланинг жисмоний жихатдан тарбиялашга сабабчи булса, муаллим унинг тарбиясини камолотга етишувига сабабчидир. Демак, Давоний муаллимнинг жамият олдидаги ижтимоий мавцеини яхши англайди ва буни бошцаларга хам англатишга харакат цилади.
Агар кишининг рухи уз баданига цанчалик яцин булса, муаллим хам тарбия сохасида унга шунчалик яцин туради.
Давоний тарбия ишига махсус тайёргарлик лозимлигини таъкидлайди, шу мацсадда у ота билан муаллимнинг тарбиявий хислатини циёслар экан, муаллимнинг тарбиялаш усули отанинг тарбия усулидан юцори эканлигига унинг махсус билим олганлигини сабаб цилиб курсатади.
Давоний тарбияда оиланинг урни хацида
Давоний ота-онанинг болани тарбиялашдаги а^амиятига кенг тухталади. Унинг фикрига кура, оила тарбиясида ота хам, она х,ам тенг иштирок этиши, уларнинг хар иккиси боланинг яхши хулц-одоб цоидаларини, муайян бир касбни эгаллашига кумак- лашиши, илм-фан ва касб-хунар эгаллашнинг моддий асоси булмиш озиц-овцат, кийим-кечак, керакли буюм ва жихозларни етказиб бериш учун жонбозлик курсатиши керак. Лекин шунга царамасдан, тарбия масаласида, барибир, асосий цийин- чилик онанинг зиммасига тушади. Она боланинг яшаши учун биринчи цувватни уз баданидан беради, бевосита тарбияси билан машгул булади ва узининг бутун мехр-мухаббати ва цалб цурини болага багишлайди. Ота-она болага жамиятда мавжуд булган хулц-одоб цоидаларини сингдиришга, юриш-туриш, ейиш-ичиш, уз цилмиши учун масъулият сезиш, ширинсухан булиш, яхшилик, эзгулик каби оддий ахлоц цоидаларини эгаллашига ёрдам бериши лозим. Ацлли киши иккита царама-цар- ши фикрни эшитганда, хар бир гапни уз билими билан пухта уйлаб куриши, ацл тарозуси билан улчаши лозим. Ана шундан сунг ацл хукмига тугри келадиган ва аниц исботланган фикрни маъцуллаши зарур.
Давоний касб-хунар хацида
Давонийнинг педагогик царашларида касб-хунар тарбиясига эътибор алохида Уринни эгаллайди. Олим касб-хунар эгал- лашни инсоннинг энг яхши фазилати деб, уни бойликка хирс цуйишга ва таъмагирликка царама-царши цУяди. Унинг таъкидлашича, инсон бойлиги билан эмас, балки узининг халол мехнати, жамият ва узга кишиларга ёрдам бериши билан цадр- ланиши керак. Бунда адолат бош мезон булмоги шарт.
Давоний болалар, албатга, бирор касб-хунар билан шурул- ланиши кераклигини таъкидлаб, бола цайси касбга цизицса, шу касбни эгаллашига ёрдам бериш, уни хар томонлама куллаб- кувватлаш лозимлигини айтади. Ана шу цизицишни аницлаш ва йуналтиришда муаллимнинг мавцеини алохида таъкидлаб курсатади. Х,ар бир одамда хамма касбни эгаллашга эмас, балки муайян бир касбга цобилият булади. Агар одамнинг бирор хунарга иштиёци булмаса, уни шу касбни урганишга мажбур цилмаслик керак.
Давоний оддий халк, мехнатини улустаб, бошца тоифадаги кишиларни уларни хурматлашга ундайди.
Давоний ацлий тарбия хацида
Давонийнинг уцтиришича, ацлий тарбия комил инсон ка- молотида мухим восита булиб хизмат цилади. Энг мухими, илм одамларга тугри йул курсатади, уларни адашишдан сацлайди, мукаммал ва бахтли хаётга етаклайди.
Давоний ацлий тарбия билан шугулланиш инсоннинг ёшига боклиц эмаслигини, киши улгайиб цолганда хам, билим эгаллаш мумкинлигини айтади, аммо эрта ёшликдан билимга paF- бат билдиришнинг афзаллигини таъкидлайди.
Давоний илм ахли ва ахлоций фазилат хацида
Давонийнинг фикрича, олимлар жамиятга фойда келтира- диган муаммоларни хал цилишда фаол цатнашишлари лозим. Олимларнинг асосий вазифалари табиат сирларини Урганиш, таълим-тарбия ишлари билан шугулланиш, жамият орасида адолат цонун-цоидаларини ёйишдан иборатдир. Давонийнинг таъкидлашича, давлат бошлиги билимдон, маърифатли, илм- фанни яхши тушунадиган одам булиши керак. Шундагина, у Уз теварак-атрофига ацлли, хушфеъл одамларни туплаб, улар билан кенгашиб, давлатни бошцаради.
Давоний кишиларни, хусусан, ёшларнинг ахлоций фазилат- ларини эгаллаб олишларига алохида эътибор беради ва ахлоц- шуносликни турт асосий тушунча — донолик (хикмат), шижо- ат, адолат ва иффатдан иборат, деб хисоблайди.
Давоний шижоатни ёшлар эгаллаши зарур булган асосий хислатлардан бири деб билади. У шижоатни кенг маънода ту- шуниб, камтарлик, мехр-шафцатлилик, сабр-матонат, вазмин- лик, чидамлилик, хушфеъллик, рухан тетиклик ва бошца ахлоций цоидаларни унинг мухим хусусияти деб билади. Жумладан, шижоат ацл фармойиши билан амалга ошганда ва мацсади (ижобий) сифатларни цулга киритиш булгандагина хациций булади.
Давонийнинг педагогик царашларида ахлоций тарбияга алохида эътибор берилганлигини куриш мумкин. Айницса, эзгу- лик, ватанпарварлик, тавозелик, хушмуомалалик, камтарлик унинг царашларида мухим урин тутади. Унинг фикрича, кам- тар одам узини бошцалардан, айницса узидан паст лавозимда булганлардан юцори тутмаслиги керак.
Одцийлик ахлоций хусусиятларнинг энг аълосидир. Одамлар Уртасида дустлик ва мух;аббат алоцалари самимий булмоги лозим, узаро муносабат мухаббат асосида булиши керак.
Давонийнинг бундай царашлари Шарц педагогикаси тари- хида чуцур из цолдиради. Унинг маърифатпарварлик таълимоти педагогика фани ривожига муносиб хисса булиб цушилади, Хозир хам мухим ахамият касб этади.
ЗАХИРИДДИН МУХАММАД БОБУР
Хаёти ва маданий-маърифий фаолияти
Урта аср Шарц маданияти ва адабиётининг буюк намоёнда- си Захириддин Мухаммад Бобур 1483 йил 14 февралда Анди- жонда тугилди. Отаси Умаршайх Мирзо темурий авлодлари- дан булиб, Фаргона вилоятининг хокими булган. Захириддин Мухаммад Бобур уз даврининг таницли муаллим ва мураббий- лари рахбарлигида таълим ва тарбия олди.
Умаршайх 1495 йидда вафот этгач, 12 ёшида отасининг урни- га тахтга Утирди. У хоким сифатида бутун Мовароуннахрда мар- казлашган давлат барпо этишга интилди, аммо у бу ниятига эриша олмади. Андижонни Шайбонийхон эгаллагач, Захириддин Мухаммад Бобур Афгонистонга кетишга мажбур булди. Бу мамлакатда Кобул ва Бадахшон шахарларида уз хокимиятини
барпо этди. Сунгра Хиндистонга юриш бошлаб, у ерда буюк давлатга асос солди.
Бобур уз фаолиятида давлат ишлари билан бир цаторда маданият, маърифат, адабиёт ривожига хам улкан хисса кушди. Бобур шеърий-лирик асарларида ёр ва диёр, хижрон, ёр васли, Хаёт лаззати ва шодлигини куйлаш билан бирга, илм-маъри- фат, ахлок-одоб ва ватанга мухаббат туйгуларини хам ифода- лади.
Бобур жахонга машхур «Бобурнома» асарини яратди. Унда Мовароуннахр, Хуросон, Хиндистон халкдари тарихи, урф-одат ва анъаналарини, тарихий шахсларни, мамлакат табиат лавха- ларини акс эттирди. Бобур Хужа Убайдулло Ахрорнинг «Воли- дия» рисоласини форс тилидан узбек тилига таржима килди, «Хатти Бобурий» рисоласида араб алифбосини ислох килишга уринди, аруз вазни ва кофия масалаларига багишланган «Мух- тасар» асарини ёзди.
Захириддин Мухаммад Бобур тарихшунос олим, лирик шоир сифатида яратган машхур асарлари билан халкимиз маънавий маданияти тарихида муносиб уринни эгаллади.
Бобур 1530 йилнинг 26 декабрида Хиндистоннинг Агра шахрида узи бунёд этган гузал маскан Зарафшон чорбогида вафот этди.
Бобур илм-маърифат хацида
Бобур уз сиёсий, маданий фаолиятида илм-маърифаг ривожига алохида эътибор берди, илм ахлига хомийлик килди, илмни зур хавас, иштиёк билан эгаллашга даъват этди. Шоир дейди:
Ким ёр анга илм толиби илм керак,Ургангали илм толиби илм керак.Мен толиби илму толиби илм йуц,Мен бормен илм толиби, илм керак.'
Демак, ким илм талаб булса, унга илмли киши (устоз), илм Урганиш учун олий матлаб булиши керак.
1 Б о б у р . Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . , « Ф а н » н а ш р и ё т и , 1 9 5 8 , 1 4 5 - б е т .
9 6
Бобурнинг ахлоц-одоб хацидаги царашларида яхшилик, вафодорлик энг гузал фазилат сифатида улугланади, ёмонлик жафо келтирувчи иллат эканлиги таъкидланади:
Хар кимки вафо цилса, вафо тогщусидур,Хар кимки жафо цилса, жафо тогщусидур.Яхши киши курмагай e'MOHJiUF х,аргиз,Хар кимки ёмон булса, жазо топцусидур.1 —
дейди Бобур ва одамларни элга яхшилик цилиб, узидан яхши ном цолдиришга чорлайди:
Хулцингни рост цилгил %ар соригаки борсанг, «Ахсанта» дер бори эл, гар яхши от чицорсанг.2
Ёки:
Бори элга яхшилм цилгилки, мундин яхши йук,,Ким дегайяар дацр аро цолди фалондин яхшилиг?
Бобур яхши хулцни, кишиларга яхшилик цилишни инсоннинг олийжаноблиги хисоблайди.
Бобур мехнат ахлини цадрлади ва давлат ахлини «мехнат элини» унутмасликка даъват этади:
Давлатка етиб мехнат элини унутма,Бу беш кун учун узингни асру тутма.4 —
дейди Бобур.Унинг бу инсонпарварлик фазилати «Бобурнома» асарида
Хам Уз ифодасини топган.Бобур маънавий-маърифий царашларида ватан туйгуси сал-
моцли уринда тур ад и.Бобур Афгонистонда ва Хиндистонда давлатни бошцариб
турган холда, умрининг охирига цадар киндик цони тукилган
1 У ш а к и т о б , 1 4 8 - б е т .
2 З а х и р и д д и н М у х а м м а д Б о б у р . М а \ р о м и а с р о р т о п м а д и м . Т . , « Ё з у в ч и »
н а ш р . , 1 9 9 3 , 7 1 - б е т .
3 Б о б у р , Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . , « Ф а н » н а ш р и ё т и . 1 9 5 8 , 1 2 5 - б е т .
4 У ш а к и т о б , 1 4 6 - б е т .
7 - 9 7
юртини унутмади. У уз она диёрини \аддан зиёд севади, вата- нидан жудолигидан гам-алам чекади. У тугалиб усган юртини цолдириб кетишини «хатолик», «юз царолик» деб билади, узини Уз юртидан жудо булган гариб х,ис цилади. У дейди:
Толиъ щщи жонимга балолир булди,Хор ишники айладим хатолир булди.Уз ерни цуйиб Хинд сори юзландим,Ё раб, нетайин, не юз царолир булди}
Захириддин Мухаммад Бобурнинг асарларида баён этилган маърифий фикрлари, ахлоций-таълимий царашлари мустацил- лик даврида камол топаётган ёшлар тарбиясида хам гоят аха- миятлидир.
Т У Р Т И Н Ч И Б ОБ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА XVI-XIX АСРНИНГ БИРИНЧИ
ЯРМИДА ИЖТИМОИЙ ХАЁТ, МАДАНИЯТ, МАКТАБ ВА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ
Марказий Осиёда XVI-XVII асрларда аштархонийлар хук- мронлиги даврида хонлар уртасида узаро низолар янада ку- чайди. Имомцулихон ва Субхонцулихоннинг узаро келишмов- чиликлари натижасида улка ицтисодий, ижтимоий хаётида тушкунлик давом этди. Ицтисодий-ижтимоий хаётдаги бу Холат маънавий, маданий жараёнга хам салбий таъсир курсатди. Шунга царамай, бу даврда яшаган Саид Насафий, Тур- дий, Машраб, Суфи Оллоёр каби шоирлар, Мирзакалон Ше- розий, Юсуф Кррабогий, Мухаммад Шариф Бухорий каби олимлар XV асрдаги маданий, маънавий юксалишни давом эттириб, уз асарларида халцни ахилликка, узаро хамжихат- ликка, ёшларни маърифатли цилишга, уларда илм-фанга хавас Хиссини устиришга даъват этиб, таълим-тарбия хацидаги фик- рларини баён этдилар.
XVIIT-XIX аср биринчи ярмида Хива, Бухоро, Куцон хон- лигида хукмронлик цилган хонлар ицтисодий, ижтимоий-сиё-
1 Б о б у р , Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . , « Ф а н » н а ш р и ё т и . 1 9 5 8 , 1 4 1 - б е т .
98
сий, маданий сохдда мустакил фаолият курсатиб, Шарк ва Оврупа давлатлари билан алокдда булдилар.
Хива хонлигида Абдулгози Мухаммад Амин (1763—1790), Мухаммад Рахимхон I (1806—1825), Аллакулихон (1825—1842) хукмронлиги даврида савдо ва хунармандчиликка, маданий иш- ларга эътибор берилди, ташк,и мамлакатлар билан савдо ало- к;алари ривожлана бошлади.
Хива хонлиги даврида яшаб, ижод этган Шермухаммад Мунис Хоразмий, Комил Хоразмий, Аваз Утар, Мухаммад Ризо Огахий каби шоирлар ижтимоий-сиёсий, тарихий воцеаларга муносабат билдириш билан бирга, маърифий фикрларини хам баён этдилар.
Бухоро хонлигида Мухаммад Амин (1753—1758) Шох Мурод (1758—1800), Амир Хайдар (1800—1825), Насруллохон (1826— 1860) хукмронлиги даврида ички савдода маданий, ижтимоий хаётда сезиларли ижобий узгаришлар булди. Илм ахилларидан Мухаммад Вафоий «Тухфаи хони», Амин Бухорий «Убайдулла- нома», Мухаммад Мир Олим Бухорий «Футуввати султоний» асарларини яратдилар, Мушфик,ий, Мужрим Обид, Хиромий каби шоирлар бадиий ижодда самарали хизмат к;илдилар.
Кук,он хонлигида Олимхон (1800—1809), Умархон (1809— 1822), Мухаммад Алихон (1822—1842) хонлиги даврида ички савдо жонланди, ташки давлатлар билан савдо алок;алари ри- вожлантирилди, илм ва санъат ривожига эътибор берилди. Розий, Махмур, Увайсий, Нодирабегим, Гулханий каби шоирлар яшаб, ижод этдилар, уз газаллари, девонлари билан Мова- роуннахр, Туркистон маданияти ривожига, узбек маънавий меросига муносиб хисса кушдилар.
КОМИЛ ХОРАЗМИЙ
Комил Хоразмий хаёти, ижтимоий-маърифий фаолияти
XIX аср Узбек ижтимоий ва адабий хаётининг йирик вакил- ларидан бири Комил Хоразмий 1825 йилда Хива шахрида ту- гилди. Унинг асл исми Мухаммадниёз булиб, Комил унинг адабий тахаллусидир. Комил Хоразмий аввал махалладаги мас- жидда тахсил олди, дарсдан ташцари вак^ларда Уз даврининг
билимдонларидан, Мадраса мударриси булган отаси Абдулла Охундан сабоц олди, кейинчалик Хивадаги мадрасалардан би- рида уциди, араб ва форс тилларини чукур урганди, Фирдав- сий, Рудакий, Жомий, А. Навоий каби шарц адабиётининг буюк намоёндаларининг асарларини кунт билан уциб, урганди. Фах- ридцин Сайфининг «Латоиф-аттаиаиф» (Турли тоифаларнинг латифалари) асарини узбек тилига таржима цилди. Комил Хоразмий Хивада Саид Мухаммад хонлиги даврида 10 йил хат- тотлик вазифасида ишлади. 1865 йилда Мухаммад Рахимхон хонлиги даврида мирзабоши булиб хизмат цилди. 1883 йилда унинг рахнамолигида рус-тузем мактаби очилди. Комил Хоразмий 1899 йилда 74 ёшида вафот этди.
Комил Хоразмийнинг маърифатпарварлик гоялари
Комил Хоразмий уз асарларида маърифат, ахлоций камолот, ватанпарварлик гояларини олга сурди. У илм-маърифат- нинг халц, жамият фаровонлигида тутган мохияти, инсоннинг ахлок, камолотида тутган урни, ахлоций ва нафосат тарбиясининг узвий бирлиги хацидаги педагогик фикрларини хам баён этди.
Комил Хоразмийнинг фикрича, илм-хунар, илм-маърифат инсон ахлоций камолоти ижтимоий-маънавий хаётининг ри- вожи учун хизмат цилиши керак.
Шоир дейди:
Эмас кишига бу дунёда мулк мол камол,Хусуни илму уунар келди безавол камол}
Шоирнинг таъкидлашича, мол-дунё, давлат камолот белгиси эмас. Инсон учун зурур булган бу маънавий фазилатни илм- фан, хунар ва замонавий билишларни Урганиш билангина эгаллаш мумкин.
Камол белгусидур сузга шу̂ рату таъсир,Бу кушга цилгали парвоз паррубол камол.2 — дир.
1 К о м и л Х о р а з м и й . Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . У з б е к и с т о н б а д и и й а д а б и ё т
н а ш р и ё т и . 1 9 6 1 , 1 7 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 1 7 - б е т .
Шоирнинг фикрича, камолнинг маъноси илмни урганиш, яратишдир.
Улуг мутафаккир тил бойлигини пухта, чукур билишни ижодий фикрлашнинг асоси хисоблайди. У гузал сузликни дониш- мандлик, Ватан ва халк, учун, унинг маърифий, маданий рав- наки учун хизмат килишни комил инсонлик деб билади. Унинг фикрича, бу йулдаги фидойилик инсон камолотининг асоси- дир. Шоир дейди:
Нщон эт узни ватан кофи ичра анцодек,Сенга йуц булса мурод иштщор яурбат аро.Ватанда сокин улуб сайр эт олами боло,Сафарни айламагил ихтиёр /урбат аро}
Комил Хоразмий ахлок, тарбияси х,акдда
Комил Хоразмий уз ахлокий царашларида таъмагирлик, ик- киюзламачилик, жохиллик, жахдлат, тухмат каби иллатларни коралайди. Унинг таъкидлашича, хаётда буладиган нопоклик- ларнинг олдини олиш инсоний фазилатларнинг баркарор булишига асосий омилдир.
Комил Хоразмий ёмонликни узига касб килиб олган одам бировга чо^ казиса, уни гам-алам утида куйдиришга харакат Килса, казиган чохига узи тушишини, ёккан оловида узи ёни- шини айтади.
Бировга ёцса киши ёнгай узи ул ymFa,Ким шам уртади парвоналарни, топди гудоз.2 —
дейди шоир.
Комил Хоразмий педагогик к;арашларининг ахамияти
Комил Хоразмийнинг ижтимоий-маърифий сохадаги фаолияти, маънавият ва маданият равнаки йулида килган ишлари, инсон ахлокий камолоти хакидаги гоялари хозирги давр педагогика тарихида хам узига муносиб уривда туриши шубхасиздир.
1 У ш а к и т о б , 1 6 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 1 6 - б е т .
МУНИС ХОРАЗМИЙ
Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти
Мунис Хоразмий 1778 йилда Хева туманининг К,иёт к,иш- логада мироб оиласида дунёга келади. Ибтидоий таълимни киш- локдаги мактабда олади, кейин укишни мадрасада давом эттиради.
Мунис Хоразмий, Хисрав Дехлавий, Хофиз Шерозий, Жомий, Навоий, Бедил каби буюк алломалар асарларини мукаммал укиб, урганади.
Унинг ижтимоий камолотида уз даврининг маърифатпар- варларидан булган отаси Авазбой катта мавкега эга булади.
Мунис уз шеърий асарларини туплаб, 1815 йилда «Мунис ул-ушшок,» («Ошикдар дусти») номида девон тузади, «Фир- давс ул-икбол» («Бахт 6 o f h » ) асарини ёзади, XV аср тарихчиси Мирхонднинг «Равзат ус-сафо» асарини узбек тилига таржима цилади.
Мунис Хоразмий 1829 йилда вабо касали билан вафот этади.
Мунис Хоразмийнинг маърифатпарварлик, халцпарварлик, ахлокий поклик гоялари
Талантли шоир, тарихшунос, хаттот ва таржимон Мунис Хоразмий уз шеърий асарларида маърифатпарварлик, халкпар- варлик, ахлокий поклик гояларини хам олга сурди.
Унинг «Саводи таълим» асарида илм ва илм ахдининг хиз- мати жамият ривожи, эл фаровонлигининг асосий омили сифатида улугланади.
Мунис Хоразмий:
Олам иши интизоми андин,Олам элининг низоми андин.1 —
деб оламда — жамиятдаги ишларнинг тартибли булиши хам, эл фаровонлигини таъминлайдиган низомлар хам илмга асос- ланишини айтади.
1 Ш е р м у х а м м а д М у н и с . Т а н л а н г а н а с а р л а р . У з д а в б а д и и й а д а б и ё т н а ш р и -
ё т и , Т . 1 9 5 7 , 3 4 9 - б е т .
Мунис Хоразмий кишилик жамияти ривожида элни мукар- рам этишда ёзув-хатнинг ахамияти бек,иёс эканлигини айтади. Унинг таъкидлашича, ёзув суз ва маъно хазинасидир. Ёзув булмаса, айтилган суз унутилади.
У дейди:
Хар сузки кунгилдин улди мажуд,Хат булмаса булгай эрди нобуд...Хат айлар уз ахлини мукаррам,Хатига чекиб улусни %ар дам.1
Мунис Хоразмий илм ва бадиий ижод ахлини суз дурдона- лари хазинасини бунёд этиб, элни мукаррам этишга чорлади.
Мунис Хоразмий адолатлиликни юксак инсоний фазилат хисоблайди. Унинг фикрича, адолат шараф курки, осойиш- талик, хушнудликдир. Шу сабабли х;ам у адолатлиликни улут- лаб:
Адолатдин улди эл осойиши,Эл осойиши — мулк осойиши...Шараф курки ша%дин адолат чот,Эрур халц хушнуд, холик, дот? —
дейди ва одамларни, ёшларни адолат сох;иби булишга даъват этади.
Мунис нафс х;акдда суз юритар экан, нафсга эрк бериш кишининг хурматсизланишига, хорликка дучор булишига сабаб булишини айтади. Унинг фикрича, нафс балосига йуликкан кишининг иззати тубанлашади, обру-эътибори йукрлади.
Шоир ёшларни бу балодан сакданишга даъват этиб шундай дейди:
Эй нафс, булур иззат эшиги мадрус (ёпиц),Булсанг не ажаб мазаллат (хорлик) ичра мацбус.Хар dyHFa (пасткашга) цилиб нисор иззат гу̂ арин, Бисёр тукарсен обрую ному с?
1 У ш а к и т о б , 3 4 9 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 2 2 - б е т .
5 Уша к и т о б , 3 3 5 - б е т .
Мунис Хоразмий асарларида баён этилган маърифатпарварлик, халкдарварлик, адолат ва ахлокка дойр педагогик фикр, маслахатлардан хозирги мустакиллик даврида хам ёш авлод тарбиясида фойдаланилмокда.
НОДИРА
Мохларойим Нодира 1792 йилда Андижонда хукмдор оила- сида тугилди.
Нодира 1808 йилда Кукон хокими Умархон билан турмуш куради. У маданият, адабиёт ахилларига рахнамолик кдлади, хаттотларга купгина китобларни кучиртиради ва шоирларни янги девон, достонлар ёзишга ташвик, этади, яхши ишлаганлар хизматини кимматбахо нарсалар билан такдирлайди: «Заррин калам» — «Мохир хаттот» унвонини беради.
Нодира узбек ва тожик тилларида шеърлар ёзган ва уларни «Девон»ига мужассамлантирган.
Нодира уз шеърларида мухаббат, садокат ва вафо хусусида- га фикрларини баён этади. Аммо у эзгу орзуларини амалга ошира олмади. У 1842 йилда Куконга бостириб кирган Бухоро амири Амир Насруллонинг фармонига биноан 2 ёшли угли, 12 ёшли набираси Мухаммад Аминхон билан бирга кдгл этилади.
Нодиранинг инсонпарварлик гоялари
Нодиранинг инсон ва табиатга нисбатан царашларида фа- Кат шахеий туйгу ва мухаббат эмас, балки инсон тарбияси Хакидаги фикрлари хам намоёндир. Унинг фикрича, инсон барча мавжудодларнинг энг олийси, энг улугидир. Инсон хаёт гузаллигидан бахраманд булмоги лозим.
Нодира чин инсоний севгини баркамол инсонга хос фазилат хисоблайди. Шунга кура, шоира инсонларни севги туйгу- ларини хис эта оладиган булишга даъват этади.
Нодиранинг тарбия хакидаги карашларида инсонпарварлик гоялари — адолат, инсоф, халк манфаати мухим уринни эгал-
лайди. Шоира бу гояларни уз ижодида изчиллик билан таргиб цилади. У султонларга хитоб цилиб, уларни лутфу карамли, адлу эхсонли, халц кунглини шод этувчи булишга ундайди. У дейди:
Буйлаким, мумтоз эрурсен барча султонлар аро,Шод цилтл бандаларнинг кунглини эу;сон этиб)
Нодира доимий равишда халц ахволидан хабардор булмаган, унга эътибор бермаган хон, султонларнинг шону шавкати бехуда эканлигини айтади. Нодира ёзади:
Фуцаро %олига гар бокса %ар шоу;, анга,Хашмату салтанату раъфату шон барча абас (бехуда). Шоу; улдурки, раиятга тараурсум килса,Йуц эса цоидаи амну амон барча абас.2
Нодира инсонларни, шохдарни мол-дунёга хирс цуймасликка даъват этади.
Нодиранинг фикрича, кимда хациций муцаббат мавжуд булса, бу унинг хациций инсон эканлигига далолатдир. Шунинг учун \ам, Нодира инсонларни мухаббат сохиби булишга даъват этади:
Муу;аббатсиз киши одам эмасдир,Гар одамсен, мухаббат ихтиёр эт.3
Нодира хаётнинг туб мохиятини яхшилик биносини барпо этищцан иборат деб билади. Унинг фикрича, кимки тириклик чогида яхшиликлар цилиб, кишиларни хурсанд этиб яшаса, яхшилик бунёд этган булади, узининг бу эзгу ишлари узидан кейин хаётда ёрцин хотира цолдиради.
Умуман, Нодира уз шеърларида баркамол инсонни улуглай- ди. Унинг бу фикрлари ёшларнинг хаёт, яхшилик, баркамол- лик тушунчаларининг туб мохиятини англаб олишига, инсоний фазилатли булиб камол топишига ёрдам беради.
1 Нодира. Икки жилдлик. Биринчи жилд. — Т., Рафур Гулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти. 1968, 84-бет.
2 Уша китоб, 118-бет.3 Азиз Кдюмов. Кук;он адабий му^ити. — Т., «Фан» нашриёти, 1961, 222-
бет.
МУХАММАД РИЗО ОГАХ.ИЙХаёти, адабий-илмий фаолияти
Мухаммад Ризо Огахий 1809 йилда Хева шахри яцинидаги К,иёт цишлогида таваллуд топади. Уч яшарлигида отаси Эрни- ёзбек вафот этади. У тогаси — хоразмлик машхур шоир Шер- мухаммад Аваз уши Муниснинг тарбиясида булади, унинг кума- гида хат-саводини чицаради. Сунгра Хевадаги мадрасалардан бирида тахсил олади, форс, араб тилларини мукаммал урганади.
Огахий уз ижодий фаолияти давомида Саъдий Шерозийнинг «Гулистон», Хисрав Дехлавийнинг «Хашт бихишт», Абдурахмон Жомийнинг «Бахористон», Кайковуснинг «Крбуснома», Хусайн Воиз Кошифийнинг «Ахлоци Мухсиний» асарларини форс тилидан узбек тилига таржима цилади. У уз даврида таницли мутафаккир олим, мохир хаттот, таржимон сифатида шухрат цозонади.
Огахийнинг халцпарварлик, инсонпарварлик гоялари
Огахий халцца яхшилик цилишни узининг инсоний бурчи деб билади. Огахийнинг фикрича, одций халцца холис хизмат цилган кишининг мартабаси баланд, элда цуёшдек азиз булади. Бу гоя Огахий педагогик царашларининг асосий мазмунини ташкил этади. Инсон маълум бир жамиятда хаёт кечириб, тарбияланар экан, шу жамият аъзолари билан мулоцотда яша- мога керак. Огахийнинг фикрича, инсоний энг яхши фазилат — халцца, Ватанга, жамиятга халол хизмат цилишдир.
Гар азиз улмоц тиларсан хизмати ихлос ила,Ким, сабаб хизмат эрур, х,ар кимки булди аржуманд. Курки зулмат х,айли дафъига чекар х,ар суб% muUiF, Офтоб ул важу; бирла сурхи руё cap баланд.1 — дейди у.
Огахий инсон камолоти хакида
Огахий инсон камолга етишиши учун, ёшлигидан илм ва касб-хунар эгаллаши шарт эканлигини таъкидлайди. Унингча,
1 Огахий. Асарлар. 1-жилд, 1971, 71-бет.
106
илм-маърифат инсоннинг маънавий камолотида ва жамият та- рацциётида кучли воситадир, илмларни эгаллаш хар бир мусулмон учун \ам царз, хам фарз. Инсон цадр-циймати унинг «сим- му зари» (олтин ва кумуши) билан эмас, илму хунари, ожизу бечораларга курсатадиган химмати билан бахоланади. Огахий одамларни шундай фазилат сохиби булишга даъват этади.
Огахий илмга интилишни юцори бахолайди ва хар бир инсон илмларни эгаллаши зарурлигини айтади:
Илм андок, ганжи нофиъдур бани одамгаким,Кимда ул булса, ики олам булур обод анго.Касби илм этмай киши гар цолса ма%зи жа\л ила,Икки олам обруйи булгуси барбод анга.1
Огахий нафосат тарбияси хакида
Огахийнинг уцтиришича, инсон билан табиат уртасидаги уй- гунлик, табиат гузаллиги инсон тафаккури, маънавий дунёси ривожида гоят мухимдир. Шу сабабдан у нафосат тарбиясига алохида эътибор беради. Нафосат тарбиясини Ватан табиати, унинг гузаллиги билан богаиц холда амалга оширишни тавсия этади, бахор фаслини таърифлаб дейди:
Уйла етуурди жауонга зинату аро ба%ор,Ким бори ер юзин этти жаннатул маъво ба%ор.2
Огахий мехмондустлик хахида
Огахий халцимизга хос мехмондустликни улуг миллий цад- рият сифатида юцори бахолайди. Мехмондустлик халц, одамлар уртасида дустлик, мехр-оцибатни мустахкамловчи мухим омиллардандир.
Огахий мехмондустликни гузал фазилатлардан хисоблар экан, мехмонга самимий хурматда булишни, уни очиц чехра билан кутиб олиб, очиц чехра билан кузатиш кераклигини айтиб дейди:
1 Огахий. Асарлар. 1-жилд. Т., 1971, 71-бет.2 Огахий. Таъвизун ошицин. Девон. Т., 1972, 85-бет.
Агар ме%мон санга булса муяссар,Анго жонинг уйин жой эт муцаррар.Чу мезгой дустингдур ящ душман,Очуц юзликни, иззатни цил фан.1
Огахийнинг таъкидлашича, мехмонга курсатилган иззат-хур- мат мезбоннинг маънавий, маданийлигининг ифодасидир.
Огахийнинг педагогик фикрларининг ахамияти
Огахийнинг халцпарварлик, инсонпарварлик гоялари, ёшларни баркамол цилиб етиштириш, нафосат тарбияси, миллий цадриятларнинг инсонлар уртасида дустликни мустахкамлаш- даги урни, тарбия хакидаги фикр, маслахатлари хозирги даврда хам кишиларда инсоний фазилатларни ривож топтиришга хизмат цилмоцда.
БЕРДИ МУ РОД БЕРДАК,
Хаёти, адабий-маърифий фаолияти
XIX аср урталарида Кррацалпогистонда ижтимоий-ицтисо- дий хаётидаги царама-царшиликларнинг кучайиши натижасида халц онгида юз берган узгаришлар шу даврда яшаб ижод этган Кунхужа, Ажиниёз, Уташ, Бердац каби демократик санъ- аткорлар асарларида уз ифодасини топди.
Бердимурод Каргабай угли Бердац 1827 йилда Кррацалпо- гистоннинг Муйноц туманида балицчи оиласида дунёга келди, 10 ёшида отаси ва онаси улиб, етим цолади.
Бердац аввал овулдаги бошлангич мактабда, сунг мадрасада уцийди. Алишер Навоий, Фузулий, Махтумцули каби мумтоз шоирлар асарларини цунт, зур ихлос билан урганади.
Бердац цорацалпоц халци тарихини, халц огзаки ижодини урганади ва уз асарларида халцининг XVIII-XIX асрлардаги ижтимоий хаётини ифодалади.
1 Огахий. Асарлар. 2-жилд. Т., 1972, 269-бет.
108
Бердац бутун ижоди давомида халцлар тенглиги, инсонпарварлик, ватанпарварлик, адолат хацидаги гояларни олга сура- ди. У инсоннинг шахеий бахти халц бахти билан богаиц деб билади. Унинг таъкидлашича, х,ар бир одам бахтга эришиш учун уз шахеий манфаатини халц манфаати билан бирлашти- риши, халц бахти учун, керак булса, жонини х,ам аямаслиги керак. Шоир дейди:
Йигит булсанг арслон каби тугилган,Хамиша сен хизмат этгил халц учун.Йигит булсанг арслон каби тугилган,Узим демай, гамхурлик цил халц учун...Йигит деган яхши билимдон булар,Билим хунар йигит учун шон булар}
Бердацнинг фикрича, инсон олий ахлоций сифатларга, чу- нончи, бегаразлик, олийжаноблик, виждонлилик, мехнатсеварлик, мардлик фазилатларга эга булиши лозим. У халцни бутун цалби билан севиши, унинг фаровонлиги учун цайгуриши, халц билан бирга булиши зарур.
Бердацнинг уцтиришича, инсон ор-номусли, ацл-идрокли булиши керак. Шундай хислатларни эгаллаши учун эса, у но- дон, номуссизлардан йироц, доно ва оцил кишилардан одоб урганмоги лозим.
Бердац жамиятда бахт ва адолат равнац топиши, барцарор булиши учун хукмдор одил ва доно булиши керак, деган гояни илгари суриб, хукмдор халцца хизмат цилиш кераклиги хацида фикр юритганда, биринчи навбатда, т^рилик, хацицатгуйлик, адолат билан иш юритиш кераклигини айтади. У одил хукмдор булишини орзу цилиб:
Шод цилиш учун Ватанни,Бахт йулини излар эдим мен...Чузмагил цулингни бекор,Уйланиб, myFpu йулдан бор.Булса гар ацлли сардор,
________ То топгунча излар эдим.2 — дейди.1 Бердак шеъриятидан. Т., 1983, 9-бет.2 Уша китоб, 30-31-бетлар.
Бердац мехнат ва ацлий тарбия цацида
Бердац мехнатни ижтимоий ах,амиятига цараб бахолайди. Унинг фикрича, жамият фаровонлиги учун цилинган мехнат шон ва шарафга муяссардир, уз ватани ва халци бахт-саодати учун жон фидо цилиб мехнат цилганлар, х,ациций ватанпар- вардир, жамият, халц фаровонлиги йулида цилинган мехнат инсонни шарафга муяссар цилади.
Бердац ацлий тарбияга хам алодида эътибор беради. Унинг таъкидлашича, ацлли кишининг сузи билан иши бирдир. Катта ацл эгаси тоза кунгилли, хацицатгуй булади, узоцни кузлаб, халци учун ишлайди:
Ацллилар билур сузни фар цини,Хор цилмагай ундай киши халцини.Билур ацл билан узоц яцинни,Шундай одам ишлар доим халц учун.1 —дейди у.
Бердац ёшларнинг ацлий тарбиясида мактабнинг мавцеи катта эканлигини таъкидлайди. Мактабда таълим олган бола, нафацат уциб ёзишни урганиши керак, у мустацил фикрлаш цобилиятига эга билиши, ижодий фикрлаш куникмасини эгаллаши лозим. Ота-оналар болаларини етти-саккиз ёшида мактабга беришлари керак. Мактабда болани яхши хулц-атворли цилиб тарбиялаш лозим.
Бердац билим ва тарбия хацида фикр юритар экан, мактабда даре берувчи муаллим уз хушмуомалалилиги, пок цалблиги, Хацгуйлиги, уз фанини яхши, пухта билиши билан болаларга урнак билиши кераклигини айтади.
Бердац оила тарбияси цацида
Бердац оиланинг бола тарбиясида мухим урин тутишига алохида ахамият беради. У болага булган мухаббатни оила бахти- нинг асоси деб билади. Бердац оила мухитида ота-оналар билан болалар уртасида Узаро хурмат булгандагина тарбия яхши натижаларга эришиши мумкинлигини айтади. Бердацнинг уцти-
ришича, инсон тугилган пайтиданоц тарбияга мухтождир, унинг илк тарбиячилари, албатта ота-оналардир.
Бердац гамхур ота сифатида дейди:
То улгунча турри сузла,Отангни, онангни уйла,Яхшига яхшилик айла,Бу одамзод нацши, болам.Етим курсанг кунглингни бер,Яхшилар сенга шуни дер,Мацтаниб демагил, мен шер,Маррурликни цуйгил болам.1
Бердац бахт-саодатга асосланган дустликни, инсоний мухаббатни, халцца ва жамиятга хизмат цилишга интилиш каби инсоний фазилатларни улуглайди, халцни ахил, узаро мехри- бон булиб яшашга ундайди.
Шоир дейди:
Халойиц бир булиб яшанг ме̂ рибон,Тугилган ер учун хизмат яхши рок;...Одам боласига зийнат номус-ор,Юздан кам булмасин, таниш, дусту-ёр?
Бердац царашларида ахлоц тарбияси
Бердацнинг таъкидлашича, жамият гуллаб-яшнаши учун халцца таълим бериш, унда ижобий хулц-атворни тарбиялаш лозим. Тарбия илк болаликдан бошланиб, бутун умр мобайни- да давом этгирилиши керак. Чунки инсон тайёр ахлоций сифатлар билан дунёга келмайди. Усиб, улгайиб бораётган бола жамиятдан холи равишда яшай олмайди, жамият унинг хулц- атворини ижтимоий мазмун билан бойитади, инсонга тарбиявий таъсир курсатади.
Бердац Уз асарларида ахлоц хацидаги фикрларини насихат тарзида баён этди, инсонни ахлоцли цилиб тарбиялаш мумкин деб билди.
1 Уша китоб, 35,36,37-бетлар.2 Уша китоб, 14-бет.
У уз ахлоций царашларида ёшларда виждонлилик, хаццоний- лик, ростгуйлик, халцца ва дустга содицлик, севгида садоцат- лилик, камтарлик, мардлик, сахийлик, мехмондустлик, доно- лик, билимга цизициш каби инсоний фазилатларга алохида ахамият берди.
Бердацнинг фикрича, ахлоций тарбияда муайян боланинг рухиятини чуцур урганиш, хатти-харакатини, дунёцарашини, ирода-цобилиятини билиш, мавжуд мухитни хисобга олиш керак. Шундагина бола чуцур билимли, яхши ахлоцли булиб шаклланади, даврнинг муносиб фарзанди булиб етишади.
Умуман, Бердац цорацалпоц халцининг демократик мута- факкири сифатида халц учун хизмат цилди, ватанни севди, бутун Хаётини халцца, ватанга бахш этди, ёшларда инсонпарварлик, ватанпарварлик, мехнатсеварлик фазилатларини камол топти- ришда мураббий булди. Унинг педагогик таълимотлари педагогик фикр ривожига муносиб хисса булиб цушилди.
МАХТУМКУЛИ
Хаёти ва ижтимоий фаолияти
Туркман шоири ва мутафаккири Махтумцули Давлат Мамед угли 1733 йилда тугилади. У аввал овулдаги мактабда, сунг Хива, Бухоро ва Андижон мадрасаларида таълим олади. Гуманитар ва табиий фанлар билан бирга, заргарлик хунарини хам урганади. У Озарбайжон, Эрон, Афгонистон, Хиндистонда саё- Хатларда булади. Бу юртларнинг халц огзаки ижодини, ёзма адабиётини урганади, маданияти билан танишади. Низомий Ганжавий, Алишер Навоий, Абулцосим Фирдавсий ижодидан бахраманд булади.
Махтумцули уз давридаги мухим ижтимоий-сиёсий, таълим- тарбияга дойр фикрларини «Булмаса», «Келгай», «Ёмгир ёгдир, султоним», «Найлайин», «Ётмас», «Булар», «Кечки замона», «Билинмас» каби асарларида акс эттиради. Бу асарларида туркман уругини бирлаштиришга даъват этади. Инсонни ва инсоний мухаббатни улуглайди.
Махтумцули 1793 йилда вафот этади.
Махтумцули инсоннинг бахти, тинчлиги халц, Ватан бахти билан бевосита ботик,, шу сабабли хам одамлар Ватан, халк, учун жонини фидо цилиши керак деган фикрни олга суради. Шоир ватанпарварлик тарбиясини барча тарбиянинг асоси деб билади.
Махтумцулининг фикрича, марказлашган давлат, мамлакат барпо этиш йулида каттадан кичик, бутун халц жонбозлик курсатмоги, бир ёцадан бош чицариб фидойилик булмоги лозим. Бунинг учун халц онгини уйготиш, кузини очиш керак.
Ватанпарварлик чидамли, хушёр булишни тацозо цилади. Чинакам фарзанд ватан, она-юрт, халцнинг ор-номусини хар нарсадан юцори цуйсин, керак булса, азиз жонларини цурбон цилишга хам тайёр турсин.
Махтумцули одамларни ватан табиатини севишга ундайди, табиат гузаллигини химоя цилганларни хациций ватанпарвар деб билади.
Адиб она юртнинг хислати, гузаллигини таърифлаб, одам- ларда унга мухаббат уйготади, уни эъзозлашга даъват этади. Унинг васф этишича:
Ери гузал-хаста одам сор булур,Орриц, бежон, Fapu6 кунгли чор булур.Сарчаман дарахти билан бор булур,Ажаб, куш солмоща овлоцлари бор}
Махтумцулининг таъкидлашича, инсон учун униб-усган юр- тидан айрилиш — жонидан айрилишдан кура дахшатлироцдир.
Айрилиш она-отамдан,Кузим кувончи-ватандан.Жон бермак осон щжрондан,1 —
дейди Махтумцули. У халц билан бирга, у билан хамдард булишни юксак инсоний фазилат хисоблади.
Махтумцули инсоний фазилатлар цацида
Махтумцули васф этган энг гузал фазилатлардан бири одам- гарчиликдир. У ёшларнинг энг яхши инсоний фазилат эгаси булишларини, катталарни хурмат цилиб, уларга иззат-икром курсатишларини истайди, уларни шундай булишга даъват этади.
Махтумцули туркман халцининг энг яхши удумларини — иноцлик, мехмондустлик, ахиллик, тугри сузлик фазилатлари- ни улуглаб, бу фазилатлар инсонни безовчи хислатлар экани- ни айтади, мехмондустликни мардлик ва одамгарчиликнинг энг гузал белгиси деб билади.
Мард углидир элга ёзар дастурхон,Тугри суз устида берар ширинжон.Умрини утказар, айтмайди ёлгон.'
Махтумцулининг таъкидлашича, мехмон ким булишидан цатъий назар, унга иззат-икром курсатиш, уни epyF юз, ширин суз билан царши олиш лозим.
Махтумцули халоллик, камтарликни, тугри сузликни инсонни зийнатлантирувчи, унга шону шараф келтирувчи фазилат хисоблайди.
Махтумцули мехнатсеварлик хацида
Махтумцули узининг педагогик царашларида мехнат ахли- нинг ижодкорлик фазилатини биринчи уринга цуяди. Уни улуг- лайди, хаёт ва жамиятнинг таянчи деб билади. У дейди:
Ери гузал-хаста одам c o f булур,Огрщ, бежон, гариб кунгли 40F булур.Сарчаман дарахти билан 6o f булур,Ажаб, цуш солмоща овлоцлари бор.1
Демак, ерни гузаллаштириш — 6oF-pomap барпо этиш — барча инсон ва жонзотларга цувонч, саломатлик бахш этишдир.
1 М а х т у м к у л и . Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . 1 9 5 8 , 1 1 7 - б е т .
2 У ш а а с а р , 8 9 - б е т .
Умуман, Махтумцулининг ватанпарварлик, халцпарварлик, инсоний фазилатлар, мехр-шафцатлилик, мехнатсеварлик, фарзанд бурчи, бола тарбияси хакида баён этган педагогик фикр- лари хозир хам ёшларни энг яхши инсоний фазилатлар эгаси, комил инсон булиб етишишларига хизмат цилади.
АБАЙ К.УНОНБОЕВ
Хаёти, ижтимоий-маърифий фаолияти
Крзоц халцининг буюк фарзанди Абай (Иброхим) Кунон- боев 1845 йил 10 августда Семипалатинск вилоятида тугилди. 10 ёшга етгунча оилада тарбияланди, бошлангич маълумотни мадрасада олди. У Алишер Навоий, Саъдий Шерозий, Х^жа Хофиз, Фузулий асарларини мустацил уциб урганди.
Абай 10 ёшидан бошлаб шеърлар ёза бошлайди. У уз давридаги ижтимоий, маданий хаёт билан танишади, келажакка умид билан царайди, бутун умри давомида адолатсизликка, нодон- ликка царши курашади.
Абай таълим-тарбия хацидаги фикрларини «Масъуд», «Ис- кандар», «Азим циссаси» достонлари ва фалсафий царашлари ифодаланган «Насихатлар»да акс эттиради.
Абай 1904 йил 23 июлда вафот этади, узи яшаган Жидебой цишлогида дафн этилади.
Абайнинг маърифатпарварлик гоялари
Абай гарчи соф педагогик асарлар яратмаган, бевосита му- раббийлик билан шугулланмаган булса-да, унинг ижодида ёшлар тарбиясига оид насихат ва йул-йурицлар мавжудцир. У узининг тарбия хусусидаги царашларини психологик жихатдан чуцур асослаган.
Абай халцнинг маънавий эхиёжларини цондириш учун одамларни халол мехнат цилишга, доно ва билимдон одамларнинг маслахатларига цулоц солиб, илмдан бахраманд булишга даъват этади, ишёцмаслик, фаолиятсизлик, лоцайдлик каби ил- латларни цоралайди, бу иллатлар болалар тарбиясига салбий
таъсир курсатишини уцтиради. Унинг фикрича, эрксизлик, жахолат, ночорликдан кутулиш учун халц билим олиши, илгор халцларнинг маданиятини Урганиши, уз фарзандларини бу маданиятдан бахраманд цилиши керак, дунё хацидаги билим- ларсиз яшаш улкан зарар ва нодонликдир.
Абай бола тарбияси цакдца
Абай болаларда фанга цизициш ва интилишни ривожлантириш лозимлигини, бусиз билим олиш мумкин эмаслигини уцтиради. Ёшлар мол-дунё орттиришга ружу цуймасдан, ило- жи борича илм олишга интилишлари зарур. Китоб — билим хазинаси, уни уциб, урганиш керак. Билим йули гоят машац- цатли булса хам, уни мехнат цилиб эгаллашга интилиш, но- мусли ва хацицатгуй булиш лозим. Абай болаларни шу йул билан халцца яхшилик цилишга ундайди. Унинг фикрича, давлат мактаблар очиши, бу мактаблар учун зарур маблагларни халц Уз зиммасига олмоги лозим, токи унда хамма, хатто цизлар хам билим олсинлар. Ушандагина ёш авлод камолотга эришади.
Абай узининг амалий фаолиятида уз болаларининг уциши билан мунтазам шугулланади, улар билан дилдан сухбатлар куради, уцишда уларга кумаклашади. У таълим-тарбия сохасидаги цотиб цолган ацидаларга — цуруц ёдлашга, дуц-пуписа билан уцитишга царши чицади, ёшларни илмни онгли равишда эгаллашга, оцилона тартиб-интизомли булишга чорлайди. Абай болаларда билимга цизициш устиришни, мустацилликни кучайтиришни, уларни урганилаётган нарсанинг мохиятини англашга одатлантиришни — билим олишнинг зарурий шарт- ларидан бири деб хисоблайди. Унинг фикрича, хар бир одам уз олдига кулчиликка наф етказишни мацсад цилиб цуйиб, илмларни урганиши лозим. Хар бир одам урганаётган илм- хунарни турмушга татбиц цилиш мацеадида урганмоги керак. Чунки илмни фацат билиб куйиш учунгина урганишнинг фой- даси йуц. Киши узининг билмаган нарсасини билиб урганса, ундан бециёс хузур-халоватга эришади. Агар киши илмга ас- тойдил мехр цуйиб урганса, унда янада купроц билсам экан, деган цизициш пайдо булади. Шундагина у кузи курган хар
бир нарсани кунглига маркам тугиб, ук,иб оладиган булади. Абайнинг фикрича, болаларга билим беришнинг самарали йули, аввало уларга она тилини ургатиш, сунг уларни табиий фанлар билан ошно цилиш, шундан кейингина чет тилларни ургатиш лозим, илм урганиш моддий дунёни тугри англаш, инсоний камолотга эришиш учун зарурдир. Лекин бу \ам асосий муд- дао эмас. Асосий муддао, Абайнинг эътирофича, табиат сир- ларини урганиш, саноат, кишлок, хужалиги ва савдони ривожлантириш, турли халкдар эришган илгор маданиятларни эгал- лашдан иборатдир.
Олга сурган гояларини Абай шундай ифодалайди:
Илм топмай мацтанма,Урин топмай бопланма,Хуморланиб шодланма,Уйнаб бекор кулишга!...Одам буламан десангиз.Тилагинг, умринг олдингда,Унга кайру есангиз.Ёлгон-яшиц мацтанчок,Эринчок, бекор мол чочмок,Беш душманинг билсангиз!Талаб, мехнат, теран уй,KflHoam, ра%м, уйлай куй...Бир олимни курсангиз,«Ундай булмок кайда ?» — деб Айтма илм суйсангиз.Сизга илм ким берар Ёнмай ётиб сунсангиз.'
Шоир ёшларни илм эгаллашга чацирар экан, уни севиб, у билан жидций шугулланишга ундайди. Одам х;ар бир ишга ме)ф- мухдббат билан киришиши лозим, айницса, илм эгаллашга мехр билан, сидцидилдан киришиш зарур. «...чин ният билан урга- наётган булсанг, унда илмга мехринг худди уз онангни мехри- дай илик, ва самимий булади. Сен илмга чиндан х;ам ихлос
1 А б а й . Т а н л а н г а н а с а р л а р , Т . , 1 9 6 1 й .
1 1 7
цуйсанг, у хам сенга мехр цуяди ва сен уни тезроц кулингга киритасан. Агар сен унга чала мехр куйсанг, урганган илминг Хам чала-чулпа билади»,2 — дейди Абай.
Илм олиш йулидаги энг катта душман бегамлик ва бепарво- лик, деб тушунади Абай. Шу туфайли, у ёшларга бегам булмас- ликни уцтиради. Чунки бегамлик халцнинг, давлатнинг, иб- ратнинг, ацлнинг, ор-номуснинг душманидир; ор-номус булган ерда бегамлик булмайди. Инсон илм олиш жараёнида ацлий жихатдан тобора камолотга эриша боради. Тафаккурнинг ри- вожи нарса ва ходисаларни чукур ва хар томонлама билиш имконини беради. Ацлли одам нарса ва ходисаларнинг туб мохиятига етади, уларни т^ р и бахолаб, аник; хулосалар чицара олади.
Шоир шуни таъкидлайдики, билимга осонликча эришиб булмайди. Машаццатли мехнат, зур иштиёц туфайлигина унга эришиш мумкин. Билимни узлуксиз такомиллаштириб бор- моц зарур. Шунингдек, билим олищда хеч цачон эришилган даражадан цаноатланмаслик керак. Билимни бойитишга, узидан кура билимдонроц одамлардан урганишга интилмаслик бегамлик ва бепарволик натижасидир. Билим мустахкам булиши учун уни узлаштиришдан ташцари, яхшилаб ёдда сацлаш Хам жоиз. Улуг маърифатпарвар ёшларни билимларни шу зайлда эгаллашга даъват этади.
Абай билимсиз одам иродасиз булишини, узгалар фикри билан яшашга одатланиб цолишини уцтиради. Шоирнинг таъкидлашича, илмсиз, мустацил фикрсиз, ацлсиз нодон булган- лар яхши ва фойдали маслахатга хам цулоц солмайдилар, уларнинг касби игво тарцатиб, мацтанчоцлик, бировлар шаънини булгашдан иборат булади.
Абай ёшларни билим олиш билан бирга, фойдали хунар- ларни урганишга хам даъват этади. Зеро, яхши хунар хам моддий, хам маънавий бойликдир.
Хунари бор — %еч кимга царам булмас,...Халол мехнат — %еч цайда гуноу; эмас!2 — дейди адиб.
1 А б а й . Т а н л а н г а н а с а р л а р , Т . , 1 8 4 - б е т .
2 У ш а а с а р , 7 4 - б е т .
Абай тарбиянинг турли воситалари хакида фикр юритганда оила, мактаб, мехнат ва адабиёт орцали тарбиялаш хусусида гапиради. Болалар характери ва дунёцарашининг шаклланишида оила бециёс катта ахамият касб этишини хисобга олиб, бола тарбияси билан шутулланувчи ота-оналар, аввало, узлари хар жихатдан тарбияланган булмоцлари зарур, деган ишончга келади. Шоир мактаб бола тарбиясида хал цилувчи урин тути- шини эътиборга олган холда, бу билим учопада таълим-тарбияни ташкил этишнинг йул-йурицлари, узига хос томонлари хацида фикр юритади. У ёшлар тарбиясида адабиёт, айницса, шеъри- ятнинг таъсир кучига алохида ахамият беради. Унинг фикрича, шеърий асарлар юксак махорат билан ёзилишидан ташцари, fo h t содда булган таццирдагина тарбия ва таъсир кучига эга булади.
Умуман, улуг мутафаккир Абай Кунонбоев бутун хаётида халцни нодонлик, маданиятсизликдан ёрутлик, илм-фан, маданият йулига олиб чицишга, ёш авлоднинг янги замонларда камолга эришувига ишонади. Абай уз хаётининг сунгги дамла- ригача, ёшларнинг, халцнинг ахлоций тарбияси, таълими тугри- сидаги доно фикрлари билан уз даврида жуда катта обру цозон- ди. Унинг педагогик фикрлари цозоц халци тарбиясида сал- моцли уринда туради. Унинг хикматларга бой, фалсафий мушохадалар билан йутрилган насихатлари хамон халцни тугри йулга бошламоцда.
Б Е Ш И Н Ч И Б О Б
МАРКАЗИЙ ОСИЁДА XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМ ИДА ИЖ ТИМ ОИЙ \А Ё Т , МАЪРИФАТ,
МАКТАБ ВА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ
XIX асрнинг иккинчи ярмида Марказий Осиё хонликла- ри — Бухоро, Куцон, Хива хонлари уртасида узаро царама-цар- шилик, низо кучайганидан фойдаланган чор хукумати Узининг ёвуз ниятларини амалга оширишга киришиб, 1853-1895 йил-
лар давомида Марказий Осиёни босиб олди, мустамлакачилик сиёсатини кучайтирди, сиёсатга царши кутарилган халк; кузго- лонларини аёвсиз бостирди. У Марказий Осиё худудида исти- Комат килувчи турли халкдарни бир-бирига карши кУйиш билан улар уртасида низони авж олдирди, Туркистонда маданият, илм-фан, санъат, адабиёт, таълим-тарбия сохасида хам уз сиёсатини амалга ошира бошлади: асосий эътиборни халки- мизни миллий маданияти, тарихидан, урф-одатларидан мах- рум этишга каратди; чор мустамлакачилари шу сиёсат асосида улкада уз мавкеларини мустахкамлашга харакат киддилар. Улка- да юз берган бу вокеалар Ахмад Дониш, Фуркат, Мукимий, Аваз Утар, Завкий каби илгор маърифатпарварнинг дунёкара- шига таъсир курсатди, улар чор маъмурлари куллаган жабр- зулм, хакорат, каршиликларга карамай, маданий кадриятлари- мизни сакдаб колишга харакат киддилар, узларидан олдин утган мутафаккирнинг инсонпарварлик, таълим-тарбия хакидаги маъ- рифий фикр-гояларини давом эттиришни уз олдиларига асосий максад килиб куйдилар.
АХМАД ДОНИШ
Ахмад Дониш 1827 йилда Бухоро шахрида дехкон оиласида тугилди. У бошлангич билимни уйда онасидан олади. 9 ёшида мактабга кириб, бу ерда араб тилини урганади, математика, фалакиёт, география, тиббиёт, тасвирий санъат, тарих ва фал- сафий билимларни мустакил равишда эгаллаб, уз даврининг илгор кишиси булиб етишади.
У Бухоро Амири урдасида ёзиш-чизиш хизматида булади, тарих, тиббиёт масалаларига оид китобларни узбек, тожик тил- ларига кучиришга, китоблар ёзишга киришади.
Ахмад Дониш узининг таълим-тарбия, ахлок ва нафосатга дойр фикр-мулохазаларини «Наводир-ул-вакое» асарида, хусусан, бу асарнинг «Инсон алокалари ва уларнинг табиати Хакида», «Фарзандларга васият: касб ва хунарнинг фойдалари хакида» бобларида аник ифодалайди.
Ахмад Дониш 1897 йилда 70 ёшида вафот этади.
А^мад Донишнинг илм ва ахлоций тарбия Хакддаги гоялари
Ахмад Донишнинг уктиришича, илм одамга бахт-икбол бахш этади. Одам яратилгандан сунг унинг туганмас бахти илм ва маърифатда булади. Илм ва маърифат рухнинг истаги булиб, рохатпарастлик ва дангасалик тилагидир.
Ахмад Дониш ёшлар билимларни бевосита кузатиш йули билан онгли равишда эгаллаши, уз фикри ва билимининг хацицийлигига ишонч хосил цилиши, урганиладиган ходиса- нинг мохиятини билиб олиб, энг асосий масалага эътибор бериши кераклиги гояларини олга суради. Унинг фикрича, хар бир одам билимни шундай эгаллаши керакки, хар кандай кар- шилик ва эътирозлар унинг уз билимига булган ишончини йукка чицара олмасин, фикри хацицатан тугри булса, одамларнинг келиша олмаслигидан хафа булмасин.
Ахмад Донишнинг уктиришича, ахлоций тарбияда олдинга куйилган мацсадга мувофик бошкаларга фойда келтиришни уз бурчи деб билган шахсни етиштириш асосий вазифа килиб Куйилиши керак. Ёш авлодда мехнатсеварлик, ватанпарварлик, халксеварлик туйгуси, бойликка хирс куйиш каби иллатларга нисбатан нафрат хиссини тарбиялаш керак. Донишнинг фикрича, одамларда озодликка ва мустакилликка хавас, мухаббат туйгусини тарбиялаш лозим.у£«Агар,— дейди Ахмад Дониш, — биров билан сухбат кур- мокчи булсанглар, уз сифати билан халкка якин булган, акд- ли, хушёр кишилар билан дустлик алокасини богланглар. Чунки, окил одамлар хеч кимга ёмонликни хохламайдилар. Акдли одамларнинг аломати улардаги яхшиликнинг ёмонликдан купрок булишида ёки баробар булишидадир. Бундай одамлар олимлар, калам ахиллари ичидан топилади. Булардан бошка - лари билан дустлик килмокчи булсанглар, у вактда ундай одам хеч булмаганда бирорта ёмон феълдан сакданган одам булиши шартдир...
Агар дустларингизнинг бирор ёмон томонини билсанглар ва уни бу йилдан кайтаришга кучларинг етса, уни кайтаринг- лар. Агар буни килолмасанглар, хамма билан яхши муомалада булинглар. Чунки, дунёда айбсиз дуст топилмайди».1 ^7
1 А х м а д Д о н и ш . Н а в о д и р - у л - в а к о е . — Т . « Ф а н » , 1 9 6 4 , 2 1 5 - б е т .
Ахмад Донишнинг фикрича, хар бир инсон уз Ватани учун курашмоги, ёш авлод эзгу ниятли, химматли, жасоратли килиб етиштирилмоги, уларни хар бир ишни бажаришга онгли су- ратда киришиш рухида тарбияланмоги керак.
Ахмад Дониш ахлок-одоб хакддаги карашларида инсонпарварлик ва сузлашиш одобига хам алохида эътибор беради. Унинг таъкидлашича, миллати ва диний карашдарвдан катьий назар одамларни камситмаслик, уларга нисбатан хурматда булиш керак.
Ахмад Дониш касб-хунар хацида
Ахмад Дониш узининг педагогик карашларида касб-хунар урганишга алохида эътибор беради. У ёшларни хунарни факат фойдали булгани учун эмас, балки хаётий зарурият булгани учун эгаллашга даъват этади. Унинг таъкидлашича, хар бир касб-хунар эгаси халол мехнати билан эл-юрт фаровонлиги учун хизмат килиши керак, мехнат килмай дангасалик билан кун кечирган одам уз кадр-кимматини йукотади.
«Дунёда захматсиз рохат, ташвишсиз неъмат топилиши мумкин эмас»... «Кайси бир хунар, кайси бир касбни кдлмокчи булсанглар, ундан кутилган максад халк учун фойда етказиш булсин»1 — дейди Ахмад Дониш.
Умуман, Ахмад Донишнинг «Наводир ул вакое» асарида таълим-тарбия, мехнат, касб-хунар хакида билдирилган фикрлари, педагогик карашлари узбек педагогикаси тараккиётига сал- мокли хисса булиб кушилди.
ФУРКАТ
Зокиржон Холмухаммад угли Фуркат 1858 йилда Кукон шахрида савдогар оиласида тугилди. 6 ёшидан бошлаб эски усул мактабида укиди, 12 ёшида мударрис Пошша Хужадан таълим олди, 14 ёшида мадрасада укиб Хофиз, Бедил, Жомий, Фузулий, Навоий асарларини укиб, урганди.
Фуркат Маргилонда тогаси билан бирга савдо ишлари билан хам шугулланди, 1882 йилда Кукон га келиб хаттотлик
1 А х м а д Д о н и ш . Н а в о д и р - у л - в а к ; о е . — Т . « Ф а н » , 1 9 6 4 , 2 1 5 - б е т .
122
цилиб, «Чор дарвеш» ва «Нух; манзар» асарларини форс тилидан узбек тилига таржима этади, Мукимий, Завкий, Мухаййир каби шоирлар билан танишиб, улар билан мулокртда булади.
Фурцат 1889 йилда Тошкентга келади, бу шахдрдаги маданий хдётни кузатади, театр, клуб ва кургазма залларида, бос- махоналарда, гимназия, рус-тузем мактабларида булиб янгича укиш-укитишларни кузатади. У ма\аллий маданият намоянда- лари, шоир ва санъат а^ялари билан су^батларда булиб, улар билан ижодий дамкорлик килади.
Фуркат 1891 йил май ойида Тошкентдан кетиб, Самарканд, Баку, Истамбул ша^арларида, Арабистон, Миср, Болгария, Греция (Юнонистон), Хиндистон мамлакатларида, Кашмир ви- лоятида булади, Хитойнинг Хутан шахрида бир неча вакт ту- риб, Ёркент шаэфига келади ва умрининг охиригача шу ерда яшаб, 1909 йилда 51 ёшида вафот этади.
Фуркатнинг илм-маърифатпарварлик, ватанпарварлик гоялари
Фуркатнинг ижодий фаолиятида илм-фан, маърифат х;акида- ги карашлар алодида урин тутади. У жамият ривожи ва халк фаровонлигига илм-маърифат оркалигина эришиш мумкинлигини айтиб, бунинг учун турли фанларни пухта урганиш гоясини баён этади.
Жахон басту кушоди илм бирла,Надур дилни муроди илм бирла.Кунгулларни сурури илмдандур,Курар кузларни нури илмдандур.Керак у;ар илмдин булмоц хабардор,Булар хар цайси уз вацтида даркор,‘ — дейди Фуркат.
Фуркат уз педагогик-маърифий карашларида ватанни, ва- танпарварликни юксак даражада улуглайди. У она Ватан — диёрни нажот, бахт манбаи х,исоблайди. Ватандан жудоликни FaM-эндух;, ранжу алам, мусибат деб билади. Бу фикрини уз \аёти мисолида шундай ифодалайди:
1 Ф у р к ; а т . Т а н л а н г а н а с а р л а р . И к к и ж и л д л и к . I I ж и л д . Т . У з д а в б а д и и й
а д а б и ё т н а ш р и ё т и . 1 9 6 0 , 1 0 - б е т .
Ватаннинг иштиёцини тортарам гурбат тми бирла, Туруб эрдим цутулмай руссаю ранжу инолардин)
Фурцат Ватанни ардоцлашни, Ватан равнаци учун жонни фидо этишни улуг неъмат х;исоблайди.
Манам шурида булбул, бустонимдан адашганман,Юзи гул, цомати cape и равонимдан адашганман,Дилим %ажрида цондур дилистонимдан адашганман,Рариби куйи Fyp6am хону-монимдан адашганман, — дейди у.
Фурцат ахлоций тарбия цацида
Унинг таъкидлашича, таълимда ахлоций тарбия f o h t мущм- дир. У самимий дустликни, кишилар орасидаги яцинликни улут- лади, узаро а^иллик ва х,амжи\атликни таргиб этди. Фурцат: «...Уй тутиб ултирган х,амма одамнинг \амсояси бор. Алар эрта оцшомда бир-бирлари билан куришганда иттифоцлик билан куришсунлар. Бир-бирлари билан уруш — талаш айлаб даъво цилишмасун ва муборакбодлик иши булса, муборакбод цилиш- сун ва агар бир киши вафот цилса, мен \ам борай, деб истак билдурсун»,2 — деб уцтирди.
Умуман, Фурцатнинг педагогик царашларида ифодаланган илм-фан ривожи, унинг инсон камолотида тутган урни, Ватан ва ватанпарварлик, халцпарварлик, ахлоций тарбия х,ацидаги фикрлар аедаюгик фикр ривожига цушилган х;исеа сифатида мух,имдир.
ДИЛШОД БАРНО
Хаёти ва педагогик фаолияти
Таницпи шоира, маърифатпарвар Дилшод Барно 1800-1801 йилда Уратепа шахрида тугилади. Дилшод дастлабки маълу- мотни отаси Ра\имкулдан олди, ёшлигидан шеъриятга мехр
1 Ф у р к , а т . Т а н л а н г а н а с а р л а р . И к к и ж и л д л и к . I I ж и л д . Т . У з д а в б а д и и й
а д а б и ё т н а ш р и ё т и . 1 9 6 0 , 1 1 8 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 7 1 - б е т .
цуйди. Барно тахаллуси билан шеърлар ёза бошлади. У ёшлик чорида ота-онасидан жудо булади. У ун уч йил давомида туркий тилни мукаммал урганиб, мактабдорлик цилади.
Дилшод цайнонаси билан бирга узи хам цизларга даре беради, умрининг охиригача ёшларни илм-маърифатли цилади.
«Мен, — деб ёзади Дилшод... Эллик бир йил мактаб тутиб, ...23 толиба тутиб, 891 цизни басавод цилдим. Алардан царийб туртдан бири табъи назмлари бор эрди...боз аввал охир икки юздан ортиц назмхон шоиралар таълим олиб чиццан эрди».1
Дилшод Барно газал, мухаммас, мусаддас, хотираномалар- дан иборат «Тарихи мухосара», «Хатми мунтахабул ашьор», «За- монадан шикоят», «Хаёт мадхи» достонларини яратади. У уз асарларида комил инсон, вафо, соф мухаббат х;ацида фикрлар из\ор этади, вафосизлик, худбинлик, маккорлик, хийлагарлик иллатларини цоралайди.
Дилшод Барно 1905-1906 йилларда вафот этади.
Дилшод Барноиииг маърифий, инсонпарварлик роялари
Дилшод уз маърифий царашларида инсонлар уртасидаги \ам- жихатликни, хамдамликни энг юксак фазилат деб билади. У инсоннинг инсонийлигини улуЕлайди, бу масалага виждонан ва химматли муносабатда булишни таргиб цилади. У дейди:
Аё одам, сенга цувват эрур фарз,Хаётингга эрур куввату FaUpamza монанд,Фазилат булручи %иммат эрур фарз.Булар устига виждон %ам керакдир,Неку равфтор ила иффат эрур фарз.2
Дилшод Барнонинг фикрича, инсон гузаллиги унинг рухий оламидир. Иккиюзламачи, худбин одамлар макр эгаларидир- лар. Инсоннинг ички дунёси ташци циёфасидек гузал булиши керак. Инсонга инсонийликни безаш учун берилган бу гузалликни доимо сацлаш лозим.
1 Д и л ш о д и Б а р н о в а м е р о с и а д а б и й . 1 3 7 - б е т .
2 Д и л ш о д . « С а б о т у л - б а ш а р » , 3 7 - б е т .
Дилшод х;аётни, оилани инсон учун катта мактаб хисобла- ди, бутун хаётини, билимини ёшларга бахш этади.
Рузгорим мактабим булди,Илм олсун соуиби идрок У —
дейди Дилшод.Дилшод ёшларни илм олишга, илм ахли булишга даъват
этади.Унинг таъкидлашича, илм инсонни тарих оламига олиб ки
ради ва бу сохдца булган муаммоларни хал килишга ёрдам беради. Билимда камол топган инсон юксак обру, мавцега эга булади, унинг билимидан хамма бахраманд булади, хатто кеча- кундуз хам ундан нур олади.
Умуман, мутафаккир Дилшод уз маърифий фаолияти давомида ёзган асарларида баён этган таълим-тарбия хусусидаги фикрлари хозирги ёшлар тарбиясида хам хизмат цилмоцца.
О Л Т И Н Ч И Б О Б
XIX АСР БИРИНЧИ ЯРМИДА ИЖ ТИМ ОИЙ ХАЁТ, МАКТАБ, ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ
Марказий Осиёда бола тарбиясига, уни ахлоций-маънавий баркамол цилиб етиштиришга милоддан олдин яшаган дониш- мандлар хам эътибор берганлар.
Мусулмон ахлининг дунёцараши, фалсафаси, маданияти, ахлоци, хУКУКИнинг асоси булган Куръони Каримда илохиёт, диний эътицод масалалари билан бирга, инсонпарварлик, инсонларни цовуштириш, улар орасида адолат урнатиш каби ахлоций муаммолар ифодаланди; эхсон, сахийлик, сабр-тоцат- лилик, садоцатлилик, кечиримлилик каби инсоний фазилатлар ва илм мохияти, илм ахлининг вазифалари аниц баён этилди. Бу масалалар пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом Хадисларида хам ёрцин баён цилинди.
Милодий XIX асрнинг иккинчи ярмига цадар яшаб ижод этган буюк алломалар ёш авлод тарбияси хацидаги фикр-гояла- рини яратган асарларида ёритдилар.
1 Д и л ш о д . « С а б о т у л - б а ш а р » , 5 7 - б е т .
1 2 6
XIX аср иккинчи ярми — XX аср биринчи ярмида яшаб, ижод этган Абдукодир Шакурий, Исхокхон Тура—Ибрат, Мухам- мадшариф Суфизода каби маърифатпарварлар уларнинг фикр- рояларини, янги давр талабидан келиб чикдан х,олда, давом эт- тирдилар. Улар хорижий мамлакатларда таълим-тарбия сохасида кулланган илгор тажрибалар асосида янги усул мактабларини ташкил этиб, таълим мазмунига узгартириш киритдилар, маданият ва маърифат ривожига маълум хисса кушдилар.
АБДУКОДИР ШАКУРИЙ
Абдукодир Шакурий 1875 йилда Самарканднинг Ражаба- мин к,ишлогида дехкон оиласида тугилди. У Самаркандда биринчи бор янги усулдаги «Усули савтия» мактабини ташкил этди. Мактаб таълимида кулай ва енгил усулларни куллади ва бу сохада катта муваффациятларга эришди. У таълимда, асосан, болаларнинг саводли булишлари, уларда нутк; маданиятини устиришга эътибор берди, товуш-харф усулини куллаш оркали савод чицаришни енгиллаштирди.
Шакурий мактабда болалар узбек тили билан бирга форс- тожик ва рус тилларини хам укитиш керак деб билди ва бу ишни амалга оширишга харакат килди.
Шакурий янги усул мактаб укувчилари учун тушунарли услуб- да «Рахномаи савод» («Савод чикаришга йулланма») ва Исматилла Рахматуллаев билан хамкорликда «Алифбе таълими» кулланмала- рини яратди, тузган бу китобларига, халклар уртасидаги узаро миллий, маданий-маърифий алокаларни хисобга олган холда, тожик адабиёти намоёндалари фаолиятидан хам намуналар киритди.
Шакурий укувчиларга касб-хунарларни эгаллашга, мехнатга кизикишни тарбиялашга эътибор каратди. Шу максадда мактаб укув режасига мехнат дарсини хам киритди, укувчи- ларни дехкончилик, бордорчилик, чорвачиликнинг илгор усуллари билан таништирди.
Уз даврида таълим ва тарбия сохасида кулланилган илгор усул ва тажрибаларга эгалиги туфайли Шакурий маориф ахли орасида катта шухрат козонди. Таълим-тарбия сохасида у ижод этган янги усул ва тажрибалар Шакурий сафдошлари томонидан давом этгирилди.
Абдукодир Шакурий 1943 йилда вафот этди.
ИСХОКХОН ТУРА-И Б PAT
Исхокхон Тура—Ибрат 1862 йилда Наманган вилояти Тура- кургон цишлогида 6 o f 6 o h оиласида тугилди. Бошлангич таъ- лимни цишлоццаги мактабда олди, 1878-1886 йилларда Куцон- да мадрасада уциди, араб ва форс тилларини мукаммал урганди. У Хиндистон, Арабистон, Афгонистон, Туркия, Болгария, Италияда булиб, халц маданияти, санъати билан танишди, хинд, урду, инглиз тилларини эгаллади, фан ва санъат намоёндалари билан мулоцотда булди. Ибрат «Лугати ситта-ал-сина», «Жо- меъ-улнинг хутут» («Ёзувчилар мажмуаси») асарларини яратди.
Ибрат тарих ва маданиятга дойр ёзган «Тарихи Фаргона», «Тарихи маданият», «Мезон-ул-замон» асарларида узининг пе- дагогик-маърифатпарварлик царашларини баён этди. У уз педагогик царашларида халцлар дустлигига, уцувчиларда нутц маданиятини, саводхонликни устиришга, тарихий билимни эгаллашга, ахлоций тарбияга алохида эътибор берди. Шу мацсадда у «К,алами Мирражаб Бандий», «Илми Ибрат» рисолаларини эълон цилди.
Ибрат таълимда уцувчиларда китобхонлик ва мустацил уциш куникмасини тарбиялаш ва ривож топтиришни талаб этди. Уз талабларини амалга ошириш мацеадида уз уйида «Кутубхонаи Исхоция» номида кутубхона ташкил цилди, цишлоцца маориф, маданият, таълим-тарбия ишларини яхшилаш сохасида олиб борилган тадбирларда фаол иштирок этди.
Ибрат уз педагогик царашларида аёлларнинг билим эгал- лашларига алохида ахамият берди. Таълим-тарбияда уцитув- чининг уз тарбияланувчиларига шахеий намуна булиши кераклиги гоясини олга сурди.
Исхоцхон Тура—Ибрат 1937 йил цатагон даври цурбони булди.
МУХДММАДШАРИФ с у ф и з о д а
Мухаммадшариф Суфизода 1880 йилда Чует цишлогида хунарманд оиласида тугилди. Мухаммадшариф бошлангич мактабда таълим олади.
Суфизода 1900-1913 йилларда Озарбайжон, Арабистон, \и н - дистон, Туркияда булди, Тошкентда «Туркистон вилоятининг газети», «Садойи Туркистон» газеталарида иштирок этди.
Суфизода 1913 йилда Чует цишлогида янги усул мактабини, Камарсада цишлогида етим болалар учун «Дорулайтом» («Етим- лар уйи») очди, катталар учун кечки курслар ташкил цилди.
Суфизода маърифатпарвар шоир сифатида уз асарларида халцни илм-маърифатли булишга даъват этди, Ватан озодлиги хацидаги орзуларини ифодалади:
Кддрдоним цалам, мардона булгил, вацти хизматдур,Агар мендан кейин цолсанг, либосинг сийму зардандур,1 —
деди у.Суфизода Ватан таццири, юрт истицболи х;ацида цайгурди.
У дейди:
Ватан %олиндан утру кузларим сацфинда цон OFAap...Ёзуц олий Ватан уксиз каби бир %ола душмушким,Агар таурир эдарсан, хомаи муъжиза баён оглар.2
Суфизода ватанпарвар, инсонпарвар сифатида халцнинг \ац- хуцуцини химоя цилди, уз замондошларини истицлолга ундади.
Суфизода оналарни улуг инсон сифатида хурмат цилди, уларни «Миллати исломиянинг бонуси» хисоблади. У:
Миллати исломиянинг бонуси,Узбек элининг цоракуз о^уси.Кар цилур бир кун жах/i огуси,Илму амал ушбу касал доруси,3
деб, уларни илмли булишга чорлаб, илм жахолатни енгувчи кудратли куч эканини айтди.
Суфизода Уз маърифий царашларида оммавий ахборот во- ситаларини, айницса, кундалик рузномаларни халцнинг маъ- навияти, маданияти ривожида мухим омил эканлигини таъ- кидлади. Унинг фикрича, рУзнома дилни фасли бахор каби яшнатади, «Сув бериб кунгил богини сабзавор» айлайди.
Суфизода инсон хаётида рузноманинг тутган урнини юцори бахолаб шундай дейди:
1 Истикдол кахрамонлари. Танланган асарлар. Т., «Маънавият», 1999, 209-бет.
2 Уша асар, 222-бет.3 Уша асар, 219-бет.
Яшнатиб дил рунчасин, фасли ба$ор айлар газет,Сув бериб кунгул ботни сабзавор айлар газет... Шарцдан Маррибгача булрон %аводисни ёзиб,Не гузал маргуб хабарлар ошкор айлар газет.Куб уцур булсанг, булурсен эл аро чун нуктадон, Сузлаганда сузларигни берубор айлар газет..}
Суфизода 1937 йилда вафот этди.
Туркистонда жадидчилик харакати.Жадидлар маърифат, таълим-тарбия хацида
XIX аср охири XX аср бошларида Туркистонда ижтимоий Хаётда юз берган воцеа-ходисалар ва жадидчилик харакати натижасида илгор маърифатпарвар зиёлилар тафаккурида, маф- курасида янгича дунёцараш шаклланди. Улар миллий муста- циллик, таълим тизимини ислох цилиш гояларини илгари сур- дилар, таълим-тарбия хацида фикр, царашларини яратган асарларида, амалий фаолиятларида намоён этдилар.
Бу маърифатпарвар-педагоглар кенг омма уртасида илм-маъ- рифат, маданият тарцатиш учун ц и з б и н кураш олиб бордилар, уз даврининг илгор, пешцадам педагоглари сифатида халцца, жамиятга танилдилар. Улар татар, озарбайжон, рус ва бошца халцлар педагоглари билан алоцада булиб, мактабда Уцувчи- ларга янги усулда она тили билан бирга, география, тарих каби гуманитар ва аниц фанларни уцитдилар, таълим-тарбияга оид дарсликлар ва цулланмалар ёзиб, нашр эттирдилар.
Туркистонда жадидчилик харакати усиб бориши билан ил- Fop фикрли педагог зиёлилар — жадидлар мактабларда таълимнинг янги тизимини амалга ошира бошладилар, улар ташкил этган «янги усул» мактаблари халцнинг маданий ривожига ёрдам берди, халцнинг эътиборини цозонди.
Туркистон жадидлари озодлик, маърифат учун курашлари- ни маълум дастур асосида икки йуналишда — маданий тарац- циётни ривожлантириш, бунинг учун маърифатпарварликка асосланиш ва бу борадаги фаолиятни амалиёт билан боглиц
1 Истикдол к,ахрамонлари. Танланган асарлар. Т., «Маънавият», 1999, 219-бет.
Холда олиб бориш орцали амалга оширадилар. Улар миллий уйгонишнинг асосини таълимни, уцув дастурларини ислох цилишда курадилар.
Дастурни ишлаб чициш ва амалга оширишда Махмудхужа Бехбудий, Абдулхамид Чулпон, Мунавварцори Абдурашидхо- нов, Абдурауф Фитрат, Садриддин Айний, Хамза Хакимзода Ниёзий, Абдулла Авлоний маърифатпарварлик, таълим-тарбия хацидаги царашлари, гоялари билан шухрат цозондилар.
Узбекистон мустациллиги даврида узбек халци жамият тарихи ва жахон маданияти, илм-фани ривожига бебахо хисса цушган дахоларимиз орзу цилган эркин, озод хаётга эришди, муцаддас миллий байрамлар, Амир Темур, Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Ахмад ал-Фаргоний, Бахоуддин Нацшбанд, Хожа Ахмад Яссавий, Нажмиддин Кубро, Махмуд аз-Замах- шарий, Хожа Ахрори Валий, Абдухолиц Риждувоний каби буюк аждодларимизнинг номлари тикланди; миллий тафаккур та- рихида учмас из цолдирган Боборахим Машраб, Бахоуддин Нацшбанд, Мухаммад Тарагай Улугбек, Алишер Навоий, Захириддин Бобур, Абдулла Крдирий, Абулцосим аз-Замахша- рий, Амир Темур, Камолиддин Бехзод, Имом ал-Фаргоний, Жалолиддин Мангуберди каби улуг зотларнинг, Махмудхужа Бехбудий, Абдурауф Фитрат, Абдулхамид Чулпон, Абдулла Кр- дирий, Боту, Усмон Носир каби миллий-озодлик харакати фи- дойиларининг фаолиятларига алохида эътибор берилди, тавал- лудлари нишонланди.
Ислом Каримов Узбекистон мустацил Республика деб эълон цилинган кундан бошлаб утказилган Олий Мажлис сессияла- рида цилган маърузаларида, газета мухбир ва мухаррирлари билан утказилган сухбатларда, ёдгорлик мажмуаларини очи- лиши маросимларида, хокимият йигилишларида, халцимиз- ни янги йил ва байрамлар билан цутловларида... миллий урф- одат, анъаналарни, цадриятларни тадциц этиш, буюк аждодларимиз цолдирган беназир таълимотларини чуцур эгаллашни, цатагон йиллар цурбони булганлар рухини шод этишни таъ- кидлади. У ёш авлодни тарбиялаш, уларга таълим бериш гояларини уз маърузаларида, асарларида мунтазам баён этиб, илм- фан ахлини, педагог олимларни бу сохада фидойи билишга даъват этади.
Ислом Каримов Олий Мажлис биринчи сессияси иккинчи йигилишида сузлаган нутцида хар бир инсон бу дунёда халц хотирасида доимий цоладиган яхши, эзгу ишлар цилиши кераклигини айтиб;
«...бу дунёда хамма нарса уткинчидир. Амал хам, мол-дунё Хам, шон-шухрат хам утиб кетади, фацат халц, халцнинг хоти- раси доимо яшайди. Шундай экан хар бир инсон ана шу халц хотирасида узидан яхши ном, эзгу ва савобли ишлар цолди- риш хацида уйлаши керак.
Бизнинг захматкаш ва олижаноб халцимиз бугун сизу биз- дан — узи ишонч билдирган инсонлардан шундай амалий харакатларни кутмоцца»1 — дейди.
Ислом Каримов маънавий баркамоллик, яратувчиликни улуг фазилат хисоблайди, ана шундай фазилатга эга булмасликни хиёнат деб билади. «Инсон ахлоци, — дейди Ислом Каримов, — шунчаки салом-алик, хушмуомаладангина иборат эмас. Ахлоц — бу аввало инсоф ва адолат туйгуси, иймон, халоллик дегани. Манфаатпарастлик йулида цилинган хар бир иш у цанчалик баландпарвоз таъриф-тавсифларга уралмасин, фатволар туциб чицармасин, барибир Ватанга хиёнатдир».2
Президент Навоий шахрида Алишер Навоий ёдгорлик маж- муининг очилишига багишланган тантанали маросимда одамларни беназир зот — Алишер Навоийдан ибрат олиб, етим- есир, бева-бечора, ногирон ва мухтожларга мурувват курсатиш- га, эл-юрт учун мактаблар, шифохона, 6oF-poraap бунёд этишга, илм-фан ва маданият ахлининг чинакам хомийси булишга даъват этди.3
Биринчи чацириц Узбекистон Республикаси Олий Мажли- сининг ун туртинчи сессиясида цилган маърузасида Ислом Каримов: «Ногиронларни тулацонли фаол хаётга цайтариш учун уларнинг жисмоний имкониятларини хисобга олиб, уцитиш, цайта уцитиш ва ишга жойлаштиришни ташкил этиш лозим»4- лигини таъкидлади.
У Тошкент Ислом Университетининг очилишига багишланган йигилишда диёримизда етишган буюк алломаларнинг ис-
! Узбекистон овози. 2000 й. 12-феврал, 19-сон.2 Узбекистон X X I асрга интилмокда. Т . «Узбекистон», 2000, 57-бет.3 «Маърифат» газетаси, 2001 й. 25-август.4 Узбекистон X X I асрга интилмокда. Т . «Узбекистон», 2000, 33-бет.
лом назарияси, фалсафаси, маданият ривожига цушган бена- зир хиссаларини, цолдирган меросларини чуцур урганиш, уни мужассамлаштириб, халцимизга, энг аввало, ёш авлодга етказиш талабалар учун хам царз, хам фарз эканини айтиб, уларни ана шу вазифани адо этадиган комил инсон булиб етишишга даъват этди.
Ислом Каримов «Шахидлар хотираси» ёдгорлик мажмуаси- нинг очилишига багишланган маросимда сузлаган нутцида «...озод ва эркин Ватан учун жон берган шахидлар рухи олдида бош эгиб, уларга уз хурмат-эхтиромимизни бажо этамиз.. Мана шу жойдаги минглаб инсонларнинг шу кунгача чирцираб ёт- ган рухи-поклари бугун барчамиздан, эзгу ишларимиздан рози булиб, шояд ором топган булса, ажаб эмас»1 — деб, одамларни Ватан ва халц бахт-саодати учун жон фидо этганлар рухини доимо шод этишга чорлади.
Ислом Каримов вилоят, шахар ва туман хокимлари билан учрашувда республикада \аётимизда барча сохаларда амалга ошириладиган вазифалар кадрларга боглицлигини айтиб, фар- зандларимиз, набираларимиз олдидаги асосий бурчимиз уларни эртанги мураккаб, суронли хаётга тайёрлашдан иборатли- гини айтди. Президентнинг таъкидлашича, уларни биздан кура билимли, кучли, доно ва, албатта, бахтли цилишдек эзгу мац- сад хар биримизнинг хаётимиз мазмунига айланиши даркор- лигини таъкидлади. Ислом Каримов яна шуни айтдики, хацицатдан хам уз фарзандларимиз ва набираларимиз билан фахрланишни истасак — улар замонавий билим ва тажрибага эга, иймонли-эътицодли булишларига, Ватанимиз тарихида учмас из цолдирган буюк аждодларимизнинг ишларини давом эттиришларига ишонишимиз лозимлигини таъкидлади.
МАХМУДХУЖА БЕХБУДИЙ
Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти
Махмудхужа Бехбудий 1875 йил 19 январда Самарцанд яцинидаги Бахшитепа цишлогида рухоний оиласида дунёга келди.
1 «Халк; сузи», 2000 й, 13-май, 91-сон.
133
Махмудхужа TOFacH Мухаммад Сиддик; тарбияси ва царамо- гида Усиб вояга етади, эски усулдаги мактаб-мадрасаларда Укиди. 18 ёшида цозихонада мирзолик килади, кози, муфти даражасигача кутарилади.
Бехбудий 1902 йилда Маккага боради, хожи унвонини олади. Кишлокларда ташкил килинган мактаблар учун узбек ва тожик тилида: «Мунтахаби жугрофияйи умумий» («Кдскача умумий жугрофия»), «Китоб ул-атфол» («Болалар учун китоб»), «Мухтасари тарихи ислом» («Исломнинг кискача тарихи»), «Мадхали жугрофияйи умроний» («Ахоли жутрофияси») дарслик ва кУлланмаларини ёзади. «Рисолаи асбоби савод», «Рисолаи жутрофияи умроний», «Рисолаи жугрофияи Русий», «Ки- тобаул атфол», «Амалиёти ислом», «Тарихи ислом» дарслик ва КУлланмаларини яратади.
1903-1904 йилларда Москва, Петербургда, 1907 йилда Козон, Уфа, Нижний Новгород шахарларида, Арабистон, Миср ва Туркия мамлакатларида булади. Сафар чогида бу шахар ва мамлакатлардаги ижтимоий, маданий хаёт, мактаб, маориф ишлари билан танишади. У ерларда таълим-тарбия сохасида эришилган ютукларни Туркистон вактли матбуот сахифалари- да ташвик этади.
Бехбудий 1913 йилда «Самарканд» газетасини, «Ойна» жур- налини нашр этади. Уларда миллат, унинг хак-*укуки, тил> тарих масалаларига дойр маколалар эълон килади.
1917 йил 16-23 апрелда Тошкентда булиб утган Туркистон мусулмонларининг курултойида миллатни узаро ихтилофлар- дан воз кечишга, буюк максад йулида бирлашишга чорлайди. Аммо у уз орзуларига эриша олмади.
1919 йил 25 мартда Шахрисабзда катл этилди.
Бехбудийнинг миллий мустакиллик гоялари
«Биз, — дейди Бехбудий, — Уз кисматимизни биламиз. Агар бизнинг хаётимиз хуррият ва халкнинг бахт-саодати учун КУР- бонлик сифатида керак булса, биз улимни хам хурсандчилик билан кутиб оламиз. Мумкин кадар купрок яхши мактаблар очиш, шунингдек, маориф ва халк бахт-саодатини таъминлаш
сохасида тинмай ишлаш бизга Байкал булади».1 — Бу Бехбу- дийнинг асосий гояси э д и .
Бехбудий узи эътик;од куйган олий максадга эришишнинг бирдан бир йули — илм-маърифат таркатиш, ёшлар тарбияси хакида узлуксиз гамхурлик цилиш, шу билан бирга, миллий мустакиллик учун тинмай кураш олиб бориш деб билди, миллатлар уртасида дустлик, тотувлик булиши зарурлиги хусусида фикр билдирди.
Бехбудий уз мак,садларини факат маърифат оркали амалга оширишга харакат килди. У таълим-тарбия хусусидаги уз гояларини амалга оширишнинг бош йули сифатида янги мактаблар очиш, унда ёшларни диний илмлар билан бирга аник фанларни хам укитиш, оврупоча таълим-тарбияни Туркистон мактаб- ларига кенг куламда жорий этишни таргиб килди.
Бехбудий таълим-тарбияда ёшлар онгига дунёкарашни синг- дириб боришга алодида эътибор берди.
Бехбудий мактаб, маорифни — инсон онгини шакллантириш ва ривожлантириш, миллатлараро дустликни мустахкамлаш воситаси хисоблади, очилган янги усул мактабларида укув- чиларни шахе сифатида камол топтиришга, улардаги инсоний фазилатларни шакллантиришга эътибор берди.
Бехбудий Самарканд «Шурой Исломия» жамияти мажлисида сузлаган нуткида: «Биз туркистонликларга она тилида хам, рус тилида хам эркин сузлай оладиган ва тахрир киладиган, шариатни биладиган ва жахон сиёсий шароитини тушунади- ган кишилар дархол керак»лигини айтиб, бундай хусусиятлар- га эга булмаган киши хеч кандай фойда келтирмаслигини таъкидлади.
Бехбудийнинг фикрича, замонлар утса хам, айрим урф-одат ва анъаналар узгармайди, шу боис ёмон урф-одатлар (бидъат- лар)ни йукотиб, яхши урф-одат, анъаналарни такомиллашти- риш керак. Диндан диний-этник адоватни кучайтириш мак- садларида эмас, балки миллий озодлик, ижтимоий тараккиёт учун курашда, Туркистондаги етакчи кучлар ва ижтимоий кат- ламларни бирлаштириш йулида фойдаланиш лозим.
Бехбудий уз педагогик карашларида илм ахлини хаётда содир буладиган зарурий янгиликларга ак,л-идрок билан ёндо-
1 «Инкдлоб» журнали, 1922, 1-сон.
135
шишга даъват этади. У хаётда доимо узгаришлар булиб тури- шини айтиб, таълим-тарбия сохасида уни идрок этишга алохида эътибор берди.
Бехбудий таълим-тарбия хакдца
Бехбудий таълим-тарбияда муваффациятларга эришишнинг бирдан бир йули улкада илм-фанни ривожлантириш эканини айтади. Бехбудий таълим-тарбия ишини ижтимоий хаёт, жа- хон мицёсида содир булаётган вокеалар билан боглик, холда олиб боришни талаб этади. У ёшлар тарбиясида, оила, ота- оналар алохида мавцега эга эканини таъкидлайди. У «Падар- куш» асарида: «Бизларни хонавайрон... беватан ва банди к;ил- f o h тарбиясизлик ва жахолатдир, беватанлик, дарбадарлик, асорат, фацирлик зарурат ва хорлик^ар... хаммаси илмсизлик ва бетарбияликнинг меваси ва натижасидир...»,1 — деб ёзади.
Бехбудий таълим-тарбия хакдцаги уз царашларини бадиий ижодца хам ифодалади. 1911 йилда ёзган «Падаркуш» драма- сида ота-оналар билан болалар Уртасидаги нозик муносабатлар таълим-тарбияда бош масала эканлигини курсатди. У мактаб тарбияси билан оила тарбияси узвий бирликда олиб борилиши кераклигини таъкидлади. Асарда вок,еа Бой билан угли Тошмурод (ота-бола) уртасидаги мулоцотдан бошланади. Бой угли саводсиз булиб, углини укдгм'аганлиги сабабли у одобсиз булиб усади. У бутун оилани халокатга олиб келади. Бойнинг мак^анчоьугаги, ужарлиги, мол-дунёга учлиги утлини хам шундай ахволга солади.
Бехбудий асарда Уз гояларини, яъни таълим-тарбиянинг издан чицишига оиланинг узи сабаб булганлигини акс эттириш орцали баён этди.
Бехбудий педагогик гояларининг ахамияти
Бехбудий маърифат, илм-фан, бадиий ижод сохасидаги бутун фаолиятида миллатимиз маданияти, маънавиятининг рав- нак,и учун курашди, буюк сиймо сифатида шухрат цозонди,
1 Бехбудий. Баёни хакик;ат. «Улуг Туркистон» газетаси. 1917, 12-июн.
136
таълим-тарбияга дойр цимматли фикр, гояларини баён этади. У изх,ор этган бу гоялар мухим ах;амиятга эга булиб, улар миллий педагогикамиз тарихига цушилган улкан хиссадир.
Бехбудий узининг бутун фаолияти давомида XX аср бошла- ридан то умрининг охиригача амалга оширган ишлари, илмий- назарий асарлари, айницса, педагогика, мактаб-маориф сохасида цилган хизматлари билан узбек маданияти тарихида учмас из цолдирди.
Улуг мутафаккирнинг педагогик фикрлари фацат у яшаган давр эмас, балки хозирги ёшлар тарбиясида хам самарали хизмат цилмоцца.
САДРИДДИН АЙНИЙ
Хаёти, ижтимоий, маърифий фаолияти
Садриддин Айний 1878 йилда Бухоро вилояти Риждувон ту- манида Соктаре цишлогида дехцон оиласида тугилди. Шу циш- лоццаги масжид царамопщаги эски усул мактабида билим олди. Кейин 1890-1900 йилларда Бухорода Мир Араб, Бадалбек, Хожи Зохид мадрасаларида тахсил олади. Ахмад Донишнинг «Наво- дир ул вацое», Озарбайжон ёзувчиси Хожа Марогийнинг «Иб- рохимбекнинг саёхати» асарларини мустацил уциб, урганади.
Садриддин Айний 1909 йилда Бухорода янги усул мактаби- ни очади, «Ёшлар тарбияси» номида дарслик ёзади. У 1917 йил инцилобидан кейин Самарцандга келади, умрининг охиригача шу шахарда яшаб, ижодий иш билан шугулланади: 1918- 1921 йиллар давомида «Биз ким?», «Мария», «Байналмилал марши», «Туркистон улкасига», «Турон марши», «Мактаб марши», «Хилол ахмар марши», «Дорулмуаллимин марши» каби цушиц, шеърлар ёзади.
1924 йилда унинг цизлар мактаби учун «Киз бола ёки Холи- да» дарслиги, 1926-1940 йилларида «Тожик адабиётидан наму- налар», «Кул бола ёки икки озод» каби цисса, хикоялари, «До- хунда», «Куллар», «Етим» асарлари нашр этилади.
Садриддин Айний Иккинчи жахон уруши йилларида «Ярадор йиртцичнинг жон талвасаси», «Она-Ватан», «Йигирма беш
йил», «Чин ва ёрцин тонг» каби мацола ва шеърларини ёзади, 1954 йилда «Эсдаликлар» асарини яратади.
Садриддин Айний тилшунос, адабиётшунос, шарцшунос олим сифатида «Фирдавсий ва унинг «Шох,нома»си хацида» (1934), «Камол Хужандий», «Шайхурраис Абу Али ибн Сино» (1939), «Устод Рудакий» (1940), «Шайх Муслихдддин Саъдий Шерозий» (1942), «Алишер Навоий» (1948), «Зайниддин Васи- фий ва унинг «Бадоеъ ул вацое» асари хацида», «Мирзо Абду- цодир Бедил» каби илмий мацолаларини Узбек ва тожик тилларида ёзади.
Садриддин Айний 1946—1950 йилларда Самарцанд давлат университетида узбек адабиёти кафедраси мудири булиб хизмат цилади, узбек мумтоз адабиётидан даре беради.
Садриддин Айний 1943 йилда Узбекистон Фанлар академи- ясининг фахрий аъзоси, Тожикистон Фанлар академиясининг академиги этиб сайланади.
Садриддин Айний узбек ва тожик адабиёти, таълим-тарбия сохасидаги самарали хизматлари учун давлатнинг юксак ор- денларига сазовор булади.
Садриддин Айний 1954 йилда вафот этади.
Айнийнинг маърифатпарварлик, инсонпарварлик роялари
Садриддин Айний уз маърифатпарварлик царашларида ватанпарварлик, инсонпарварлик, халцпарварлик гояларини олга суради. Унинг фикрича, тарбиянинг асосий мацсади болани ватанга, халцца садоцатли цилиб камол топтиришдир. У ижодий ва маърифий фаолиятларида, уциш китобларида бу гояни болалар онгига сингдиришга харакат цилди. Айний халцнинг ацл-заковатини, куч-цудратини узаро дустлигида, мехр-оциба- тида курди, болаларда халцца хос бу фазилатларни таркиб топ- тиришга даъват этди.
Айний ота-онага хурмат-эхтиромни, улар хацида гамхурлик цилишни юксак инсонпарварлик хисоблади. Айний «Ота-она» Хикоясида дейди: «Ота-онани хурмат цилиш, уларни улуглаш зарур, уларнинг топширицларидан бош тортмаслик керак, хамма
вацт, хамма ишда уларнинг розилигини олиш керак. Чунки улар бизнинг тарбиямиз учун куп машаццатлар чекканлар».1
Айний ватанпарварлик хусусидаги царашларида ватанпарварлик, асосан, ватанни севиш, ватанни душмандан химоя цилиш, унинг учун жонни фидо этишдан иборатлигини айтади. «Уцишга гайрат цил, одам бул. Кейин кучинг етгунча уз Ватанингга хизмат циласан...»,2 — дейди Айний.
Айний ахлок-одоб, мехнатсеварлик тарбияси ^акида
\^Айний ахлоций тарбия хацида фикр билдирар экан, ахлоций тарбияланган бола хеч вацт ёлгон гапирмаслигини, хамма вацт чин сузли, соф виждонли булишини айтади. Унинг таъкидлашича, «Ростгуй бола хеч вацг ёлгон гапирмайди. Хеч кимга зиён етказмайди... Мактабда ёки йулда бирон нарсани топса, уни албатта эгасига цайтариб беради...».3 v>
Айний ахлоцийликда сахийлик, хайрйХоХлик, камтарликни Хам гузал фазилат хисоблайди ва тарбияда болаларда бу сифат- ларни ривожлантиришни уцтиради. Адиб «Ацлли бола» хикоя- сида болаларни шундай сифатларни эгаллашга чорлаб дейди:
Хар кимса баланд дидли булса,Сахий ва уложат чщарувчи булса,Кимса ким биров нарсасига %асад цилди,Уз иззати нафсини сотди.Азиз булмоц истасанг, эй жон,Хадя цил, зурлик билан олма.Исрофгарчилик йулини тутма,Сахийлик мацсадин тут, лоф урма.4
Айний ахлоц хацидаги царашларида камтарликни энг юксак инсоний фазилат эканлигини алохида таъкидлайди. Унинг уцтиришича, болаларни камтарлик рухида тарбиялашда шахеий намуна, урнак булиш мухим омилдир. Айний ота-оналар-
1 С. Айний, «Та\зиб-ус-сибён» («Пок бола»). 1909, 5-6-бетлар.2 Уша китоб, 64-бет.3 Уша китоб, 20-бет.4 Уша китоб, 2-бет.
ни, катталарни, укитувчиларни камтарликда ёшларга урнак булишга даъват этади.
Айний мехнатни улуклайди, мехнат инсонга хурмат, обру, бахт бахш этишини таъкидлаб, мехнат тарбиясини оилада ёш- лик вацтидан мехнатга куниктириш кераклигини айтади. У мехнат хакидаги уз фикрини «Кдз бола ёки Холида» дарслиги- да Холида ва Фотима образларида ифодалаб, мехнатда циз ва >тил болалар уртасида хамкорлик, узаро кумак булишини тавсия этди.
Айний уз педагогик царашларида таълим-тарбияда боланинг ёши, рухияти, цобилияти, кизицишини хисобга олишни талаб этади, уларда ишонч туйгусини уйготиш ва устириш кераклигини уктиради.
Айний педагогик царашларинииг ахамияти
Садриддин Айний адиб, адабиётшунос олим, таникли маъ- рифатпарвар сифатида уз асарларида ва амалий фаолиятида намоён этган таълим-тарбия хакидаги фикр, гоялари, тавсия - лари ёш авлодни ватан ва халкка муносиб фарзанд килиб етиш- тиришга ёрдам берди, унинг бола тарбияси хакидаги таълимоти узбек ва тожик педагогикасига муносиб хисса булиб кушилди.
МУНАВВАРКОРИ АБДУРАШИДХОНОВ
Хаёти, ижтимоий-педагогик фаолияти
Мунавваркори Абдурашидхонов 1878 йилда Тошкент шахрида Шайхонтохур дахаси Дархон махалласида зиёли оилада тугалди. Отаси Абдурашидхон мадрасада мударрис булган.
Мунавваркори бошлангич таълимни уйда онаси Хосиятхон отиндан олди, сунгра Тошкент ва Бухородаги мадрасаларда, кейин бирмунча вакт Туркияда укиди. Мехнат фаолиятини Тошкентда бошлаб, «Тараккий», «Хуршид», «Суръат», «Осиё», «Хакикат» рузномаларини нашр этди, уларда мустамлакачи- ликсиёсати, мустакиллик, халкэрки хакидаги фикрларини баён этди.
1908 йилда унинг «Сабзавор» (бадиий асарлар туплами), «Ер юзи» (географияга оид), «Тажвид» (Курони Каримни укиш усули ёритилган) китоблари нашр этилди.
Мунавваркори 1917 йилда «Нажот», «Кенгаш» рузномала- рини ташкил этиб, уларнинг мухдррири булиб хизмат килди.
Мунавваркори Тошкентда биринчилардан булиб, уз уйида «Усули жадид» — янги усул мактабини очди ва унинг учун 1907 йилда «Адиби аввал» («Биринчи адиб») — алифбе ва «Адиби соний» («Иккинчи адиб») — укиш китобини нашр эттирди. Ташкил этган мактабида дарсларнинг кургазмали булишига, билимнинг амалиётда татбик этилишига ахамият берди, асосий эътиборни таълимнинг демократик асосда булишига карат- ди, болаларга диний ва дунёвий фанлардан сабок берди. У \ар бир фан буйича дастур тузиб, унда болаларнинг аклий, жисмоний ва ахлокий жихатдан ривож топишини, таълим усулларини такомиллаштиришни назарда тутди.
Мунавваркори халкнинг озод ва эркин яшаши, уни истик- болга олиб чикиш орзусида яшади, курашди. У улуг мутафаккир олим, устоз сифатида халк уртасида шухрат козонди. Мунавваркори Абдурашидхонов (1937) катагон йилларнинг кур- бони булди.
Мунавваркорининг таълим-тарбия х,акдцаги гоялари
Мунавваркори Абдурашидхонов уз педагогик карашларида таълим-тарбия ва маорифни исло\ килиш жамиятда миллий ривожланиш ва Ватанни боскинчилардан озод кдлишнинг асосий омили билиши кераклиги гоясини олга сурди.
Мунавваркори болалар тарбиясида факат ота-оналар эмас, балки муаллим ва кенг жамоа жавобгар эканлигини айтиб, улардан болаларни ахлокди килиб тарбиялашни талаб этди. У ёшларни билимларни пухта эгаллашга, мехнат килишга, умумин- соний кадриятларга садокатли булишга чорлади, ота-оналар- ни фарзандларида маънавият, нафосат, гузаллик туйгусини ривожлантиришга даъват килди.
Мунавварцорининг фикрича, Ватанни севиш, унинг гуллаб- яшнаши учун мехнат цилиш ва билимларни эгаллаш шарт. Би- лимсизлик нодонлик, ялцовлик демакдир. У ёшларга хитоб цилиб дейди:
Кузголингиз, эй уртоцлар! Келди бизга ишлаш h o f u ,Биз барчамиз ёш ишчимиз, ишхонамиз мактаб бот.1
Мунавварцори болалар цалбига Ватан туйгусини сингдириб, уларни фуцаролик бурчларини самимий эътицод билан адо этув- чилар цилиб камол топтиришни талаб этди:
Жаннат каби гузал юртинг йитаб сендан иш кутадир, Сени кургач ишсизликни х,асрат чекиб цон ютади.Тур урнингдан, он кузингни,Айт ёвингга сунг сузингни...2
Мунавварцорининг фикрича, ёш авлодни тарбиялаш билан- гина миллатни уйготиш, Ватанни озод цилиш, халц маънавия- тини юксалтириш, турмушни фаровонлаштириш мумкин. Адиб ёшлигидан болаларда мехнатга цизициш, гайрат, жасорат фа- зилатларини тарбиялашни тавсия этади, ёшларни бу фазилатларни эгаллашга чорлаб деди:
Сиз %ам туринг, эй уртоцлар,Юрт обрусини ёшлар сацлар.Тирик булсанг, цузрол, уртоц,Кулга ишни тез ол, уртоц?
Мунавваркори педагогик царашларининг ахамияти
Мунавварцори Абдурашидхоновнинг улуг мутафаккир олим ва педагог сифатида халц маорифи тизимини ислох, цилиш, халцни, миллатни илм-маърифатли цилиш, Ватан озодлиги учун
1 Урта Осиёда педагогик фикр тарак,к,истидан лав̂ алар. Т. «Фан», 1996, 272-бет.
2 Уша китоб, 273-бет.3 Уша китоб, 273-бет.
фидоий булиш, ёшларни замонавий илм-фанни эгаллаган баркамол инсон цилиб етиштириш хацида билдирган фикрлари уз даврида цанчалик адамиятга эга булган булса, хозирда хам шундай ахамиятлидир.
АБДУЛЛА АВЛОНИЙ
Хаёти ва илмий-маърифий фаолияти
Абдулла Авлоний 1879 йилнинг 12 июлида Тошкентда Мерган- ча махалласида дунёга келди. Отаси Миравлон ака асли цуцонлик булиб, майда хунармандчилик — туцувчилик билан шугулланган.
Абдулла 7 ёшида Уцчидаги эски мактабда, 1890 йилда мад- расада уциди, сунг Шайхонтохурдаги Абдумаликбой мадрасасида тахсил курди.
1904 йилда Мирободда усули жадид мактабини очишга му- ваффац булди. 1907 йил 4 декабрда унинг мухаррирлигида «Шухрат» газетасининг биринчи сони босмадан чицци.
Авлоний 1909 йилда «жамияти хайрия» очди ва махаллий халц болаларининг уциб, билим олиши учун пул йигиб, мак- табларга тарцатади.
Мактаб иши, халц орасига маърифат тарцатиш Авлоний- нинг октябрь узгаришигача булган фаолиятининг бош йуна- лишини ташкил цилди. Аммо, Чор мустамлакачилик сиёсатини амалга ошириб бораётган улка маъмурияти 1908 йилда мак- табни ёпди.
Авлоний 1909 йилда Дегрез махалласида янги мактаб очади, 1909—1917 йиллар давомида унинг «Биринчи муаллим», «Иккинчи муаллим», «Туркий Гулистон ёхуд ахлоц», «Мактаб гу- листони», 6 цисмдан иборат «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» туплами нашр этилди. Авлонийнинг педагогик царашлари, асосан ана шу асарларда Уз ифодасини топди.
Авлоний октябрь узгаришларидан кейин педагог-олим сифатида цизган иш олиб борди. 1921 йили Тошкентдаги улка Узбек билим юртида, 1923 йилда Тошкент хотин-цизлар билим юртида мудир, 1924 йилда ̂харбий мактабда Уцитувчи булиб ишлади. 1925-30 йилларда Урта Осиё цишлоц хужалиги макта- бида (САВКСХШ), Урта Осиё давлат университета (САГУ)да даре берди. 1931 йилда САГУнинг тил билими кафедраси буйича
профессорликка тасдицланди. Илмий ходимлар секциясида, Уздавнашрда, Республика терминология комитетида, Давлат илмий кенгашида масъул вазифаларда ишлади. 1933 йилда улка- да янги мактабларнинг VII синфи учун «Адабиёт хрестоматия - си»ни тузиб нашр эттиради.
Авлоний 1925 йилда «Мехнат цахрамони» унвонига, 1930 йилда «Узбекистон халк; маорифи зарбдори» деган фахрий номга сазовор булди. Ижоди ва фаолияти камол топган, гуллаб турган бир пайтда 1934 йил 25 августда вафот этди.
Авлонийнинг Ватан ва ватанпарварлик роялари
Абдулла Авлонийнинг фикрича Ватан туйгуси энг инсоний, энг муътабар туйгудир. Ватан дарди билан яшамоц, унинг бах- тидан цувонмоц, у билан фахрланмоц керак. Ватан Онадек му- цаддас. Уни кдцрлаш, эъзозлаш, унинг шодлик ва цувончига шерик булиш, гам-хасратини бахам куриш — фарзанднинг му- цаддас бурчидир. Авлоний дейдики: «Х,ар бир кишининг туги- либ Усган шахри ва мамлакатини шул кишининг ватани дейи- лур. Хар ким тугилган, усган ерини жонидан ортиц суяр. Хатто бу ватан хисси — туйгуси хайвонларда хам бор. Агар бир Хайвон уз ватанидан — уюридан айрилса, уз еридаги каби ро- хат-рохат, яшамас. Маишати талх булуб, хар вацт дилининг бир гушасида уз ватанининг мухаббати турар».
Фарзандлар хам хар хил булади. Онанинг бахтига шерик б^либ, бахтсизлигида ёлгиз ташлаб кетувчи фарзандлар хам топилади. Ватаннинг хам фацат фусункор табиатини, 6 o f - p o f - ларини хуш курадиган, лекин ташвиш ва гамларини уйламай- диган фарзандлари йук, эмас.
«Биз, — туркистонликлар — дейди Авлоний, уз ватанимиз- ни жонимиздан ортик, суйганимиз каби, араблар Арабистонла- рини, цумлик, иссиц чулларини, эскимулар шимол тарафла- рини, энг совук; к,ор ва музлик ерларини бошца ерлардан зиёда суярлар. Агар суймасалар эди, хавоси яхши, тириклик осон ерларга уз ватанларини ташлаб хижрат цилурар эди. Бобола- римиз «Киши юртида султон булгунча, уз юртингда чупон бул, демишлар».1 Ватанни, у цандай булмасин, севиш керак.
1 Урта Осиёда педагогик фикр таракхиётидан лав.\алар. Т. «Фан», 1996, 51-бет.
Абдулла Авлонийнинг фикрича, ахлок; — бу хулцлар маж- муидир. Хулц эса, кишида уз-узидан пайдо булмайди. Уларнинг шаклланиши учун маълум бир шароит, тарбия керак. Кишилар тугилишида ёмон булиб тугилмайдилар, уларни муайян шароит ёмон цилади.
Авлонийнинг таъкидлашича, ахлоц тарбияси хусусий иш эмас. Бу тарбия ижтимоий ишдир. Хар бир халцнинг тарацций цилиши, давлатларнинг цудратли булиши авлодлар тарбиясига куп жих,атдан боЕгсиццир.
Авлоний яхшиликни улуг фазилат хисоблайди, инсонларни бир-бирларига яхшилик цилишга даъват этади. У дейди:
Яхшилик цилсанг, булур жонинг омон,Яхшиликдан %еч киши цилмас зиён.Яхши суз бирлан илон индан чицар,Суз ёмон булса, пичоц циндан чицар}
Авлоний сахийлик, рахм-шафцат, хушфеъллик, хушмуома- л ал икни хам энг яхши инсоний фазилатлар хисоблайди. Са- хийликни олцишлаб, бу хислат инсонга олциш мушарраф эти- шини цуйидаги воцеа мисолида баён этади: Саид мактабга ке- таётганда йулда бир кишини учратади. У киши дейдики: «Углим, икки кундан бери очман, таом олиб ей десам, устимдаги йир- тиц чакмондан бошца хеч нарсам йуц», — дейди. Саид фацир- нинг... холига рахми келуб, атоси берган ун тийин пулни фа- цирга берди. Фацир... офарин цилуб йиглай-йиглай дуолар цилуб кетди. Саид... уйига борган замон цилгон ишини отаси- га сузлади. Отаси хам «сахий Саидим», деб хурсанд булиб, дуо цилди хам бундан сунг Саидга хар куни йигирма тийиндан берурга ваъда цилди, уни олцишлади.
Авлоний такаббурлик, манманликни инсон бошига ёмон оцибатлар келтирувчи иллат сифатида цоралайди. Бунга «Жан- жалчилик зарари» хикоясида икки эчки воцеаси мисолида баён этади.
1 Абдулла Авлоний. Биринчи муаллим. Т., 1915, 37-бет. Ю- 145
Абдулла Авлоний уз педагогик царашларида дустлик ва мехнат тарбиясига алохида эътибор беради. У хациций дуст ортти- риш ёшликдан бошланишини, бу сифатларни болага ёшлигидан сингдириб бориш зарурлигини айтади.
Авлонийнинг фикрича, мехнат кишини бахтиёр ва саодат- манд этадиган, унга игухрат олиб берадиган цандайдир гайри- табиий цудрат эмас. Балки, мехнат уз номи билан мехнат. Бинобарин, у кишидан куч ва ирода талаб этадиган фаолиятдир.
Авлоний тарбияни кенг маънода тушунади, уни биргина ахлоц билан чегаралаб цуймайди. « C o f танда c o f ацл» деган Хикматнинг бежиз эмаслигини яхши билади. У боланинг c o f -
л и г и хацида цайкуради. Унинг таъкидлашича, «баданнинг са- ломат ва цувватли булмоги инсонга энг керакли нарсадур. Чунки уцумоц, урганмоц ва ургатмоц учун инсонга кучлик, касалсиз жасад лозимдур».
Авлоний виждонийлик хацида
Абдулла Авлонийнинг виждон хацидаги мулохазалари хам диццатга сазовор. «Виждон деб рухимизга, фикримизга таъсир циладургон хиссиёт, яъни сезув, туймакдан иборат маънавий цувватни ашилур. Биз хар вацт афъол ва харакатимиз- нинг яхши ва ёмонлигини, фойда ва зарарлигини ондак виж- донимиз ила билурмиз. Виждон инсоннинг ацл ва фикрини Хациций мезонидурки, бу тарозу ила уз камчиликларини улчаб, билмак ила баробар, бошцаларнинг хам афъол ва харакотини сезур. Агар ишлагон иши шариат, акл ва хикматга мувофиц булса, мухаббат цилур. К,абохат ва ёмон ишларни цилса, наф- рат цилур...
Виждон яхши хулцларнинг манбаи улдигиндин виждон со- хиблари хар бир ишни бегараз, холис ният ила ишлар. Шул сабабли хар ким назарида мацбул ва суюкли булур...»1
1 А. Авлоний. Тошкент тонги. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1979, 258-бет.
v Тил га, маданиятга мухаббат х,ар бир кишининг халцига булган мухаббатидир. Авлонийнинг уцтиришича, ^ар бир миллатнинг дунёда борлигин курсатадургон ойинаи \аёти тил ва адаби- ётидур.
Авлоний сузнинг инсон цадр-цимматини белгилашдек мав- цеига умуминсоний нуцтаи назардан ба^о берди. Тил ва суз одоби \ацидаги фикрларини шундай ифодалади: «...суз инсоннинг даража ва камолини, илм ва фазлини улчаб курсатадургон тарозисидур. Ак,л со^иблари кишининг фикр ва ниятини, илм ва цувватини, цадр ва цимматини сузлаган сузидан билур- лар».1
Авлоний ростгуйлик ва тугрисузликни инсоннинг энг инсоний сифатларидан бири сифатида ба^олади.
У дейди: «Хаццоният деб ишда тугрилик, сузда ростликни айтилур. Инсон бустони саломатга, гулзори саодатга ^аццони- ят йули ила чицар. Инсониятнинг илдизи улан рахмдиллик, \ацшунослик, одиллик каби энг яхши сифатларнинг оноси \аццониятдур... »2
Кишиларни яхшиликка ундаш, ёмонликдан цайтариш, ду- нёдаги барча инсонларга эзгулик истаги билан яшаш чинакам олижанобликдир. Одамлар умр буйи бир-бирлари билан ало- цада буладилар. Узаро ёрдамга, \амкорликка хржат сезадилар. Шундай экан, ростгуйлик, тугрисузлик инсонлар хдётида катта ахамият касб этади. ’ /
Авлоний илм ва билиш хацида
Абдулла Авлонийнинг фикрича, инсонни камолотга етка- зишда бош омил булган акл илм ва тажриба туфайли ривожланади. Илм олиш риёзат чекишни, саъй-гайратни талаб цилади.
Адиб илмнинг жамият тарацциётидаги ролини яхши тушу- нади. Шунинг учун х;ам у, ёшларни илм сирларини билишга, ^одисалар мохиятини англашга чорлайди. У айницса, китоб
1 А. Авлоний. Биринчи муаллим. Т., 1915.2 Уша китоб, 260-261-бетлар.
мутолаа цилишнинг фойдаси катта эканлигини, унда хикмат куплигини завц-шавц билан гапиради. Абдулла Авлонийнинг фикрича, дунёда китобдан яхши дуст йук;.
Абдулла Авлоний кишининг илм олишини энг юксак фазилат хисоблайди. Унинг айтишича, илм агар жамият манфаати- га хизмат цилмаса, илм халк; фаровонлиги йулида цулланилма- са, у уликдир. Шунинг учун хам, адиб халцца купроц нафи тегадиган илм-хунар билан шугулланишни таклиф этади.
Адиб илмнинг амалий ахамиятини чуцур тахлил этади. Унинг фикрича, \ар бир киши бирор илм, хунарни эгаллар экан, уни ^аётда цуллай билиши даркор, ана шундагина илм-хунарнинг жамиятга нафи тегиши мумкин. Авлоний уз ил мини амалда цуллай оладиган кишиларни доно инсонлар, деб хисоблайди.
Абдулла Авлоний педагогик царашларининг ахамияти
Абдулла Авлоний атоцли педагог, мураббий сифатида бутун хаётини маърифат ривожига бахш этди. У уз илмий асарлари, дарсликларида Ватан, ватанпарварлик, илм-хунар, ахлоц-одоб, маърифат, инсон камолоти, жамият ривожи хацида фикрлар баён цилди.
Абдулла Авлоний кишиларни яхшиликка ундаш, дунёдаги барча инсонларга нисбатан эзгулик истаги билан яшашни чи- накам олижаноблик хисоблайди. Унинг бу педагогик фикри- таълимоти миллий недаюшка тарихи ривожига мухим хисса булиб цушилди. Авлоний баён этган фикрлар хозирги давр таълим ривожига хам хизмат цилмоцца.
АБДУРАУФ ФИТРАТ
Хаёти, маърифий-педагогик фаолияти
Абдурауф Фитрат 1886 йилда Бухорода савдогар оиласида таваллуд топади. Отаси Абдурахимбой уцимишли, дунёвий во- цеалардан хабардор киши булган.
Фитрат бошлангич билимни Бухорода эски мактабда олди, кейин Мир Араб мадрасасида Уциди. Сунгра Бухоро «Хайрия
жамияти» йулланмаси билан 1909-1913 йилларда Истамбул до- рилфунунида тахсил олди. Истамбулда у форсий тилда «Муно- зара» (1911 й.), «Сайха» (1911 й.), «Сайёх хинди» (1912 й.) асарларини ёзди.
Фитрат 1914 йилда ук,ишни тугатиб Бухорога к,айтгач, Бухоро халк, жумхурияти муассасаларида ишлади, «Рахбари нажот» (1915 й.), «Ойна», «Бегижон», «Мавлуди тариф», «Або Муслим» асарлари чоп этилди.
Фитрат Туркистонда янги мактаблар очиб, уларни янги дастур ва дарсликлар билан таъминлаш \ак,ида к,айгурди.
Фитрат Туркистон мактабларида жиддий узгариш булиши, укувчиларга замонавий, дунёвий билим бериш кераклигини, халк,нинг ижтимоий, маърифий онгини ошириш зарурлигини, маърифат бахт-саодат, миллий тарак,к;иёт ва истикдол замини эканлигини таъкидлади.
Фитрат 1917 йилда Бокуда «Укув» китобини нашр эттиради. 1918 йилда Тошкентга келди. Бу ерда Туркистон халк, до- рилфунунида, Тошкент давлат педагогика институтида, Узбекистон Фанлар кумитаси к,ошида тузилган илмий-тадкдк,от институтида Шарк, мумтоз адабиёти тарихи ва она тилидан даре берди. К,аюм Рамазон, Шокиржон Рахимий билан \амкорлик- да «Она тили» дарслигини ёзади.
Фитрат 1922 йилда Бухоро Халк; Республикасининг маориф нозири вазифасида ишлаб, узбек ва тожик, туркман, махаллий яхудий болалари учун мактаблар очиш, муаллимлар учун кулланмалар яратиш билан шугулланди.
1923—1924 йилда Фитрат Москвадаги Шарк; тиллари институтида ишлаб, илмий тадк;ик,от билан шугулланди.
1924—1926 йилларда унинг «Абулфайзхон», «Шайтоннинг тангрига исёни», «Арслон» драматик асарлари нашр к,илинди.
Фитрат уз ижодий ва педагогик фаолиятида, яратган илмий ва бадиий асарларида Ватан, халк,, миллат эркинлиги, фаровонлиги хакдцаги орзуларини, таълим ва тарбия хак;идаги к;арашларини ифодалади. У Туркистонда ва бошк,а шарк; улка- ларида аток^и олим, маорифчи ва устоз муаллим сифатида шухрат к,озонди.
Абдурауф Абдурахимбой угли Фитрат миллатчиликда айб- ланиб, 1938 йил 5 октябрда к,атл этилди.
Абдурауф Фитрат Ватанни севди, Ватанни бизнинг вали- неъматимиз деб билди.
Фитрат уз асарларида Ватаннинг гузаллигини тасвирлаб дейди:
К,ардошларим, мана, сизга бир улка —Ким, топилмас ер юзида сингари.Хар ёнида кенг, ям-яшил учмоугар,Жон сувидан етишгандир гуллари..}
Фитрат уз ватандошларини азиз диёри Туркистонни севишга, уни асрашга чорлади. У ёшларга хитоб цилиб, уларни шу Ватан ва миллат саодати, бахти, равнаци учун фидойилик курса- тишга, жасоратли булишга даъват этди:
Отр йигит, сенинг гузал, нурли кузингда Бу миллатнинг саодатин, бахтин уцидим.Уйлашингда, турмушингда %амда узингда Бу юрт учун цутулишнинг борлигин курдим.Турма — югур, тинма — тириш, букилма — юксал. Хуркма — кураш, цурцма — ёпиш, йурилма — кузгал.2
Фитрат «Хуррият» газетасида эълон цилган бир мацоласида шундай ёзади:
«...Хар бир киши Уз кучи ва имкониятларига ишониши лозим. Кимки уз кучига ишонмай, орзу цилган мацсадларига интилса, у, албатта, ярим йулда йицилиб цолади. Кимки ишон- са, у, албатта, бошлаган ишини охирига олиб боради. Инсонга хос бу хис-туйгуларни биз миллатда хам курамиз. Узининг миллий кучларига ишонмайдиган миллатлар, албатта, пароканда булади. Уз интилишларини амалга ошириш учун ташцаридан ёрдам кутаётган халц секин-аста жарлик цаърига аганайди...»3
1 Абдурауф Фитрат. Чин севги. Т., Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1996, 34-бет.
2 Уша китоб, 36-бет.3 «Хуррият» газетаси, 1917, 4-август.
Фитрат 1917 йил феврал ва октябр инцилоби оралигида миллий кучларнинг бирликка интилиши х,ацида фикр билдириб, уларга хитоб цилиб деди:
«Туркистон мусулмонлари, келинг, Аллох; номи билан, пай- гамбар, дин, миллат номи билан бирлашайлик: биздаги мавжуд даъволар ва синфий булинишларга кузимизни юмайлик. Исломнинг бош амри номи билан, биродарлик ва бирлик номи билан, Аллох, учун, дин, ватан ва миллат учун биз барчамиз — жадидлар, цадиммийлар, мулла ва бойлар бирлашайлик, бир жойга йигилиб, бир-биримизга ёрдам берайлик».1
Фитрат илм-маърифатнинг моцияти хацида
Фитрат илм-маърифатнинг жамият тарацциёти ва инсон камолоти, маданият ривожида му\им ах,амиятга моликлигини юцори ба\олади.
Фитратнинг «Уцув» китобидан урин олган «Имом Раззо- лий» номли х,икояда баён цилинишича, Имом Раззолий Багдод шахрида бир мадрасада уциб, уни тугатгач, китобларини хуржунга солиб, отга юклайди ва узи \ам миниб, уз ша\арига йул олади. Tof тепасига чиццанда цароцчиларга йулицади. К,а- роцчилар бутун бойлиги, китобларини олиб, уни ялангоч х,олда цолдирадилар. Имом Раззолий уларнинг кетидан кета беради. Шунда бош цароцчи орцасига цараб, уни кургач, орцаларидан бормаслигини, йуцса, бошини олишини айтади.
Раззолий утиниб китобларини цайтариб беришларини сура- ди. Китоб булмаса билимсиз булиб цолишини айтади.
К,ароцчилар бошлиги унинг сузларига кулиб, ун йил тири- шиб Уциганларингни нега кунглингда жойлаштирмадинг? Урганган нарсаларингни кунглингда сацласанг эди, бу китоб- ларнинг йуцолишидан сенга зарар келмас эди, деб китобларини цайтариб беради ва яна йулда бошцалар цулингдан олса, яна билимсиз цоласан, дейди.
Раззолий цароцчининг бу сузларидан ибрат олиб, Багдодга келгач, китобларни цайта бошдан уциб, уциганларини юрагига жо цилиб, сацлайди.
1 «Хуррият» газетаси, 1917, 15-июн.151
Фитрат бу х;икояда цароцчилар бошлиги билан Имом Раззолий уртасида булиб утган савол-жавоб орцали уциш, билимни эгаллаш китоб йигаш, туплаш эмас, балки китоблардан олган билимни мияга, юракка жойлаш кераклигини таъкидлади. У маънавий бойлик ва гузаллик негизи инсоният яратган тафаккур дурдоналарини онгга сингдириш, жойлашдан иборат, деган гояни олга суради.
Фитрат инсон камолотида ацлнинг рацнамолиги х,ацида
Фитрат инсон камолотида оила, жамоа мух;им урин эгаллаши ва ацлнинг комил булиши, ахлоций поклик, донишманд- лик, шижоатлик, адолатлик каби инсоний фазилатларни улуг- лади, инсон ацлий цувватнинг натижасисиз, ацлнинг ра^бар- лигисиз саодатга эриша олмаслигини таъкидлади. Бу сохдда уцитувчилар ра\намолик цилишлари кераклигини айтиб, уцитувчиларга мурожаат цилди, уларни турк элига тугри йуллар- ни курсатишга чорлади:
Орцадошлар, тупланайлик жа^лнинг уйин йищали,Эл кузин олган коронFy пардаларни йиртцали.Биз эрурмиз маърифат арслонлари, илм эрлари,Тупланайлик турк элига турри йуллар очцалиУ
Фитрат учун миллат тинчлиги ва равнаци хдр цандай цадри- ятлардан улурдир. Унинг таъкидлашича, одамлар цандай дин, мазхдб, цавм ва миллатга булинмасинлар, бир отанинг фар- зандларидирлар, бир жинсдирлар. Демак, улар узаро а^ил булмоцлари керак.
Фитрат педагогик царашларининг ахамияти
Абдурауф Фитрат узининг илмий, адабий, маърифий асарларида ватанпарварлик, инсонпарварлик, миллатпарварлик, маърифатпарварлик гояларини баён этди, маърифатни кенг ёйишни узининг виждоний бурчи деб билди.
1 Абдурауф Фитрат. Чин севги. Т., Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1996. 37-бет.
\ /'S Фитрат Ватан равнаци, халц, миллат озодлиги, фаровонли
ги учун курашди. Бу йулда узи фидойилик тимсоли, намунаси булди, ёшлар хацида цайгуриб, уларни жисмонан соглом, илм- фан сохдби цилиб камол топтириш хусусида фикр билдирди. Унинг ватанпарварлик, халцпарварлик, илм-фан тарацциёти хдцидаги гоялари х,озирги давр учун хам цимматлидир.
ХАМЗА ХДКИМЗОДА НИЁЗИЙ
Хаёти ва педагогик фаолияти
Хамза Хакимзода Ниёзий 1889 йилда Куцон шахрида табиб оиласида тугилди. У ёшликдан уцишга берилиб, 12 ёшида хат- саводли булади. 1906 йилда мадрасага кириб уциди, кейин мустацил равишда Лутфий, Алишер Навоий, Гулханий, Муцимий, Фурцат асарларини уциб урганди.
Хамза Хакимзода 1911 йили Куцоннинг Хожибек гузарида мактаб очиб, болаларни уцитади. Уцувчилар учун «Енгил адабиёт», «Уциш китоби» уцув цулланмаларини яратади.
Хамза Хакимзода 1913 йилда Афгонистон ва Хиндистонда, сунг Макка, Мадина, Шом (Сурия), Байрут, Истамбул, Одесса шахдрларида булиб, 1914 йилда Куцонга келади. У 1915 йилда Шо^имардонда мактаб очади, болаларга дунёвий фанлар дан даре беради. 1915—1916 йилларда «Оцгул», «Кдзил гул», «Пушти гул», «Сарицгул» шеърий тупламларини, «Миллий роман ёхуд янги саодат», «Зарарли \аёт» драматик асарларини яратади, уларда уз педагогик царашларини х,ам баён цилади.
Хамза Хакимзода Шохдмардонда маърифат душманлари томонидан 1929 йил 18 мартда улдирилади.
Хамза Хакимзоданинг маърифатпарварлик гоялари
Хамза Хакимзода уз педагогик царашларида халц маорифи- ни демократик асосда цайта цуриш, маорифнинг янги тизимини яратиш гоясини из\ор этади. У ёшларни баркамол цилиб етиштириш тарбияга боглицлигини айтади. Унинг фикрича, мактаб болаларни илмли, одобли цилиб тарбиялаши ва хунарга ургатиши керак, мактабда дунёвий фанлар уцитилиши лозим.
Хамза Хакимзоданинг таъкидлашича, ацлий тарбияда болалар табиат ва жамият цонун-цоидаларини, табиат ^одисалари- ни, уларнинг узаро боглицлигини билиши керак. Шундагина болалар жамият ва халк; фаровонлиги учун хизмат циладиган булиб етишадилар. Унинг уктиришича, ахлоций тарбияда болаларда инсонпарварлик туйгусини ривож топтириш керак. Зеро, инсонпарвар инсонгина кишиларни, ота-онани цадрлай- ди, инсоний хуцуцларни х;имоя цилади, уларга хурмат-эх,ти- ромда булади.
Хамза Хакимзода болаларни ота-онани хурмат цилишга даъват цилар экан, оналар курсатган мехрибонликни, гамхурлик- ни уларга уцтириб дейди:
Парча гушт эрдик тутлган вацтимиз,Онамизнинг 6aFpu булди тахтимиз...Икки-уч йил барри узра кутариб,Катта цилди узи мехнатда %ориб,Жону дилда асради бизни суюб Деди бизни, бошца орзуни цуюб...Яъни йуц бизга онадек мехрибон,Синага цалцон, бош узра соябон.Биз %ам лозим ани шод айламак,Бизга цилган хизматин ёд айламак
/ Хамза Хакимзода тарбияда болада ау*рисузлик, ростгуйлик хислатини шакллантиришга ахамият бериш кераклигини айтади.
Унинг таъкидлашича, «T^Fpn сузли кишилар \ар жойда эъти- борли, дили, юзи равшан булур. Тугри сузли кишилар х;ар доим иззат ва хурматда булурлар. Тугри суз шарафидан нажот топ- моцца зур ишончли булур».2 Хамза ёшларни тугри сузли булишга даъват этиб дейди:
Турри сузла, эй урплл, тил бурмагил ёлгонга %еч.Бир масал бор: «Турри сузлар бошини кесмас цилич» J j
1 Хамза. Сайланма. Т. Рафур Рулом номидаги Адабист ва санъат нашриёти. 1979, 90-бет
2 Хамза Хакимзода. К,ироат китоби. 1914, 19-бет.3 Уша китоб, 2-бет.
Хамза Х,акимзода уз педагогик царашларида болаларда сабр- лилик хислатини ривож топтиришга хдм эътибор беради. Унинг таъкидлашича, «Сабрли кишилар хар ерда иззатлик, \ар ким царшисида хурмат ва обрули булур. Сабрли кишиларни хар ким севар ва чин кунглидан дуст тутар».1
Хамза Хакимзода оила мудитида бола тарбияси хацида
Мутафаккир шоир уз педагогик царашларида оила мухити- да болани тарбиялаш масаласи алохида уринда туради. Хамза Хакимзоданинг фикрича, бола баркамол инсон, гузал ахлоцли булиб етишиши учун оилада соглом мухит, тарбия тугри йулга цуйилган булиши керак. Шундагина оилада бола ахлоцли, гузал хулцли, жамиятга, халцца муносиб фарзанд булиб етишади.
Хамза Хакимзода педагогик царашларининг ахамияти
Хамза Хакимзода уз маърифатпарварлик ва ижтимоий фаолиятида ёш авлод тарбиясига алохида эътибор бериб, уларнинг илм-фанни урганиб, инсонпарвар, гузал ахлоцли булиб камол топишлари хусусида билдирган фикрлари уз даврида цанчалик ахамият касб этган булса, хозирги даврда хам шунчалик цим- матлидир.
АБДУЛЛА КОДИРИЙ
Хаёти ва адабий-маърифий фаолияти
Узбек адабиётининг буюк намоёндаси Абдулла Крдирий 1894 йилда де\цон оиласида таваллуд топди. Мусулмон ва рус-ту- зем мактабида уциди, 1918—1924 йилларда Тошкент Эски ша- хар озуца кумитасида саркотиб, «Озиц ишлари» газетасининг мухаррири, касабалар уюшмасида саркотиб, «Инцилоб» маж- муасида ходим, «Муштум» журналининг тахрир хайъати аъзо-
си булиб ишлади. 1925-1926 йилларда Москвада Валерий Брюсов номли адабиёт институтида таълим олди.
Абдулла Крдирий 12 ёшидан ижодий иш билан шугулланди. «Жувонбоз», «Бахтсиз куёв» драмалари, «Улоцца» хдкояси нашр этилди, «Калвак ма\зумнинг хотира дафтаридан», «Тош- пулат тажанг нима дейди» туркумида сатирик х,икоялари бо- силди. 1926 йилда «Утган кунлар», 1929 йилда «Мехробдан чаён» романлари, 1934 йилда «Обид кетмон» циссаси нашр этилди.
«Крдирий романлари бутун таркиби билан узига хос услуб- да ёзилган узбек романларидир. Дунёда бешта, яъни: француз, рус, инглиз, немис ва ^инд романчилиги мактаблари бор эди. Энди, олтинчисини, яъни узбек романчилик мактабини Абдулла Кдцирий яратиб берди» (Е. Э. Бертельс. Шарцшунос олим.).
Абдулла Кдцирий тилшунос олим, забардаст таржимон эди. У Н.В. Гоголнинг «Уйланиш», А.П. Чеховнинг «Хамелеон» асарларини узбек тилига таржима цилди. «Тула русча-узбекча сузлик»ни тузишда иштирок этди.
Атоцли адиб Абдулла Крдирий (1937-1938) цатагон йиллар- нинг цурбони булди.
Кодирийнинг халцпарварлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик гоялари
Абдулла Крдирий уз педагогик царашларида миллатпарвар- ликни улуглади, хдр бир одам уз халци ва ватанига хизмат цилиши, халц ва миллат манфаатини уз манфаатидан юцори цуйи- ши кераклиги гоясини олга суради. Адибнинг фикрича, хдр бир инсон миллатнинг бир цисмидир. У утганлар ва келгуси авлод олдида масъулдир. У узининг кимлигини, яшаётган за- минига, ватани тупрогига такрор ва такрор янги авлодлар ке- лишини унутмаслиги керак. Халцца мусибат келтирувчи фо- сицларга шафцатсиз булиш лозим.
«Утган кунлар» романининг бош цаэфамони Юсуфбек х;ожи Тошкент ша^ар хркими Азизбекдан юртга уттиз икки тангадан солиц солишга царор цилганини эшитгач, унга: «юрт етмиш кун цамал кечирди. Онадан тугма азоблар, очликлар уткарди
ва уткармокда. Менга цолса бу кунларда уттуз икки танга эмас, уттуз икки цора пул солиш хам орирдир. Юрт беш-ун кун орца- унгини олеин»,1 — деб уни алодатга чорлайди.
Азизбекнинг газаб билан айтган сузларини эшитиб, инсон зотига номуносиб хатти-харакатларини кургач, саройдан чикдб, от устида борар экан, бошига тушиши мумкин булган улимни куз олдига келтирган холда, узича сузлаб боради: «...Мен цон- хурлик учун худонинг фарз цилган хджини адо цилмадим; ол- димда урлим бор, менда бошцаларнинг утлини даррага ёткдзиш чогида кундаланг келадиган виждон бор, дин бор, диёнат бор».2
Юсуфбек хожининг виждони пок, диёнатли эканини яхши билган халк;, унинг даъвати билан курашга отланади, Азизбек- ни орадан кутаришга фотихд уцийди, уни улимга махкум этади.
Абдулла Крдирий ота-она учун кдйруриш, дустларга садо- цатда булиш, мархумларни хотирлаш, беморларга хамдард булиш, моддий ва маънавий мухтожларга хайрихохлик курсатиш, ^аётда иймонли, диёнатли, эътицодли булишни улуг инсоний фазилат — инсонпарварлик хисоблайди ва одамларни шундай фазилат со\иби булишга даъват этади, бу хдкдаги фик- рларини Юсуфбек \ожи ва Отабекнинг ижтимоий фаолиятла- рида, узаро сухбатларида ифодалайди.
Отабек уз отасини Мусулмонкул топшириги билан ципчоц- ларни циргин цилинишининг бош омиллардан бири деб айб- лаганда, Юсуфбек хожи унга дейди: «...хафа булма, урлим... Уз наслини уз кули билан кофир калига тутцин кдлиб топшир- рувчи биз кур ва ацлеиз оталарга худонинг лаънати албатта ту- шар, углим! Боболарнинг мукдддас гавдаси мадфун (дафн цилинган) Туркистонимизни... Темур Курагон каби дохийлар- нинг, Мирзо Бобур каби фотихларнинг, Форобий, Улугбек ва Али Сино каби олимларнинг Усиб-унган ва нашъунамо цил- ганлари бир улкани халокат чукурига цараб судрагувчи албатта тангрининг цахрига сазовордир, углим! Гунохсиз бечораларни бугизлаб, болаларни етим, хоналарини вайрон цилрувчи зо- лимлар куртлар ва цушлар, ердан усиб чиццан гиёхлар царги- шига нишонадир, углим!»3
1 А б д у л л а К р д и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а
с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 1 0 5 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 1 0 6 - б е т .
3 У ш а к и т о б , 1 4 6 - б е т .
К,одирий адолат, ахлок,ий-маданийлик хакдда
Абдулла Крдирийнинг фикрича, адолат факат давлат сиёса- тида эмас, балки оила мухитида хам баркарор булиши керак. Шундагина юртда хам, оилада хам тинчлик, осойишталик, ахил- лик мустахкамланади, баркарорлашади. Адиб адолатни ахлокий бойлик хисоблайди.
Юсуфбек хожи она билан утил уртасидаги низони бартараф этиш ниятида Маргилондаги кудаси Мирзакарим кутидорга уз хурмат ва эхтиромини изхор этиб мактуб йуллайди, ундан она- сининг талабини мулохаза килиб куришни ва Отабекни кунди- ришни ва у билан бирга Тошкентга келиб, уз куллари билан туйни утказишни илтимос килади.
Юсуфбек хожи Хомид фожеасидан хабардор булгач, Ота- бекка дейди: «Жун одамлар каторида одам улдириб юрдим, дегин?!» «Одам улдириш учун сени ким зурлаб мажбур килди?». Хожи саволларига жавоб олгач, «Бизни кечир, углим!» деб лабини тишлаб, бошини чайкади ва деди: «Хом сут эмган бандамиз!... Ота-онасидан хам сир саклаган бир йигитни уз Углим булиб чиккани менга кизик куринадир... Шунчалик ишларни килиб, нега охирида кайин отангга йуликмай кел- динг?»1 — саволига Отабекдан: «Шунга мажбур эдим», — жавобини олгач, Маргилондан кудалари Тошкентга келаётгани- ни маълум килади.
Абдулла Крдирий узбек халкига хос кадимий яхши бир одат мехмондустликни улуклайди, эр кишининг аёл билан куришиш одобини гузал анъана, нафосат рамзи, инсоний поклик ва улугворлик сифатида кадрлайди.
Юсуфбек хожи узбекона кийиниб... очик чехра, самимият билан кУДаларини карши олади. Кудачаси Офтоб ойим билан сУрашар экан: «Баракалла синглим! Хайтовур чарчамай келди- ларингми, мен сизларни овора килдимов»,2 — деб кулиб узр айтади. Уз олдида салом бериб, буйин эгиб турган Кумушнинг елкасига кули билан аста кокиб суяди ва манглайига тегизиб олган Уз кулини упади: «Бизни шунчалик сийлаб келибсизлар, бу яхшиликларингиз биздан кайтмаса, худодан кайтсин. Олло
1 А б д у л л а К д д и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а
с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 2 9 5 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 3 1 2 - б е т .
таоло ёшларга тинч ва баракатли умр берсин... Илохим такаб- бул, дуо!»1 — дейди. Хамма дуога юз сийпашади.
Адиб бу маънавий кддриятларни одамлар, халклар уртасида дустлик, мехр-окибатлилик, тинчлик ва фаровонликни юзага келтирувчи мухим восита хисоблайди. Шу туфайли хам, ро- манда адиб Мирзакарим кугидор оиласи ва бу оилада булган никохтуйни, Юсуфбек хожи хонадонида кудаларни кутиб олиш маросимини мехр билан батафсил тасвирлади.
Абдулла Крдирий халкимизнинг мехмонга жон фидо эти- шини эъзозлайди, бу инсоний фазилатни Юсуфбек хожи ва Узбек ойимнинг кудаларига курсатган мехр-окибатида намоён этади: Юсуфбек хожи кудалари келаётганидан хабар топгач, Отабекка турдаги уйни бушатиб, полос ёзиш кераклигини, уларни сийлаб, хурматларини бажо келтиришни айтади. Йирокдан кудаларни кузатиб кириш учун Хасанали йул устига чик,ари- лади.
Узбек ойим кудаларини кунгилдагидек кутиб олиб, иззатла- рини жойига куйишга тайёргарлик куради. «Севинчи беринг, бек буви, келинойим келдила» деб келган болага беш-ун пул беради.
Узбек ойим кудачаси Офтоб ойим билан саломлашиб, кучок;- лашиб куришади. Кумушни кучок^аб, юзидан упиб, айланиб ургилади, у билан Офтоб ойимни уйга бошлаб, юкорига таклиф к;илади.
Йигирма кунлик мехмондорчиликдан сунг Маргилонга ке- тишга отланишганда Юсуфбек хожи, Узбек ойим, Отабек, Ку- муш уларни иззат-хурмат билан кузатишди.
Юсуфбек хожи ижтимоий фаолият сохасида канчалик улуг- вор, донишманд ва куркам киёфада куринса, уз хонадонида, кундалик турмуш муносабатларида хам шунчалик вазмин, сипо ва нуроний бир киёфада намоён булади.
Юсуфбек хожи кундошлар ораси бузилганини эшитса, ик- кала келинни олдига чакиртириб, аввало Кумушдан упкала- ниб: «Ойим, хар нима сиз каттасиз, Зайнаб ёш, каттадан ки- чикка шафкат лозим, мундог яхши эмас!» ва Зайнабга караб: «Болам Зайнаб отин! Сиздан хам ёшлик Fypypn кетмаган, лекин маним болам булгонлирингизни сиз хам унутманг», — деб,
иккисини дуо килиб бир-бирига салом бердиради, «ана, шун- дог булсин, опок, кизларим» деб кетишга рухсат беради. Улар кетгандан кейин олдига кирган Узбек ойимга, уни сизсираб: «Сиз икки келин ушлашни билмабсиз, Зайнабга жабр килган куринасиз, айник,са Зайнабнинг кунглига карашингиз керак, Отабекка хам насихатингиз лозим... К,айин она деганнинг адл туриши лозим. Зайнаб сиз билан маним орзу-хавасимиз?»1 — деб уни тинчитади.
Юсуфбек хожи Кумуш угиллик булганидан хурсанд булади. Аммо табибдан «захар ичибди» деган сузни эшитганда каттик, газабланади, захарни Зайнаб берганлигини билиб, уйдан хай- даб чикариб, Кумушнинг бошига келиб утиради, уз кули билан сочларини тузатиб Кумушнинг кукимтил товланган манг- лайини босади: «Ойим... ойим!» — дейди. Кумуш кузини очиб бесаранжон назар ташлаб, таниб... кузгалмокчи булганда Хожи, «Кузгалманг, ойим... кузгалманг!» — деб уни тинчитишга харакат килади. «Худо шифо берар, болам!» — деб фотиха укийди.
Мирзакарим кутидордаги миллий урф-одат, анъаналарга мойиллик унинг оила аъзолари билан мулокотларида ёркин к^ринади. У оилада оталик, эрлик мавкеини саклаган холда, хар бир масалани адолат билан хал килади, рафикаси Офтоб ойимни хурмат килади, кизи Кумушни маънавиятли, гузал ах- локли булиб камол топишига ахамият беради, унинг такдирини уйлайди. У акл-заковатли одамларни кадрлайди, хурмат килади.
Кутидор Зиё шохичининг уйида мехмондорчиликда булганда Отабекнинг кенг фикрли, дунё вокеаларидан хабардор, юксак ахлок ва маданиятли эканлигини чукур хис килиб, унга мехр куяди. Шу сабабли уз уйида Отабекни ва унга хамрох булганларни хурматли мехмон даражасида кутиб олишга харакат килади. Офтоб ойимни огохлантириб дейди: «Мен сенга айтиб куяй... бу кунга бир мехмон айтган эдим. Чурингни ча- Кириб мехмонхонани тозалат. Анави янги копланган курпача- ларингни бер, танчага ушани ёпсин. Катта гиламни хам чикар, уйингда меваларинг бор эдими?... Бор булса, яхши. Бир оздан сунг эт олиб киргизаман. Бараки пишириб куйингиз!»2
1 А б д у л л а К р д и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а
с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 3 1 2 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 3 0 - б е т .
Зиё шохичи ва Хасанали совчи булиб келганларида, уларнинг максад ва тилакларини эшитгач, уларга: «Отабек каби бир йигитни у т л килиш шарафига ноил була олсам, узимни энг бахтли оталардан санар эдим,... аммо бу тугридаги хамма ихтиёр уз кулимда булмай, орада кукрак сути бериб устирган хотин хам бор... Бу иш учун ёлгиз узим кабул жавоби берсам- да, онаси бир чеккада колдирилса, эхтимол, пухта иш кимаган булармиз...»,1 — деб Уз узрини айтади.
Кутидор Офтоб ойимга Отабекнинг етти пуштини таъриф- лаб беради.
Офтоб ойим: «Узингиз биласиз», — деб жавоб килгач, Ку- тидор совчиларга уз шартларини айтади, улар кабул килади- лар. Икки ёшнинг мухаббати, ували-жували булишларига дуо килишади. Кутидор совчиларга заррин тунлар кийдириб, «Тунлар муборак», — дейди.
Туй куни кизлар базми булади. Кечки соат бешларда Отабек йигирма-уттиз чогли ёш йигитлар билан келади. Хутба укилиб, келин ва куёвнинг бирга турмуш куриш розилиги олинади, уларнинг хаккига дуо килинади, зиёфат бошланади.
Туйдан кейин, бир йилдан ортик, вакг утганда Мирзакарим кутидор кудаси Юсуфбек хожи йуллаган мактубни олиб, Офтоб ойимни вокеадан хабардор килади. У Офтоб ойим, Отабек ва Кумушдан ризоликларини олгач, Тошкентга келиб, Отабек ва Зайнабнинг никох туйларида иштирок этади.-
Хомид фожеасидан кейин Отабек ёзган хатни олиб, вокеадан хабардор булгач, Кутидор Офтоб ойимга: «Кдзинг хар кайси ерда булса хам c o f булсин!... Эрига топшириб, сен билан менинг тинчгина дуо килиб утирганимиз маъкул ухшайдир!»... «Менга колса битга-иккита болалик булгунча турсин, деяр эдим. Сен бунга кунмасанг, бир-икки ой туриб келсин лоакал! Бир йигит кизингни деб икки йиллаб саргардон булганда, кизинг- ни икки ойлик кундош азобидан хайф куриш уят, ахир!»2 — дейди кутидор.
Эр ва хотин Тошкентга келишиб, йигирма кун туриб, Мар- галонга кайтишга харакат киладилар, килган иззат ва икром- лари учун рахматлар айтадилар.
Мирзакарим кутидор ва Офтоб ойим Кумуш вафотининг учинчи куни келиб маъракаларда буладилар.
1 У ш а к и т о б , 4 4 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 2 6 6 - б е т .
Абдулла Крдирий Уз педагогик карашларида инсонийлик- ни, х;ак;ик;ий севги-мухаббатни инсон камолоти, ахлокий пок- ликнинг асоси, омили хисоблайди. Унинг уктиришича, инсонийлик вафодорлик, шарм-хаёлик, номус-орлик, саъй-гайрат- лилик, тавозелилик, мехр-окибатлилик, самимийлик инсоннинг ахлокий зийнатидир.
Яхши фазилат — гузал ахлокнинг инсондаги мужассамидир.Абдулла Крдирий Отабек ва Кумуш бибида шу ахлокий зий-
натларни мужассамлантиради, йигит ва кизларни гузал ахлок сохиби булишга чорлади. Зеро, гузал ахлокли инсонни эл-юрт эъзозлайди, у халкнинг мухаббатига сазовор булади.
Абдулла К,одирий Отабекнинг ахлокий фазилатларини, сев- гида содиклигини Зайнаб хакида айтган сузларида, Хасанали билан булган мулокотларида, Кумушга йуллаган мактубларида ифодалаган.
Отабек Маргалонда истикомат килиб турган сарой хужра- сига келган мехмонларга чой келтириш учун Хасаналини ча- киради. У келгач, аввал ундан «Тузукмисиз, ота!» — деб сало- матлигини суради. «Худога шукур» жавобини олгач, чой кай- натиб беришини илтимос килади. Мехмон Рахмат, «Бу киши кимингиз булади, бек ака» деб сураганда, Отабек Хасанали хуж- радан йироклашгач, «Кулимиз» деб жавоб беради.
Отабек таникли савдогар булса хам, узига тобе булган кули Хасаналига f o h t самимий муносабатда, хушмуомалада булади.
Хасанали: «Айтинг-чи, мен сизнинг кимингиз» — деб сура- ганда, Отабек «Сизми... Отам булмасангиз хам, мени оталик мухаббати билан севган содик ва мехрибон бир кишимсиз, яъни маънавий отам» — деб «...бу кунгача сиз ёлгиз менга эмас — бизнинг оиламизга оталик мавкеъида туриб, яхшиликдан бош- Кани согинмай келасиз»1 — дейди у.
Отабек ота-онасининг орзусига розилик берганда, инсонийлик хисси устун келиб, севгилиси Кумушнинг бу вокеадан из- тироб чекишини уйлайди. У уйга келин булиб тушаётган кизга ачинади, виждони кийналади.
1 А б д у л л а К д ц и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а
с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 1 3 5 - б е т .
Отабек ота-онасига дейди: «Мен сизларнинг орзуларингиз- ни бажаришга хар вак? хозирман. Аммо бир бечорага кура била туриб жабр хам хиёнат... сизнинг олатурган келинингизга ачи- наман...».1
Отабек Кумушни, у маънавий гузал, кунгли «Фаришталар кунглидек» пок, узбек хотин-к,изларига хос иффатли, садок;ат- ли, вафодор, жасур булгани учун севади, узини дор остидан кутк,арган, узига янги хаёт бахш этган жасур рафик;а хисоблайди. Кумушга булган севгиси Содик,нинг разиллигини барбод этишда унга кудратли куч багишлайди.
«Унинг учун жон бериш жуда ширин эди — узимда кутил- маган бир куч сезган эдим... Мен узимга багишланган куч ман- баини жуда яхши онглар эдим, мендаги бу узгариш манбаи уй ичида ухлагучи бир малак эди... сиз эдингиз!»2 — деб ёзади Отабек Кумушга йуллаган мактубида.
Хуфтон намозидан сунг уйда Фузулий шеърларини ук;иб утирган чогида олдига кирган Кумушнинг кузларида ёшларни куриб: «Ким йиглатти сизни?», «Йиглатган мен эмасми?», «Ота- она ризолигини бир томчи куз ёшингизга арзитдимми?», «Сиз кундингизми, нега?», — деб сураганда, Кумуш: «Мени унут- майсизми?» — деб жавоб берганда, унинг саволига жавоб урнида узича: «Ота-она орзуси...»3 деб сузланади.
Абдулла Крдирий разилликни к;оралайди. У севгида содик,- лик инсонга куч-кувват бахш этишини ва бу куч разиллик устидан галаба к;озониши мук;аррарлигига ишонади. Хакикий севги-мухаббат кудратли кучдир, дейди у.
Кунлар, ойлар утиб, Кумуш Отабекка угил такдим этганда Отабек у ётган уйга кириб «Муборак булсин» деб уни табрик- лайди. У Кумуш захар ичганини билиб, телбаларча югуриб унинг ёнига келиб, юзини очиб манглайини силаб упади. Ко- садаги аталани «Ич муни, ич...!» деб Зайнабга отади, «Кет иф- лос, кет, Талок;сан, талок;!»4 — деб уни хайдайди.
Эртаси кун дафн маросими булди. Учинчи кун Отабек, Мирзакарим кутидор ва Офтоб ойим кабристонга боришди. Ку-
1 У ш а к и т о б , 2 4 6 - 2 6 5 - б е т л а р .
2 У ш а к и т о б , 2 4 6 - 2 6 5 - б е т л а р .
3 Уша к и т о б , 2 6 4 - 2 6 5 - б е т л а р .
4 Уша к и т о б , 3 7 2 - б е т .
муш к,абри ёнида тиз чукишди. Улардан бир оз нарида утирган к;ори куръон укдаи. Отабек к,айин ота, к;айин онани уйга келтириб куйиб, яна кабр ёнига келди ва туни билан шу ерда к;олди.
Бир йилдан кейин Отабек уста Олим билан бирга Тошкентга келганда, у билан бир хафта туриб, энг сунгги кеч ёлгиз куйи Кумуш к;абри ёнида булади.
Бирор соатдан кейин тиловат тухталди. Отабек холсизланиб оёк; узра турди. К,абр ёнига тиз чукди. Эртаси кун Ёдгорбек учун тикилган кийимларни олиб, уста Олим билан Маргилон- га жунади.
Кумуш х;ам Отабекни, у пок кунгилли, узбек йигитларига хос гузал ахлокий, жасур булгани учун яхши куради, хурмат кдпади, унга садок,атда булади.
Кумуш Юсуфбек хожи юборган хат мазмунидан хабардор булгач, ота-онасининг панд-насихатларини к;абул к;илиб, Отабек утирган хонага киради, эхтиром билан: «Мен рози, мен кундим», «Мен сизга ишонаман» — дейди, ва унга узининг хамма тилак ва шартлари маъносини жами булган «мени унут- майсизми?» сурогини беради.
Хомид вок;еасидан кейин Отабек юборган хатни ук;иб, унда ёзилган вок;еалар аниьушгини билгач, рухий азоб чекиб юрган Отабекнинг рухан азобланиб кайгули холатини гойибона тасаввур кдлган холда: «Бечорани нега хайдадингиз-да, нега мени, лоак;ал ойимни бу келишдан хабардор кдимадингиз? Кизин- гизни талок; к;илган бир кишини Тошкант деган жойдан эши- гингизга келиши сизга гариб туюлмаганми эди?»1 — деб отаси- га мурожаат к,илади.
Абдулла Крдирий романда Кумушни хислат тимсоли сифатида тасвирлаб, фак,ат севгида эмас, балки atyi-идрок, одобда баркамоллигини бувиси вафоти муносабати билан ота-онаси- га юборган хати намунасида курсатади.
Кумуш уз хатида дейди:«Улим хак, аммо бечора бувим жон берар экан, ёнида туриб
дуосини олиб крлмаганим учун куб хасрат чекдим... куз ёшла- рим билан юзимни ювдим.
1 А б д у л л а К р д и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а
с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 2 6 5 - 2 6 6 - б е т л а р .
Бу кун бешинчи кундан бери рах,матлик бувим арвохига атаб куръон бошладим, хатим кдлиб багишлайман. Худо гарики рах,- мат килсин, сизга сабр берсин. Энди мусофир кизингизнинг бахтига сиз улманг, омин».1
Абдулла К,одирий педагогик к,арашларининг ахамияти
Абдулла Крдирийнинг «Уткан кунлар» романида ифодаланган инсонпарварлик, ватанпарварлик, миллий-маънавий, маданий кддриятлар, ахлокий поклик ва гузаллик, адолат ва садокат, самимий севги хакидаги тарбиявий карашлари миллий педагогика тарихи ривожига кимматли хисса булиб кушилди, ёшларда миллий ифтихор, миллий Fypyp туйгусининг шаклла- ниши ва ривожида мухим ахамият касб этди.
Юсуфбек хожидек табаррук оталар ва уларнинг пурхикмат панду насихатлари хозирги кунда хам зарурдир.
АБДУЛХАМИД СУЛАЙМОН УГЛИ ЧУЛПОН2Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти
Абдулхамид Чулпон 1897 йилда Андижонда Кдтортерак махалласида тугилди. Отаси Сулаймонкул Мулла Мухаммад Юнус угли дехкон ва хунарманд хам булган.
Чулпон Андижонда эски усул мактабида укиди, рус-тузем мактабида укиб, рус тилини тулик урганади, Андижон ва Тош- кентдаги мадрасаларда тахсил куради, араб ва форс, турк тилларини мукаммал эгаллади. У бутун умри давомида Фирдав- сий, Хофиз, Саъдий, Умар Хайём, Жалолиддин Румий, Алишер Навоий каби суз санъаткорларининг асарларини мутоала килади.
Чулпон Туркистонда кенг ёйилган маърифатчилик, жадидчилик харакатининг атокли намоёндалари Мухаммадхужа
1 У ш а к и т о б , 3 6 3 - б е т .
2 Ч у л п о н х а к и д а г и м а к щ а н и т а й ё р л а ш д а О . Ш а р о ф у д д и н о в н и н г « Ч у л п о н
т а р ж и м а и х о л и г а д а с т л а б к и ч и з г и л а р » ( с у з б о ш и ) д а н , Д . К у р б о н о в н и н г
« Ч у л п о н х а ё т и в а и ж о д и й м е р о с и » р и с о л а с и д а н ф о й д а л а н и л д и .
Бехбудий, Абдулла Авлоний, Абдурауф Фитрат, Мунавваркори Абдурашидхонов асарларини Укиб урганади.
Чулпон 1914 йилдан чик;а бошлаган «Садои Туркистон», «Са- дои Фаргона» газеталарида уз маколалари билан катнашади.1920 йилга кадар «Иштирокиюн», «К,изил байрок», «Туркистон», «Бухоро ахбори» газеталарида масъул лавозимларда хизмат килади.
Чулпон 20-йилларда «Уйгониш», «Булоклар», «Тонг сирла- ри», «Соз» тупламларини эълон килади, «Гузал ёзгичлар», «Адабий парчалар» китобларини нашр этади, 1926 йилда «Ёрки- ной» драмасини алохида китоб тарзида чоп килдиради.
Чулпон 1931-1935 йилларда Москвада СССР МИК, да тар- жимон булиб ишлаб турганда «Кеча» романини ёзиб тугаллай- ди, Горькийнинг «Она» романини узбек тилига угиради. 1935 йил бошларида Тошкентга кайтиб келганда Горькийнинг «Егор Буличев ва бошкалар» пьесасини, Пушкиннинг «Борис Годунов» фожиасини ва «Дубровский» киссасини, Эжен Потьенинг «Байналмилал», Робиндранат Тагорнинг «Хой, йуловчи киз», Леонид Андреевнинг «Етти осилган киссаси», Шекспирнинг «Хамлет» асарларини Узбек тилига таржима килади. 1936 йилда унинг машхур «Кеча ва кундуз» романи алохида китоб шаклида нашр этилади.
Абдулхамид Чулпон миллатчи, аксилинкилобчи деб айбла- ниб, 1938 йил октябрда отишга хукм килинди, 4 октябрда оти- лади.
Чулпоннинг маърифатпарварлик, инсонпарварлик роялари
Абдулхамид Чулпон илк ижодидан бошлаб жадидчилик гояларининг фаол таргиботчиси сифатида миллатнинг фоже- ий ахволи илдизларини жохилликда, фарзандларини маъри- фатли килмасликда куради ва уз адабий, маърифий фаолиятида маърифатпарварлик, инсонпарварлик гояларини намоён этади. Унинг гоялари, жумладан «Узбегим», «Виждон эрки», «Кунгил», «Халк» ва бошка шеърларида ифодаланган.
Чулпон маърифатпарварлик, инсонпарварлик ва ватанпарварлик х,акдда
Чулпон узининг маърифий карашларида миллатни ижтимоий хаётда юз бераётган хар бир вокеалар мохиятини аник англаб олишга даъват этади, шундай килгандагина чинакам озодлик учун курашишда хатолик булмаслигини айтади. Чулпон шуро хукуматининг «маърифат харомдур сартга» деб халкимизни камситишидан кайгуради ва халкни сохта шиорларга алдан- масликка чорлайди. У «Узбегим» шеърида:
Сулциллаб келасан, Узбегим,Маърифат отига отланиб.Бир мири топган боладай —Огзингни иржайтиб-суюниб..}
деб халкка мурожаат килади. Чулпон, жабр-ситамларга сабр килиб, «Куз солиб, унгингга, чапингга» караб юрабермаслик, юзаки узгаришлардан кувониб юрмаслик лозимлигини айтади. Чулпон заминдошларини миллий маърифатни хам шахарда, хам кишлокда ёйишга даъват этади:
Кушлоцда фацирлар кутадур —
Кечада, кундузда, сауарларда.Билгилким, %аётинг, томиринг,Узбегим, камбагал цишлоцда,2 —
дейди Чулпон.Чулпон озодлик кураши давом этишига, халкнинг эрк учун
курашиб мустамлакачиларнинг йукотилишига ишонади. У «Виждон» шеърида юрт озодлиги учун курашга отланганлар- нинг кунгли хар нарсадан, шахеий манфаатпарастликдан холи, соф булиши лозимлигини таъкидлайди. У элга шундай мурожаат килади:
Ай тутцинлар, ай эзилган.Ай цийналган йуцеил эллар.Ай умидсиз, ай чизилган Дор олдида... оппоц диллар\3
1 Ч у л п о н . Я н а о л д и м с о з и м н и . Т . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а
с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 1 , 3 8 0 - б е т .
2 У ш а к и т о б , 3 8 0 - б е т .
3 У ш а к и т о б , 4 3 7 - б е т .
Чулпоннинг фикрича, зулмкор кучайиб инсонларга эга булиши мумкин, аммо виждонга эга булолмайди:
Фацат эркин виждонларга Эга булмоц-мумкин эмас!'
деб уктиради шоир.Чулпон келажакка ум ид билан яшади, элни хам ум ид билан
яшашга даъват этди. «Кунгил» шеърида элни кунгил мулкида- ги эркинлик учун курашга ундади:
Кунгил, сен бунчалар нега Кишанлар бирла дустлашдинг?На фарёдинг, на додинг бор,Нечун сен бунча сустлашдинг?2
Чулпоннинг таъкидлашича, кунгил эркинлигини таъмин- лашнинг узигина тугал мак;сад булолмайди. Кунгил ташки олам билан боглик;. Мухторият макомида яшовчи кунгил узини тУдцирган эрк насимларини ташки дунёга юбориб туриши лозим. Акс холда, чи^иш имконини топмаган насимлар кунгил- ни вайрон этади. Чулпон шундай эътикод кишисининг, унинг фикрича, «хакррат» ва «тубанликлар»га куникиши кунгилни улдиради. Ташки дунёдаги бу хил холатларга нисбатан исён Килмаган кунгил охир-окибат эркинликдан айрилади — улади. Кунгилнинг яшнаши учун унинг ёниб яшаши, ташки оламни Хам, узидан андоза олган холда узгартиришга интилиши керак.
Чулпон замондошларига хитоб килиб дейди:
Тириксан, улмагансан,Сен-да одам, сен-да инсонсан.Кишан кийма, буйин эгма,Ки сен %ам %ур тутлгонсан?
Чулпон халкни денгиз, тулкин, куч деб хис этади. Халк кузгалса, уни тухтатувчи куч йуклигига ишонади. Унинг уктиришича, халкнинг истаги уз улкасининг озод булишидир, халк
1 Чулпон. Яна олдим созимни. Т. Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1991, 437-бет.
2 Уша китоб, 444-бет.5 Уша китоб, 408-бет.
юртни хар бир нарса билан т^лдиритга, узини тук, этишга кодирдир. Модомики шундай экан:
Бутун кучни халц ичидан олайлик,Кучоц очиб халц ичига борайликР —
деб уз замондошларини халк; билан бирга булишга, мак;садла- рига эришишда унга кумакдош булишга чорлайди.
Чулпон педагогик карашларининг ахамияти
Абдулхамид Чулпоннинг асарларида ифодаланган инсонпарварлик, ватанпарварлик хакидаги фикрлар уз даври таълим- тарбиясида алохида ахамият касб этди, ёшлар маърифий онги ривожига кучли таъсир курсатди, ёшларнинг утмиш аллома- ларнинг хаёт йуллари, олга сурган гояларини англаб олишла- рига ёрдам берди. Чулпон асарларида ифодаланган маърифий фикрлар хозирги ёшларни баркамол килиб етиштиришга хам хизмат кдлмокда, миллий педагогика тарихига муносиб хисса булиб кушилди.
ЭЛБЕК
Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти
Машрик; Юнус угли Элбек 1898 йилда Бустонлик, тумани- нинг Хумсон цишлогида дунёга келади. Бошлангич таълимни уйда олади. 12-13 ёшларида Тошкентга келиб, Эшонхужа Хо- ний ташкил этган янги усул мактабида укдди. Мактабни би- тиргач, Шайхонтохур дахасида Мунавваркори Абдурашидхонов мудирлик килган 6 ойлик Улка укитувчилар тайёрлов кур- сида таълим олди.
Элбек Абдурауф Фитрат ва К,аюм Рамазон бошчилик килган янги мактаблар учун тил буйича дарслик ва кулланмалар яратищда иштирок этади. 1923 йил 3-9 октябрда Бухоро шахрида утказилган Урта Осиё узбекларининг тил ва имло курул-
тойида Туркистон Республикаси вакилларидан бири сифатида Катнашади.
Элбек Туркистон Маориф Халк, Комиссарлигининг курсат- масига биноан Сайфи билан хдмкорликда «Узбекча ук,иш китоби» тайёрлайди, китоб 1922 йилда дарслик сифатида нашр этилади. Кейинрок; унинг бошлангич мактаблар учун «Урнак» укиш китоби, 1, 2, 3-синфлар учун «Укиш китоби», 4-синф учун «Гузал ёзгичлар» китоби нашр килинади. Элбек адабиёт- шунослик билан хам шугулланиб, «Фузулий ва Навоий тугрисида» каби мак;олалар ёзади.
Элбек укиш китоблар ёзиш билан бирга мактабларда муаллим булиб х;ам хизмат килади, она тили, укишдан даре беради.
Элбекнинг шоирлик фаолияти ёшликдан бошланади, биринчи шеърлар туплами 1922 йилда «Армугон» номида нашр килинади. У шеъриятнинг турли жанрларида ижод килди, мум- тоз рус адабиёти намояндаларининг айрим асарларини узбек тилига таржима килди.
Машрик Юнус угли Элбек 1937 катагон йиллар курбони булди.
Элбекнинг маърифатпарварлик гоялари
Машрик Юнус угли Элбек уз шеърий ва насрий асарларида миллий кадриятларни саклаш, ёшлар тарбияси, инсон шахеи, рухияти хусусида хам фикр билдирди.
Элбек 20—30-йилларда миллий кадриятларимизга гайриин- соний муносабатлар булаётган бир пайтда «Бибихоним» шеъ- рини ёзиб, унда одамларни халкнинг тарихий ёдгорликларини «утмишдан эсдалик» сифатида саклаб кол ишга даъват этди.
У деди:
«Утмишдан эсдалик», дедим буни мен, Чиндан-да эсдалик учун яшар...Севикли, муцташам, %айбатли бино,Емирилиш соатин кутгандай булиб,Куринур кузларга цайгулигина...
Элбек «К,айси бири бури» масалида бир кишининг гайри- инсоний килмишини баён этади: бури чангалида типирчилаб
турган, куткарилгач бугизланган куй «икки кузи термуриб, жони типирчилаб, ётиб хам куйиб» кишига айтади:
« . . . Эй, киши!Бурими ё айткил энди ким вах,ший?Кутцардинг сен мени бури илгиданХ,амда цурцинч шу улимнинг ва^мидан.Энг сунг узингни буридан-да уздирдинг,Курдим энди, чин бури х,ам сен булдинг».
Элбек рамзий маънога эга ушбу масалида рахм-шафкатдан сунг килинадиган ёвузликни крралайди. У одамларни мехр- окибатли, мурувватли, рахмдил булишига чорлайди.
Умуман, Машрик; Юнус угли Элбек ижтимоий ва бадиий ижодда, халк; маорифи хузуридаги илмий кенгаш аъзоси сифатида илм-маърифат, ёшлар тарбияси, миллий к,адриятларни эъзозлаш х;ак,идаги гоялари билан педагогик фикр ривожига муносиб хисса кушди.
Е Т Т И Н Ч И Б О Б
XX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМ ИДА ИЖ ТИМ ОИЙ ХАЁТ, ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ, ПЕДАГОГИК ФИКР
1917—1990 йилларда хукмронлик килган Шуро сиёсатида асосий эътибор халкни уз тарихи, миллий маданияти, миллий кадриятларидан, айникса ёшлар калбини миллий Fypyp, миллий ифтихор, уз аждодлари билан фахрланиш туйгусидан мах- рум килишга каратилди; таълим-тарбияда укувчиларда комму- нистик ахлокни таркиб топтириш асосий вазифа кдпиб куйидди. Бу сиёсат халкни куплик холига келтирувчи хусусиятга эгали- гини чукур хис этган К,ори Ниёзий, С. Ражабов, Ш. Зуннун, F. Булом, Ойбек, М. Шайхзода, Олимжон, Зулфия, П. Мумин, Э. Вохидов, А. Орипов ва бошка олим хамда адиблар, мустабид тузумнинг кабих сиёсатига бардош берган холда, уз асарларида эрк, озодлик, халкпарварлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик гояларини баён этдилар. Улар жадидчилик харакати атокли намояндаларининг замондошлари, издошлари сифатида уларнинг маърифатпарварлик, педагогик фикрлари, ишларини давом эттирдилар.
КОРИ НИЁЗИЙ
Хаёти ва ижтимоий, маърифий фаолияти
Тошмухаммад Ниёз угли Кори Ниёзий 1897 йилда Хужанд шахрида хунарманд оиласида тугилди. Бошлангич билимни Хужандда эски усул мактабида олди. Кейин Фаргонада рус- тузем мактабида укдди. Сиртдан Петербургдаги «Круг самообразования» нашриётининг табиатшунослик булимида ук^б, уни тугатгач, Фаргона рус-тузем мактаб биносида узбек мактабини ташкил к;илди. Фаргона таълим-тарбия техникумида директор булиб ишлади. 1926 йилда Тошкентда Урта Осиё давлат уни- верситетининг физика-математика факультетига укишга кириб, уни 1929 йилда тугатди. 1931 йилга к,адар шу университетда ук;итувчи, профессор, 1931—1933 йилларда ректор булиб хизмат килди; 1934—1936 йилларда Тошкент давлат педагогика института ва бошк,а олий укув юртларида математика кафед- раларини бошк;арди, 1937—1938 йилларда Узбекистон Халк;Ма- орифи Комиссари ва Фанлар кумитасида президиум раиси вазифаларини бажарди; 1939—1943 йилларда Узбекистон халк; комиссари совети раисининг уринбосари ва бутуниттифок; фанлар академиясининг Узбекистон филиали президиумининг раиси (1940—43) булиб ишлади, 1943—1947 йилларда Узбекистон Фанлар академиясида президентлик вазифасини бажарди. Сунгра 1960 йилга кддар Фанлар академияси президиумининг аъзоси, физика-математика булими раиси булиб хизмат килди.
К,ори Ниёзий 1917 йил инк,илобидан кейин янги турдаги мактаблар очишда фаол иштирок этди, мактаблар учун куллан- ма, методик тавсиялар ёзди. У олий математикага дойр «Математика анализининг асосий курси» номида дарслик яратди, математика, педагогика, адабиёт, фалсафа ва ахлокка дойр илмий ва оммабоп китоб, маколалар ёзди. Унинг «Улугбек ва унинг илмий мероси», «Совет Узбекистони тарихидан очерк- лар», «Босиб утилган йул хакдда мулохазалар», «Хаёт мактаби» китоблари нашр этилди.
К,ори Ниёзий Япония, Франция, Италия, Польша, Болгария, Афгонистон, Хиндистон мамлакатларида булган илмий анжуманларда иштирок этди, маърузалар килди.
Ижтимоий хаётда, маориф ва илм-фан сохасида цилган хиз- матлари давлатнинг юцори орденлари, Беруний номидаги Узбекистон Республикаси давлат мукофоти лауреата унвони билан таццирланди.
К,ори Ниёзий 1970 йилда вафот этди.
К,ори Ниёзийнинг маърифатпарварлик гоялари
Крри Ниёзий уз педагогик царашларида илм-фанни юксак даражада улуглаб, цадрлайди. У дейди: «Фан — минглаб йиллар мобайнида заррама-зарра, томчилаб вужудга келган, асли табиати мусаффо ва муаззам мухитдан иборат. Бу эса хакикий, чиндан хам «оби хаёт» мухитидир, чунки хаммамиз, катта-ю кичик, ёшу цари бу мухитдан кундалик хаётимизда бахраманд булиб келмокдамиз. Шунинг учун фан, айникса, халк; хизма- тига царатилган илгор фан чексиз хурматга сазовордир».1
Шунга к^ра, К,ори Ниёзий фан намояндаларини ушбу хур- мат туфайли цандай мухитда булмасин (олий, урта укув юртларида, академияларда, омма уртасида) феъл-атворлари, муносабатлари, камтарлик ва ростгуйликлари, тил ва дил бирлиги билан бошцаларга намуна булишга чорлади ва «онг ва виждон шуни тацозо цилади» деб таъкидлади.
К,ори Ниёзийнинг фикрича, «Хациций фаннинг узи, унинг асрлар мобайнида вужудга келган якуни покликнинг, демак ахлоцнинг ёрцин намунасидир».2
К,ори Ниёзийнинг уцгиришича, ахлоц тушунчаси фан билан Узаро боглиццир. «Шунинг учун хам фан ахлларининг халц олдида жавобгарлиги хам f o h t даражада каттадир».3
Кори Ниёзийнинг маърифий царашларида самимият ва ман- тиц тушунчаларининг фанний асосда, объектив булиши маса- ласи хам алохида Уринда туради. Олимнинг фикрича, хациций фаннинг цонуниятлари объектив булиб, маълум мантицца суя- нади, шунинг учун фикр фанний асосда, объектив булиши керак.
1 Т.Н.Цори-Ниёзий. Хаёт мактаби. Т. «Фан» нашриёти, 1970, 291-бет.2 Уша китоб, 293-бет.3 Уша китоб, 295-бет.
Самимийлик инсоннинг олижаноб фазилатларидан бири- дир. Самимийлик ростгуйлик билан узвий богланган. Бу икки тушунча узаро узвийлиги билан жамият равнацида, айницса, ёш авлод тарбиясида мудим омил булиб хизмат цилади.
Кори Ниёзий жойларда таълим жараёнини кузатишларида уцитишнинг муваффацияти, асосан, уцитилаётган фанга уцув- чиларни цизицгириш эканлигига ишонч хосил цилган. «Мен аминманки, — дейди у, — хар бир нормал цобилият эгаси булган киши хам бу каби натижага эга булиши мумкин. Бунинг асосий шарти вацтдан тугри фойдаланиш ёки, бошцача цилиб айтганда, кундалик системали ижодий мехнатдан иборат».1
К,ори Ниёзийнинг фикрича, масалан, математик фанларни мустацил ишлаш жараёнида назарий ва амалий «муаммо»лар учрар экан, улар устида тинмай, кечасию-кундузи уйлаш, ишлаш керак. Шундагина «муаммо»нинг хал булишига эришила- ди. Кори Ниёзий хам уз педагогик фаолиятида тинимсиз мехнат туфайли шундай муваффациятга эришган. Бу хацда у шундай дейди: «Муаммо» хал булиши билан булут ичидан ярацлаб чиццан цуёшдек чехра очилиб, сарф булган мехнат ва уйцусиз кечалар суз билан тавсиф этиб булмайдиган шодлик билан му- кофотланарди. Натижада кучга — куч, гайратга — гайрат цуши- либ, янги ижодий мехнатга илхомлантирарди».2
Кори Ниёзий илм-фан ахлини хар бир муаммони чидам, кузатиш, изланиш, мехнат билан хал цилишга даъват этади, Хар бир муваффацият инсонга цувопч бахш этишини айтади.
Кори Ниёзий вацтни мураккаб ва мухим тушунчалардан бири сифатида цадрлайди. Унинг уцтиришича, вацт чексиз булиб, на боши ва на охири бор. Вацтнинг узига хос хусусияти шундаки, уни цайтариб булмайди; унинг оцими утмишдан келгу- сига цараб, доимо бир йуналишда давом этади. Табиатда хеч цандай куч, цудрат унинг оцимини тухтата, цайтара олмайди.
Кори Ниёзий кишининг хаёти вацт билан бопгац эканлигини, вацт — соглиц-саломатликдан кейинги бебахо неъмат эканлигини айтади. «Менимча, — дейди Кори Ниёзий, — хаётнинг калити хам ана шу бебахо вацтдан тугри фойдаланишдадир.
Башарият тарихи шуни курсатадики, х,атто, тупиа талант ва цобилиятга эга булган кишилар дам, доимий, машаццатли мех,- нат билангина муваффациятларга эришганлар».1
Демак, муваффациятларга эришиш учун вацт имкониятла- ридан тугри фойдаланиш керак. Мавжуд имкониятлар эса, халол мехнат натижасида руёбга чицади.
Кори Ниёзийнинг педагогик царашларида бахт тушунчаси Хам алохида уринда туради. Кори Ниёзий халцнинг орзуси — бахт эканлигини таъкидлар экан, хациций бахтнинг мохиятини англаш — инсон онги, виждони ва маънавий савиясига 6 o f -
лицлигини айтади. Олимнинг таъкидлашича, бахт — яхши маи- шат, ицтисодий бойлик омилларидан иборат эмас. Булар хам хаёт учун керак. Лекин хаётнинг бу омиллари мавжуд булганда хам, агарда киши уз хаётининг маъносини билмаса, уни бахтли деб булмайди. Ацл-идрокка суянган холда жон-дил билан мехнат цилиб, мустацилликка, озод-эркин хаётга муяссар булиш, бу — хациций бахтдир.
Кори Ниёзий кишиларни ана шу бахтга муяссар булиш йулида фидойи булишга чорлади.
Кори Ниёзий ёш авлод тарбияси хацида
Кори Ниёзий уз маърифий царашларида ёш авлоднинг маънавий ривожига алохида эътибор беради. Унинг фикрича, маъ- навият тарбияси билан шугулланувчи устоз психолог (рухшу- нос) хам булиши керак. Бунинг учун у хаётда содир булаётган Ходисаларни кузатиб бориши керак. Хаёт ходисаларидан хабардор булиши, ходисаларни кузатиб бориши лозим. Кузатиш маънавий такомиллашишнинг асосий воситасидир.
Кори Ниёзий устозларни ана шу воситалар билан узининг ва шогирдларининг психологик цобилиятини узлуксиз ривож- лантириб боришга даъват этади.
Кори Ниёзий тарбия хусусида фикр билдирар экан, кишининг ацлу идрок ила муътабар булиши хацидаги уз истаклари- ни хам баён этди.
Маълумки, узбек халци азалдан китобхон булган, китобни маданият хазинаси сифатида цадрлаган, даётнинг маъноси деб билган. Халцимиз мадаллаларда, чойхоналарда китобхонликни уюштириб, халк; огзаки ижодидан эртак ва достонларни, мумтоз адабиётдан «Садди Искандарий», «Шоднома» каби асарларни уциб, мутолаа цилишган, асарларда ифодаланган маърифий фикрлар оилаларда фарзандлар учун дам маданий-маънавий озиц булган, уларда китобга х;авас, уни уцишга цизициш уйготган.
К,ори Ниёзий халцимизга хос бу маданий-маънавий удумни улуглайди, ёш авлод тарбиясида мудим омил булган бу удумни давом эттиришни таклиф этади.
К,ори Ниёзий уз асарида мадалла чойхонасида булган ки- тобхонликда иштирок этган вацтида «Шоднома» достони узида кучли таассурот уйготганини айтиб, ацл-идрокнинг усиши- га ёрдам берган панд-насидатлар ифодаланган парчалардан мисоллар келтиради:
«Киши ацлу идрок ила муътабар,Шу булмай туриб нацл бермас самар.Тамиз айла, жону танингдир шуур,Бусиз дунёда топмагайсан у,узур,Нима истасанг у мууайё цилур,Дилингни цуёшдек мусаффо цилур...Азиз сацлагил ацлу идрокни,Тегизма унга бошца нопокни...Бирор яхши сузни эшитсаиг агар,Уни билгали 6o f a o маркам камар»}
Кори Ниёзий уз педагогик царашларида хушомадгуйлик ва лаганбардорликни энг зарарли ва разил иллат дисоблаб, цора- лайди. У уз асарида инсон даракатларида бу иллат куринишла- рини цайд цилиб, дурматни хушомаддан ажратиш лозимлигини уцтиради. Унинг фикрича, дурматнинг асосида кишининг маълум фазилати сезилиб туриши, булиши лозим. Масалан, цатъийлик, виждонийлик, билимлилик, мехнатсеварлик, инсонпарварлик, ватанпарварлик, камтарлик, бегараз хушмуо-
1 Т.Н.К,ори-Ниёзий. Хаёт мактаби. Т. «Фан» нашриёти, 1970, 97-98 бет- лар.
малалик, одоблилик фазилатларидан айримлари булиши керак. Шундай хислатли киши хурмат ва тадсинга сазовордир. Хар бир инсон уз-узига дурматда булиши дам керак. Халол меднат инсонга дурмат бахш этувчи мудим омилдир.
К,ори Ниёзий шу омил воситасида ёш авлодни дурмат соди- би цилиб камол топтиришга даъват этади.
Кори Ниёзий оила тарбияси хацида
К,ори Ниёзий оилада фарзанднинг (у угилми, цизми) дунёга келишини ота ва онанинг бахти, цувончи деб билади. У боланинг, датто, бир табассумини дунёдаги деч цандай хазина билан улчаб булмаслигини айтади. Олимнинг таъкидлашича, онанинг болага мудаббати чексиздир. Она мудаббати медрибон- лик ва гамхурликнинг, лутф ва карамнинг, умид ва орзунинг манбаи, мужассамидир.
К,ори Ниёзийнинг таъкидлашича: «...инсоннинг болага дациций мудаббати ацлу идрокка асосланган гамхурлик билан, тугри йулга куйилган тарбия билан улчанади/ Шунинг учун оилада фарзанд пайдо булган кундан бошлаб, оиланинг жамият олдида жавобгарлиги кундан-кунга ортиб боради... ёш авлодни тарбиялаш дамма вацт бутун жадон мутафаккирлари- нинг диццат марказида булиб келган. Бу эса, цонунийдир, чунки Усиб келаётган авлоднинг тацдири ана шу муаммонинг дал цилиниши билан узвий равишда, чамбарчас боглангандир».1
1̂ ори Ниёзий педагогик таълимотининг ахамияти
К,ори Ниёзий уз педагогик царашларида инсон ацлу идро- ки, изланиш ва мустацил ишлаш, самимийлик, фан цонуният- лари, вацт ва унинг инсон учун улуг неъмат эканлиги, дациций бахтга муяссар булиш йуллари, ёш авлод тарбиясида китоб- хонликнинг Урни, ота-онанинг вазифаси, дурматга муяссар булиш омиллари, таълим воситалари дацида баён этган фикрлари дозирги давр ёш авлод тарбияси учун дам цимматлидир.
1 Уша китоб, 180-бет. 12-
СИДДИК РАЖАБОВ
Ижтимоий, илмий-педагогик фаолияти
Сидцик, Ражабов 1910 йилда Жамбул шахрида хунарманд оиласида тугилди. Бошлангич мактабни тугатгач, Фаргона педагогика билим юртида ук,иди, уни битиргач 1930 йилда Фаргона педагогика институтига кириб, ук,ишни давом эттирди, 1933 йилда институтнинг адабиёт факультетини тугаллади.
Сидцик; Ражабов 1935—1937 йилларда Узбекистон педагогика фанлари илмий-тадк;ик;от института хузуридаги аспиран- турада тахсил олди, 1958 йилда «Узбекистонда совет мактаби тарихи» мавзуида докторлик диссертациясини химоя к,илди.
1959 йилда Россия педагогика фанлари академиясига мух- бир аъзо, 1968 йилда Бутуниттифок; педагогика фанлари ака- демиясининг хакикий аъзоси этиб сайланди.
Сиддик, Ражабов мехнат фаолиятини 30-йиллардан бошлаб, К,ашк;адарё вилояти Бузор туманида A b f o h 6 o f махалласида бошлангич мактаб очади, мактабда уцитувчи ва мудир булиб хизмат к;илади. У Узбекистон педагогика фанлари илмий текшириш институтида илмий ходим ва Тошкент давлат педагогика института педагогика кафедрасида уцитувчи булиб ишлади.
Сидцик; Ражабов 1941—1943 йилларда «Совет Узбекистони» газетаси бош редактор уринбосари, бош редактори булиб хизмат к;штди.
1947 йилда у Низомий номидаги Гошкент давлат педагогика кафедрасига мудир этиб тайинланди, 1961 йилдан бошлаб Узбекистон педагогика фанлари илмий текшириш института директори, 1962 йилда педагогика буйича илмий даражалар берувчи бирлашган кенгаш раиси булиб хизмат кдпди. 1966 йилдан бошлаб Тошкент давлат педагогика института педагогика кафедраси мудири этиб белгиланади ва умрининг охири- гача кафедрани бошк,арди.
Сидцик, Ражабовнинг халк; маорифи, педагогика фани ри- вожи сохасида к,илган хизматлари давлатнинг орденлари, юксак унвон ва нишонлари билан такдирланди.
Сидцик, Ражабов 1993 йилда вафот этди.
Сиддик, Ражабов уз илмий фаолиятида, асосан, Узбекистонда халк, маорифининг ривожига, дидактик масалаларга, педагогик кадрлар тайёрлашга, чет эл илгор педагогик фикрларни таргиб этишга, ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялашга алох,ида эътибор берди.
«Педагогика фани тараккиётининг баъзи масалалари», «Узбекистонда совет мактаби тарихига дойр» каби ундан зиёд монография ва рисолалари, «Олий мактаб дидактикасининг масалалари», «Замон ва тарбия», «Узбекистонда педагогика фанла- рининг тараккиёти истикболлари» ва бошка юздан ортик маколалари бунга ёркин мисолдир.
«Олий мактаб дидактикасининг баъзи масалалари» макола- сида у, йиллар давомидаги изланишлари, кузатишларига суян- ган холда, таълим жараёнида: илмийлик, узвийлик, назария- нинг амалиёт билан бирлиги, укитишда онглилик, шахе ва жамоа бирлиги, аниклик ва фараз бирлиги, тушунарлилик, билимни пухта узлаштириш принципларига амал килиш кераклиги хакида фикр билдирди.
У уз асарларида ва амалий фаолиятларида хар бир фанни тадкик этишда унинг табиатини, урганадиган нарсасини (пред- метни) пухта билган, барча имкониятлардан фойдаланиб, кийинчиликларни бардошлик билан енгган илм ахли Уз мак- садига эриша олишини таъкидлади.
С. Ражабов илгор тажрибаларни урганиш хакдда
Олимнинг фикрича, республикадаги амалиётчи педагоглар фаолиятида аникланган илгор тажрибаларни, шунингдек, хорижий мамлакатлар Я.А. Коменский, К.Д. У ш инский, J1.H. Толстой каби педагог олимларининг илгор педагогик ка- рашларини, у ерларда амалда эришилган ижобий ютукларни урганиш — миллий педагогика, педагогика тарихининг ривож топишида мухим омилдир.
Маълумки, буюк педагог олим Ян Амос Коменский Узининг «Буюк дидактика» асарида инсон табиатнинг дусти эканлигини таъкидлаб, хар бир инсонни табиатни асрашга, эъзоз-
лашга, уни бойитишга даъват этди. У мактаб таълимини табиат билан боглик; холда амалга оширишни тавсия килди.
Коменский «Она мактаби» асарида боланинг сезги аъзоларини ривож топтиришга, ахлокий тушунча ва куникмаларини таркиб топтиришга эътибор беришни таъкидлади. У болада т$тфи сузлик, чидамлилик, хушмуомалалик каби фазилатларни шакллантириш ота-онанинг асосий бурчи, вазифаси эканлигини айтди.
Константин Дмитриевич Ушинский «Болалар дунёси», «Инсон тарбия предмети сифатида», «Мехнатнинг психологик ва тарбиявий ахамияти», «Педагогик адабиётнинг фойдаси хакида» каби асарларида таълим принципларини, педагогика илмининг тизимини белгилаб берди. Лев Николаевич Толстой узи ташкил килган мактаб учун барча фанлар буйича дарсликлар яра- тиб, улар асосида болаларни укиш, ёзишга ургатди, уларда дунёвий ва аник фанларни билишга кизикиш туйгусини Устиришга эътибор берди, бу сохада ижобий натижаларга эришди.
Сидцик Ражабов уз илмий фаолиятида, жумладан, «Халк ма- орифи ва педагогик фаннинг буюк алломалари» асарида бу хорижий мамлакат намояндалари асарларида баён этилган педагогик фикрларни чукур тадкик этиб, уларни республика таълим-тарбия жараёнига татбик килиш йулларини тавсия этди.
Унинг таъкидлашича, хар бир фанни тадкик этишда унинг табиатини, урганадиган предметини пухта билган, барча имкониятлардан фойдаланиб, кийинчиликларни бардошлик билан енгган илм ахли уз максадига эриша олади.
С. Ражабов уз илмий фаолиятида республикада миллий педагогик кадрлар тайёрлашга алохида эътибор берди. Унинг илмий рахбарлигида педагогика тарихи ва назарияси буйича бир юз элликдан зиёд ёшлар фан номзоди ва фан доктори илмий даражасига эришдилар.
Умуман, Сидцик Ражабов халк маорифи, таълим-тарбия, фан асосларини урганиш, тадкик этиш, педагогика назарияси ва тарихи хакица билдирган фикрлари, амалий фаолиятида эришган илгор тажрибалари билан хозирги давр педагогикаси тари- хига муносиб хисса кушди.
Сидцик Ражабов уз асарларида ва амалий фаолиятида хар бир фанни тадкик этишда унинг табиатини, урганадиган нар- сасини (предметни) пухта билган, барча имкониятлардан фой-
даланиб, кийинчиликларни бардошлик билан енгган илм ахли уз максадига эриша олишини таъкидлади.
Сиддик Ражабов Узбекистонда, шунингдек, кдрдош респуб- ликаларда миллий педагогика буйича миллий педагог кадрлар тайёрлашнинг ташаббускори сифатида Марказий Осиёда педагогика фанини ривожлантиришга харакат килди.
Сидцик; Ражабов уз илмий фаолиятида хорижий мамлакат буюк педагогларидан Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, JI. Толстойнинг педагогик к,арашларини тадкик этиб, илгор фикрларидан рес- публикада таълим-тарбия жараёнида фойдаланишни тавсия этди.
Умуман, Сиддик; Ражабов халк; маорифи, таълим-тарбия, фан асосларини урганиш, таджик, этиш, педагогика назарияси ва тарихи хакида билдирган фикрлари, амалий фаолиятида эришган илгор тажрибалари билан хозирги давр педагогикаси тари- хига муносиб хисса кушди.
ШОРАСУЛ ЗУННУН
Шаркшунос олим Шорасул Зуннун 1898 йилда Тошкентда савдогар оиласида тугилди. Бошлангич таълимни эски усул мактабда олди, кейин Тошкентда рус-тузем махаллий мактабда, сунгра Куконда гимназияца укдци. У мустакил мутолаа билан жидций шугулланиб, форс, араб, рус, турк ва немис тилларини мукаммал эгаллаци. Узбек адабиёти тарихи, ислом дини тарихини, Алишер Навоий, Ахмад Яссавий, Бахоуддин На- кдгбанд, Боборахим Машраб ижодини чукур Урганди. 1917 йил инкдлобидан кейин Тошкентда «Намуна», «Ватан» мактабла- рида, «Нариманов» билим юртида, шунингдек, укитувчилар тай- ёрлайдиган киска муддатли курсларда она тили ва адабиёт хамда бу фанларни укитиш методикасидан даре берди.
Шорасул Зуннун мактаб ва курслар учун дарслик ва кулланма- лар яратишга киришиб «Тил сабокдиги» (1924), «Укиш китоби» (1928) дарсликларини ва «Тил коидалари» кулланмасини яратди.
Шорасул Зуннун халк лушмани, миллатчиликда айбланиб,1929 йилца хибсга олинди. «Айбим шуки, — цейди цомла кама- лиши сабаби хакида, — узбек тили дарслигини ёзганман. Уша дарсликда эга, кесим, феъл, сифат кабиларга мисоллар келтириш учун Мунавваркори, Абдулла Крдирий, Чулпон асарла-
ридан фойдаланганман...»1 1929—1955 йилларда к,амокда, сур- гунда б^лди. Вак^тинча Тошкентда булган йилларда Охунбобо- ев номидаги тиббиёт билим юртида дарслар рус тилида олиб бориладиган гурухларда узбек тилидан даре берди. 1955 йилда тамоман окданиб келгач, 18 йиллик укитувчилик мехнати тик- ланди, 1956 йилдан бошлаб Узбекистон Фанлар академияси- нинг Абу Райхон Беруний номидаги Шарк,шунослик институ- тида катта илмий ходим сифатида тадк,ик;от ишлари билан шугулланди. У форс, араб ва туркий тилларда яратилган 300 дан ортик; нодир кулёзмаларни тавсифини ишлаб чикди. Абу Али ибн Синонинг «Тиб к;онунлари» биринчи ва иккинчи китобларини узбек тилига таржима килиш ва нашрга тайёрлашда фаол иштирок этди. Сайди Али Раиснинг «Миръотул-мамо- лик» («Мамлакатлар кузгуси») асарини турк тилидан узбек тилига таржима кдлди. Сайёдийнинг «Тохир ва Зухра» достонини нашрга тайёрлашда масъул мухаррир сифатида иштирок этди.
У туплаган, таржима кдпган хикоя ва тамсиллар, латифа ва Хикматлар «Гулистон», «Муштум», «Фан ва турмуш», «Узбек тили адабиёти» журналларида, «Тошкент окдпоми» газеталарида босиб борилди, 1977—1982 йилларда Бафур Булом номидаги Адабиёт ва санъат ва «Уцитувчи» нашриётларида «Оз-оз урга- ниб доно булур», «Донишмандлар тарбия хусусида» номидаги китоб холида нашр этилди.
Шорасул Зуннун 1988 йилда вафот этди.
Шорасул Зуннуннинг инсонийлик, мехнатсеварлик, дустлик хакддаги гоялари
Шорасул Зуннун бутун хаёти, билими ва к;обилиятини эл- юртга, маориф ва маданиятга, таълим-тарбияга багашлаган олим сифатида уз асарларида инсонийлик, мехнатсеварлик, дустлик Хакидаги гояларини баён этди. Олимнинг фикрича, номи яхшилик билан эсланадиган инсон бахтлидир. Донишманд дейди: «Дунёда инсон учун энг яхши нарса гузал ахлок, тарбия, саъй- гайрат булиб, шу гузал хислатлар билан ном чикдришдир»1.
1 Дурдоналар хазинаси. Т. «Шарк» нашриёт-матбаа концерни бош та\- ририяти. 1999, 189-бет.
1 Донишмандлар одоб-ахлок тугрисида. Таржимон: Ш. Зуннун. Т. «Ук;итувчи», 1986, 22-бет.
Шорасул Зуннун инсон гузаллиги унинг \аёлилигида намоён эканлигини, х;аё инсоннинг абадий гузаллиги ва латофати булиши зарурлигини айтади.
Шорасул Зуннун уз ^аётида курган ва билганларидан келиб чиккан щлда, мух;тожларга хайрихохдик курсатишни юксак инсонийлик х,исоблайди. Зеро, буюк донишманд Бузуржмеэф х;ам: «Му^тожларга ёрдам беришдан, хайрли ишлар килишдан жуда *ам шодланаман. Менда булардан ортик; севинчлирок; иш йукдир»2 — дейди.
Шорасул Зуннуннинг таъкидлашича, инсонга олий \иммат- лилик азалдан такдирланган улуг фазилатдир.
Анушервон дейди: «Олижаноб булган бир табиб бокаётган беморни \иммат давоси билан даволайди, жах;оннинг ободли- ги олий х,имматли кишилар соясида бунёдга келади»3.
Шорасул Зуннуннинг фикрича, ^алол мехнат, яхши хулк; инсонни шарафлайди, унга обру, бахт, рох,ат бахш этади. Халол мехнат, сахийлик, гайрат, очик; юзлик ва ширинсузлилик бахтли одам аломатларидир.
Афлотун дейди: «Мен фидокорона кдлинган ме^натдан \осил буладиган ро^атни \еч нарсада курмадим, чунки танамнинг са- ломатлиги, ру^имнинг саодатини мехнатда топдим»4.
Шорасул Зуннун уз педагогик карашларида тугрилик, хуш- феъллик, х,алол мехнат, оилага гамхурликни саодатмандлик ни- шонаси хисоблайди.
Олим уз педагогик карашларида одамлар, айникса, ёшлар уртасидаги дустлик ва дустлашиш масаласига алох;ида эътибор беради. Унинг уктиришича, дустликнинг доимий булиши учун, дуст буладиган одамнинг самимий ва мух;аббатли булиши керак.
Аклли, одобли, диёнатли булган одам билан дуст булиш керак. Бундай гузал сифатга эга булган одам самимий дуст булади. Самимий дуст х,еч вакг дустини унутмайди. Ёрдам сураган вактингда ёрдамини аямайди, ^ожатингни адо этади. Ишда булган дустлигидан кунглида булган дустлиги купрок булади».
2 Уша китоб, 28-бет.3 Уша китоб, 21-бет.4 Уша китоб, 21-бет.
Шорасул Зуннун оиланинг бола тарбиясида тутган урни ?одида
Олимнинг фикрича, боланинг жисмоний, аклий ва ахлокий жихатдан усишига унинг атрофида соглом, тугри фикрли, гузал ахлоьуш одамлар ижобий таъсир курсатадилар. Бола хар жихатдан улар каби булиб усади. Бола «Уларга ухшаб етишаман» деган сузни кунглида доимо сакламаса х;ам, барибир уларнинг фикри, ахлокидан бахраманд булади.
Шорасул Зуннун болалар узларидан катталарни, атрофида содир булаётган харакатларни кузатиб, уларга таблиц кила бошлайдилар. Масалан, дурадгорнинг боласи калига теша олиб бир ёгочни йунса, узини отасига ухшаб иш килаётгандек хис килади. Демак, таклидга булган майл, хаваслари туфайли, болалар ёш чогларидан бошлаб купгина одат, хунарни урганадилар. Ейиш-ичишда, кийинишда, харакатда хам тартиб-интизом ёшликдан эгаллаш керак булган гузал фазилатдир.
Бола тарбиясида, Шорасул Зуннуннинг таъкидлашича, ота- она эътиборга оладиган, алохида ахамият бериши керак булган нарса болани ёшлигидан бошлаб бирор ишга ургатиш, унга Узига мос юмуш бериб, ишга одатлантиришдир. Тили очилиб, юра бошлаган вактида хам унга бирор иш бериш керак, унга бериладиган бу иш ахамиятсиз, хатто «иш» деб аташга лойик булмаса хам, ундан келадиган фойда эътиборлидир. Чунки, ундай иш болада ишни севиш, иш килишга интилиш севгиси- ни, хиссини кузготади.
Шорасул Зуннуннинг педагогик карашларида ёшликдан болани мехнатга ургатиш масаласи алохида уринда туради. Олимнинг таъкидлашича, дунёда яшашнинг асоси мехнатдир. Боланинг узи эркин ишласин, хатолари учун узини жавобгар деб сезсин. Ишлаганда, ишининг натижасини уйлаб ишлашга куниксин, гайрат килсин. Олимнинг уктиришича, бу малакалар болада дарров хосил булмайди, балки аста-секин юзага келади. Аммо, болада малака хосил килишга замин жуда ёш- лик пайтидан куйилиши керак. Болада мехнат малакаси пайдо булса, у ота-онаси, катталар курсатиб туришини кутиб турмай, узи удцалаб бораверади, дунёда яшаш хар кимнинг уз гайрати ва эътикодига боглик эканини англайди.
Шорасул Зуннуннинг таъкидлашича, болани ишга ургатищца хар бир ишнинг уз вактида сифатли килиб бажарилишига эъти-
бор бериш керак. Ишга одатланиш цанчалик мухим булса, ишни уз вактида бажариш хам шу даражада му\имдир.
Халол мехнатда камол топган инсон Ватан ва халк, учун куп фойдали ишлар килиши шубхасиздир.
Шорасул Зуннуннинг педагогик карашларида аёлларнинг таълим-тарбияда тутган урни алохида эъзозланади. Олим аёл- ларни оиланинг асл таянчиси хисоблайди. Унинг таъкидлашича, инсонлар ахлок;, тарбия хусусида аёлларга тобелар. Олий мартабали ва олий фикрли одамлар хам оналаридан олган тар- биялари билан яшайдилар. Тарбияли аёл оила аъзоларини, дустлар ва куни-кушниларини Узининг гузал тарбия ва гузал ахлоки, фазилати билан мамнун килади, узи хдм бахтли булиб умр кечиради.
Олимнинг уктиришича, инсонларни бахтли этадиган нарса факат илмгина булмасдан, илм билан бирга фазилат хамдир. Фазилат ва гузал хулк булмаса, илм дарахти мева бермайди. Болаларга гузал тарбия бериш, уларни одобли, тарбияли фазилат эгаси килиб етиштириш аёллар зиммасидадир. Бу бурчла- рини мукаммал адо этишлари учун улар одоб, ахлок, тарбия илми ва коидаларидан хабардор булишлари керак.
Шорасул Зуннун уз педагогик таълимотида назокатлилик фазилатига хам алохида эътибор беради. Назокатсиз, адабсиз одамдан хамма нафратланади. Олим ота-оналарни, болаларни назокатсизликдан сакланишга даъват этади.
Шорасул Зуннун болаларнинг тарбияли ёки тарбиясиз экан- ликлари куч ада юриш-туришларидан билинишини айтиб, куча Коидаларига риоя кдлишини таъкидлайди: «Кучада чол ёки кам- пирга, бола кутариб келаётган хотинга, огир юк кутариб бораётган одамга, ожиз, оёги ёки кули ногирон одамларга тугри келиб колсангиз, дархол узингизни бир чеккага олиб, уларга йул беринг. Икки боланинг уришаётганини курсангиз, уларни ажратиб куйинг. Хеч ким билан ножуя хазиллашманг, уни мас- хара килманг. Бир киши ёмон хулки билан дилингизни огрит- са, сиз гузал муомалангиз билан уни уялтиринг» — дейди у.
Шорасул Зуннун болаларга шараф ва номус сузларининг маъносини — ким тугриликни севса, тугриликдан ажралмаса, уни хамма севишини, агарда алдамчи, кузбуямачи булса, одамлар ундан нафратланишини тушунтириш зарурлигини таъкидлайди.
Шорасул Зуннуннинг педагогик карашларида инсоний хислатлар — сабр ва чидам, жасорат ва шижоат, шараф ва номус, назокат, виждон алохида баён этилган.
Унинг уктиришича, сабр ва чидам кайгу-аламларга карши туриб жонни куриклайдиган кийимдир. Инсон доимо бахтиёр, сог-саломат булишни, хамманинг хурматига сазовор булишни орзу килади. Инсон бу орзу-ниятларига муяссар булиши учун узини яхши тутиши, рухсизланмаслиги керак. Рухий кучсиз булган одам хеч вакг гам-гуссадан кутила олмайди. Рухи сабр ва чидамга куниккан инсон уз ниятларига эришади.
Олимнинг таъкидлашича, инсон сабрли ва чидамли булиш билан бирга, жасоратли, шижоатли булиши хам керак, хаётида содир булган нохуш ходиса — гамгинликни бартараф этиш йулларини уйлаб, жасорат ва шижоат билан бартараф килишга Харакат килиши лозим.
Шорасул Зуннуннинг уктиришича, одам доимо тугрилик, яхшилик йулида юрган, уз манфаатини хамма вакт тугрилик, яхшилик учун фидо этган булса, у одам номусли, шарафли одамдир. Уз манфаатини уйлаб, бошкаларга зарар етказган одам шафкатсиз одамдир. Энг катта ёмонликлар килишга одатла- ниб, тугриликдан узок яшай бошлаган одам бутунлай номус- сиз одамдир. Ундай одам жамият учун зарарли одамдир.
Шорасул Зуннун педагогик карашларининг ахамияти
Шорасул Зуннуннинг муаллим, шаркдиунос олим сифатида дустлик, оила мухитида мехнат тарбияси, инсонийлик ва мехнатсеварлик фазилатларига эга булган баркамол шахсни етиштириш йуллари, бу сохада намуна булишнинг мохияти хакида донишмандлар таълимоти мисолида билдирган фикрлари хозирги даврда хам ёшлар тарбиясига хизмат килади.
ИАФУР FWIOMХаёти ва адабий маърифатпарварлик фаолияти
Бафур Гулом 1903 йилда Тошкентда тугилди. Отаси Рулом Мирза Ориф угли дехкончилик билан шугулланган.
Рафур Рулом дастлабки маълумотни эски усулдаги мактабда олди, 1916 йилдан бошлаб 8-рус-тузем мактабида укиди, 1918 йилда 8 ойлик укитувчилар тайёрлов курсида та^сил олди, уни тугаллагач, 1920 йилдан бошлаб «Хаёт» номидаги бошлангич мактабда укдгувчи, 3-бокименз болалар уйида мудир булиб ишлади.
Рафур Рулом Навоий, Хофиз, Бедил, Саъдий, Мукимий, Фурк,ат асарларини мустакил равишда Укиб урганди, Унинг дастлабки шеърлари «Маориф ва уцитувчи», «Янги йил», «Ер юзи», «Муштум» журналлари ва «Кизил Узбекистон», «Ёш ле- нинчи» газеталарида эълон кдлинди.
20—30 йилларда унинг «Турксиб йулларида», «Кукан», «Ти- рилган мурда», «Икки васика», «Туй», «Чутир хотиннинг то- леи», «Ёдгор», «Шум бола», «Хийлаи Шаръий», «Хожи кабул б^лди», Улуг Ватан уруши йилларида «Мен яхудий», «Кузатиш», «Согиниш», «Сен етим эмассан», «Сув ва нур», кейинги йилларда «Янги шеърлари», «Узбекистон чирокдари», «Ас- салом», «Оналар», «Вакт», «Узбек халкининг гурури», «Тонг отар кушиги», «Ш араф кУлёзмаси» шеърий тупламлари нашр этилди.
Рафур Рулом «Навоий» и наша эпоха», «Унутилмас кишилар тугрисида», «Шоир айблайди», «Ойбек ёзувчи ва олим» каби илмий-назарий мавзуларда макрлалар эълон килди. У ада- биётшунос олим сифатида уз маколаларида халкимизнинг узок асрлик тарихини, маданиятини, жа\он илм-фанига салмокди хдсса кушган халкяардан бири эканлигини курсатишга алох,и- да эътибор берди. «Шараф кУлёзмаси» шеърида:
Кадим узбек халцисан,Асл одам авлоди.Миср эх,ромларидан тарихинг царироцдир —
деди у.Рафур Рулом Шайх Саъдийнинг «Гулистон», Рудакийнинг
«Кариликдан хджоят», В. Шекспирнинг «Отелло», «Кирол Лир», А. Грибоедовнинг «Акллилик балоси», М. Горькийнинг «Бурон Куши х;акида кушик», «Лочин какида кУшик», А. Лохугийнинг «Ватандан карзим», «Эрон кизи», Мирза Турсунзоданинг «Хин-
дистон к;иссаси»ни, Н. Хикматнинг «Сен менинг ёдимдасан», «Зоя», Шиллернинг «Вильгельм Телль» асарларини Узбек тилига таржима килди.
Рафур Рулом 1943 йилда Узбекистон Фанлар академияси- нинг х;ак;ик;ий аъзоси этиб сайланди, 1946 йилда «Мен Шарк- дан келаётирман» номидаги шеърлар туплами учун «Давлат мукофоти лауреата» деган номга сазовор булди, узбек адабиё- тини ривожлантирищцаги улкан хизматлари учун «Узбекистон ССР халк; шоири» фахрий унвонига эга булди, давлатнинг «Буюк хизматлари учун» ордени билан мукофотланди.
Рафур Рулом 1966 йилда вафот этди.
Fa фур Руломнинг ме^натпарварлик, инсонпарварлик fo h c h
Рафур Рулом ме^натни инсон хдётида асосий уринга куяди, ме^натни инсонга гузаллик бахш этишини айтади. Зеро, инсон гузаллиги у яратган, ижод этган нарсаларда намоён булади. Шоир «Гузаллик нимада» шеърида дейди:
Гузаллик — ишлайиш,Манглайни терлатиш,Гузалдир унган иш,Мацтанса ярашар!1
Зеро, мехнат гузаллиги эрк, ижтимоий тенглик, инсон х,аети билан боглик; булган гузалликдир. Инсон х,ар ж и х а т д а н озод, эркин булмоги керак. Шундагина у Уз хаётини, жамиятни фа- ровонлик омил и сифатида юк;ори ба^олаб, инсонларни Она- Ватанни, уз \аётини гузаллаштиришга чорлайди.
Рафур Руломнинг уктиришича, х,алол мехнат акл, билим, шижоат, виждон самарасидир. Мехнат, бу ижоддир. Халол мехнат одамга хурмат бахш этади. Мех,натни севган, гайрат ва ма- тонат билан ишлаш, бу тан саломатлиги, кунгил ропати, зех,н- нинг ортиши хамдир. Зеро, хурматли, бахтли булиш мех;натни севиш ва рох;атни мехнатда куришдир.
1 Рафур Рулом. Шеърлар, 1-том. Узбекистон ФА нашриёти, Т., 1957, 9-бет.
Рафур Руломнинг:
Ацлу билим, шижоат одамларники,Виждон билан номланур %ар у;алол мехнат.Хурмат — чин мехнат билан, мехнат бу ижод,Мехнат оша у̂рматни сацлангиз маркам.п
деб одамларни халол мехнат билан эгалланган хурматни сак,- лашга даъват этади.
Рафур Руломнинг педагогик карашларида инсоннинг яра- тувчилик фаолияти улугланади. Унинг фикрича, инсоннинг яра- тувчилик, ижодкорлик салохиятининг хар бир дакикаси, мазмуни, салмога ва мо\ияти асрларга тенгдир. Хар бир инсон уз салохияти, маънавий фазилати оркалигина вокеликни юзага келтиради, «Янгидан жахон» Яратади.
Яшаш соатининг олтин кафтгири Хар бориб келиши бир олам замон,Коинот шу дамда уз куррасидан Ясаб чица олур янгидан жа%он.2
Рафур Рулом бу йилдаги мехнат ва севгини тириклик курки хисоблайди, зое кетказилмаган фурсат инсонни азиз, мукар- рам килишини таъкидлайди.
Яшаш дарбозаси остонасидан Заржал китоб каби очилур олам,Тириклик куркидир мехнат, мухаббат,Фурсатдир цилгучи азиз, мукаррам,3
дейди шоир.Рафур Руломнинг педагогик карашларида к>Ьп йиллик хаётий
тажрибалари билан ватан ва халкнинг икгисодий, маънавий- маданий фаровонлигига, ёшлар тарбиясига улкан улуш куша- ётган кексалар мехнатини кадрлайди, угил-кизларнинг уларни эъзозлаб, маслахат ва тажрибаларидан бахраманд булишлари- ни юкори бахолайди.
1 Уша китоб, 127-128-бетлар.1 Рафур Рулом. ТУрт томлик. Иккинчи том. Шеърлар. Узбекистон ФА
нашриёти Т. 1957, 14-бет.3 Уша китоб, 14-бет.
Шоир узининг «Бизнинг кексалар» шеърида:Оппоц соцолларини тонг ели тараб,Шабнам цатралардай тиник, уй билан.Го% уни текшириб, гох, уни цараб,\ижолари туташ Fynmp куй билан,Мехнат кундузини бошлар кексалар/ ’
дейди ва кузида юз йилнинг мазмуни, кал б ид а халк; хикмати- нинг жонли якуни, сузида маънолар харорати мужассам булган кексалар ватанда жамият курки эканликларини айтади.
Рафур Рулом билимдон кддрдонларидек кексалар хурмати- ни бажо келтиришни инсонийлик, гузал ахлоклилик хисоблайди. «Оппок соколларини тонг ели тараб», дала йулларида учраган гузанинг тусига караб, кузакдан хушхабар айтган кек- саларнинг гапини агроном х;ам маъкуллайди.
Рафур Руломнинг фикрича, «кун кеча килинган мехнат» ша- рофати билан эришилган хосил рохати хакида майин кушик- лар яратилади. Бу илм ва тажрибанинг бирлигидир.
Демак, илм ва тажрибанинг узвийлиги хар бир улуг ишнинг самарали булишида асосий омилдир.
Рафур Рулом хар бир даврнинг азиз онларини кадрлайди ва онлар ¥з кадри кандай кадрланаётганлигини сурайди, албатта. Демак, хар бир азиз инсон фурсатни ганимат билиши, халк бахт-саодати, Ватан фаровонлигига арзигулик хотира яратиб, уз хаёти, умри дафтарини безамоги керак. Зеро, вакт — абадий жараёндир. Бу жараённи хеч ким тухтата олмайди. Хар бир инсон шу тез утар вакт ичида фурсатни эзгу ишларга багишла- m o f h , харж килмоги зарур. Рафур Рулом одамларни шунга чорлаб:
Фурсат ганиматдир, шоу; сатрлар-ла Безамок; чогидир умр дафтаринР — дейди у.
Маълумки, узбек халки узининг шаркона инсонпарварлик, етим ва мискинларга гамхурлик фазилатини Иккинчи жахон уруши йилларида республикамизга келтирилган, ота-онадан жудо булган болаларга нисбатан курсатган мехрибонлиги, FaM-
1 Рафур Рулом. Шеърлар. 2-том. Узбекистон ФА нашриёти, Т 1957, 216-бет.
2 Уша китоб, 15-бет.
хурлигида хам ёркин намоён этди. Рафур Рулом уз педагогик карашларида бу фазилатни улупаб, беназир миллий кдцрият, рахм-шафкатлилик сифатида узининг «Сен етим эмассан» шеърида ифодалади. У диёримизга келтирилган болаларга таскин- лик бериб, мехрибон отадек деди:
Сен етим эмассан,Тинчлан, жигарим.Куёшдай мехрибон Ватанинг-онанг,Заминдай вазмину Мещаткаш, мушфиц Истаган нарсангни тайёрлагучи Халц бор — отанг бор.Чучима, жигарим,Уз уйингдасан,..!1
Рафур Рулом бизнинг диёрда мухаббат, мехр-шафкат барка- рорлигини уктириб, болаларни хотиржам килади, тинчланти- ради, уларда Ватанимизга, халкимизга нисбатан мухаббат туй- гусини устиради.
Рафур Рулом уз етимлик пайтларида бошини силашга бир мехрибон кул, бир огиз ширин суз нондек арзанда булганли- гини хикоя килиб, болаларга тасалли беради. Бола кулгусидан мехрибон отадек кувониб, бу кулги якин кунларда биринчи чечак булишини айтади:
Лаъли лабингдаги Fyma табассум,Албат толеингга Му%ир булади...2
деб уларнинг куксида овунтиради, «Оппок тонг якинлигига», душман тез кунда емирилишига, зулм янчилишига, жахонда тинчлик, озодлик булишига ишонч туйгусини уйготади.
Рафур Рулом уз педагогик карашларида ватанпарварлик тарбиясига алохида эътибор беради. У угли Журани уруш йилларида харбий хизматга кузатиш чогада унга килган насихатла-
1 Рафур Рулом. Шеърлар. Биринчи том. 162-бет.2 Уша китоб, 165 бет.
рида, ватанпарвар ота тимсолида, унга укиган вакд'ларида даре берган муаллимларни унутмасликни, жангларда утмиш бобо- ларининг кахрамонлик, жанговорлик удумларини эсда тутиш- ни, удумлари мададкор булишини уктиради.
Рафур Рулом уз угли хам ёвуз душманга карши курашаётган жангчилар сафига кирганлигидан мамнунлигини изхор этиб:
Сафлар олдида бул, мард бул, ботир бул,Дустларга %амо%анг жура бул, жура бул, —
деб, уни мардликка, ботирликка даъват этади, унга хакикий дустлар билан бирга булишни, Ватан ва халк; хурмати голиб булишини тайинлайди.
Рафур Рулом кудратли куч — халк; йулдош булган жангчилар душман устидан галаба козонишига ишонади, утлини Ватан ва халк; хурмати учун голиб булишга даъват кдлади.
Рафур Гулом ёш авлод тарбияси хацида
Рафур Рулом уз педагогик ва ижодий фаолиятида ёш авлод таълим-тарбиясига алохида эътибор беради. У утмиш авлод- ларнинг кейинги вакилларидан бири сифатида ёш авлодни кел- гусида замон учун тайёрлаш кераклигини чукур хис кдлади. Чунки ёш авлод келгуси замон одамларидир. Балогат ёшига етган jtoui ва кизлар ким булишлари хакида фикр юритадилар, шу зайлда уларда ватанпарварлик, инсонпарварлик тушунча лари шаклланиб боради. Уларда янгича фикр, дунёкараш, одамларга, жамият ва ижтимоий вокеа, ходисаларга янгича муносабатлар жидций туе касб этади.
Рафур Рулом буни чукур хис килган холда «Навкирон нас- лимиз синов олдида» шеърида ёшларга хитобан дейди:
Ёзажак шеъримга булсин деб асос Кечмишни урзирга айладим циёс.Сиз букун довюрак, цайнаган цон-ла,Аъло бах,оларни кутасиз жон-ла.Ватан истаги х,ам худди ана шу...1
1 Рафур Рулом. Шеърлар. Биринчи том. Т. Уз ФА нашриёти, 1956, 146-бет.
192
Рафур Руломнинг таъкидлашича, бу кунги ёш авлод адиб ёки инженер, ёки астроном булади. Ватан истаги хам худди ана шу. Шоир: «Курсатинг навкирон наслимиз кучин» дея уларни Ватан равнаки, халк, фаровонлиги йулида уз салохиятлари- ни намойиш этишга даъват этади.
У «Олтин медал» шеърида ёшларга мурожаат этиб:
Сизсиз келажак йук, сиз ахир халцнинг Минг йилни куражак карогларисиз.Сизсиз ёримайди осмонда Зухра,Замонлар тонгининг чарорларисиз,Беба%о наслсиз, %аёт ва мехнат Сизнинг хамирингиз шу у луг халкка,Ватанга мухаббат билан югрулган..! — дейди.
Рафур Рулом уларнинг олдида турган улуг вазифаларни курсатиб, калбларида халкка, Ватанга мухаббат доимо барка- рор булишини таъкидлайди, уларни: ваъдага вафоли, ахлокда мумтоз, дустпарвар, уз сузли, ёрига содик булишни уктиради. Зеро, бу хислатга эга булиш хар бир ният-орзунинг руёбга чи- Кишида асосий омилдир.
Рафур Рулом педагогик царашларинииг ахамияти
Рафур Рулом шоир, олим ва мураббий сифатида ватан ва ватанпарварлик, инсонпарварлик, мехнатсеварлик, бахт-сао- дат, тинчлик, ёш авлод тарбияси хакида билдирган фикр, гоялари педагогика тарихи ривожига салмокли хисса булиб кУшил- ди. Унинг асарларида баён этилган таълим-тарбияга дойр фикрлар хозирги даврда хам ёш авлод тарбиясида мухим ахамият касб этмокда.
ОЙБЕК
Хаёти ва адабий-маърифий фаолияти
Атокли адиб, адабиётшунос олим Мусо Тошмухаммад Ой- бек 1905 йилда Тошкентда бузчи оиласида тугилди. Бошлангич билимни эски усулдаги мактабда олди. Сунгра 1918 йилда
«Намуна» номидаги бошлангич мактабда укдди, 1921 йилдан бошлаб Навоий номидаги педагогика техникумида Укиб, уни 1925 йилда битиргач, мактабларда укитувчи булиб ишлади, шу билан бирга, Урта Осиё давлат университетининг кечки ижтимоий фанлар факультетида укишни давом эттирди.
Ойбек 1927—1929 йилларда Ленинградца Плеханов номидаги халк хужалиги институтида, Тошкентда Урта Осиё давлат университетининг иктисод факультетида тахсил олиб, уни 1930 йилда тугаллаб, шу институтда сиёсий иктисод фанидан даре берди.
Ойбек 1930—1937 йилларда маданий курилиш илмий-тек- шириш, Узбекистон Фанлар кумитаси кршидаги тил ва адабиёт илмий-текшириш институтларида илмий ходим булиб ишлади, 1939—1941 йилларда Узбекистон укув-педагогик нашри- ётида адабий таржимон ва мухаррир булиб хизмат килди.
Ойбек 1943 йилда Узбекистон Фанлар академиясининг хакдк;ий аъзоси этиб сайланди, 1945 йилда Узбекистон ёзувчи- лар союзининг раиси ва 1945—1949 йиллар давомида «Шарк юлдузи» журналининг бош мухаррирлик вазифаларини бажарди.
Ойбек ёшликдан бадиий ижод билан жиддий шугулланди, узбек ва рус мумтоз адабиёти намояндаларининг асарини укиб Урганди, А.С. Пушкиннинг «Евгений Онегин» романини узбек тилига таржима килди. Унинг илк шеърлари «Аргумон» (1922), «Туйгулар» (1926), «Кунгил найлари» (1929), «Машъала» (1932), «Навоий гулшани» шеърий тупламлари, 30-йилларда «Дилбар — давр кизи», «Кизлар», «Уч», «Бахтигул ва Согиндик», «Темир- чи Жура», «Навоий» достонлари нашр этилди.
1940 ва ундан кейинги йилларда унинг «Кутлуг кон», «Навоий», «Олтин водийдан шабадалар», «Куёш кораймас», «Улуг йул» романлари, «Болалик» ва «Нур кидириб» киссалари бо- силди.
«Узбек поэзиясида тил», «Абдулла Крдирийнинг ижодий йули», «Навоийнинг дунёкараш масаласига дойр», «Навоий газалиёти», «Алишер Навоийнинг хаёти ва фаолияти», «Муки- мий асарларида социал типлар» каби илмий-назарий макола- лари эълон килинди.
Ойбек «Навоий» романи учун СССР Давлат мукофоти лауреата, «Болалик» киссаси учун Хамза номидаги Узбекистон ССР Давлат мукофоти лауреата деган унвонларга сазовор булди,
узбек адабиётини юксалтиришдаги улкан хизматлари давлатнинг «Буюк хизматлари учун» энг юкрри ордени билан так- дирланди.
Ойбек 1968 йилда вафот этди.
Ойбек асарларида инсонпарварлик, ватанпарварлик гоялари
Ойбек бутун \аёти давомида инсонпарварликни улуг инсоний фазилат, ватанпарварликни беназир фидоийлик, уз вата- ни ва халкини чеке из севган, ватан манфаати учун фидоийлик курсатган одамни хакикий инсон деб билди. Унинг бу гоялари бадиий ижодида хам, маърифий-педагогик карашларида хам асосий уринни эгаллади. У педагогик карашларини адолатли- лик, эътикрдлилик, тугрилик, садок;атлилик, диёнатлилик, са- ботлилик, рахм-шафк;атлилик, химматлилик, тавозелик, эркинлик, озодликка интилиш — халкимизга хос бу фазилатлар акс эттирилган «Навоий» романида Алишер Навоийнинг ижтимоий, ижодий фаолиятлари ва Султонмурод, Арслонкул, Зайнид- дин каби илгор фикрлилар хатти-харакати, шахеий сифатлари орк,али баён этди.
«Навоий» романини укиган арман китобхонларидан бири Ойбек номига йуллаган мактубида шундай сузларни изхор этган: «Мухтарам Ойбек! Мен сизнинг «Навоий» романингизни катта завк-шавк билан укиб чикдим... Агар Сиз Навоийдек улуг инсон булмаганингизда, эхтимол унинг образини шундай ишо- нарли килиб яратмаган булардингиз. Назаримда, Сиз Навоий образи оркали Уз идеалингизни, уз f o h ва орзуларингизни тас- вир этгансиз. Мен бу асарни Укиб, Навоийни хам, Сизни хам идеал киши сифатида тасаввур этдим...».
Ойбек уз педагогик карашларида рахбар кунгли эл мухаббати билан тулик туришини, хар бир ишида эл тинчлиги, манфаати ва зарурияти, орзу-истаклари унинг учун мезон булишини беназир фазилат хисоблади.
Ойбек бу истакларини Навоийнинг Дарвешали ва дусти Хужа Афзал билан учрашганлари ва сухбатларида айтган сузларида ифодалади.
Навоий укаси Дарвешали билан булган бир сухбатда: «Яхшилик билан ном колдиришнинг узи улуг мукофотдир. Х,им- матингиз самосини харгиз булут копламасин, иним»1 — деб, унга элга доимо химматли булишни тавсия этади. «Бинафша» богида учрашганда унинг юртни душманлардан химоя килиш, юртни эгаллаб олишларига йул куймаслик ниятида эканлигини маъкуллаб шундай дейди:
«Биз юрт кукидан зулмнинг кора булутларини кувмогимиз керак. Кимдан халкка жабр-зулм содир булса, у бизнинг бео- мон душманимиз булгусидир. Алхамдулилло, зулм тигини, кулимдан келганча, ушатмокка бел боглаганмен. Бу мукаддас ишда хаммамиз якдил, яктан булмоклигимиз, Уз манфаатлари- мизни эмас, ёлгиз халк фойдасини назарда тутмоклигимиз керак. Камина учун бу — хакикатларнинг хакикатидир».2
Навоий адолатли мансабдорнинг хар бир иш учун конун олдида масъул булишига, халк тирикчилигини яхшилаш учун лозим булган барча чоралар тугрисида кайгуришига ва давлат- да шундай тартиб урнатишга интилади. У « B o f зогон»да дусти Хужа Афзал билан булган сухбатда инсонни шарафлаб:
«Хуросонда бир давр яратмок лозимки, узга халклар ибрат ола билсинлар. Токайгача инсонлар вахшат сахросида колур- лар! Инсон барча махлукотнинг тожидир. У шарафли, соф, гузал яшамоги керак» — дейди.
Навоий Хусайн Бойкаро фармони билан вазир этиб тайин- ланганлиги хабарини етказган Низомулмулкка шундай дейди: «Фикримча, рутбаларнинг, мансабларнинг паст-баланди йУк- Эл хизматида хамма рутбалар шарафлидир. Юрт учун хатто навкарликни хам ифтихор билан буйнимга олар эдим».
Ойбек илм-фан, санъат эодида
Ойбек илм-фан, санъат сохасида янгиликлар кашф этиб ва бу янгиликлардан эл, улусни, ёш наслни бахраманд этишни илм ва санъат ахли учун улуг химмат, фазилат хисоблайди, Уз педагогик карашларида юкори бахолайди.
1 Ойбек. Навоий. Роман. Т., Уздавнашр, 1944, 44-бет.2 Уша китоб, 198-199-бетлар.
Навоий Султонмуроднинг илмларни эгаллашларидан бехдц хурсанд булиб, уни илмда яратган янгиликларини улус уртасида кенг ёйишга даъват этади:
«Химмат ва гайратни асло кулдан берманг. Эл, улус сиздек зотларга гоят мухтождир. Илм дарахтини яхши парвариш этиб, юрт тупрогига чукур томир ёйдирмогимиз ва ундан мул х,осил олмогимиз керак».1 — дейди Навоий.
Навоий « B o f жах;он оро»га Мирак Наккош билан узининг буюк санъати, аклу заковати ва юксак истеъдоди билан гузаллик яратган, нафосат оламида эзгулик, яхшилик билан ном Колдирган Шаркнинг машхур санъаткорларидан бири Камо- лидцин Бехзод кириб келганда Навоий у билан огаларча мехрибонлик билан куришади.
Утириб у чизган нафис расмларни шавк; ва завк билан томоша к;илади, Бехзодга тикилиб караган холда:
«Бу кухна жахон сизнингдек санъаткорни хануз курмаган эди. К,аламингизни хусни хар кандай таърифдан бенихоят ба- ланддир. Бу камолотни яна олийлаштирмок йулида самимий харакат килингиз»,2 — деб уни санъатда янада юкори боскичга кутарилиб, камолот чуккиларини эгаллашга чорлайди. Сунгра, унинг иззат-нафсини саклаган холда, Мирак Наккошни дах- лизга чакириб, унга: «Бу фавкулодда истеъдод нимага мухтож, уни тарбияламок учун нималар килмоклигимиз керак, — бу- ларни батафсил мухокама килурмиз»,3 — деди Навоий.
Ойбекнинг фикрича, юртда санъатнинг турли сохалари ри- вож топиши керак. Санъат ахли касб-хунарда юкори даражада туриши, ватанда санъатнинг ривож топишида фидойилик курсатиши лозим.
Алишер Навоий «Очмагай эдинг жамоли олам аро кошки» газалини тугаллагач, уйлайди:
«Хуросовда санъатнинг турли бобларида ажойиб мохир санъ- аткорлар бор. Хунармандлар уртасида ажойиб истеъдодли, сер- диккат, серзавк одамлар жуда куп. Нима учун, масалан, хи- тойи чинниларни, хитойи шохиларни, Кашмир шолларини Хиротда яратмок мумкин булмасин! Уларни санъат ва хунар- нинг олий пояларига ташвик этмок керак, улар учун керакли асбобларни топмок керак!».4
1 Уша китоб, 38-бет.2 Уша китоб, 174-бет.3 Уша китоб, 175-бет.4 Уша китоб, 137-138-бетлар.
Ойбек одамлар Уртасида содир булган хар кандай низони, эл, юрт тинчлиги, осойишталигини уйлаган холда, узаро келишиб бартараф этиш мумкинлигига ишонади. Бундай вактда акл-идрокка, инсоф ва виждонга суяниш окилона тадбирдир, низони бошлаганни мехр-мухаббатли, шафкатли булишга даъват этиш, дустлар билан мулокотда булиш керак, албатта.
Хусайн Бойкаро Бадиуззамон бошлаган урушнинг олдини олиш чоралари хакида маслахат сураганда Навоий унга шундай дейди:
«Аклли кенгаш шулки, Бадиуззамон Мирзони аклга чаки- расиз, инсоф ва виждонга даъват киласиз. Унинг кунглида мехру мухаббат уйготишга харакат этасиз. Уртада булиб утган гина- ларни бартараф этиб, самимий садокат, вафо, мухаббатни барпо килмок керак».1
Султонмурод Хусайн Бойкаронинг фармони билан Мумин- мирзо улдирилганини айтиб, бундай фалокатларнинг такрор- ланишига йул кУймаслик кераклигини айтганда:
«Хар нечук фалокатни дафъ этмокка гайрат килмок керак, муборак ватаннинг, эл-улуснинг саломатлиги учун фидокор- лик курсатмок вазифамиздир. Сиздан тилагим шулки, бир-би- римизга, давлатга, юртга вафо, садокат, мухаббат билан богла- найлик. Вафо ва мухаббат улуг кудратдир»2 — дейди Навоий.
Ойбек она тили тодида
Ойбекнинг таъкидлашича, миллий она тилни эъзозлаш ва бойитиш хам ватанпарварликдир. Она тилини пухта билиш билан бирга, бошка халклар тилини урганиш хам керак. Бу — халкимизнинг маданий, маънавий ривожида мухим омилдир. «Навоий» романининг яратилиши бунга ёркин мисолдир.
Навоий сухбатлар курадиган хонасида Сухайли, Ёрий, Хило- лий, Хасан Ардашер ва узига садокатли мулозимлари билан угказ- ган мажлисида она тилида ёзган шеърлари хусусида суз борганда
1 Ойбек. Навоий. Роман. Т., Уздавнашр, 1944, 456-бет.2 Уша китоб, 484-бет.
купчилик узбек тили дилдор тил эканини айтади. Мажлисда утир- ган шоир Биноий «Фоний, гузал Фоний» деб кичкиради.
Навоий унга жавобан дейди:«Биз форс тилининг кудрат ва ахамиятини, у тилдаги асар-
ларнинг хусни ва салобатини хеч вакт инкор этмадик. То гудак- ликдан бошлаб форс тилида хам калам сурмокдамиз. Аммо ти- лимизнинг афзаллиги биз учун улуг хакикатдир. Биз гудаклик- да бу ^акикатнинг ишкини кунглимизга жо килганмиз, улганимизча бу ишкни саклаймиз! Шахарларни, кишлокяар- ни, сахро ва тогларни тулдирган эл-улусимиз, ypyF-аймогимиз бор, унинг уз завки, фа\м, идроки бор. Биз элимизнинг зав- Кини, табиатини назарда тутиб, унинг уз тилида калам сурай- ликки, унинг кунгли фикр гуллари билан тулсин. Туркона соз билан тараннум этайликки, элнинг юраги мавжга келсин. Суз гулшанидан узга эллар каторида бизнинг элимиз хам бахра- манд булсин».1
Ойбек дустлик, камтарлик х,акида
Ойбек миллий маънавиятимиз негизи булган дустлик, камтарлик, миллий анъана ва урф-одатларни энг гузал фазилат — кадрият хисоблайди. У уз ватандошларини шахсиятларида маънавий куч барк урган икки буюк аллома — Жомий ва Навоийнинг, ёш жи\атдан фаркланишларига карамай, узаро самимий дустликлари, ах,илликлари, камтарликлари каби дустликка, камтарликка даъват этиб, уларни ёш авлод калбида бу фазилатларни сингдиришга чорлайди.
«Жомий мехмонни юмшок пустакка утказади. Узи аввалги урнига, китоблар орасига утирди.
— Жанобларини курмокка букун кунгил филхакикат муш- ток эди, — деди чол кискагина ок соколини силаб куйиб.
— Менинг кунглим хар соат бу масканга талпинади. Не килайликки, машаккатлардан кутилмокка имкон йук, — деди Навоий.
— Узрингизни тангри хам кабул килур, наинки биз каби зар- раи хок! Элга х,олисанилло хизмат килмок инсон комилнинг ишидир. Бу навъ захват — машаккатлар аслида фарогатдир».2
1 Уша китоб, 164-165-бетлар.2 Уша китоб, 200-201-бетлар.
Навоий уз ижодхонасига келган атокли илм, санъат ахдла- рини самимият билан кутиб олиб, уларни турга таклиф килади, уз одатига кура, мехмонлардан куйирокда сокин, камта- рин, муомалада нозик холда утиради. «...бутун олимлар унинг маълумотининг жамики илмларда жуда чукур эканига койил булсалар, хар ерда тасдикдасалар хам, Навоий маълумотфу- рушлик этмас, илм сохасида купрок, уз нуксонларидан гапира- ди. У хар кимнинг фикрини сабр ва диккат билан тинглайди».1
Ойбек педагогик карашларининг ахамияти
Ойбекнинг уз ижодий фаолиятида, «Навоий» романида ватанпарварлик, инсонпарварлик, илм-фан, санъат ривожи, ватан равнаки, халк фаровонлиги йулида фидойи булиш, дустлик, камтарлик, ахиллик хакида олга сурган гоялари, фикрлари, Карашлари XX аср педагогика тарихи ривожига муносиб хисса булиб кушилди.
Асар нихоясида Арслонкул ва Султонмурод ахилликда булишга катьий келишадилар:
«Азиз отамизнинг фикрини, йулини химоя килмок учун,- деди Султонмурод бутик ва хазин овоз билан, киличингизни махкам тутинг, баходир!
— Мен ю тим билан, — киличининг сопини кисиб деди Арслонкул, — сиз Уз илмингиз билан халкка, юртга хизмат килай- лик!»2
Илм хомийси ва халк, ватан химоячисининг бу сузлари Ойбек идеали сифатида хозирги давр учун мухимдир.
ХАМИД ОЛИМЖОН
Хаёти ва ижтимоий, маърифий фаолияти
Хамид Олимжон 1909 йилда Жиззах шахрида дехкон оиласида тугилди. Бошлангич билимни Жиззахда Наримонов номидаги бошлангич мактабда олди. Сунгра 1923—1928 йиллар-
1 Ойбек. Навоий. Роман. Т., Уздавнашр, 1944, 161-бет.2 Уша китоб, 523-524-бетлар.
да Самарканд билим юртида укиди, 1928-1931 йилларда Узбекистон Педагогика академиясида та\сил олди.
Хамид Олимжон 1927 йилдан бошлаб «Зарафшон» (1927), «Ёш ленинчи» (1931) газеталарида, «Курилиш» (1931), «Совет адабиёти» (1932—1934) журналларида булим мудири, масъул котиб, Маданий курилиш илмий текшириш институтида (1932), Тил ва адабиёт институтида (1934—1937) илмий ходим ва Узбекистон укув педагогика нашриётида (1937—1938) катта мух,ар- рир, булим мудири, Узбекистон ёзувчилар союзида масъул котиб (1939—1944) булиб хизмат килди.
Хамид Олимжон бадиий ижод билан \ам шугулланиб, 1927—1930 йиллар давомида «Зарарли юрак», «Хакикат излаб», «Тонг шабадаси» ва бошка шеърларини ёзди, «Куклам» шеърлар тупла- ми нашр килинди. 1930—1943 йилларда «Тонг шабадаси» ва бошка шеърларини ёзди, «Куклам» шеърлар туплами нашр килинди. 1930—1943 йилларда «Тонг шабадаси», «Олов сочлар», «Бахтлар водийси», «Узбекистон», «Она ва угал», «Кулингга курол ол» шеърлари, «Маликаи Хуснобод», «Ойгул билан Бах- тиёр», «Паризод ва Бунёд», «Зайнаб ва Омон» достонларини яратди. Шунингдек, бу йиллар давомида у «Жангчи Турсун», «Роксананинг куз ёшлари» балладаларини, «Муканна» драма асарини ёзди. Унинг «Хакикий шараф», «Файзулла ота Юнусов», «Зайнаб», «Фаргона» тогининг этакларида» каби бадиий киссалари нашр этилди.
Хамид Олимжон «Дустлигимиз хакида», «Мен узбек халки номидан сузлайман», «Бирлик» каби маколалар ёзиб, уларда халклар дустлигини ифодалади.
Хамид Олимжон бу йиллар давомида адабиётшунослик со- л;асида \ам калам тебратиб, «Узбек адабиётининг биринчи даври», «Узбек халкининг адабиёти», «Фархдц ва Ширин», «Алишер Навоий х;акида», «Навоий ва халк», «Улуг узбек шоири», «Мух;аммад Амин Мукимий», «Салом Пушкин» каби адабий- танкидий маколалар эълон килди. Хамид Олимжон А.С. Пуш- киннинг «Кавказ асири», «Сув париси», М. Лермонтовнинг «Белла», Н.Островскийнинг «Пулат кандай тобланди», А. Кор- нейчукнинг «Пулат Кречет», М. Горькийнинг «Челкаш» ва бошка адиблар асарларини узбек тилига таржима килди.
Шоирнинг узбек адабиёти ривожи сохасида килган хизматлари давлат томонидан унвон ва орденлар билан такдирланди.
Хамид Олимжон 1944 йилда вафот этди.
Хамид Олимжон уз бадиий ижодида халкпарварлик, эрксеварлик, адолат, эзгулик, ватанпарварлик гояларини илгари сур- ди, бу гояларини «Маликаи Хуснобод», «Паризод ва Бунёд», «Ойгул билан Бахтиер» достонларида, «Жангчи Турсун», «Рок- сананинг куз ёшлари» балладаларида х;ам ёркин ифодалади. У уз достонларида мардлик, адолат, х.акдкатнинг абадийлигини узвийликда акс эттирди, адолат, хдкикат, эрк учун кахрамоно- на, мардона курашмок кераклигини айтди.
Хамид Олимжон озодлик, эрксеварлик, эзгулик х,ак,ида
Хамид Олимжон бу хусусидаги педагогик фикрларини «Ойгул билан Бахтиёр» эртак достонида баён этди. Достонда ях- шиликнинг ёмонлик, адолатнинг зулм, гузалликнинг худбин- лик устидан галаба козониши мукаррарлигини Ойгул, Дархон, Тарлоннинг Жамбил ва Журжон юрти хонларига кдрши ку- рашлари мисолида ифодалади.
Эртакда х;икоя килинишича, Жамбил юрти эли кул Дархон бошчилигида хонга к;арши исён кутаради. Лекин галаба к,озо- на олмайди. Хон Дархонни улдириб, Ойгулни зиндонга солади. Кул Тарлон уни зиндоидан чикариб, сандикка солиб, дарёга окизиб юборади. Ойгул дарёда уч ой ок,иб, Жархон юртига боради. Далада утин териб юрган чол сандикни киргокка чика- ради, Ойгул овозини эшитиб, эл олдида очишга карор килиб, бозорга олиб боради. Одамлар уни угри х;исоблаб, хон олдига олиб борадилар. Сандикни очишганда хон уни куриб, узига хотин булишини айтади. Ойгул уни талабини кабул кдлгандай б^либ, дам олиш бах;онаси билан бир кунга рухсат олади ва фурсатдан фойдаланиб, узини дарёга отади, уни жайхун балик ютади. Сусамбил юртида у балик овловчининг кармогига или- нади. Балик овловчи уни подачи чолнингугли Бахтиёрга беради. Уйда ота, бола балик корнини ёрадилар. Ойгул балик кор- нидан чикиб, уларга таъзим килади. Чол баликни пиширади, утириб бирга ейдилар.
Ойгул Бахтиёр билан турмуш куради. Жайхун балик; к,орни- да топган икки гавх;арни чолга беради. Чол уни бозорга олиб бориб, савдогарга сотиб, икки сандик олтинни олиб келади.
Ойгул олтинларни сарфлаб халк, иштирокида Сусамбилни жаннатмакон шахдрга айлантирди, етим-есирларни парвариш Килди, иш билан таъминлади. Эл тинч, тук; яшай бошлади, х;амма хурсанд.
Халойик, Ойгулни улдириш ниятида келган Жархон юрти хонини улдириб, кабрга тик,ади.
Ойгул Сусамбилда хурликни шиор килиб, Бахтиёр билан кайгу-аламсиз юради. Аммо, доимо тугилиб усган юрти Жамбил ни, кул Тарлонни уйлайди, юртида адолат урнатиш истаги- да юради. Шу истак билан кушинга бош булиб Жамбилга келади, эл талабига биноан хонни улдиради, Тарлонни элга бош- лик этиб, Сусамбилга кайтиб келади.
Хамид Олимжоннинг фикрича, эрк ва озодлик истаги одамга бахтиёрликка эришишга ишонч, куч багишлайди, у яхши ти- лак ва орзуда яшайди. Жасурли инсон ор-номусли булади, унга куркинч бегонадир. Шундай хислатларни узида мужассам килган Дархон хоннинг «не фойда келтирди исён?» деган саволига:
Бош кутардик, зулмдан Булмокчи эдик озод.Лекин бу гал булмади,Аммо тилак булмади.Бир кун сени йицармиз Ва кабрга тщармиз}
деб жавоб берди.Хамид Олимжоннинг маърифий карашларида эл-юртга му
хаббат, хдмдардлик, меэф-окибатлилик, жасурлик, покдиллик, эл-юртни фаровон килиш истаги юкори уринда туради. Унинг таъкидлашича, калбида эл-юртга, ота-онага мехр, ёвузликка нафрат х;исси булган одам улимни \ам енгади. Ойгул шундай хислатга эга булгани учун зиндонда х,ам, сандикда уч ой окканда \ам, жайхун балик ютганда х;ам улмади, тирик яшади. Эрксе- вар, халкпарвар булгани учун эл уни севди, эъзозлади, унга кумакдош булди.
1 Хамид Олимжон. Танланган асарлар. Уч жилдлик. Иккинчи жилд. Т., Узбекистон давлат бадиий нашриёти, 1958, 104-бет.
Ойгул Жамбил хони талабини рад этиб, унга шундай жавоб цилади:
Кузголон цилиб улган Шунча куллар номидан Нафратим бордир санга...Тацдирим ёр булса-ю,Фурсат кулай келса-ю,Сени агар улдирсам,Танингга ханжар урсам,Дунёда энг бахтиёр Одам булардим номдор.1
Хамид Олимжон камтарликни, ахлокий гузаллик ва одоб- лиликни инсонга бахт, обру, мух;аббат ато этувчи юксак фазилат сифатида кадрлайди. Ойгул шундай инсоний фазилати туфайли одамлар севгисига, покдил ва мард Бахтиёр билан бахтиёр турмуш куришга муяссар булди.
Ойгул Бахтиёрнинг отасига дейди:
Ота, кабул килсангиз,Урлингизга тегайин,Сиз хар нарса десангиз Мен буйнимни эгайин.2
Ойгул кУшин билан Жамбил га кирганда хон, беклар кочиб кетадилар. Сокчилар хонни огилхонада ушлаб оладилар. Эл «Ойгул! Хонни улдир!» деб Ойгулга мурожаат килиб:
«Бутун юрт ва барча эл Сендан ушбуни тилар» — дейди.3
Ойгул эл талабига биноан хонни улдиради.Ойгул Жамбилда тинчлик урнатиб, Тарлонни йулбошчи
килиб тайинлаган эл хурсанд:
1 Хамид Олимжон. Танланган асарлар. Уч жилдлик. Иккинчи жилд. Т., Узбекистон давлат бадиий нашриёти, 1958, 105-бет.
2 Уша китоб, 115-бет.3 Уша китоб, 124-бет.
Эл барча рози булди.К̂ алби шодликка тулди...Кайруларини отиб,Муродига етдилар.1
Ойгул Сусамбилга йулга чшданда эл карнай-сурнай чалиб, шод-хуррамлик билан уни кузатади.
Хамид Олимжон педагогик царашларининг ахамияти
Хамид Олимжоннинг халкпарварлик, эрксеварлик, ватанпарварлик, эзгулик, адолат, эл-юртга мухаббат, озодлик учун жон фидо этиш хакидаги гоялари хозирги ёшлар тарбияси учун Хам кимматлидир. Дархон, Ойгул, Тарлон, Бахтиёрнинг эрк- севарлиги, эл-юртга севгининг ёвузликни енгишда кудратли куч булганлиги, Ойгул ва Бахтиёр амалга оширган ишлар ёшлар учун ёркин урнакдир.
МАКСУД ШАЙХЗОДА
Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти
Максуд Маъсумбек угли Шайхзода 1908 йилда Озарбайжонда Ганжа вилояти Октош шахарида шифокор оиласида тугилди. Илк саводни ибтидоий мактабда олди. 1921—1925 йилларда Бокуда Дорилмуаллиминда (педагогика билим юрти) Укиб, уни тугаллагач, Догистоннинг Дарбанд, Буйнак шахарларидаги мактабларда Укитувчи булиб ишлади, 1933 йилда Боку педагогика институтида сиртдан Укиб адабиёт булимини тугаллади.
Шайхзода 1928 йилда Тошкентга келди ва умрининг охири- гача шу ерда яшади. У Наримонов номидаги мактабда даре берди, «Шарк хакикати», «Кизил Узбекистон» газеталарида ишлади, 1933—1935 йилларда Узбекистон халк комиссарлари кошидаги Фан кУмитасида аспирантурада тахеил олди, филология фанлари номзоди илмий даражасига эга булди. У 1935- 1938 йилларда А.С.Пушкин номидаги тил ва адабиёт институ-
тида илмий ходим булиб хизмат килди, 1938—1967 йилларда Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институтида узбек адабиётидан даре берди.
Шайхзоданинг 1929—1938 йиллар давомида ёзган шеърлари «Жумхурият», «Ун икки», «Янги девон», «Сайлов кушикдари» номларида туплам холда нашр этилди. Бу йиллар давомида у «Урток,», «Мерос», «Тупрок, ва хак» каби достонлар ёзди.
Шайхзода Иккинчи жахон уруши йилларида «Кураш не- чун?», «Жанг ва кушик,», «Кунгил дейдики» шеърий тупламла- рини, «Ун бирлар», «Учинчи угил» достонларини, «Жалолиддин» драмасини яратди. 1948—1964 йилларда унинг «Юрт шеърлари», «Замон торлари», «Олк,ишларим», «Йиллар ва йуллар», «Шеърлар» тупламлари нашр этилди.
Шайхзода яратган «Мирзо Улугбек» фожиа асари узбек дра- матургиясида катта ютук булди. Шайхзода атокди шоир, драматург булиш билан бирга, адабиётшунос олим сифатида «Навоийнинг лирик к;ахрамони хакдца», «Навоий уз даврининг энг маданий кишиси», «Навоий илмпарвар», «Навоийнинг бадиий услуби хакида», «Устоднинг санъатхонасида», «Разал мулки- нинг султони» каби илмий асарлар ёзди.
Шайхзода мохир таржимон сифатида А.С.Пушкиннинг «Моцарт ва Сальери» драмасини, «Мис чавандоз» достонини, М.Ю. Лермонтов, Н.А. Некрасов шеърларини, Ш. Руставели, Низомий, Фузулий, Мирза Фатали Охундов, В. Шекспир, Байрон, Гёте, Эсхил, Эзоп ва бошка адиб, шоирларнинг айрим асарларини узбек тилига таржима килди.
Шайхзода узбек адабиёти, адабиётшунослиги ривожида килган хизматлари учун «Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби» унвони, «Буюк хизмати учун» олий нишон ва бошка нишон, ёрликларга сазовор булди.
Максуд Шайхзода 1967 йилда вафот этди.
Шайхзоданинг маърифатпарварлик, мехнатсеварлик гоялари
Шайхзоданинг педагогик карашларида мехнатсеварлик, ахиллик гояси алохида уринда туради. Шайхзода тинчликни, ахилликни башарият орзуси хисоблайди. Халол мехнатни элга
бахт, рушнолик бахш этувчи фазилат сифатида улуглайди. Унинг фикрича, пахтакорларнинг халол мехнати эл-юрт байрамига файз ато этади.
Шайхзода халкимизга хос химматлиликни онани кадрлаган- дек кадрлайди. Шу химмат она парвариши билан хосил булади, вояга етади, ватан ва халк; фаровонлиги ривожланади.
Шайхзоданинг таъкидлашича, халкимизга хос мехнатсеварлик фазилатининг кудрати шундаки:
Ме%натга ихлосманддир, эрк топган киши,Биз бинокор бир халцмиз, юртнинг сохиби, Райратландик, ботирлик элнинг лацаби.Кошонамиз булгувчи яна хам улуг,Курротмиз басавлат, еримиз булур.1
Шайхзоданинг уктиришича, эрки уз кулида булган киши мехнатга ихлосманд булади. Узбек халки мехнатга чинакам ихлос куйган бинокор халк, кайрат ва жасорат узбек халкига хос улуг фазилат. Шу туфайли кошонамиз — маданиятимиз, илм-фанимиз ривожланмокда, давлатимиз, кудратимиз-химо- ямиз мустахкам, еримиз-хаётимиз булут, юртимиз обод.
Шайхзода лафз халолликни гузал фазилат деб билади. Унинг таъкидлашича, лафзлилик халол мехнатда, эл-юрт вазифаларини сидкидилдан адо этишда намоён булади. Лафзли киши эл-юртда шухрат топади.
Шайхзода «Лафз» деб аталган шеърида ривоят килиниши- ча, куёш одамларни мунаввар килади, ерга харорат, нарсаларга ранг ва рух багашлайди — буларнинг барини оламни одамлар кузига ёрут курсатиш учун килади.
Она ер инсонлар учун неъматлар тула дастурхон яратади, инсон бу неъматларни олиши фарз ва карз. Арик, сув, фасллар эса, Уз елкаларидаги вазифани адо этганлар.
Табиатнинг бу беназир кучлари: биз уз бурчимизни адо эт- дик, сен Уз вазифангни бажардингми? — деб одамларга мурожаат киладилар.
Шайхзода шеърда куёш, она ер, сув, фасллар Уртасида булиб утган диалогни ифодалаш оркали одамларни эл, юрт буйруги-
ни лафз \алоллик билан мехнатга — иш килишга чорлайди. У дейди:
Элнинг, юртнинг, куёш нинг, сувнинг буйрут...FaHpamda шухрат топар марднинг улут...Йитштириб бир ёща цуруц сузларни,Пахтани йигмоцликка цилайлик шитоб.Лафз халолцулларнинг тилида: Ишдир.'
Зеро, фидокорона килинган мехнат ро^атидан афзалрок, х;еч нарса йук;. Инсон вужудининг саломатлиги х,ам мехнат туфай- лидир. Доноларнинг укдиришича, мех;натни севиш, гайрат ва матонат билан ишлашнинг учта ширин меваси бор: тан саломатлиги, кунгил ропати, зех;ннинг ортиши.
Шайхзода тинчликни умумхалк, орзуси, башарият умиди, деб билади. Унинг фикрича, яхшилик х,ам, а^иллик х;ам тинчлик- дан бахраманд булади. Тинчлик баркарор булар экан, улкалар орасида дустлик муста^камланади, халкдар калбида севинч барк; уради, инсон-инсонга идеал ишончга эга булади. «Севги ва тинчлик» шеърида дейди:
Истайманки, одам булсин боща намуна,Салом бериб, салом олеин улкалар инок,...Истайманки, яхшиликлар колсин эсдалик.Йигитга ишк,, цариларга осойишталик?
Аммо, Шайхзоданинг таъкидлашича, тинчлик факат орзу, истак билан баркарор булмайди. Тинчлик учун тинимсиз фаолият курсатиш, харакат килиш, \аракатда эса самара булиши керак. Бунинг учун одамлар х;имматли булиши х,ам керак.
Файз олиб камолинг ёрурларидан Юртда хар бир киши чарогбон булсин:3 —
деб уларни шундай фазилат со\иби булишга даъват этади.
1 Шайхзода. Шеърлар. Т. Узадабийнашр, 1964, 255-бет.2 Уша туп лам, 117-бет.3 Уша туплам, 7-бет.
Шайхзода покдиллик, камтарлик, мурувват дакдца
Шайхзоданинг педагогик карашларида пок кунгиллилик улугланади, ёвузлик кораланади. Шайхзода «Болалар \омий- си — муаззам диёр» шеърида, х;аётда гулшан богларни х;ароб килишни, чирокдарни учириб туй аэутни хуноб килишни ис- тамайдиган, уксизлар холи яхши булишини хохдовчи одамлар куплигини таъкидлайди. Шу билан бирга, кулгидан фарёдни, \аётдан улимни афзал курадиганлар, болалар бахтига захдр соч- мокчи, дунёнинг равшанлигига зулмат куймокчи булганлар кам борлигини айтади.
Шайхзода ана шу ёвуз ниятлилардан болаларни сакдашга даъват этади. Унинг уктиришича, ёвуз ниятлилар уз ниятлари- га эриша олмайдилар, чунки замон оркага кайтмайди. «Илон- га чакдирмас боласин шункор» дейилганидек, «Боланинг х,омий- си ота-оналар бор». Ота-оналар азалдан уз фарзандларининг ^омийлари булганлар. Улар болаларини ёвузликдан сакдаб, уларнинг кунглига шафкат, марх,амат туйгусини солишга ^ара- кат кдпганлар ва енгил мае диёр яратганлар.
Шу туфайли \ам Шайхзода:
Шу ота-оналар булишиб х,амкорЗур диёр яратган — енгилмас диёр} — дейди.
Шайхзода Уз педагогик карашларида камтарликни юксак инсоний фазилат хисоблайди. У бу х,акдаги фикрини «Камтарлик» шеърида рамзий тарзда чирок тимсолида ифодалади.
Ривоят килишича, сув буйида баланд устунга осиб куйилган кичик чирок сочиб турган ёрукпик кенгликни чулгаб олган.
Чирок кунглида дагдага \ам, манманлик х,ам йук. Шунинг учун «... бешак турган жойи, хурмати юксак».
Демак, камтарлик фазилатига эга булган инсон хам, шуб^а- сиз эл-юрт одэмати ва э^тиромига сазовор булади. Зеро, халк наздида камтарлик инсон учун эскирмайдиган энг куркам ли- босдир. Шунга кура, Шайхзода одамларни ёшларни жа\он жилвасини узида мужассам этган калб мехридан бахраманд этишга даъват кдлади.
1 Шайхзода. Асарлар. Олти жилдлик. Иккинчи жилд. Т. Рафур Рулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти. 1971, 108-бет.
К,алб муштдагу, аммо мех,ридаЖилваланар бутун бир жа%он.1 — дейди у.
Маълумки, «Ассалому алайкум» узбекча «сизга тинчлик булсин» демакдир. Бу калиманинг салмоги шундаки, у инсон дилига мурувват, шафкат бахш этади. Шу сабабли, Шайхзода яхшиларни авайлаб асраб, «салом»нинг салмогини оьуташга даъват этади. У:
Дустлар, яхшиларни авайлаб сацланг.«Салом» деган сузнинг салмогини оцланг? —
деб, дустларга яхшилар улганда юз соат йиглагандан, тириклиги- да уни бир соат йукдаш афзаллигини уктиради. Шайхзода дейди:
Улганда юз соат йимаб тургандан, —Уни тиригида бир соат йуцлангР
Шайхзода бу сузлари билан одамларни бир-бирига ахил, ти- рикликда бир-бирларини к;адрлашга чорлайди.
Шайхзода педагогик к;арашларининг ахамияти
Максуд Шайхзоданинг халкимизга хос мехнатсеварлик, тинчликсеварлик, ахиллик, лафзхалоллик, покдиллик, камтарлик фазилатлар хакидаги педагогик карашлари, мехнатни се- виш, гайрат ва матонат билан ишлаш, яхшиларни асраш, тинч- ликнинг баркарор булишига ишонч билан караш хакидаги фикрлари ёшларни баркамол килиб етиштириш сохасида олиб борилаётган умумий тарбиявий ишга муносиб хиссадир.
ЗУЛФИЯ
Хаёти, ижтимоий, маърифий фаолияти
Зулфия Исроилова 1915 йилда Тошкентда хунарманд оиласида тугилди. Бошлангич билимни Тошкент хотин-кизлар педагогика билим юртида олди, 1933—1935 йилларда Низомий
1 Уша китоб, 295-бет.2 Уша китоб, 324-бет.3 Уша китоб, 324-бет.
номидаги Тошкент Давлат педагогика институтида укиди, 1935—1938 йилларда Узбекистон Фанлар Академияси тил ва адабиёт института аспиранти сифатида тахсил курди.
Зулфия 1938—1940 йилларда Республика болалар ва ёшлар адабиёти нашриёти мухаррири, 1941—1950 йилларда Узбекистон Давлат нашриёти бадиий адабиёт булими бошлиги, 1950- 1953 йилларда «Узбекистон хотин-кизлари» («Саодат») журна- ли мудири булиб хизмат килди.
Зулфия ижоди 1930 йилдан бошланди. 1930—1939 йилларда «Хаёт варакдари», «К,излар кушиги», «Шеърлар» тупламлари босилди. 1943—1945 йилларда «Хулкар», «Уни Фарход дер эди- лар», «Хижрон кунларида» каби тупламлари нашр килинди. 1950—1958 йилларда шоиранинг «Мен тонгни куйлайман», «Ду- гоналар билан сухбат», «Юрагимга якин кишилар» тупламлари, «Мушоира» асари босилди. Зулфия 1971 йилда Ойбекка багишланган «Куёшли калам» достонини яратди.
Зулфия адабиётшунос сифатида «Паранжили хотин билан учрашув», «Дугоналар билан сухбат» каби маколалар эълон килди. У Н.А. Некрасовнинг «Рус аёллари» ва бошка шоирлар асарларини узбек тилига таржима килди.
Зулфиянинг узбек адабиётини ривожлантиришда ва ижтимоий хаётда килган катта хизматлари давлатнинг юксак ор- денлари, «Узбекистон ССР халк шоири» унвони, Неру, Хамза ва Нилуфар номидаги мукофотлар билан такдирланди.
Зулфия 1996 йил биринчи августда вафот этди.
Зулфиянинг ватанпарварлик, инсонпарварлик, мехнатсеварлик гоялари
Зулфия Ватанни севиш, инсон бахтини, дустликни эъзоз- лаш гояларини олга сурди. У Ватан гузаллигини, инсон бахти ва дустликни, Ватан ва халкка садокатлиликни куйлашни улуг бахт ва шараф деб билди. У Ватан хакидаги гояларини «Менинг Ватаним», «Икки мактуб» каби шеърлари ва «Уни Фар- Ход дер эдилар» балладасида ёркин ифодалади.
Зулфия тугилиб усган Ватани гузаллигини чукур хис килади: Ватаннинг кум-кук боглари, соф булокдари, баланд токла-
ри, бепоён пахтазорлари, хатто кдзиб ётган кумлари ажиб жилва ва мехрибонлик билан унда узига нисбатан мухаббат, севги уйготади. Шунинг учун шоира Ватанни хаёт лаззати, бахт ёри деб билади.
Зулфиянинг фикрича, Ватан мехри, ишкд хар бир инсон крнида кечмога керак, инсон к;албига мехр, севги бахш этган Ватанга хужум кдлган фашистларга к;арши курашмоги лозим, Ватан билан севги барк,арордир.
Зулфия халкдмизга хос ватанпарварлик фазилатини «Кулим- да куролу, устимда шинел» шеърида хам йигит ва кдз образида ифодалади.
Йигит фронтдан севгилисига хат ёзади. Кдз сафарга чикдш олдидан унга шундай жавоб йуллайди:
«Нега хат ёзмайсан, енгдими хижрон,Бардош цилолмайин унутдинг тамом?»...Дебсан, бауодирим, хатни куп ёздим,Мендаги мухаббат cufmoc мактубга.Кутдим, уйламаки севгидан оздим,Бардош берар экан севги ма^бубга...1 Ишнинг к,анотида сени суро/угаб,Парвоз цилмоцдаман осмонда енгил,Тездан етажакман сенинг ёнингга,Кулимда цуролу, устимда шинел.2
Зулфия шеърида узбек кдзларига хос Ватанни севиш, Ватан олдидаги бурчни хис кдлиш, бурчни бажариш билан Ватанни, ёрни рози кдлиш хислатини, севгининг кудратини улуглади, барча кдзларни шундай фазилатли булишга чорлади.
Зулфиянинг педагогик к;арашларидаги ватанпарварлик хис- лати, айник;са, «Уни Фарход дер эдилар» балладасида ёркдн намоёндир. Балл ад ада баён кдлинишича:
А%л, юрак, санъат, истеъдод,Хаво, тупрок;, сув — бутун хаёт,Хаёт учун отилди жангга,Жонни тикиб она Ватанга.
1 Зулфия. Асарлар. Икки жилдлик. Биринчи жилд. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974, 48-бет.
2 Уша китоб, 48-бет.
Жунай берди ишчи, пахтакор, Жунай берди олим, санъаткор...‘
Шу жумладан, Фарход образини яратган Крбилжон Сидци- к;ов хам. У жангда улим олдидан бутун кучини йигиб кушик; айтади:
«Азиз Ватан, жонажон Ватан,Керак булса бурбон жону тан.Бахт, эркимиз цолсин деб элда,Му̂ аббатинг, кудратинг дилда Курсатамиз курашда сабот,Ёвдан сени циламиз озод.Халк,им учун, санъатим учун Яна жангга кираман бу кун!»2
Крбил к,ори — Фарход азот бош кутаради, лекин к;имир- лашга мадори йук;, атрофга назар ташлайди. Шунда Улим куздан гойиб, куз олдида она юрти Узбекистон, халк;и, ёр-дустлари, уйи, мехрибон онаизори, отасининг нуроний юзи намоён булади, улар унинг йулларига интизор.
Кенг пахтазор, водий, 6 o f , бустон Бари булиб бир Узбекистон —Гуё унга башшлади куч,Деди: — Уч ол, душмандан ол уч.п
Командири унга сув ичиради, улим нарига кетгандай тую- лади. Жанг зафари унинг рухини шод этади:
— Украина туфротн озод Куриш, дустлар, тилагим эди.Курдим!Зафар бизники энди,Жон дустларим, хуш цолинг, — деди— Мен учун х,ам уч олинг, — деди.— Мен улимдан асло цурцмайман,Лекин яшамоцни истайман.. ,4
1 Зулфия. Асарлар. Иккинчи жилд. Т. 1975. 10-бет.2 Уша китоб 12-бет.3 Уша китоб, 13-бет4 Уша китоб, 15-бет.
К,обил к^ори Украина ерларида жанг килади, украин халки- нинг озодликка эришишига ишонади.
Уз халкига мурожаат этиб:
Азиз халк,им, фарзандлик %ащи,Курашингга рух,им-ла ёрман.Душманини енголган халк,им Зафарида, баррида борман.1 —
дейди у.Зулфия севги ва бурчни инсоннинг энг олий хис-туйгуси
Хисоблайди ва улуглайди. «Икки мактуб» шеърида фронтда булган йигит севгилисига йуллаган мактубида у билан утказ- ган ширин дамларни, хайрлашув онларни унга эслатиб дейди:
Хрзир мен жангдаман — сендан узоцда,Туплар гумбурлайди, атроф кор оппок,.Кузларим олдида юртдаги боглар,Ва сен чилвир сочим, йулимга муштоц}
Йулига мушток булган севгилиси йуллаган мактубида у билан юрган сув буйларида ращонлар кукаргани, гуллар чаман булиб очилгани, унинг синглиси билан доимо бирга булаётга- нини айтиб, йигитнинг калбида ишонч туйгусини кучайтира- ди. У дейди:
Доимо у билан мен, у ухшар сенга,Унинг х,ам сеиипгдек кузлари хумор,Сенинг табассуминг, сенинг циёфанг,Сенинг су б̂атингдек ширин сузи бор...Фронт у,ам, зафар хам эслатар сени,Куёш нафасингни, ой бощшингни,Иссик, юзларингни эслатса синглинг,Юрагим эслатар дил ёцишингни.3
К,из унга етишадиган кунлар якинлигини изхор этади, ви- сол умиди узига сабр-токат багишлаётганини маълум килади. У шу билан йигитни хам сабр-токатли булишга чорлайди.
1 Зулфия. Асарлар. Иккинчи жилд. Т. 1975. 16-бет.2 Уша китоб, 68-бет.3 Уша китоб, 69-бет.
Зулфия шеърда йигит ва киз тимсолида ахлокий поклик, севгида садокатлилик инсон хаётида мухим омил булишини, инсоний севгининг Ватан севгиси билан узвийликда намоён к,илиб, угил ва кизларни улар каби ватанпарвар, ахлокий камолот сохиби булишга даъват килади.
Зулфия инсонпарварлик хакида
Зулфия педагогик карашларида инсонпарварликни, эл-юрт учун кайгуришни, илмни эъзозлашни инсоний улуг хислат сифатида кадрлайди, инсонпарвар инсон элда хам, юртда хам хурмат ва эхтиромга сазовор эканлигини таъкидлайди.
Шоира бу гояларини «Раис шундай булса» шеърида хужа- лик раиси мисолида намоён этади. Шеърда хикоя килиниши- ча, хужалик раиси пахта, пилла режалари ортоти билан бажарил- ганидан хурсанд, хотиржам булиш билан бирга, эл хол-ахволини хам уйлайди, у хар бир хонадонда булаётган хурсандлик ва таш- вишдан хабардор. «Эл, куш тинару у билмас хордик», «Раис огох хар дард, хар кимдан». Шоира раис билан дала буйлаб борар экан, раис тусатдан кадамини тезлаиггиради, кадам ташла- шини курган одамлар хайрон, барчанинг нигохи унга боккан.
Раис хужаликда шухрати элга ёйилган сут согувчи кизнинг уйига боради ва курадики: врач булишни о'рзу килиб, укишга кирмокчи булган киз билан она уртасида келишмовчилик. Она «Шахарга куймайман. Укишинг бас!» — деб насихат килиб, кизнинг ёлбориши, утиниши, куз ёшлари унга кор килмайди.
Раис онанинг «Киз кетса, жунатинг бирга мени хам» деб Куйган шартига кунади, улар билан бирга институтга боради, рахбарга вокеани тушунтиради. Рахбар онани иш билан таъминлаб, кизни укишга кабул килади.
Она барча шубха-ташвишларни унутиб, согиниш бахонаси билан йил утмай хужаликка кайтиб келади.
Шоира дейди:
Куриб тургайман яхши раисни,Сут согувчи кизнинг уйи турида Турилиш дардидай мушкул онг бах,син Фарзандин идрокнинг вазмин нурида.К,оронру шу дилни эритар зиё,
Биламан, щз булар тилакка восил...Яхши раис халцнинг хизмат, меурида,Дарёдай тошади далада %осил..}
Демак, aiyi-идрок билан хар к,андай мушкул онг бахсини Хал кдлиш мумкин. Идрок нури дилни хам эритади-юмшата- ди, инсонни уйлаган тилагига мушарраф кдлади. Шундай ак^- идрокка эга булган раис — рахбар «халкдинг хизмат, мехрида» булади, далада хосил хам мул — тулиб тошади.
Зулфия барча хужалик рахбарини идрок сохиби булишини орзу кдлади.
Зулфия мехнатсеварлик хакдца
Зулфиянинг педагогик царашларида мехнат, мехнатсеварлик Хам алохида уринда туради. Мехдат мехрини инсонга гузаллик, завц, шодлик, ором, шухрат келтирувчи ноёб гавхар хисоблайди.
«Богбон» шеъридаги кекса 6of6oh мехнат мехри билан богата кирар экан, унинг гузаллигига цараб, хатто дунёни унута- ди. Кулида гулцайчи, белбогида теша. К,айчи билан куриган шохчаларни, теша билан патак илдизларни кдркдди, тупрокди курт, чикдндилардан фориг этади. Кейин кексалик мехри билан гулбогни оралаб юради, завьуганиб очилган гуллардан тан- лаб-танлаб гулдаста ясаб, хамрохи — шоирга тухфа кдлади.
Шоира дейди:
Бутун узи ва цайнок,Хаётдан цалбида жар уз богин.Ёт ут, хасни янчар,Терар гул.К,ачонТопдим, — дер гав^ару ой ёнган ноёбни ?2
Маълумки, мехнат гузаллиги унган ишда, мехнат ахлида намоён булади. Узининг халол мехдати билан ерни — богаи гузал- лаштиргани учун 6of6oh хам гузал. Халол мехнат шарофати билан у шод. Мехнат уз гузаллиги билан 6of6oh хиссиётига, Хиссиёти орцали онгига таъсир этган.
1 Зулфия. Асарлар. Иккинчи жилд. Т. 1975. 231-бет2 Уша китоб, 240-242-бетлар
Зулфия шеърда ана шу фикрни ифодалаган, богбонларни мехр билан гулбогаар яратишга чорлаган.
«Лобар цизларга» шеърида айтилишича, Зулфия «Мехнат ва тинчликнинг мул хосил туйи»га боради, «Куёшга ета олгудай» пахта хирмонларини куриб цувонади, хирмонларда лобар, цалби эзгу умидларга тулик; цизлар хиссаси борлищцан завцланади ва:
Кумушдай очилган бу пахталарда,Сизнинг цулингизнинг хиссаси улуг.Жон-дилдан ишлайсиз, чунки цалбингиз,Эзгу умид билан севгига тулиц.1 — дейди у.
Зулфиянинг фикрича, цизлар «ажойиб халцнинг» фарзанди ва камтарлик фазилатига эга булганликлари билан бахтиёрлар, олга томон ундовчи режаларини \ам бажарадилар. Шоира циз- ларга хитобан дейди:
Тинчлик ва шодликни яратувчи халц,Сизнинг цулингиздан кийинса гузал.Сизнинг юрагингиз фахр-ла тулса,Азизлар, бахт бундан булурми афзал?2
Демак, пахтакор лобар цизлар Уз мехнати билан элни кийин- тирса, унга гузаллик бахш этса, бу — улар учун беназир фахр ва бахт.
Зулфия цизларни ана шундай бахтга сазовор булишга даъват этади.
Зулфия педагогик царашларининг ахамияти
Шоиранинг Ватан ва ватанпарварлик, инсонпараварлик, мехнат ва мехнатсеварлик фазилатларининг маънавий мохияти, севги ва ацл-идрокнинг инсонга хурмат, шухрат бахш этувчи- лик кудрати хацидаги фикрлари XX аср педагогик ривожига кушилган хисса сифатида, угил-цизларнинг ва эл-юрт олдидаги бурчни чукур хис цилувчи, ахлоц-одобли булиб етишишла- рига хизмат цилади.
1 Уша китоб, 128-бет2 Уша китоб, 129-бет
ЭРКИН вохидовХаёти ва адабий-ижтимоий фаолияти
Эркин Вохидов 1936 йил 8 декабрда Фаргона вилоятининг Олтиариц туманида уцитувчи оиласида тугилди. Отаси Иккинчи жахон урушида жарохатланиб, 1945 йилда 33 ёшида вафот этади. Бир йилдан кейин онаси хам дунёдан утади. Эркин Вохидов тогаси цулида тарбияланади. Тогаси касби юрист булса х;ам, адабиёт ва санъатга цизиццан, шеъриятни нозик тушуна- диган киши билган. Уйларига шоир Чустий, хонандалар — ака- ука Шожалиловлар, Маъруфхужа Баходиров, машхур олим ва таржимон Алихон Согуний каби санъат ахллари тез-тез келиб туришган. Уйда Хофиз, Навоий, Бедил, Фузулий байтлари Хацида фикрлашув хам булган. Ана шу мухитда Эркин Вохи- довда адабиётга цизициш уйгонади.
Эркин Вохидов Тошкентда 22-мактабда уциб юрганда «Муш- тум» журналида биринчи шеъри босилади. Мактабни тугатгач, Тошкент давлат университетининг филология факультетида уциб, уни 1960 йилда тугатади. 1955-60 йилларда «Тонг нафа- си» шеърлар туплами босилади, Сергей Есенин шеърларидан таржима цилади, атоцли адиб, шоирлар Ойбек, Рафур Рулом, Абдулла Кдхор, Миртемир, Шайхзода билан мулоцотда булади. 1963—1970 йилларда «Чарогбон», «Нидо», «Палатада ёзилган достон» шеърий китоблари, «Олтин девор» драма асари нашр этилади.
1970—1987 йиллар орасида буюк немис шоири Гётенинг «Фауст» фожиа драмасини узбек тилига угиради, жахон ва рус ада- биётини пухта урганади.
Бу йилларда «Хозирги ёшлар», «Мухаббат», «Тирик сайёра- лар», «Рухлар исёни» достони, икки жилдлик «Мухаббатнома» сайланма шеърий тупламлари, 1992 йилда «Изтироб», 2000 йилда «Ишц савдоси» сайланма тупламлари нашр цилинади.
Эркин Вохидов 1975 йилдан «Ёш гвардия» нашриётида бош мухаррир уринбосари, сунг бош мухаррир, кейин «Ёшлик» журналида редактор, Рафур Рулом номли адабиёт ва санъат нашриётида директорлик вазифасини адо этади.
Эркин Вохидов узбек адабиётининг ривожига цушган улкан хиссалари, жамоат ишлари сохасидаги самарали хизматлари
учун давлатимиз уни орденлар, «Халк, шоири» унвони, «Буюк хизматлари учун» ордени, «Узбекистон цахрамони» унвони билан такдирлади.
Эркин Вохддовнинг ватанпарварлик ва халкпарварлик, инсонпарварлик роялари
Эркин Вохидовнинг бадиий ижоди ва маърифий фаолиятида Ватан ва халцца содицлик, эл-юрт камоли ва равнаци орзу- сида яшаш, инсоний гоялари асосий уринда туради.
Шоир асарларида узбек халцига хос инсонийлик, самими- ят, мехр-оцибат, Ватан ва халцца мухаббат ва содицлик, фи- дойилик каби фазилатлар фахр билан тараннум этилган. Ватанга хитоб цилиб:
Барринг толе нурига тулсин,Она юртим — мунис маконим.То тирикман, сеники булсин Шеърим, умрим, юрагим, жоним.1
дейди Эркин Вохидов.Шоирнинг ватанпарварлик, халцпарварлик гоялари «Она
тупроц», «Улка», «Нидо», «Узбегим», «Ватандин яхши ёр булмас» ва бошца шеърларида ёрцин ифодаланган.
Эркин Вохидовнинг фикрича, «Она тупроц» — ер, тупроц аслида муътабар, табаррук эмас. Ер, тупроц инсоннинг халол пешона тери билан муаззам, инсон ёт назардан асраб, жонини фидо этгани сабабли у муцаддас. Шоир дейди:
Дастлаб уша ер узра одам Тукканида х;алол манглай тер,ТавУ,ар унди она тупроцдан,KymtiyF булди муаззам бу ер.Муборакдир инсон туккан тер,Муьтабардир цутлур тоза цон!2
Демак, инсон пешона тери муборак, унинг тинчлик ва осойишталиги учун туккан цутлуг тоза цони муьтабардир.
1 Э. Во\идов. Ишк; савдоси. Сайланма. Биринчи жилд. Т., «Шарк», 2000, 33-6ej.
2 Уша китоб, 33-бет.
Эркин Болидов ватандошларини муборак пешона терлари билан муборак заминдан гавхарлар ундиришга, керак булса, муътабар кутлуг жонларидан кечиб уни ёвдан асрашга чорлайди.
Эркин Вохидовнинг уктиришича, Ватан ишкдца ёнган к;алб Хеч цачон хор булмайди, юртда яшашнинг завцини туйган одам бахтиёр, юракдан элни суйган одам чин углондир. Наслига куй- ган такдирдагина Ватанни севиш саодат хисобланади. Ватанни севмаган инсон жахонда бахтиёр булмайди.
Эркин Вохидов бу уцгиришлари билан Ватандан яхши ёр булмаслигини таъкидлайди, ватандошларини юрт хуснига бо- циб, кунглини 40F этишга, шу элнинг утлиман деб гурурланиб куксини тогдек тутишга, Ватанни куз цорачипадай асраб, азиз тупрогини бог-роглар этишга даъват этади.
Ватан %ар зарра тупротн.Кузингга сен ffapoF этгин.Боболар маскан этган Бу азиз тупроцни 6of этгин,Ярашгай ифтихор этсангки,Ортиц ифтихор булмас.1
Эркин Вохидовнинг ватанпарварлик царашларида садоцат- нинг ёрцин намунаси булган цайрагоч хакидаги ривоят гоятда ибратлидир. Шоирнинг ривоят цилишича:
Кекса цайрагочнинг илдизин очиб,Тортдилар цуш арцон солиб белидан.Лекин у тупроцца панжасин солиб,Сира цузралмади унган еридан.Нщоят гурс этиб ерга цулади,Бутаб, сунг кутариб кетдилар, бироц —У уз панжасида олиб жунади Яшаган еридан бир сицим тупроц}
Тарбиявий ахамиятга эга бу ривоят ватанпарварликнинг, ватанга садоцатлиликнинг жонли тимсоли булган Жалолиддин Мангуберди улими хакидаги воцеани эслатади. Душман Жало- лидцинни улдириб, белидаги тицмачоц халтани олади, бир дунё
1 Э. Вохидов. Ишксавдоси. Сайланма. Биринчи жилд. Т., «Шарк;», 2000, 207-бет.
2 Уша китоб, 99-бет.
бойликка эга булдим деб севинади. Аммо бу бойлик Жалолиддин асраб юргани Хоразмнинг бир сик;им тупроги эди.
Эркин Болидов баён этган цайрагоч хакидаги ривоят хам тарбиявий ахамиятга эга булиб, у ёшларда «садок;ат»нинг мазмунини билиб олишга, Ватанга ва халкка садокат туйгусини ривож топтиришга ёрдам беради.
Маълумки, узбек халки куп асрлик тарихга эга булган халк;- У Имом ал-Бухорий, Ибн Сино, Ал-Хоразмий, Ал-Беруний, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий, Мирзо Бобур, Шох Машраб, Нодира, Фуркат, Мукимий каби алломаларни етиштирган; Александр Македонский, Чингиз, Ботухонлар тигига бардош берган, уларнинг зулмига карши мардона курашган, аммо «маъ- рифатнинг шуъласига талпиниб яшаган». Мустабид тузум ту- гаши билан у курган жабру жафолар кущ а тарих оркада колди. Таникли адабиётшунос олим Иброхим Рафуров айтганидек: «Олам узра янги миллий мустакил давлатларнинг озодлик ва демократик куёши балкиди.
Жахон харитасида Узбекистон Республикаси деган мустакил... давлат кад кутарди. Халкларнинг уз-узлари ва бир-бирларини янгидан таниши бошланди». Эркин Вохидов ана шу тарихий узгаришлардан, узлигини жахонга мадх килиш имконини берган давр, буюк юрт угли булганидан фахрланиб ёзган «Узбегим» касидасида дейди:
Мен буюк юрт углидирман,Мен башар фарзандиман,Лекин аввал сенга булсам Содиц yFAOH, узбегим
Эркин Вохидов Узбек халкининг миллий одатига кура, уз халкига илтижо билан шундай мурожаат килади:
Бу цасидам сенга, халцим,Оц суту туз хурмати,Эркин углингман, цабул эт,Узбегим, жон узбегим?
Мустабид йилларда Эркин Вохидов ёзган «Узбегим» каси- даси узбек халкининг миллий уйгонишига, унутилаётган кУхна
1 Уша китоб, 202-203-бетлар.2 Уша китоб, 202-203-бетлар.
тарихини, утмиш буюк мутафаккир заминдошларини билишга кдзшдиш, к;албида фахр-ифтихор уйготди. Кдсида узбек халкд, ёшлар онгига курсатган кучли таъсири билан таълим-тарбияда алодида, мухим ахамият касб этди, этмокда.
Эркин Вохидов дуст, дустлик хакида
Эркин Вохидов инсонлар уртасидаги хак;ик;ий дустликни ва мохиятини улуглайди. У дейди:
Дуст билан обод уйинг,Гар булса у вайрона х,ам.Дуст цадам цуймас эса,Вайронадир кошона %ам.1
Эркин Вохидовнинг таъкидлашича, яхши дустлар дустга ором, хурсандлик бахш этади. Тугри суз, ростгуй дуст берган озоридан к;очмаслик, ранжимаслик керак. Хакикий, покдил дуст берган озор йул куйилган камчилик, хатонинг такрорланмас- лигига ёрдам беради.
Шоирнинг фикрича, жахонда дустсиз яшаш мумкин эмас. Излаб дуст топиш керак, у юз минг булса хам оз. Бу йулда эхтиёт булиш лозим. Битта душман мингтанинг урнини боса- ди, мингтага татийди. Эркин Вохидов дейди:
Дуст цидир, дуст топ жахонда,Дуст юз минг булса оз.Куп эрур бисёр душман Булса у бир дона %ам.2
Эркин Вохидов дуст топишнинг асосий йули мехрли булиш эканини айтади:
Дусти содиц йуц экан деб Уртаниб куйма ва лек,Ме%р уйин кенг очсанг, Эркин,Дуст булур бегона %ам?
деб маслахат беради у.
1 Э. Вохидов. Ишцсавдоси. Сайланма. Биринчи жилд. Т., «Шарк;». 2000. 151-бет.
2 Уша китоб, 151-бет.5 Уша китоб, 152-бет.
Эркин Вохидов камтарликни улуг инсоний фазилат деб билади, бу фазилат сохиби доимо иззат-хурматда эканлигини таъкидлайди, у манманлик, кибру хаволик ёмон иллат эканлигини айтади.
Эркин Вохидов уз фикрини чойнак билан пиёла хакидаги накл мисолда баён этиб дейди:
Гарчи шунча маррур турса %ам,Пиёлага эгилар чойнак.Шундай экан, манманлик нечун,Кибру %аво нимага керак?1
Шоир, манманлик, кибру хавога берилганлар канчалик MaF- рур булмасинлар, камтаринлар олдида буйин эгишга мажбур эканликларини уктириб, уларни пиёласимон камтарин булишга даъват этади:
Камтарин бул, %атто бир цадам Утма рурур остонасидан.Пиёлани инсон шунинг-чун Упар доим пешонасидан.1
деб уктиради Эркин Вохидов.Инсон хаётида фурсат — вакт энг кимматли саналади.
Утмишда донишманд ота-боболаримиз фурсатни беназир неъмат билиб, одамларни макол ва хикматли сузлар воситаси билан вактнинг хар бир дакикасидан унумли фойдаланишга, бирор дакикани хам зое утказмасликка даъват килганлар. Фур- сатнинг кадрига етмаганларга бахт, шон-шараф насиб булмас- лигини айтганлар. Улар «Вактинг кетди — бахтинг кетди?», «Фурсатни утказдинг — ютказдинг», «Вакт кутиб утирмайди», «Ёкут билан вакт топилмас, вакт билан ёкут топилур», «Хар бир ишнинг вакги бор, вакгни билганнинг бахти бор» каби макол ва хикматли сузлар воситасида ёш авлодни тарбияла- ганлар. Эркин Вохидов «Фурсат — олтин» билан бошлаган шеърида бойлик кетидан кувиб фурсатнинг кадрига етмаган, кек-
1 Уша китоб 15-бет.2 Уша китоб 15-бет.
кайган ёшларга бефойда утган х;аёти учун вак? келганда жавоб бериш — фойдасиз эканини айтиб дейди:
Фойда бермасМинг тавбанг у кунСурар экан фурсат сар̂ исоб.Бенаф утган Хаётинг учунВацт олдида берарсан жавоб.1
Эркин Вохидов ёшларни фурсатни ганимат билиб, хар бир дакдк;а вакд'дан унумли фойдаланишга даъват этади, уларни халк,, жамият учун фойдали ишлар билан шутулланишга чорлайди.
Эркин Вохидовнинг педагогик карашларида оилада бола тарбиясига хам эътибор берганини курамиз. Шоир ота-оналарга ёш болани «шайтон» келди, «бобов келди» деб курк;итмаслик- ни маслахат беради. Шоирнинг фикрича, бу зайлда тарбия- ланган бола улгайиб, хаётда учраб турадиган айрим «бобов» кабиларга — к;абих одамларга дуч келганда «Итдан курккан сок;овларга ухшаб к;олмаслигини таъкидлайди.
То улгайиб, дуч келганда «бобов»ларга,Ухшамасин итдан цурццан соцовларга».
— дейди Эркин Вохидов,Шоир ота-оналарга болаларни шадцодликка (ужарликка),
рахмсизлик ва бедодликка (арз-додга кул о к, солмайдиган, адо- латсизликка) ургатмаслик кераклигини хам айтади. Бундай хислатга эга булган бола улгайиб хаётда дуч келган инсопларга беандиша одамларга (шайтонларга) ухшаб кдлажагини уктиради. У дейди:
То улгайиб, дуч келганда инсонларга,Ухшамасин андишасиз шайтонларга.
Эркин Вохидов педагогик царашларининг ахамияти
Эркин Вохидовнинг Ватан ва халкка содиьушк, эл-юрт тинч- лиги ва осойишталиги, равнак;и хакидаги гоялари, Ватан иш- кдда ёнган калбнинг абадийлиги, Ватанга садок,атлилик, мус-
1 Э. Вохидов. Ишк, савдоси. Сайланма. Биринчи жилд. Т., «Шарк;», 2000, 66-бет.
так;иллик шарофати билан эришилган неъматлар, дуст ва дустлик, инсоний меэф, инсон фазилати, камтарлик, фурсат — вак;тни ганимат билиш, оила мухитида бола тарбияси, ота-она- ларнинг бола тарбиясидаги бурчи, гузал ахлок, хусусидаги педагогик к,арашлари ёш авлодни гузал ахлок; сохиби кдлиб етиш- тиришга хизмат кдлади, миллий педагогика тарихига муносиб Хисса булиб кушилади.
АБДУЛЛА ОРИПОВ
Узбек адабиётининг таникли намояндаси Абдулла Орипов1941 йил 21 мартда К,ашк;адарё вилояти Нукуз кдшлогида тугилди, ёшлигида Алишер Навоий, А.С. Пушкин ва таникуга узбек шоирларининг асарларини укдци. 1948 йилда урта мактабга кириб, 1958 йилда битирди. Сунгра Тошкент давлат университетининг филология факультетида таълим олди, талаба- лик йилларидаёк; истеъдодли шоир сифатида эътибор к;озонди. «Митти юлдуз» деб аталган биринчи шеърлар тупламидан кейин унинг бир неча тупламлари, «Жиноятга йул», «Х,аким ва аёл» каби достонлари нашр этилди. У сохибкдрон Амир Темур хакдда пьеса ёзди, улуг италян шоири Дантенинг «Илохий комедия» («Дузах») асарини узбек тилида чоп этди. У фак,ат ’Узбекистонда эмас, хорижий мамлакатларда хам талантли шоир сифатида шухрат к;озонди.
Абдулла Орипов узбек адабиётининг ривожидаги улкан хизматлари учун давлатнинг орденлари, жумладан, «Буюк хизматлари учун» ордени билан мукофотланди, «Узбекистон халк; шоири», «Узбекистон К,ахрамони» унвонига сазовор булди.
Абдулла Ориповнинг ватанпарварлик, инсонпарварлик гоялари
Абдулла Ориповнинг педагогик карашларида ватанпарварлик, инсонпарварлик туйгуси асосий уринда туради. Абдулла Орипов учун еру осмон мукдцдас Ватан. Аммо, Узбекистон тупроги Абдулла Орипов учун тутиё, халкд эса Бухорий, Тер- мизий, Юсуф Хос Х,ожиб, фаргоний, Маргилоний, Ахмад Яссавий, Беруний, Ибн Сино, Форобий, Навоий, Нак;шбанд,
Улугбек, Бобур каби алломаларни, Кубро, Мангуберди, Амир Темур каби буюк саркардаларни етиштирган халк,. Шунинг учун Абдулла Орипов шу халкка, шу Ватанга таъзим бажо этади. Шоир «Мен нечун севаман Узбекистонни» шеърида Узбекис- тонни севишининг сабабини из\ор этиб дейди:
Хуш, нечун севаман Узбекистонни,Сабабини айтгин десалар менга,Шоирона, гузал сузлардан олдин Мен таъзим циламан она халцимга}
Абдулла Орипов жахон маданияти, илм-фани ривожида муносиб уринни эгаллаган буюк зотлар — боболаримизни етиштирган халк, Ватан фарзанди булгани билан фахрланади, за- миндошларини шундай хис-туйгу сохиби булишга даъват этади. Шоирнинг фикрича, Узбекистонни факат унинг бойликлари учун эмас, буюк алломалар Ватани булганлиги учун севиш керак. Бу Абдулла Ориповнинг асосий ватанпарварлик гояси.
Абдулла Орипов Узбекистонни азалдан Она, сингил, ёр тимсолида куради. Узбекистонни жони-жахони, насибаси шу ди- ёрда булганини узи учун шон-шараф деб билади. У дейди:
Юртим сенда экан насибам ту гал,Сен узинг масканим, сен узинг шоним.Сен онам, сен синглим, ёримсан асал,Эй жоним, жсщоним Узбекистоним.2
Шоир уз истагини изхор этиб Ватанга мурожаат килади:
Юртим, фацат сенинг цулингдан тутиб, Болангдай эргашиб кета олсам бас.Сен пири комилсан, мен сенга мух,иб,Сени танимаган мени х,ам билмас?
«Изхор» шеърида айтилган изхор факат Абдулла Орипов эмас, бутун борлиги билан Узбекистонни севган, шу азиз диёр фарзанди булгани билан фахрланган хар бир узбекнинг дил изхори- дир. Абдулла Ориповнинг таъкидлашича, насиба ато этган, сий-
1 Абдулла Орипов, Йиллар армони. F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Т. 1984, 57-бет.
2 Уша китоб, 360-бет.3 Уша китоб, 360-бет.
лаган, пири комил тимсоли булган Узбекистонни танимаган инсон шу заминда яшаётган одамларни хам танимайди.
Буюк аллома Абу Носр Форобий айтганидек, инсоний ву- жуддан мак,сад — энг олий бахт-саодатга эришувдир. Абдулла Орипов Узбекистонда яшаб олий бахт-саодатга эришгани билан фахрланади.
Атокуга шоир вафодорликни юксак инсоний фазилат хисоблайди: «Аёл» шеърида умр йулдошини фронтга кузатиб, х;аёт- нинг барча кулфатларига бардош берган, садок;атли, вафодор аёлни шундай инсоний фазилат сохибаси, тимсоли сифатида курсатади. Абдулла Орипов одамларни шундай аёлларга сажда ва эхтиром этишга ундайди. Шоир дейди:
Назокат пайтимас, яцинроц келинг,Буюк зот цошида айлангиз сапом.Шу содиц бевага саждалар цилинг.Шу содиц бевага айланг эхтиром.Хатто зеб-зийнатни юлциб зиёда,Хайкал %ам цуйингиз бамисли хаёл,Шундайлар булмаса агар дунёда,Бу цадар му^тарам булмасди аёл}
Абдулла Орипов дуст ва дустлик тарбияси хэдида
Абдулла Орипов узбек халкдга хос хайрихохликни беназир фазилат хисоблайди. Унинг уктиришича, хар бир инсон учун хайрихох — дуст керак. Хакдкдй хайрихох «Мунис кузларини тикиб, мултираб турган болакай, «Кузда таважжухи, дуоси тил- да», «барака, ик;бол» тилаб турган кекса чол» дир. Хаётда таъма кдлмайдиган, дардли кунлар да кумаклашадиган хайрихохлар Хам бор. Аммо одамлар уларни пайк;амайдилар, уларни ганим биладилар. Аслвда шулар хам хакдкдй хайрихох дустлардир. Абдулла Орипов одамларга хитоб кдлади:
Дуст излаб бехуда кезгунча олам,Оёгинг остига боцсангчи, инсон!Мунис кузларини тикиб, мултираб,Болакай юзингдан излайди нигох,...Мунис термулиб колди кекса чол,
Кузда таважжу̂ и, дуоси тилда У сенга тилади барака, щбол.Сен раним атаган цай битта инсон Сен учун цайдадир чекди танх,о ох,.1
Абдулла Орипов хдсрат хак;к,и иймон келтириб, шу одамлар чин хайрихох эканлигига иймон келтиради. Шоир олам шундай инокугак туфайли бир бутунлигини айтади. Зеро, мухаббат Хам, дустлик хам шу хайрихохликдан бошланган, бошланади. Абдулла Ориповнинг фикрича, шундай хайрихохлар борлиги туфайли инсон, шох ёки гадо булишидан к;атьий назар, рухига гам голиб була олмайди. Шу сабабли хам, шоир юртдошларига мурожаат этиб:
Гар дуст йщитса %ам оётнг чалиб,Бошингни силайди уша хайрихох;}
дейди.
Абдулла Орипов ахлокий фазилатлар хакида
Абдулла Ориповнинг уктиришича, инсон турилади, усади, ул- гаяди. У узидан олдин яратилганлардан фойдаланади. Утганлар уз манфаатларини уйлаб эмас, балки келгуси авлодни уйлаб узла- ридан ёдгорлик колдирганлар, савобли ишлар кдлганлар. Абдулла Орипов «Савоб» номли шеърида одамларни утганлар каби келгуси авлодга узларидан ёдгорлик крлдиришга даъват этиб:
Авжи саратонда х,ансираб, ёниб,Крвирилиб оловли йуллар тафтида Муздайин булоцдан сув ичгач цониб,Хррдик, олганмисан чинор тагида ?3Рух,ингда сафо-ю танингда мадор Умидбахш цушицлар куйлаганмисан?Уша пайт, уша он %еч цурса бир бор Чинорни ким эккан — уйлаганмисан?4
деб уларни савобли иш кдлишга чорлайди.
1 Абдулла Орипов. Йиллар армони. F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Т. 1984, 363-бет.
2 Уша китоб, 363-бет.3 Уша китоб, 334-бет.4 Уша китоб, 334-бет.
Шоир хаётда яратилган барча нарсалар — соя-салкини билан инсонга рохат бахш этаётган чинор хам, мамлакатларни, шахар ва к.ишлок.ларни бир-бирига боглаган йулларнинг бар- часи кимларнидир мехнати эвазига юзага келганлигини айтар экан, уз замондошига мурожаат килиб: «Хуш, сен нима кдляп- сан? Жуда булмаса, оддийгина инсонлик бурчингни адо этяп- санми?», «собит кимсага насиба узатганмисан», «Кучангдан лопиллаб утганда тобут, сен уни турт кадам кузатганмисан?», «Чорасиз бир инсон учраган дамда, унсиз сурогига килдингми жавоб» деб ундан сурайди ва килган булса, бу ишларининг барчаси савоб эканлигини уктиради.
Абдулла Ориповнинг фикрича, ана шу оддий бурчларни амалга оширган кишилар улуг ишларга хам уз хиссаларини кушадилар — шоир шуни истайди.
Абдулла Орипов узининг «Одамлар» деб номлаган шеърида узбек халкига хос мехмондустлик фазилатини улуглайди. Эмиш, бир одам кош корайган пайтда йул йироклигини хис этиб, утиб бораётган одамга: «Эй, йуловчи, була кол кунок, уйда борин курамиз бахам» деб уйига таклиф килади. Мехмон таклифини кабул килиб, уйда колади. Мезбон топган-тутганини мехмон олдига ёзади. Икковлари утган-кетганни эслашиб отамлаша- ди. Хориган йуловчи ва мезбон ухлашади. Йуловчи эрта тонг- да уйкудан туриб «Хой, мен кетдим. — К,ол! — Рахмат» — деб йул га тушади.
Хатто бир-бирининг исмини хам сурашмаган, бир-бири билан кайта куришадими-йукми, бундан катьий назар, уй эга- си учун мехмон айтган шу бир калима «Рахмат» сузи катта мукофот эди:
Ажралишар, улар %аттоки Исмларин сурашмаслар %ам.Улар цайта учрашар балки,Балки цайта учрашмаслар у,ам}
Мехмон мезбоннинг мехр-окибатлигини бир умр унутмай- ди, эслаб юради.
Абдулла Орипов халкимизда: «Мехмон азиз», «Мехмон отанг- дан улуг» деган маколларни шеър мазмунига сингдирган холда одамларни миллий урф-одатимиз булган мехмондустликни унутмасликка даъват этади.
Абдулла Орипов уз педагогик карашларида узбек халкининг мезф-окибатлилик фазилатини миллий кадрият сифатида улут- лайди. У айрим муаммоларни факат илм-фан эмас, балки мехр билан х;ал килиш мумкинлигини айтади. Масалан, «Самовий мехмон, беш донишманд ва фаррош кампир киссаси»да тас- вирланишича, самодан тирик жон ерга тушгани хусусида шов- шув таркалади. Билагон олимлар йигилишади... бу зот сирини англашмокчи буладилар. Замонавий фан-техниканинг барча ютукларидан фойдаланиб ку рад ил ар. Аммо самовий мехмон Килт этмасдан ётади.. олимлар унинг бепарволигидан хайрон. Нихоят муаммо илм доирасидан ташкарида, акл мантикидан холи равишда хал булади:
Бир фаррош кампир:Азбаройи ме$р билан Бошгинасин силади.Тиканакдек тикка усган Сочгинасин силади,1
Сирли мавжудотга жон кирди, хатто кузига ёш келади, бир оздан кейин оёкка туриб юради, нималарнидир гапиргандек, жилмайгандек билади.
Демак, хаётда илм-фан инсон хаётида содир буладиган барча муаммони хал кдлиб, ечиб беравермайди. Хаётда шундай муаммо борки, уни инсоний мехр билан хал килиш мумкин. Шу туфайли хам, Абдулла Орипов одамларни мехр-окибатли билишга чорлайди.
Шоирнинг таъкидлашича, хаётда савобли иш килмайдиган- лар хам бор. Айрим одамлар борки, улар тузалганларни буза- дилар, яратилганларни барбод этадилар. Бу — ёмон иллат, Инсон килган савобли ишлари билан азиздир:
Фацат савоб борки, жа%он бус-бутун,Фацат савоб борки, азиздир Инсон.2
—дейди Абдулла Орипов.
1 Абдулла Орипов. Йиллар армони. F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Т. 1984, 391-бет.
2 Уша китоб, 391-бет.
Абдулла Ориповнинг ватанпарварлик, инсонпарварлик, Она замин хакидаги фикрлари, Узбекистон фарзанди булиш билан фахрланиш, вафодорлик, инсоний фазилат, дуст ва дустлик, чин инсон келгуси авлодни уйлаб узидан унга ёдгорлик колди- риши кераклиги, инсон кудрати, мехмондустлик фазилати, мехр-ок,ибатлилик, савобли ишларни килиш ва бу фазилат со- Хибларининг хаётда инсон такдирида тутган урни хакидаги фикр-гоялари бугунги кунда камол топаётган ёшлар тарбиясига хизмат килади, миллий педагогика тарихига муносиб хисса булиб кушилади.
ПУЛАТ МУМИН
Хаёти, ижтимоий ва маърифатпарварлик фаолияти
Пулат Мумин 1922 йилда Тошкентда дехкон оиласида тугилди, 22-урта мактабда укиди, уни битиргандан кейин Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институтида тахсил олди, 1944 йилда тугаллади. У укишни Узбекистон Фанлар ака- демияси А. С. Пушкин номидаги тил ва адабиёт институтида аспирантурада давом эттирди.
Пулат Мумин 1946—1951 йилларда «Ленин учкуни» газета- сида, 1951—1964 йилларда Узбекистон давлат нашриётида булим мудири, Узбекистон ёзувчилар союзида адабий маслахатчи, Узбекистон маданият вазирлигида санъат ишлари бошкарма- сида драматургия буйича бош мухаррир булиб хизмат килди.
1949 йилда унинг «Сайранг кушлар» шеърий туплами, кейин «Бул тайёр!», «Тиш чуткаси эртаги», «Хунардан унар», «Тугри усган гул булар», «Акл каерда булар?», «Олтин най», «Рахматга рахмат!», «Эсон ва Омон», «Одоб ва офтоб», «Яхшиларга ухша- сам», «Гул ва пиёз», «Кулди хиёл», «Мен севаман, сен севасан- ми?», «Олтин бошоклар» китоблари нашр этилди, «Крвоквой билан Чаноквой», «Сукатой-Конфетвой», «Баходирнинг жасо- рати» драмалари босилди.
Пулат Мумин Пушкин, Маяковский, Маршак, Милаков, Барто, Носов каби кардош шоирларнинг болаларга атаб ёзган асарларидан айримларини узбек тилига таржима килди.
Пулат Мумин республикада болалар адабиётини ривожлан- тиришдаги хизматлари учун «Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби», «Узбекистон халк; ёзувчиси» унвонлари, «Эл- юрт хурмати» ордени билан такдирланди.
Пулат Муминнинг маърифий-тарбиявий гоялари
Пулат Мумин уз асарларида одоблилик, яхшилик, камтарлик, мехнатсеварлик, тугрилик гояларини олдинга сурди. Бу гояларни «Офтоб яхши, одоб хам яхши», «Акуши куп ишлат- са...», «Бахорнинг шарти», «Салимжон-нимжон», «Кугкарил- ган баходир» шеърларида, «Турт тугри ва турт угри» хикояси ва бошка асарларида хам баён этди.
П^лат Мумин «Офтоб яхши, одоб хам яхши» шеърида болаларга офтоб ва одобнинг хислатини тушунтиради. У офтоб- нинг TOF-TOULJiapra нур сочиб оламни иситишини, одоб салом- аликда, яхши сузда, юз-кузда намоён булишини уктиради. Шоир дейди:
Оламнинг юзи Офтобдан исир.Одамнинг юзи Одобдан исир}
Пулат Мумин шу хислатлари билан офтоб олам учун, одоб одамларда, болаларда доимо баркарор булишини таъкидлайди.
Пулат Муминнинг фикрича, акд инсон зийнати. Бош акд хазинаси. Акл факат нарсани асраш, аяш-эхтиёт килишга хизмат килмайди. Бу хизмати билан у камайиб хам колмайди. Акдни доимо харакатлантириб туриш керак.
Харакатсиз цолган нарса Булгандай майиб,Ишламаса ацл, бошда Крлар камайиб!2
дейди шоир.Пулат Мумин болаларни акл хазинаси бошни билим, мех
нат, ишлаш билан тулдириб туришга чорлади.
1 Щ лат Мумин. Чамандаги чаманим. Т., «Чулпон», 1992, 56-бет.2 Уша китоб, 94-95-бетлар.
Пулат Мумин яхшилик кдл ишни улуг фазилат хисоблайди. Яхшилик хакидаги гоясини «Турт тутри ва турт >три» эртагида ифодалади. Эртакда баён этилишича, бир куни туртга угри йуловчи- ларни тунаш максадида кучага чикацилар. Утиб бораётган бир одам- ни тухтатадилар. Улардан бири огир ахролга тушганда бу одам овкат билан бокади, у шу ошпазнинг инсонийлигидан хайратланиб, узининг тубанлашганини тушунади, хис кдлади ва шу ондан эътибо- ран угриликни, текинхурликни тарк этади. Узи ким эканлигини англаб олишга сабабчи булган ошпаз га миннатдорчилик изхор этади. Уфи ошпаз билан бирлашиб, ундан хунар урганади. Бошка угрилар хам узларига ёрдам берганларни эслаб, кдлмишларицан пушаймон булиб, халол мехнат кдлишга киришадилар.
Пулат Мумин бу эртак оркали яхшилик яхши фазилат эканлигини, яхшилик ёмонлик устидан голиб чикишини уктириб, болаларни тугриликка, одамларга доимо яхшилик килишга, яхшилик сохиби булишга даъват этади.
Пулат Мумин копток каби семизликни, баданнинг хамир- дай юмшоклигини, рангнинг синикишини, кузнинг доимо уйку босгандай булиб китобга каролмай колишини ялковлик илла- ти хисоблайди. Болада бу иллат мехнатдан кочиш, баданни чиникгирмаслик окибатида хосил булади. Шоир бу гояни «Са- лимжон-нимжон» хазил кушигида баён этади.
Салимжон ялковлиги туфайли нимжон холига келган, хатто китоб укиёлмайди.
Салим, Салим, Салимжон,Бунча булдинг сен нимжон?Копток мисол семирдинг,Гуё танинг хамиржон,Салимжон-нимжон.
Пулат Мумин Укувчилар номидан Салимжонга маслахат бериб шундай дейди:
Бизлар каби куч йищин,Тур, уртоцжон тез чиццин.Буларсан полвон!1
Пулат Мумин мехнат инсонни жисмонан чиниктириш, билимга кизикиш уйготиш, куч-кувват багишлаш хислатига эга- лигини айтади, болаларни мехнатни севишга чорлайди.
Пулат М^мин бахорни гузаллик тимсоли, инсонга завк бахш этувчи фасл деб билади. Хар бир инсон у бахор бахш этган рохатдан бахраманд булиш билан бирга, унинг гузаллигини янада оширишга харакат кдлиши керак. Бу — бахорнинг шарти.
«Бахорнинг шарти» шеърида бахор билан болани сухбат- лаштиради. Бахор узига нисбатан кандай хурмат ва химматли эканлигини боладан сурайди. Бола: «Номингни кушик, килиб куйлайман, бокларингдан гулдасталар ясаб, устозларга coBFa Киламан» — деб жавоб беради. Бахор бола жавобидан к,аноат- ланмаганини айтади. Шунда бола уйга толиб, кучатлар утк,аз- ганини эслаб, бу ишдан бахорни хабардор кдлади. Боланинг бу жавоби бахорни кувонтиради. Бу тафсилот оркали Пулат Мумин болаларни уз мехнатлари билан бахорни, демак Ватанни янада гузаллаштиришга даъват этади.
С А К К И З И Н Ч И Б ОБ МУСТАКИЛ УЗБЕКИСТОНДА ИЖТИМОИЙ ХАЁТ,
МАКТАБ, ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ, ПЕДАГОГИК ФИКР РИВОЖИ
f t [991 йил 31-августда Узбекистон Республикаси мустакил деб эълон килинган кундан бошлаб мустакилликни, мамлакат фа- ровонлигини, халкдинг тинчлигини, осойишталигини саклаш асосий максад, усиб келаётган авлодга эътибор устувор вазифа килиб куйилди." 1992 йилда кабул килинган «Таълим т>трисида»ги конун асо
сида ишлаб чикилган таълим тизимига кура:— таълимнинг узлуксиз булиши узаро мутаносибликда таш
кил этилиши;— таълим ва тарбияни комплекс равишда уюштириш;— таълимни демократлаштириш ва инсонпарварлаштириш;— таълим системасини фан хамда ишлаб чикариш сохалари
билан интеграциялаштириш;— умумий урта таълим негизида ёшларни махсус таълим
муассасалари укишга, мутахассисликка, касб-хунарга тайёрлаш деб белгиланди.
Республикада амалга оширилган узлуксиз таълим барча таълим боскичлари: мактабгача тарбия, умумий урта, урта махсус,
касб-хунар, олий таълим хамда олий таълим туридан кейинги таълим турлари уртасида узвийлик ва узаро мутаносиблик були- шида, таълимни илм-фан, ишлаб чикдриш ютукдари билан бо^дик холда ташкил этишда мухим омил булди.
Тарбияга кдмровли ёндашилганлиги натижасида аклий мехнат, ахлок,ий нафосат ва жисмоний тарбия уртасида узвийлик мустахкамлана бошлади, укувчилар фаолиятининг мазмунли булишини, таълимий вазифаларнинг хам камровли тарзда амалга оширилишини таъминлади.
Тарбияга камровли ёндашиш оила, мактаб, жамоатчилик уртасидаги алокани кучайтиришда, бу алоканинг педагогик хусусият касб этишида ижобий ахамиятга эга булди.
Республикада яратилган давлат стандартларида уларнинг ижтимоий максадни ифода этувчи булишига эътибор берилди, уларда мустакиллик даври талаб этаётган таълим мазмуни, усул ва шакллари белгиланди.
Таълимда кулланган тест усули иктидорли болаларни аник- лашга, уларнинг илм-фан асосларини эгаллашларида мухим усул сифатида хизмат килди.
1997 йил 29-30 августда булиб утган Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси биринчи чакирик IX сессиясида Президент Ислом Каримов 1997 йилга кадар булган даврда таълим тизимида эришилган ютукпарни кайд килган холда, таълим сохасида килинадиган ишларни, кадрлар тайёрлаш тизимида туб ислохотлар килиш зарурлигини айтди ва ислохотларни амалга ошириш йулларини курсатди.
Президент «Бугунги замон талаби, эртанги келажагимизнинг ташвишлари биздан халк таълими тизимини ислох килиш зарурлигини такозо этмокда» деб ислохот килиш давр талаби эканлигини алохида уктирди.
Сессияда «Таълим тугрисида»ги конун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» кабул килинди. К,онун ва дастур асосида республикада амалга оширилаётган таълим-тарбияда тубдан, кескин узгариш була бошлади. Бу конун ва дастур ёш авлодни Ватанга садокатли, унинг мустакдллигини асраб-авайлашга тай- ёр, кенг тафаккурли, мустакил фикрлаш кобилиятига эга, жис- монан соглом, маънавий ва маданий, маърифий жихатдан баркамол килиб етиштиришда мухим омил булди.
Крнунда таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари аник курсатилди, таълим Узбекистон Республикаси
ижтимоий тараккиёти сохасида устувор эканлиги кайд килинган холда, таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий принциплари куйидагилардан иборатлиги айтилди:
— таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик харак- терда эканлиги;
— таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги;— умумий урта, шунингдек, урта махсус, касб-хунар таъли-
мининг мажбурийлиги;— Урта махсус, касб-хунар таълимининг йуналишини: ака
демик лицейда ёки касб-хунар коллежида укишни танлашнинг ихтиёрийлиги;
— таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги;— давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишнинг
Хамма учун очиклиги;— таълим дастурларини танлашга ягона ва табакалаштирил-
ган ёндашув;— билимли булишни ва истеъдодни рагбатлантириш;— таълим тизимида давлат ва жамоат бошкарувини уйгун-
лаштириш.Таълим тизимини инсонпарварлаштириш ва демократлаш-
тиришда:— укувчиларнинг билим ва кобилиятларини устиришга, улар
ни миллий ва умуминсоний кадриятларга эътикодли булиш рухида тарбиялашга, шахе ва жамият, жамоа урталаридаги муносабатларни уйгунлаштиришга, укитувчи билан укувчининг узаро муносабатини «Устоз ва шогирд» асосида булишига;
— укувчиларда юксак эстетик хис-туйгуни, билим олиш маданиятини шакллантиришга, шахеий ва ижтимоий фаолиятини ривожлантиришга, тарбиялашнинг устувор йуналишларини уз ичига олган таълим-тарбия дастурларини такомиллаштиришга;
— узлуксиз таълим тизимига таълимни дифференциация- лаш принцип ва механизмларини жорий этишга;
— укувчилар, умуман ёшларда миллий истиклол гоясини шакллантиришга, бунинг миллий ва умуминсоний кадриятлар акс эттирилган укув кулланмалар, бадиий асарлар яратишга;
— таълим-тарбияда санъат асарлари — адабиёт ва тасвирий, амалий санъат намуналаридан фойдаланишга ахамият берилди.
Узлуксиз таълим:— таълимнинг устуворлиги — ривожланишининг биринчи
даражали ахамиятга эга, билим, таълим ва юксак интеллект- нинг нуфузлиги;
— демократлашуви — таълим ва тарбия услубларини тан- лашда укув юртлари мустакдллигининг кенгайиши, таълимни бошк,ариш давлат-жамият тизимига утказилганлиги;
— инсонпарварлашуви — инсон крбилиятларини очиш ва унинг таълимга нисбатан булган турли-туман э\тиёжларини к;ондирилиш, миллий ва умумбашарий кддриятлар устуворли- гини таъминланиш, инсон, жамият ва атроф-мухитнинг узаро муносабатларини уйрунлаштириш;
— ижгимоийлашуви — таълим олувчиларда эстетик бой дунё- к;арашни хосил к;илиш, уларда юксак маънавият, маданият ва ижодий фикрлашни шакллантириш;
— миллий йуналтирилиши — таълимнинг миллий тарих, халк, анъаналари ва урф-одатлари билан узвий уйгунлиги, Узбекистон халк,ларининг маданиятини сакдаб к,олиш ва бойитиш, таълимни миллий тарак,к,иётнинг ута мухим омили сифатида эътироф этиш, бошк;а халкдарнинг тарихи ва маданиятини хур- матлаш;
— таълим ва тарбиянинг узвий боЕликушги, бу жараённинг Хар томонлама камол топган инсонни шакллантиришга йунал- тириш;
— ик,тидорли ёшларни аникдаш, уларга таълимнинг энг юк;ори даражасида, изчил равишда фундаментал ва махсус билим олишлари учун шарт-шароитлар яратиш асосида ташкил этилди ва ривожлантирилди.
Миллий дастурда куйилган максадни — таълим сохасини тубдан ислох килиш, уни утмишдан щлган мафкуравий к,араш- лар ва саркитлардан тула халос этиш, ривожланган демократик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлок;ий талаб- ларга жавоб берувчи юк,ори малакали кадрлар тайёрлаш Миллий тизимини яратиш учун республикада куйидаги вазифалар амалга оширилди:
— «Таълим тугрисида»ги Узбекистон Республикаси кону- нига мувофик таълим тизими ислох килинди, давлат ва нодав- лат таълим муассасалари хамда таълим ва кадрлар тайёрлаш сохасида рак;обат мухитини шакллантириш негизида таълим тизимини ягона укув-илмий-ишлаб чик;ариш мажмуи сифатида изчил ривожлантирила бошланди;
— таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини жамиятда амалга оширилаётган янгиланиш, ривожланган демократик ХУКУКИЙ давлат курилиши жараёнларига мослаштирилди;
— кадрлар тайёрлаш тизими муассасаларини юкори мала- кали мутахассислар билан таъминлаш, педагогик фаолиятнинг нуфузи ва ижтимоий макоми кутарилди;
— кадрлар тайёрлаш тизими ва мазмуни мамлакатнинг ижтимоий ва икгисодий тараккиёти истикболларидан, жамият эхтиёжларидан, фан, маданият, техника ва технологиянинг замонавий ютуклари асосида ривожлантирилмокда;
— таълим олувчиларни маънавий-ахлокий тарбиялашнинг ва маърифий ишларнинг самарали шакллари хамда усуллари ишлаб чикилди;
— таълим, фан ва ишлаб чикариш интеграциялаштирилмок- да, тайёрланаётган кадрларнинг микдори ва сифатининг давлат талаблари даражасида булиши шаклларининг механизми ишлаб чикилди;
— кадрлар тайёрлаш сохасида узаро манфаатли халкаро хамкорлик ривожлантирилмокда.
«Таълим тугрисида»ги конунда таълим турлари: мактабгача таълим, умумий урта, Урта махсус, касб-хунар, олий, олий Укув юртидан кейинги, кадрлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш, мактабдан ташкари таълимдан иборат килиб белги- ланди.
Мактабгача таълимда бола шахсини соглом ва етук, мактабда Укишга тайёрланган тарзда шакллантириш асосий максад Килиб куйилди.
Бу таълим олти-етти ёшгача оилада, болалар богчасида ва мулк шаклидан катьий назар, бошка таълим муассасаларида олиб борилди.
Умумий урта таълим: бошлангич таълим (1-1V синфлар); умумий урта таълим (I-IX синфлар)дан иборат булди.
Бошлангич таълим умумий урта таълим олиш учун зарур булган саводхонлик, билим ва куникма асосларини шакллантиришга каратилди. Мактабнинг биринчи синфига болалар олти-етти ёшдан кабул килинди. Умумий урта таълимда укув- чиларга билимларнинг зарур хажми берилади, мустакил фикрлаш, ташкилотчилик кобилияти ва амалий тажриба куникма- лари ривожлантирилади, дастлабки тарзда касбга йуналтиришга ва таълимнинг навбатдаги боскичини танлашга ёрдам беради.
Урта махсус, касб-хунар таълими олиш максадида хар ким умумий урта таълим асосида академик лицейда ёки касб-хунар коллежида Укишнинг йуналишини ихтиёрий равишда танлаш ХУКУ^ига эга булди.
Академик лицейлар ва касб-хунар коллежлари укувчилари- га эгаллаган касб-хунари буйича ишлаш ХУКУКИ берилди, улар уз билимларини навбатдаги бос^ичда давом эттириш учун асос буладиган урта махсус, касб-хунар таълимини хам эгалладилар.
Академик лицейда укувчилар интеллектуал к,обилиятлари- ни жадал устириб, улар уч йил давомида чукурлаштирилган билим олдилар.
Касб-хунар коллежи укувчиларнинг касб-хунарга мойилли- ги, майорат ва малакасини чукур ривожлантиришни, танлан- ган касблар буйича бир ёки бир неча ихтисос олишни таъмин- лайдиган уч йиллик урта касб-хунар укув юрти булди.
Урта махсус, касб-хунар таълим турини тамомлаган бити- рувчиларга урта махсус маълумоти хакида диплом топширили- ши белгиланади.
Олий таълим юкори малакали мутахассислар: бакалавр ва магистрлар тайёрлашни таъминлайди.
Умуман таълимнинг янги тизимини ташкил килган барча Укув масканларида асосий эътибор укувчиларда мустакил фикр юритиш куникмасини хосил килишга, эгаллаган куникмаларини тажрибада намоён этишларига каратилди. Шунингдек, уз Ватанининг фидойиси сифатида ижтимоий-сиёсий хаётда онгли равишда иштирок этишга, мамлакат такдири учун уз зиммасига масъулият олишга кодир. Шахсни камол топтириш учун шарт-шароит яратилди.
Республикада тарбия мазмуни, шакли тубдан узгарди, тарбиявий ишлар аник максад томон йуналтирилди, бу жараёнда субъектларнинг узаро самарали хамкорликда булишлари учун узвийликда булган тарбия шакли, восита ва усуллари ишлаб чикилди, амалиётга татбик этилди. Укувчиларни маънавий-ах- локий жихатдан баркамол шахе килиб етиштиришда миллий маданият, маънавият, илгор миллий анъана, урф-одат ва миллий ва умумбашарий кадриятлар асос булди.
Ислом Каримов Олий Мажлис сессияларида килган маърузаларида, газета мухбир ва мухаррирлари билан утказган сух- батларида, ёдгорлик мажмуаларининг очилиши маросимлари- да, турли анжуман ва йигилишларда миллий урф-одат, анъа- наларни, кадриятларни тадкик этиш, буюк аждодларимиз Колдирган беназир таълимотларни чукур эгаллашни, катагон йиллар курбони булганлар рухини шод этишни таъкидлади. У ёш авлодни тарбиялаш, уларга таълим бериш гояларини уз маъ-
рузаларида, асарларида мунтазам баён этиб, илм-фан ахлини, педагог олимларни бу сохдда фидойи булишга даъват этади.
Ислом Каримов Олий Мажлис биринчи сессияси иккинчи йигалишида сузлаган нуткида хар бир инсон бу дунёда халк; хотирасида доимий кдладиган яхши, эзгу ишлар кдлиши кераклигини айтиб;
«...бу дунёда хамма нарса уткинчидир. Амал хам, мол-дунё хам, шон-шухрат хам утиб кетади, факат халк;, халкдинг хоти- раси доимо яшайди. Шундай экан, хар бир инсон ана шу халк, хотирасида узидан яхши ном, эзгу ва савобли ишлар щлди- риш хакида уйлаши керак.
Бизнинг захматкаш ва олижаноб халкимиз бугун сизу биз- дан — узи ишонч билдирган инсонлардан шундай амалий харакатларни кутмокда»1 — дейди.
Ислом Каримов маънавий баркамоллик, яратувчиликни улуг фазилат хисоблайди, ана шундай фазилатга эга булмасликни хиёнат деб билади. «Инсон ахлокд, — дейди Ислом Каримов, — шунчаки салом-алик, хушмуомалаликдангина иборат эмас. Ахлок — бу аввало инсон ва адолат туйгуси, иймон, халоллик дегани. Манфаатпарастлик йулида килинган хар бир иш у кан- чалик баландпарвоз таъриф-тавсифларга уралмасин, фатволар тукиб чикармасин, барибир Ватанга хиёнатдир».2
Президент Навоий шахрида Алишер Навоий ёдгорлик маж- муининг очилишига багишланган тантанали маросимда одамларни беназир зот Алишер Навоийдан ибрат олиб, етим-есир, бева-бечора, ногирон ва мухтожларга мурувват курсатишга, эл- юрт мактаблар, шифохона, бог-роглар бунёд этишга, илм-фан ва маданият ахлининг чинакам хомийси булишга даъват этди.3
Биринчи чакирик Узбекистон Республикаси Олий Мажли- сининг Ун туртинчи сессиясида кдлган маърузасида Ислом Каримов: «Ногиронларни тулаконли фаол хаётга кайтариш учун уларнинг жисмоний имкониятларини хисобга олиб, укдтиш, Кайта укитиш ва ишга жойлаштиришни ташкил этиш лозим»4- лигини таъкидлади.
Президент Тошкент Ислом Университетининг очилишига багишланган йигалишда диёримизда етишган буюк алломалар-
1 Узбекистон овози. 2000 й. 12-феврал, 19-сон.2 Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон», 2000, 57-бет.3 «Маърифат» газетаси, 2001 й. 25-август.4 Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон», 2000, 33-бет.
нинг ислом назарияси, фалсафаси, маданияти ривожига кушган беназир хиссаларини, к,олдирган меросларини чукур урганиш, уни мужассамлаштириб, халкимизга, энг аввало, ёш авлодга етказиш талабалар учун хам к,арз, хам фарз эканини айтиб, уларни ана шу вазифани адо этадиган комил инсон булиб ети- шишга даъват этди.
Ислом Каримов «Шахидлар хотираси» ёдгорлик мажмуаси- нинг очилишига багишланган маросимда сузлаган нуткдда «...озод ва эркин Ватан учун жон берган шахидлар рухи олдида бош эгиб, уларга уз хурмат-эхтиромимизни бажо этамиз. Мана шу жойдаги минглаб инсонларнинг шу кунгача чиркдраб ёт- ган рухи поклари бугун барчамиздан, эзгу ишларимиздан рози булиб, шояд ором топган булса, ажаб эмас»1 — деб, одамларни Ватан ва халк, бахт-саодати учун жон фидо этганлар рухини доимо шод этишга чорлади.
Ислом Каримов вилоят, шахар ва туман хокимлари билан учрашувда республикада, хаётимиздаги барча сохаларда амалга ошириладиган вазифалар кадрларга боглик,лигини айтиб, фарзандларимиз, набираларимиз олдидаги асосий бурчимиз уларни эртанги мураккаб, суронли хаётга тайёрлашдан ибо- ратлигини айтди. Президентнинг таъкидлашича, уларни биз- дан кУра билимли, кучли, доно ва албатта, бахтли кдлищцек эзгу мак;сад хар биримизнинг хаётимиз мазмунига айланиши даркор. Ислом Каримов яна шуни айтдики, хакдк,атдан хам Уз фарзандларимиз ва набираларимиз билан фахрланишни иста- сак — улар замонавий билим ва тажрибага эга, иймонли-эъти- Кодли булишларига, Ватанимиз тарихида учмас из крлдирган буюк аждодларимизнинг ишларини давом эттиришларига ишо- нишимиз лозимлигини таъкидлади.
Республика педагог олимлари бу масалаларни жидций таджик этиб, XXI асргача педагогик фикр ривожланишини уз тад- к,ик,отларида ёритмокдалар.
Тулик, ишонч билан айтиш мумкинки, кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг амалга оширилиши, жамиятда янгича онг, янгича тафаккурга эга булган, миллий истикдол гояси негизи- да шаклланган шахенинг тайёрланиши мустакдллигимизни мус- тахкамлашда асосий пойдевор булади.
1 «Халк с з̂и», 2000, 13-май, 91 сон. 16- 241
АСКАР ЗУННУНОВ
Хаёти ва ижтимоий-маърифий фаолияти
Аск,ар Зуннунов 1915 йилда Тошкент шахрида савдогар оиласида тугилди. 1923—1929 йилларда эски усул ва янги турдаги бошлангич мактабда таълим олди, 1929—1933 йилларда 9 йиллик билим юртида укдди, 1938—1943 йилларда Тошкент кечки давлат педагогика институтининг филология факультетида тах,- сил олди. У 1952 йилда К. Д. Ушинский номидаги Республика укитувчилар малакасини ошириш института кршида ташкил килинган номзодлик курсида укиб, 1955 йилда тугаллади, 1961 йилда «Рафур Руломнинг хдёти ва ижодини 10-синфда урганиш» мавзуида номзодлик, 1975 йилда «Узбекистон мактабла- рида адабиёт укитиш методикасининг ривожланиши» мавзуида докторлик диссертациясини хдмоя килди.
Аскар Зуннунов уз мех;нат фаолиятини 1933 йилда Тошкент шахрида 19-туликсиз урта мактабда котибликдан бошлади, бошлангич синфларда ишлади, сунгра 5—7 синфларда она тили ва адабиётдан даре берди. У 1961 йилга кддар Тошкент шахрида- ги 16, 20, 143, Фаргона вилояти Бешарик туманидаги 17, Тошкент вилояти Тошкент туманидаги 33-мактабларда укитувчи, илмий булим мудири, директор, Кдшкадарё вилояти Шахри- сабз туманида халк маорифи мудири булиб хизмат килди.
Аскар Зуннунов 1961 йилда Узбекистон педагогика фанлари илмий-тадкикот институтига ишга утди. Бу ерда ишни му- х.аррирликдан бошлаб, 1962—1991 йиллар давомида илмий ходим, она тили ва адабиёт укитиш усули булими мудири, илмий котиб, директор уринбосари вазифаларида хизмат килди. У 1992—1993 йилларда «Халк педагогикасини урганиш» булими мудири, институт директори, 1994 йили «Педагогика ва Миллий истиклол мафкураси» булими мудири булиб ишлади.
Аскар Зуннунов 1963—1990 йиллар давомида ижодий иш билан шугулланиб, урта мактабларда адабиёт укитиш методикаси буйича «4—10 синфларда адабий-назарий тушунчаларни урганиш», «Мактабда Рафур Рулом х;аёти ва ижодини урганиш», «Адабиёт назарияси» кулланмаси, «Ифодали укиш асослари» (хдмкорликда), «Бадиий асар та\лили», «Адабиёт укитиш методикаси», «Баёнлар туплами» (дамкорликда), «Узбек адабиёти тарихидан очерклар» каби кулланма, монографиялар яратди.
Аскар Зуннунов урта мактабнинг 5—7 синфлари учун дарс- лик-мажмуалар, кечки мактабнинг 10, 11, 12-синфлари учун адабиёт дарсликлари яратишда иштирок этди.
У уз педагогик фаолиятида урта ва олий укув юртлари учун миллий педагогика тарихи буйича кулланма ва дарсликлар яра- тишга хам алохида эътибор берди: «Донишмандлар тарбия хусусида» 1992—2002 йилларда, «Халк педагогикаси — инсон ка- молотининг асоси», «Хдёт — ибрат манбаи» китобларини ёзди. Унинг рахбарлигида «Марказий Осиёда педагогик фикр тарак- киётидан лавхалар» кулланмаси, олий укув юртлари учун «Педагогика тарихи», академик лицей ва касб-хунар коллежлари учун «Педагогика тарихи» дарсликлари нашр этилди.
Аскар Зуннунов ёш авлод тарбияси, адабий таълим ва педагогика фани сохасида килган хизматлари давлат томонидан Олий Совет Президиумининг «Фахрий ёрлиги», «Узбекистонда хизмат курсатган укитувчи» унвони, «Шухрат» медали, «Эл- юрт хурмати» ордени ва нишонлар билан такдирланди.
Аскар Зуннуновнинг тажрибага асосланиш, шахсни шакллантириш гоялари
Аскар Зуннунов тадкикотларида адабиёт методикасининг педагогик тажрибаларга асосланиши, таълимда укувчиларнинг хам тенг хукукдй иштирокчи булиши, бадиий адабиётни укитишда унинг узига хос хусусиятларига эътибор бериш, укувчиларда ижодий фикрлаш кобилиятини ривожлантириш, уларни шахе сифатида тарбиялаш гояларини илгари сурди.
Аскар Зуннунов таълим-тарбияда ибратнинг мохияти хакида
Бу хакда Аскар Зуннунов шундай дейди:«Бокий оламнинг узи ибрат манбаидир. Хаётдаги яхшилик
ва ёмонлик, поклик ибрат намунасидир. Инсон яхшилик одамга кувонч бахш этишини куриб яхшилик килишга интилади, ёмонлик одамни бадном килишини куриб ундан йирокдашишга Харакат килади. Ибрат шу жихатлари билан инсон тарбиясида алохида уринда туради.
Асрлар давомида аклий ва жисмоний тарбияда ибрат булиш, намуна курсатиш асосий уринда турган. Донишманд ота-бо- боларимиз, маърифатпарвар алломалар уз фаолиятларида болаларга урнак булишга харакат килганлар, ижод этган нарсаларини инсон акл-заковатининг яратувчилик кудратига эга эканлигига намуна килиб курсатганлар, болаларни купрок табиат багрида булишга чорлаганлар, усимлик ва хайвонот ола- ми билан таништирганлар. Улар куллаган бу усуллар болаларда табиатга, унинг гузаллигига хавас уйготган, уларда яхшилик килиш хиссининг шаклланишига хизмат килган. Ота-боболар ана шу амалий ишлари билан ёшларга ибрат булганлар».1
Аскар Зуннуновнинг таъкидлашича, таълим ва тарбияда иккинчи даражали иш булмайди. Барча ишнинг самарали булиши уларни окилона амалга оширилишига, укитувчилар уртасида ахиллик баркарор булишига, уларнинг ижодкорлигига, укувчилар билан одилона мулокотда булишларига богликдир. Табиийки, бунда рахбарнинг рахбарлик махоратига эгалиги гоятда мухим омил булади, албатта. Чунки рахбар — директор укитувчилар ва укувчилар фаолиятини асосий максад томон йуналтирувчи шахсдир.
Олимнинг фикрича: «Идеал инсон булмаганидек, идеал рахбар — директор хам булмайди. Аммо, таълим-тарбияга рахбарлик килувчи шахе билимдон, педагогик махорат сохиби, маданий-маънавий жихатдан етук, педагогика ва психология буйича билимга эга ва бу сохадаги янгиликлардан хабардор булиши керак. Инсонпарварлик рахбарнинг асосий фазилати булмоги лозим. Зеро, у маданий-ахлокий инсон тимсолидир».2
Дархакикат, мактаб рахбари узининг юксак маданийлиги, таълим-тарбияга дойр билим ва малакага эгалиги билан укитув- чиларда фан янгиликлари таълим-тарбияда янгича усулларни куллашга интилиш уйготади, улар билан укувчилар уртасида самимий мулокотни мазмунан баркарорлаштиради. Зеро, «Укитувчи укувчининг рухияти, фикрлаш кобилияти, хавас- истаклари, ахлок-одоби хакида тасаввурга эга булиши керак. Уларнинг ана шундай сифатга эга булиши таълим-тарбия си- фатининг юкори даражада булишида мухим омил булиб хизмат килади»3 — дейди Зуннунов.
1 А. Зуннунов. Х,аёт — ибрат манбаи. Т. «Фан» нашриёти, 2000 йил, 6-7- бетлар.
2 Уша китоб, 66-бет.3 Уша китоб, 71-бет.
Аскар Зуннунов педагогик тажрибада, мактабда, таълим-тарбияда ишни кдмровли ташкил этиш кераклигини айтади. Зо- тан, бу тадбир замон талаби булиб, таълим-тарбияни узаро боглик; тарзда, яъни укитувчилар жамоаси эришган илгор усулларни х;аётга татбик этиш билан такомиллаштириб бориш, мак- табдаги тарбия билан оиладаги тарбиянинг узвийликда булишига эришиш укувчининг шахе сифатида шаклланишида му- Хим омил булиши шубхасиздир.
Ана шу илмий, амалий фаолияти билан педагогик жамоа ота-оналар — оила учун ибрат булиши табиийдир.
Аскар Зуннуновнинг тарбияда онанинг тутган урни ^акида
Аскар Зуннуновнинг фикрича, тарбияда билим ва тажрибага эга булган, миллий кадриятлардан хабардор укитувчи болаларни билимли, гузал хулкли килиб етиштириши шубхасиздир.
Аммо, уларнинг болаларга берадиган тарбияси тарбиянинг асосий замини булган оила, тарбия илмидан хабардор ота-она, айникса, иффат, шарм-хаё, ор-номус либосини кийган, сабр дурдоналари билан зийнатланган, бахт-саодатнинг мужассам тимсоли булган она тарбияси даражасида булмайди.
Олимнинг фикрича, инсонни бахтли этадиган нарса, фа- кат, билим эмас, балки инсоний фазилат, гузал ахлок ва одоб- дир. Илм ва инсоний фазилатга эга булган инсонгина жамият, жамоат олдидаги бурчини тулик ва халол адо этиб, хурмат- эхтиромга сазовор булади.
Инсон ана шундай бахт ва шон-шухратга онанинг беназир хизмати, тарбияси оркалигина эришади. Зеро, «Оиланинг асл таянчи — хотиндир. Чунки инсонлар ахлок, тарбия хусусида хотинлардан бошка хеч кимга тобе булмайдилар. Хатто олий мартабаларда ва олий фикрли одамлар хузурида илм олувчи- лар хам оналаридан олган тарбиялари билан яшайдилар».1
Демак, инсонларнинг саодати тарбияга боглик булиб, тарбия эса хотинлар кулидадир. Оналар ана шу ибратли фазилат- лари билан инсон тарбиясида алохида уринда турадилар.
1 Донишмандлар тарбия хусусида. Шарк тилларидан Ш. Зуннун таржи- маси. Тупловчи ва нашрга тайёрловчи А. Зуннун.
Аскар Зуннуновнинг педагогик карашларида Ватан туйгуси, мустакил, озод Узбекистонни шарафлаш алохида уринда туради. У узбек халки жамият тарихи ва жахон маданиятининг юксалишига беназир хисса кушган Имом Исмоил ал-Бухорий, Абу Исо ат-Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Юсуф Хос Хожиб, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий, Захириддин Мухаммад Бобур каби буюк дахолар шухрати тикланган, педагогик гоялари хаётга татбик этилаёт- ган эркин, озод хаётда яшаш муяссар булган инсонни бахтиёр инсон хисоблайди. «Донолар айтганидек, келажакда уз халкининг ифтихори булиш насиб этган хар бир инсоннинг, давлат рахбарининг умри бокийдир. Инсоннинг асосий хислати ба- шариятни севишдир. Бу хислатга эга булган инсон халкнинг осойишталиги учун хаётини бахшида этишга хам тайёрдир»1 — дейди Аскар Зуннунов.
Аскар Зуннунов педагогик карашларининг ахамияти
Хаётий тажрибалар, кузатишлар, изланишлар асосида таълим ва тарбияга рахбарлик килувчи шахенинг уз фаолияти, амалий ишлари билан жамоага ибрат булиши, илгор тажрибаларни хаётга тадбик этиб бориш, мактаб таълим-тарбиясининг оила таълим-тарбияси билан узвийликда булиши, Ватанни шарафлаш хакидахи фикрлари ривожланаётган миллий педагоги кага кушилган хиссадир.
МАЛЛА ОЧИЛОВ
Хаёти, ижтимоий, илмий-маърифий фаолияти
Малла Очилов 1931 йилда Кдшкадарё вилояти Касби тума- ни Хужахайрон кишлогида дехкон оиласида тугилди. Бошлангич маълумотни кишлокдаги бошлангич мактабда олди. 1946- 1949 йилларда К,арши педагогика билим юртида, 1951 — 1955
1 Донишмандлар тарбия хусусида. Шарк, тилларидан Ш. Зуннун таржи- маси. ТУпловчи ва нашрга тайёрловчи А. Зуннун, 128-129 бетлар.
246
йилларда Низомий номидаги Тошкент Давлат институтида тах- сил олди, 1955—1958 йилларда аспирантурада укшш.
Малла Очилов 1968 йилда Тошкент Давлат университетида педагогика фанлари номзодлиги, 1968 йилда Москва давлат педагогика институтида «Уцитувчи одобининг шаклланиши» мавзусида докторлик диссертациясини химоя килди.
Малла Очилов 1976—2001 йиллар давомида Сирдарё вилоя- тида бошлангич синф укитувчиси, К,арши давлат педагогика институтида катта укитувчи, бошлангич таълим педагогикаси ва психологияси кафедраси, педагогика кафедраси, «Олий мактаб ва таълим мазмунини замонавийлаштириш» илмий-тадки- Кот лабораторияси мудири булиб хизмат килди.
Малла Очилов 1958—1990 йилларда бошлангич таълим, укдгув- чи касби, ахлокий тарбия, тарбиявий ишлар, талабаларнинг ил- мий-тагщикрт ишларига дойр йигирмадан ортик, рисола, 1991— 2001 йилларда педагогикадан курс иши, педагогика дастури, таълим стандарта, концепцияси, укув кулланмалар билан бир кдторда, «Янги педагогик технологиялар», «Укитувчи одоби», «Муаллим — касб меъмори» номларида йирик асарлар яратди.
Унинг таълим-тарбияга оид юздан ортик, макрлалари газета, журнал ва илмий тупламларда эълон килинди. У Я.А. Коменскийнинг «Буюк дидактика» асарини узбек тилига таржима килди.
Малла Очиловнинг педагогика ривожи, таълим-тарбия сохасида к;илган самарали хизматлари давлатнинг орден ва ме- даллари, нишонлари хамда «Узбекистонда хизмат курсатган маданият ходими» фахрий унвони билан такдирланди.
Малла Очиловнинг уцитувчи шаъни, одоб ва ахлоци х,ак,идаги гоялари
Малла Очиловнинг фикрича, инсоннинг шаъни — юксак фазилатдир. Инсон шаънининг юксаклиги унинг уз-узига, ат- рофидаги кишиларга, жамиятнинг унга булган муносабатларида ёркин сезилади, хизматлари ва ахлокий фазилатлари жа- моатчиликка маъкул булгандагина юксак эъзозланади.
Малла Очиловнинг таъкидлашича, укитувчи одобида шаън, тушунча укитувчилар жамоасида, укувчи ва ота-оналар Уртасидаги эгаллаган хурмата ифодаланади. У киту вч и укувчилар- ни хурмат кдлса, унинг хурмати ортади. Педагогик бурч укитув-
чидан укувчиларда шаън ва к,адр-к,иммат хиссини устиришни талаб этади. Бу, уз навбатида, болаларга билган хурмат, ишонч ва талабчанлик билан узвийликда булиши керак.
Малла Очилов укитувчининг адолатлилиги хакида
Малла Очиловнинг педагогик карашларида адолатлилик инсоний энг гузал хислат дисобланади. У укитувчининг касбий- ахлок;ий фазилатларида адолатлиликни юкори уринга куяди, адолатлиликни акл ва соф мулохдза билан иш юритишни жасорат ва катьийлик хисоблайди. Унинг таъкидлашича, адолатлилик инсонпарварликнинг асосидир. Одобли ва инсонийлик кишини ёмон ишлардан саклаш, хатоликлардан асраш, яхши ва тугри йул га солищца мухим омилдир.
Малла Очилов укитувчининг адолатлилиги хдкида сузлар 3KaHj шундай дейди:
«Укитувчи одобида адолатлилик фазилати педагогик фази- латнинг узига хос хусусиятлари билан боглик холда намоён булади. Укитувчи одобида адолатлилик муаллимнинг холислигида, ахлокий тарбияланганлик даражасида, укувчилар хулкини, жамоат ишларига муносабатини, билимини бахолащца куринади».1
Малла Очилов билимдонлик, халоллик, ростгуйлик х;акида
Малла Очилов билимдонлик, халоллик, ростгуйликни укитувчининг мухим фазилати, маънавий бойлиги хисоблайди. Унинг фикрича, бу фазилатлар инсоний муносабатларни гузаллаиггиради.
Инсоннинг моддий эхтиёжи кондирилиши мумкин, аммо маънавий эхтиёжлар маънавий бойликлар каби чексиздир. Олимнинг таъкидлашича, «Киши инсоният яратган маънавий бойликларни канчалик куп узлаштирса, унинг шахси шунчалик баркамол булади».2
Малла Очилов эгаллаган маънавий бойлиги, билимдонлиги халк манфаати, ёш авлод бахти, истикболи, келажаги учун хизмат килган укитувчини бахтиёр укитувчи деб билади. Хар бир
1 Малла Очилов. Муаллим — калб меъмори. Т. «Укитувчи», 2001 й. 47-бет.2Уша китоб, 47-бет.
инсон буюк инсон булиши учун, аввало жамият тараккиёти йулида, инсониятнинг буюк орзу-истакларини руёбга чикариш йулида хизмат килмоги ва бунинг учун, зарур булса, уз хаётини хам курбон килишга тайёр турмоги керак.
Малла Очилов хар бир укитувчидан уз билимдонлигини, инсоният бойликлар яратувчи эканлигини ёшлар онгига сингди- ришга, улар шахсини шакллантиришга даъват этади. Унинг уктиришича, укувчининг маънавий киёфасида халоллик, ростгуйлик, ахлокий поклик ва камтарлик фазилатлари баркарор булиши керак. Чунки: «Бу фазилатлар кишига ички гузаллик, маънавий поклик багишлайди, кишининг кадр-кимматини оширади».1 Укитувчини халоллиги уз вазифасини виждонан ва онгли равишда бажаришда намоён булади.
Малла Очилов ахлокий идеал хакида
Малла Очилов ахлокий эътикоднинг асосини ахлокий идеал ташкил этишини айтади. Олимнинг фикрича, укитувчи одобида ахлокий идеал унинг шахсиятида булган юксак фазилатлар хакидаги гоялар тизимидир. Ахлокий идеал укитувчининг таълим-тарбия жараёнидаги хатти-харакатларини тартибга солади ва ёшларни ахлокий баркамол килиб тарбиялашга хизмат Килади. Ахлокий идеалда жамиятнинг укитувчига куядиган талаблари ифодаланади. Бу талаблар укитувчининг уз педагоглик бурчини самарали бажариши учун зарур булган ахлокий фазилатларни унда мужассамлаштиради. «Ахлокий идеал- нинг, — дейди Малла Очилов, — узига хос хусусияти шундан иборатки, у Укитувчи эришиши лозим булган максадни хам назарда тутади. Ахлокий идеал келажакка йуналтирилган булади. Шу билан бирга, у реал борликка хам асосланади».2
Малла Очилов эътикодли ва ибратли булиш докида
Малла Очиловнинг фикрича, укитувчининг эътикодли ва ибрат-намунали булиши таълим-тарбиянинг самарали булишини таъминловчи асосий омилдир.
1 Уша китоб, 52-бет.2 Уша китоб, 96-бет.
Малла Очиловнинг уктиришича, онгли равишда х;осил Килинган, миллий ва умуминсоний кддриятларга ва уз-узига нисбатан талабчанликка асосланган эътикдцгина педагогик одоб деб хисобланиши мумкин. Уз касбини севган, эътикодли укитувчи баркамол шахсни шакллантира олади.
Олимнинг таъкидлашича: «Укитувчининг ахлокий киёфа- си, ибрат-намунаси болага хар кандай насихатдан кура кучли- рок таъсир этади. Укитувчининг фидойи ишларини, мехнати, яхши хатти-харакатларини курган укувчи унга эргашади... Кимки узига нимани раво курса, бошкалардан хам ушани талаб этиши ахлокий таъсир утказишнинг самарали усулидир».1
Малла Очилов педагогик карашининг ахамияти
Малла Очиловнинг укитувчи шаъни, ахлок-одоби, адолатлилик, билимдонлилик, ростгуйлик, ахлокий идеаллик, эъти- Кодлилик ва ибрат-намуна каби миллий ва умуминсоний кад- риятларнинг укитувчига хос фазилат эканлиги, ана шу фази- латларга эга булиш таълим-тарбияда асосий омил булиб хизмат Килиши хакидаги фикрлари педагогика тарихи ривожига бир Хисса сифатида кушилиши шубхасиздир.
ШАВКАТ КУРБОНОВ
Х^ёти, мехнат ва илмий фаолияти
Шавкат Эргашевич Курбонов 1951 йил 16 ноябрда Тошкент шахрида ишчи оиласида тугилди. 1959—1969 йилларда Миро- бод махалласидаги 40-урта мактабда укиди. 1969—74 йилларда Тошкент политехника институтини битириб, Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг механика ва иншоотлар мустахкамлиги илмий-текшириш институтида хизмат килди.
1979—1983 йилларда Москва давлат университетида аспи- рантурани тугаллаб, 1984 йилда номзодлик диссертациясини Химоя килди.
Шавкат Курбонов 1986 йилдан 1996 йилга кадар Олий ва урта махсус таълим вазирлигида инспектор, бош инспектор,
1 Малла Очилов. Муаллим — кдлб меъмори. Т. «Укитувчи», 2001 й. 103-бет.250
булим ва бошкарма бошлиги, 1996—1997 йилларда Узбекистон Республикасининг Вазирлар Махкамасида етакчи, бош мута- хассис, 1997—1999 йилларда Узбекистон Республикаси Президента девонида бош консультант, 1999—2000 йилларда Олий ва урта махсус таълим вазирлигида вазирнинг биринчи урин- босари булиб ишлади.
Шавкат Карбонов 2000 йилда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг педагогик асослари» мавзусида докторлик диссер- тациясини химоя килди. У 2000 йилдан буён Узбекистон Республикаси Президента девонида Кадрларни тайёрлаш ва ук;итиш шуъбаси мудири лавозимида фаолият курсатмокда.
1999—2003 йиллар давомида унинг педагогика йуналиши- га дойр «Педагогик илмий-тадкик;от муаммолари ва йуналишлари», «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Жамият ривожига таъсири», «Кадрлар тайёрлаш миллий моделида узлуксиз таълим», «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури: стратегик максадга эришиш», «National program for personnel training: the basis for the achievement of strategic goals», «Кадрлар тайёрлаш миллий модели ва дастури», «Мустакиллик берган имко- ният», «Миллий истиклол гоясини шакллантиришда ташки- лий-услубий ёндашувлар», «Формирование национальной идеи независимости в сознании молодёжи», «Замон чакирик ва талабларини олдини олишда таълимнинг маъсулияти» асарлари чоп этилди.
Шавкат Курбоновнинг миллий истиклол гоясини амалга ошириш гоялари
Шавкат Курбоновнинг асарларида миллий истиклол гоясини «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»га боглик холда ёш авлод калбига сингдириш гояси илгари сурилади ва унинг назарий- методик хамда ташкилий тамойилларини такдим этилади. Кур- бонов миллий истиклол гоясининг асосий максади хакида фикр билдириб дейди: «Миллий тараккиёт йулидаги асосий гоя — Ватан равнаки, озодлик ва халк фаровонлиги гояси. Ушбу гоя халкимизнинг асрий интилишларининг мохиятини, унинг гу- манистик кадриятлар билан чамбарчас богланган бунёдкорлик фаолиятига интилишини акс эттиради.
Миллий истиклол гояси шахе хУКУКлари ва эркинликларини амалга ошириш, жонажон мамлакатимиз тинч ва хавфеиз келажагига ишонч гоясини биринчи уринга куяди».1
Шавкат Курбоновнинг таъкидлашича, Ватан — хар бир одам учун мукдддасдир. Хар бир одам Ватанда яшаш билан уз хаётининг маъносини англаб олади, дунёни хис килади, тушунади, шу зайлда унда дунёкдраш шаклланади. Бу йул буюк аждодлар бизга крлдирган беназир меросдир.
Шавкат Курбоновнинг фикрича, Ватан равнак,ининг асоси куйидагилардан иборат:
— давлатнинг икгисодий кудратини мустахкамлаш, тадбир- корликни ривожлантириш, икгисодий фаолият эркинлиги, иктисодиётни илгор технологиялар асосида модернизациялаш;
— халкнинг маънавий бойлиги, унинг интеллектуал салохия- тини ва профессионализмини ошириш;
— халкнинг бунёдкорлик кобилиятларидан хар томонлама ва тула-тукис фойдаланиш;
— маънавий бой, интеллектуал ва юксак маданиятли, ахло- кан хамда жисмонан соглом ёшларни тарбиялаш.2
Шавкат Карбонов миллий ва умуминсоний кадриятлар ^акида
Шавкат Курбоновнинг таъкидлашича, миллий ва умуминсоний кадриятлар халкнинг иродаси, орзу-умидлари, озодлик ва фаровоиликка интилишларини акс эттиради ва бойитали. Миллий истиклол гоясига хос бу хусусиятлар куйидагилардир:
— халк онгида устувор булган фикр — дуст ва яхши кушни булиб, тинчлик ва тотувликда, якиндан хамкорликда яшаш;
— «оила», «махалла», «Ватан» деган тушунчаларни мукаддас деб билиш;
— ота-она, кушнилар, бутун жамиятни шубхасиз хурмат кдлиш;— миллат маънавиятининг хаётбахш манбаи сифатида она
тилини севиш;— катталарга — эхтиром, кичикларга — хурмат, деган эъти-
кодга амал килиш;
1 Ш. Курбонов, Э. Сейтхалилов, М.Куронов, Р.Аэушддинов, И.Мажидов. Миллий истиклол гоясини шакллантиришда ташкилий-услубий ёнда- шувлар. Т. «Академия», 2002, 220-221-бетлар.
2 Уша китоб, 221-бет.
— мухаббат, гузаллик ва нафосат тимсоли, абадий хаёт рам- зи булган аёл ни кддрлаш;
— сабр-токат ва мехнатсеварлик;— халоллик, «мехр-о^ибат».1Миллий истиклол f o h c h куйидаги умуминсоний к;адрият-
ларни эътироф этади ва узида акс эттирган:— конуннинг устуворлиги;— инсоннинг асосий ХУКУК ва эркинликларини таъминлаш;— турли миллат вакилларини, уларнинг маданиятини ва кад-
риятларини хурмат килиш, улар билан хамкорлик кдниш, дустлик ва яхши кушничилик;
— динлараро багрикенглик;— дунёвий билимларга интилиш, маърифатпарварлик;— турли халкларнинг илгор тажрибасини, инсоният мада
нияти ютукларини урганиш ва эгаллаб олиш ва хоказо.2
Шавкат Курбонов кдцрият ва уларни билиш хакида
Шавкат Курбонов уз педагогик карашларида миллий ва умуминсоний кддриятларни улуглаб, уларнинг хусусиятлари хакдда фикр билдиради. Унинг уктиришича, кадрият инсон хаётининг мазмунидир. К,адрият учта ижод (шу жумладан мехнат), кечинмалар (севги) ва муносабат кадриятларидан иборат кадрият- ларнинг асосий манбаи «ун минг ноёб вазият» олами ва вази- ятларнинг хар биридан ноёб маъно топишга кодир булган «маъ- но органи» сифатидаги инсон виждонидир. «Кддрият» оддий онг сохасида хам, илмий, методологик ва фалсафий билим сохасида хам кенг ёйилган, кенг маънони ифодаловчи тушунчалар мужассамидир.
Шавкат Курбонов кадриятлар инсон амалий тажрибасини мавжуд маънавий ва маданий намуналар билан таккослаш- киёслаш асосида вужудга келишини ва кадрият инсоннинг яшашдан максади, кузлаган, афзал деб хисоблаган нарсаларини, тасаввури ва эстетик дидини аник тушуниш омил и эканини айтади. У кадриятларни билиш:
«— таълим тизимидаги барча субъектларнинг узлигини белгилаши ва узини руёбга чикариш механизми учун;
1 Уша китоб, 204-205 бетлар2 Уша китоб, 205- бет
— педагоглар фаолиятидаги янги маъноларни танлаб олишнинг психологик механизмини тушуниш учун»1 foat мухим эканлигини таъкидлайди.
Шавкат Курбонов таълим ва тарбия хакида
Шавкат Курбоновнинг фикрича, таълим ижтимоий хаётнинг махсус сохаси. Таълим, болалар ва катта ёшдагиларнинг узаро хамкорликда ва якка холда, маданий кддриятларни узлаштириш жараёнида ривожланиши учун шарт-шароитлар яратади, укитиш ва укишнинг, тарбиялаш ва уз-узини тарбиялашнинг, ривожланиш ва уз-узини ривожлантиришнинг, улгайиш ва иж- тимоийлашишнинг синтезидир. Мажозий маънода таълим — одам образини яратишдир.
Таълимда кузланган максадга — шахсни, жамиятни ривожлантириш, хаётнинг маданий ва цивилизацион шаклларини саклаш ва ривожлантириш, шахенинг фаолият турларини узлаш- тириши воситасида эришилади.
Тарбия кенг маънода ижтимоий-маданий сохада тажрибалар ташкил этиш йуллари билан боланинг ички хис-туйгула- рини юзага чикариш жараёнидир.
Шавкат Курбоновнинг таъкидлашича, уз-узини ривожлантириш — узини такомиллаштириш, узини харакатлантириш, узини шахе сифатида шакллантирищдир. Таълим ва тарбия болага хамма вакт ички шароит оркали таъсир килади. Хар бир бола узини-узи ривожлантиришда укитувчи ва ота-оналар ёр- дами зарурлигини \ис килади. Бунга алохида эътибор бериш укитувчи ва оталарнинг биринчи даражали вазифасидир.
Шавкат Курбонов йуналтирилган таълим хакида
Шавкат Курбонов уз педагогик карашларида укувчини шахе сифатида шакллантиришга алохида эътибор беради. Унинг фикрича, шахсга йуналтирилган таълимни амалга оширишда Укитувчи ва укувчининг эркин ва мустакил фаолият курсати- ши мухим омилдир. Укитувчининг таълимнинг устувор максадга эришувига каратилган харакати таълим технологияси Кисмларини узвийликда булишини таъминлайди.
Билимдонлик, билим ва цобилиятлар мажмуи сифатида, уцувчида маънавий ва интеллектуал фазилатларнинг кдрор то- пишида f o h t мухимдир. Таълимнинг асосий мацсади хам шу.
Шавкат бурбонов таълимни инсонпарварлаштириш ва инсонпарварлаш хацида
Шавкат Курбонов уз педагогик царашларида таълимни инсонпарварлаштириш ва инсонпарварлашга (гуманитарлаш) алохида эътибор беради.
Унинг уцтиришича, таълимни инсонпарварлаштириш кенг цамровли муаммодир. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг мац- сад ва вазифаларини амалга ошириш ана шу муаммони хал цилиш- га бошикдир. Зеро, хозирги мустациллик давр таълимни инсонпарварлаштириш асосларини аницлашни, таълимни ислох кдлиш- нинг инсонпарварлик стратегиясини, инсонпарварлашни шахенинг мустацил ривожланиши, унинг дунёцарашини шакл- лантиришнинг усули эканлигини асослашни тацозо этмокда.
Шавкат Курбоновнинг фикрича, таълимни инсонпарварлаштириш — бу инсонпарвар foh ва мацеадларни одамлар дунёца- рашида, уларнинг узаро муносабатларида ва узаро бир-бирларига таъсир курсатишида хосил килиш жараёнидир.
Таълим жараёнини инсонпарварлаштириш таълим олувчи- нинг ахлоций имкониятини аницлаш усули, бу имкониятда онгли муносабатни шакллантириш хамда шу муносабатни юзага чицариш йулларини узлаштиришдир.
Инсонпарварлаштириш таълим олувчини, булажак мутахас- сисни эркин, мустацил фикрловчи шахе цилиб тайёрлайди, шу йул орцали таълим билан ижтимоий муносабатлар уртасидаги зидциятлар бартараф этилади.
Шавкат Курбоновнинг таъкидлашича, инсонпарварлашти- ришга асосланган таълимда инсон мукаммал шахе булиб ривожланади, узини шахеий-ижтимоий (социал) жихатдан намоён этиш асослари механизмларига эга булади. Шунда кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг инсонпарварлик мохияти Хам намоён булади.
«Бундай холда таълим бериш ва тарбиялаш мацеадлари, мазмуни ва усулларини, шунингдек, воситаларини белгилашда хал цилувчи рол уйнайди. У таълим жараёнида уцитувчилар билан
таълим олувчилар уртасидаги узаро алоканинг характери узга- ришига — таълим олувчиларнинг фаоллиги ва мустакиллиги- ни ошишига ёрдам бериб, таълим жараёни мустакил билим олишга айланишига олиб борадики, бу жараён укувчи таълим бериш ва тарбиялаш объекта сифатида узини-узи бунёд этувчи субъектга айланади»1 — деб уктиради Курбонов. Демак, таълимни инсонпарварлаштиришдан максад — таълим субъекти булган укувчига узини, уз имкониятларини, уз ички имкониятларига мос килиб кашф этишда ёрдам беришдир.
Шавкат Карбонов педагогик карашларииинг ахамияти
Шавкат Курбоновнинг миллий истиклол гоясини ёш авлод онгига сингдириш, миллий ва умуминсоний кадриятларнинг укувчи шахсини шакллантириш, таълим ва тарбия, укитувчи ва укувчи эркинлиги ва мустакиллиги х;акида билдирган фикрлари, тавсиялари мустакил республикада ривож топаётган педагогика тарихига кушилган салмокли х,иссадир.
МУХАММАД КУРОНОВ
Хаёти, мехнат ва илмий фаолияти
Мухаммад Куронов 1957 йилда Самарканд вилояти Кушра- бот тумашща тупщци. Урта мактабда укиди, Самарканд Давлат Педагогика институтининг педагогика ва бошлангич таълим методикаси факультетида у^иб, уни 1979 йилда битирди.
1998 йилда Москвада Педагогика фанлари академиясининг «Тарбиянинг умумий муаммолари» институтининг «Мактабдан ташкари тарбиявий ишлар назарияси ва методикаси» лаборато- риясининг кундузги булим аспирантурасида та^сил олди, «Мактабдан ташкари тарбия муассасалари бадиий тугаракларида усмир- ларнинг миллатлараро мулокот маданиятини тарбиялаш» мавзу- сида номзодлик диссертациясини, 1992 йилда «Узбекистон умумтаълим макгабларида миллий тарбиянинг илмий-педагогик асослари» мавзуида докторлик диссертациясини ^имоя килди.
Мухаммад Куронов илмий-педагогик фаолиятида Самарканд Давлат университетида маънавият ва маърифат жамоатчилик маркази ра^бари, Узбекистон Республикаси Президента хузу- ридаги Давлат ва жамият курилиши академиясида илмий-тад- к,икот булими бош мутахассиси, сунгра Республика Маънавият ва маърифат маркази булими бошлиги, Миллий мафкура илмий таргибот марказида директор булиб хизмат килди. 2003 йилдан буён Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси аппаратининг бош мутахассиси булиб ишламокда.
Мухаммад Куронов Узбекистон файласуфлари миллий жа- мияти томонидан тайёрланган «Миллий истиклол гояси: асосий тушунча ва тамойиллар» рисоласини тайёрлашда иштирок этди. 1994—2003 йилларда унинг «Мактаб маънавияти ва миллий тарбия», «Мафкуравий таргибот: таъсирчанлик ва услуб», «Инсон омили», «Миллий истикдол гояси: кургазмали воситалар» асарлари нашр этилди.
Мухаммад Куроновнинг Миллийлик ва миллий тарбияни юксалтириш гоялари
Мухаммад Куронов уз асарларида миллийликни кадрият, миллийликни узида мужассамлантира олган хар бир инсонни миллий донишмандлик вакили деб билади. Унинг фикрича, миллийликни узида мужассам килган инсон ота-боболардан мерос б^либ колган уз миллий кадриятларига чукур хурмат билан карайди, уни одамлар орасида кенг таргибот килади. Чунки, ота-онаси унинг онгига миллийликни сингдирган.
Мухаммад Каронов миллий тарбиянинг назарий асоси хакида
Мухаммад Куроновнинг таъкидлашича, хар бир «Инсон узининг ижтимоий-маданий ривожланиши жараёнида уз аждод- ларининг миллий кадриятларини ижодий узлаштирувчи, за- монавийлаштирувчи ва бойитувчидир. Узининг ана шундай инсоний бурчларининг хар бир шахе томонидан мукаммал бажарилиши ижтимоий тараккиётнинг маданий окимларини Хосил кдцади. Ана шу нуктаи-назардан хар бир инсон узида17- 257
тарихий, ижтимоий, маданий-миллий курсаткичларни мужас- самлаштирувчи тарбиянинг махсулидир».1
Мухаммад Куронов таълимнинг миллий тарбиявий имкониятлари хакида
Мухаммад Куронов уз педагогик карашларида таълимнинг миллий тарбиявий имкониятларига алохида эътибор беради. Унинг фикрича, мактабларда таълим ва тарбия мазмуни, мак;- сади, тамойиллари узаро мувофиклаштирилган булиши керак. Бу мувофиклаштириш Укувчиларни янги ижтимоий шароитда яшашга тайёрлашга, уларнинг миллий гурур, виждонийлик, миллатлараро мулокот маданияти, миллий ахлок-одоб, ватанпарвар, миллий истиклол мафкурасининг сохиби булишлари- га хизмат килиши керак. Бунинг учун укувчилар бу тушунча - ларнинг мазмуни ва таркиби хакида аник тасаввурга эга булиши лозим. Шундагина улар бу тушунчаларнинг илохий мохиятини англаб, билиб оладилар, узларида бу фазилатлар шаклланаётганини хис кила бошлайдилар.
Мухаммад Куроновнинг фикрича: «Хис килинмаган фазилат... Шахенинг хулк-атворида онгли, устувор равишда намоён булмайди».2
Мухаммад Куронов миллий тарбия мезонлари хацида
Мухаммад Куронов таълим-тарбияда, аввало, уни амалга ошириш мезонларини аниклаб олишни тавсия этади. Маълумки, тарбия назариясида янги тушунчаларнинг пайдо булиши ижтимоий-сиёсий, маданий, мафкуравий хаётда рУй берган узга- ришлар билан белгиланади. Узгаришларни билиш эса, укув- чиларнинг «Узбекистон ватанпарварлиги», «миллий Fypypn», «миллий одоби», «виждони», «миллатлараро мулокот маданияти», «миллий мафкуравий онглилиги» каби тушунчаларнинг мезонларини илмий асослашни талаб этади.
1 Мухаммад Куронов. Мактаб маънавияти ва миллий тарбия. Т., «Фан», 1995,9-бет.
2 Уша китоб, 61-бет.
Мухаммад Куроновнинг фикрича, укувчиларнинг миллий тарбиявий фазилатларининг мезонини илмий жихатдан асос- лаш керак. Бу илмий асослаш:
«— замонавий педагогика фанининг илгор усули — модел- лаштиришни самарали куллаш имконини беради;
— жахон тарбиявий тажрибалари намуналарига асосланиш имконини беради;
— миллий тарбиявий фазилатларнинг Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули талабларидан келиб чик;иб белги- ланишини кафолатлайди;
— мезонлар мазмунида миллийлик, аждодларга, замондош- ларга хурмат, маданий ворислик тамойиллари сакданади, paF- батлантирилади;
— системалилик, комплекслилик, яхлитлилик, функционал- лилик, шахеий хусусиятларга асосланувчи ёндашувлар уйрун- лигига эришиш учун имкон яратилади».1
Мухаммад Куроновнинг таъкидлашича, миллий тарбия ме- зонлари укувчи шахенинг миллий туйгусига бевосита алок;а- дор булган фазилатлари ва уларнинг узаро алокдца булиши хисобга олинган холда асосланади, укувчиларнинг ёши, аклий, махаллий хусусиятлари эътиборга олинади.
Мухаммад Куронов укувчиларнинг миллий жихатдан тар- бияланганлик курсаткичлари ва мезонларини уч боекдчда курсатади: биринчи боск;ич (I-синфлар) ватанни англаш, миллий гурур асослари, миллий одоб, виждонийлик, миллий мафкуравий дунёк;араш асосларидан; иккинчи боскич (V синфлар) ватанпарварлик, миллий гурур, миллатлараро мулокот маданияти, миллий одоб, виждонийлик, миллий мафкуравий онг- лилик; учинчи боск;ич (X-XI синфлар) Узбекистон ватанпар- варлиги, миллий гурур, миллатлараро мулокот маданияти, миллий одоб, виждонийлик, миллий мафкуравий онглиликдан иборат эканлигини айтади.
Мухаммад Куроновнинг фикрича, Узбекистон ватанпарвар- лиги: «Миллий давлат — Узбекистоннинг бир ва бутунлигини тушуниш ва исташ, куллаб-кувватлаш; ягона фукдролик масъ- улиятини тушуниш; Узбекистоннинг тарихи хозирги ва кела- жагига муносабат билдира олиш; ватанпарварликка дахлдор ишларда, тадбирларда онгли катнашиш; Узбекистон учун жон- куярлик; ватан манфаатига йуналтирилган уйгун шахеий мак;-
садларга эгалик; Узбекистоннинг келажагига, унинг буюкли- гига эътикод; шаккоклик, Она-Ватан, Узбекистонни, ватан- дошларни камситилишига, ватанни севмасликка салбий муносабатини намоён ^ила олиш»дан иборатдир.
Мухаммад куронов мактаб, оила ва махалланинг миллий тарбиядаги хамкорлиги хахида
Мухаммад Куроновнинг педагогик царашларида бу масала алохида уринда туради. Зеро, узбек оиласига хос илгор миллий тарбиявий анъаналар, урф-одатларни тиклаш, бойитиш, мактаб тарбияси билан уйгунлаштириш нафак,ат хар бир оила, балки республика ижгимоий-маданий хаётини маънан бойитишга хизмат килади. Миллий истиклолнинг муваффакияти хам куп жихатдан оиланинг миллий тарбиявий имкониятларини тако- миллаштиришга боЕликдир.
Мухаммад Куроновнинг уктиришича, узбек оиласи — миллий дунёкараш манбаидир. Бу хозир укувчиларда миллий мафкуравий онглиликни шакллантиришда катта ахамиятга эга. «Утмишда булажак ота-оналар уз ота-оналаридан узлаштирган дунёкарашни синтез килиб, уз оилавий дунёкарашларига ай- лантирар ва шу асосда фарзандларида миллий дунёкарашни шакллантириб келардилар. Дунёкарашнинг бирлиги — мил- лийлиги туфайли авлодлар орасида хамфикрлик, узаро ишонч, иззат, максад бирлиги, самимийлик тантана килди».1
Хозирги мустакилликда укувчиларда миллий тарбиявий фазилатларни шакллантиришда мактаб, махалла, оилаларнинг мустахкам хамкорлиги гоят мухимдир.
Мухаммад Куронов таълим-тарбия хакидаги карашларининг ахамияти
Мухаммад Куроновнинг асарларида ифодаланган миллий тарбия, миллатлараро тотувлик, ватанпарварлик, миллий мафкуравий онглилик, узбек оиласи, мактаб ва махалла, оила хамкорлиги, миллий гурур, миллатлараро мулокот маданияти хакидаги фикрлари ёш авлодни шахе сифатида шакллантиришга хизмат кдлади.
1 Мухаммад Куронов. Мактаб маънавияти ва миллий тарбия. Т., «Фан», 1995, 91-бет.
Иккинчи цисмХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА
ПЕДАГОГИК ФИКР
Б И Р И Н Ч И БОБКДДИМГИ ЮНОНИСТОН (ГРЕЦИЯ)ДА ТАЪЛИМ-
ТАРБИЯ, ИЛМ-ФАН, АДАБИЁТ, САНЪАТ
ДЕМОКРИТ
Юнонистонда милоддан олдинги V асрларда болалар гурух- гурух килиб укитила бошланди, шу зайлда мактаб таркиб топди. Таълимда болани муносиб фукаро килиб тайёрлаш, ахлок- ли килиб етиштириш асосий максад килиб куйилди.
Юнонистонда Спарта ва Афина давлатида таълим ва тарбия узига хос тартибда амалга оширилди.
Спартада давлат тарбия тизими таркиб топиши билан тарбиянинг максади угил болаларни бакувват ва чиниккан жанг- чи килиб етиштиришдан иборат булди. Давлат бола тугилган кунидан бошлаб, уларнинг оилада тарбияланишини назорат Килиб борди, кичик болаларни энага-канизаклар ёрдамида она- лари тарбияладилар. Угил болалар 7 ёшдан 18 ёшгача махсус тарбия муассасалари — агелларда укидилар. Агелларда таълим болаларни ёзиш ва хисобга ургатишдан иборат булди. Болаларда саволларга аник ва киска жавоб бериш малакасини ри- вожлантиришга эътибор берилди. Тарбия бутун жамоанинг иши хисобланди, лашкарбошилар, давлат арбоблари болалар билан ахлокий ва сиёсий мавзуларда сухбатлар утказиб турдилар.
18 дан 20 ёшгача булган йигитлар эфебияда махсус харбий тайёргарликдан утдилар, сунгра кушин сафига утдилар ва туда ХУКУКЛИ фукаро хисобландилар.
К,излар уйда тарбияландилар, тарбияда уларнинг хам жис- монан соглом бул ишларига, харбий тайёргарликка эга булиб етишувларига эътибор берилди.
Афинада милоддан олдинги V асрларда фалсафа, санъат, адабиёт, педагогика ривожланди.
Афинада аклий, ахлокий, эстетик ва жисмоний тарбия кам- ровли равишда — узвий бирликда амалга оширилади, асосий
эътибор болани маънавий ва ахлоций жих;атдан камол топган инсон цилиб етиштиришга царатилади.
Болаларни 7 ёшгача оилада энага тарбиялади, энага болаларга бадиий асарларни уциб беради, улар билан турли уйинлар утказади, мусица эшиттиради.
Болалар 7 ёшдан бошлаб турли хил мактабларда уцийдилар, 13 ёшдан 14 ёшгача грамматист ёки кифарист мактабида таълим оладилар, грамматист мактабда Уциш, ёзиш ва санашни урганадилар.
Кифарист мактабида угил болаларга адабий маълумот, эстетик тарбия берилади, улар ашула айтишга, нотицлик санъати- ни, мусица асбобларини чалишни урганадилар.
Палестда деб аталган укув юртида уциган болалар, асосан, жисмоний машц билан шугулландилар, улар билан сиёсий, ахлоций мавзуларда сухбатлар утказилди.
Афинада кул эгалари уз болаларини гимназийлар (гимназия- лар)да] уцитдилар. Болаларга фалсафа, адабиётдан таълим бе-
/ рилди! улар давлатни бошцаришга ургатилди. 18 ёшга етганла- ^ рида харбий-жисмоний тайёргарликни давом эттирдилар.
Умуман, Афинада тарбия тизими жисмоний мехнатдан иборат булди(. Кддимги Юнонистонда педагогик назария педагогик фалсафанинг узвий цисми сифатида ривожланди, Суцрот, Платон, Демокрит, Аристотел ва бошца мутафаккирлар таълимотида мухим Урнини эгаллади. Бу мутафаккирлар таълим-тарбия назариясини ишлаб чиццилар. Юнонистондаги педагогик таълимот ривожига улкан хисса цушдилар.
Демокрит (460—370) — фалсафа, математика, физика, биология, тиббиёт, рухият, санъатга дойр асарлар яратиб, инсон шахеининг царор топиши унинг табиати ва тарбиясига бокниц деб хисоблади. У агар инсон уцимаса, махорат ва донишманд- ликка эриша олмайди. Инсон машц цилиш туфайли камолотга эришади. Ёшларга ацл-идроклик, кексаларга донолик хосдир. Ацл-идрокни уларга вацт эмас, балки тегишли тарбия ва табиат бахш этади, деган фикрни олга сурди. -
Демокрит болаларга ташци мухит, намуна булиш, суз орцали таъсир курсатиш, ишонтириш ва далиллар билан тарбиялашга, уларни мехнат цилишга одатлантиришга алохида ахамият беради. Унинг таъкидлашича, мехнат цилишга одатлантириш орцалигина болаларни ёзувга, мусицага, жисмоний машцца Ургатиш мумкин. Демокрит жамият олдидаги бурчига садоцат-
ли, ижтимоий ва сиёсий хаётда фаол иштирок этувчи кишини ахлокий инсон деб хисоблади.
Демокрит аклни ифодали сузлар билан ривожлантириш кераклигини айтади.
СУКРОТ
Хаёти, маърифий фаолияти
Сукрот милоддан олдин 469 йилда Афинада хайкалтарош оиласида дунёга келди. У бирон бир асар ёзмаган, мактабда даре бермаган, лекин уз шогирдларини хакикатни билишга ундаган. У хак,ик,атни бахс оркали, сухбат йули билан билиш, англаш мумкин деган f o h h h олга сурган, сухбатда асосий эъти- борни инсон онги ва тафаккурини тахлил килишга к,аратиш зарурлигини айтган. У тавсия этган бу усул уз даврида «Сукрот усули» деб аталган. Сукрот милоддан олдинги 399 йилда демократия душманлари томонидан улдирилди.
Сукротнинг билим ва ахлок хакидаги таълимоти
Сукротнинг фалсафий ва педагогик карашларида тарбия- дан кутилган максад инсонни билимларни билиб олишга эриш- тириш, уни юксак ахлокий килиб камол топтиришдир. Сукрот уз таълимотида мардлик, донолик, муътадиллик, адолатлилик тушунчаларини изохлаб беради. Унинг фикрича, мардлик куркувни даф килиш, донолик — жамият конунларига риоя Килиш, муътадиллик — уз хиссиётларига эрк бермаслик, адолат — яхшиликни амалга ошириш йулларини урганишдир.
Сукротнинг таълимотича, инсон энг аввало, умумий ахлок мезонларини, инсон учун мукадцае булган фазилатларни анг- лаб олиши керак. Инсоний фазилат эгаси яхши фазилатларни намоён эта олади. Инсон ахлокий фазилатларни илм-фан, таълим оркали эгаллайди, ахлокнинг ягона сохиби булади. Aiyi билан ахлок уртасида зиддият булиши мумкин эмас. Хунардан яхширок, илмдан улугрок нарса йук. Шарму хаёдан яхширок безак, зебу зийнат йук, бадфеълликдан ёмонрок душман йукдир.
Сукротнинг ахлок хусусидаги таълимотига кура, эзгулик — билим, донишмандлик — яхшиликни билувчига яхшилик
килишдир. Окил, доно одамлар халол касб билан шугулланиб, шу касбларидан топган мол-дунёларидан мухтожларга инъом- эхсон киладилар. Аччикланган вактларида тилларини ёмон сузлардан, кулларини одамларга озор беришдан сакдайдилар.
Сукрот, агар бир одам сенинг айбингни юзингга солса, кам- чиликларингни танкид килса, уни дуст деб бил, гузал хулк,- атворли булишга, ярамас ишлардан сакланишга гайрат кил, деб маслахат беради.
Сукрот тадбиркорликни улуглаб, уни энг гузал инсоний фазилат хисоблайди. Унинг уктиришича, гузал тадбир ишлатиб, душманни дуст этиш, нодон ва жщил одамни таълим ва тарбия килиб, донолар даврасига, бадахлок фосикларни панд, насихат билан ислох этиб яхшилар каторига кушиш энг афзал амаллардандир.
Сукрот узининг педагогик карашларида мехнат тарбиясига алохида эътибор беради, мехнатни ахлокий гузаллик деб билади.
Сукротнинг таълим-тарбия хакидаги таълимоти, кадимги Юнонистонда фалсафий-педагогик фикр ривожига улкан хисса булиб кушилди.
ПЛАТОН
Хаёти, ижтимоий, маърифий фаолияти
Платон — машхур юнон мумтоз файласуфи. У милоддан олдин 428 йилда Афинада аристократ оиласида дунёга келган.
Платон Жанубий Италия ва Сицилияларни кезиб, 388 йилда Афинага кайтиб келади. IV асрнинг саксонинчи йилларида Сицилия хукмдори Тунгич Дионисий саройида унинг уигани тарбиялаш билан шугулланади... Платон узи уйлаб чиккан «идеал кулдорлик давлати» тузишни шу шахарда амалга оширмок- чи булади. Аммо унинг гояси хукмдорга макбул булмайди ва уни денгизчилар кулига топшириб, улдиришни буюради. Ден- гизчилар уни Эгин шахрида бир савдогарга кул килиб сотади- лар. Савдогар дусти булгани туфайли Платон яна Афинага кайтиб келади ва уз фалсафий мактабини тузади, мактабни Афина Кахрамони Академа шарафига «Академия» деб атайди, илмий фаолиятини давом эттиради. У «идеал кулдорлик давлати»
хакдцаги гоясини амалга ошириш ниятида узи тарбиялаган шах;- зода Кенжа Дионисий хукмронлик килаётган Сицилия шахри- га боради. Лекин орзуси бу ерда хам амалга ошмагач, ноумид булиб уз Ватани Афинага ^айтади, 368 йилда вафот этади.
Платоннинг таълим-тарбия хакидаги гоялари
Платон тарбияни ташкил этиш хакидаги фикрларини «Давлат» ва «Крнунлар» асарларида баён этади. Платоннинг фикрича, катталарнинг болаларга курсатган таъсири, болаларда ахлокий сифатларнинг таркиб топишида куринади.
Платон хис-туйгуга таъсир этишни кичик ёшдаги болаларни тарбиялашнинг асоси хисоблайди. Кичик ёшдаги болалар хузур килиш, завкланиш, кайгуриш оркали яхшилик ва бахт- саодат тушунчалари хакида хам тасаввурга эга буладилар.
Платон уйинни, адабий асарлардан укиб беришни, афсона- ларни хикоя килишни тарбия воситаси хисоблайди.
Платон кичик ёшдаги болаларга нимани укитиш, нимани Хикоя килишни конунлаштириш кераклигини айтади. Унинг таъкидлашича, катталар болалар уйинини кузатиб туришлари, лекин уларнинг уйинига кандайдир янгилик киритмасликлари керак. Фанларни болаларга зурлаб эмас, балки осон йул билан укитиш лозим. Чунки эркин одам хар кандай фанни кулларча урганмаслиги керак.
Платон «Давлат» асарида болаларни ёшлигидан бошлаб ижтимоий тарбиялаш гоясини олга сурди ва уни ташкил этишнинг муайян тизимини таклиф этди. Унинг таклифига кура, шахар ва кишлок ахолисининг 3 ёшдан 6 ёшгача булган болалари махсус жойда уйнаши керак. Бу жойда давлат томонидан тайинланган аёллар тартибни кузатиб туришлари ва уйинга рахбарлик килишлари лозим. 6-12 ёшдан бошлаб болалар мактабда укиш, ёзиш ва хисобни, шунингдек, ашула айтиш ва му- сика асбобларини чалишни урганадилар. 12 ёшдан 16 ёшгача палестрада укийдилар. Палестрда жисмоний тарбияга ахамият берилади. 16 ёшдан бошлаб йигитлар арифметика, геометрия, астрономияни урганадилар. 18 ёшдан 20 ёшгача улар эфебияда махсус харбий-жисмоний тайёргарликни утайдилар. Бу бос- Кичда улар уз имкониятларидан келиб чиккан холда, жангчи-
лар, х у н а р м а н д л а р , дехконлар, савдогарлар гурухида коладилар, таълим олишлари тугалланади.
Платон уз фаолиятида биринчилардан булиб, болаларни изчилликда тарбиялаш гоясини олга суради. Унинг бу гоявий таклифи мактабгача тарбия назариясининг кейинги тарак^иё- тида мухим ахамият касб этади.
Платон педагогик таълимотнинг ахамияти
Буюк файласуф Платоннинг «фарзандларингизнинг илм ва адабини узингизнинг илм ва адабингиз билан чекламанг, уларни келгуси замон учун тайёрланг, чунки улар сизнинг замонан- гизга тегишли эмас, улар келгуси замон одамларидир» — деган хикматлари хозирги даврда ота-оналар, мураббийлар учун хам кдмматлидир.
АРИСТОТЕЛ
Хаёти, педагогик фаолияти
Аристотел — Арасту кддимги Юнон фалсафаси ва фани та- рак;кдётида янги давр яратган буюк мутафаккир. Арасту милоддан аввалги 384 йилда Стагир шахрида табиб оиласида тугилди, 322 йилда вафот этди.
Аристотел 20 йил давомида Афина шахридаги Платон ака- демиясида таълим олади, 343 йилда Македония тахтининг во- риси Александр Македонскийнинг тарбиячиси булиб хизмат к;илади. 335 йилда у Афинада Ликей номида шахеий мактаби- ни ташкил кдлади. У мантик; илмига оид «Категориялар», «Тал- Кин хакида», «Биринчи ва иккинчи аналитика», «Тоника», био- логияга дойр «Жон тугрисида», «Хайвонлар тарихи», «Хай- вонларнинг келиб чикдши», фалсафага дойр «Математика», ахлок,кд оид «Никомах этикаси», «Эндем этикаси», ижтимоий- сиёсий ва тарихий масалаларга оид «Политика», «Политая», санъат, поэтика ва риторикага дойр «Риторика», «Поэтика» асарларини ёзади. У яратган бу илмий асарлар антик дунёнинг энг улуг ютуги сифатида маънавий маданият ривожида мухим ахамиятга эга булади.
Аристотел узининг ахлок;кд оид асарларида тарбиянинг мак;- сади табиат билан боглик, булган инсонни тадрижий ривож- лантиришдан иборат, деб билади, a*yi ва иродани ривожлантириш мухим эканлигини айтади. Унинг таълимотига кура, болаларнинг ёш хусусияти дисобга олинган холда жисмоний, ахлокдй ва акушй тарбия узвий бирликда амалга оширилиши керак.
Аристотел тарбия муддатини 21 йил: бола тугилгандан 7 ёшгача, 7 ёшдан 14 ёшгача, 14 ёшдан 21 ёшгача деб белгилади. У боланинг х,ар бир даврдаги узига хос хусусиятини курсатди, хар бир даврда амалга ошириладиган тарбиянинг мак,сади, мазмуни ва усулларини баён этди.
Аристотел болаларни мактабгача ёшда тарбиялашга алох,и- да эътибор беради. Унинг фикрича, болани ургатиш мумкин булган барча нарсага гудаклигидан ургатиш керак. Бола 7 ёшгача оилада тарбияланиши лозим. 7 ёшгача давр усиш даври дисобланади. Шунга кура, биринчи навбатда, уларни жисмо- нан ривожлантиришга эътибор берилади. Бу ёшдаги болаларни уз вактида овкдтлантириш, харакатда булишларига эътибор бериш, чиниктириш зарур. Болалар ёшларига мос уйинлар билан шугулланиши керак. Уларга эртак ва х,икоялар айтиб бериш оркдли нуткугарини устириш, 5 ёшдан бошлаб улар оилада мактабга тайёрланиши лозим. Бола 7 ёшдан бошлаб давлат хузуридаги мактабларда укдши керак.
Аристотел бола тарбияси давлат ихтиёрида ва барча фукд- ролар учун бир хилда булишини химоя килади. Чунки давлат тарбияда уз олдига аник; бир мак,садни куяди. Шунинг учун хам тарбияга, уз хохишига кура укдтиш ва тарбиялашни иста- ган ота-оналар эмас, давлат рахбарлик кдлиши керак. Хар бир фукдро уз-узича яшамайди, у барча фукдро каби, шу давлатга мансубдир, давлатнинг узвий булагидир. Давлат унинг хак;ида гамхурлик кдлади.
Фукдро факдт уз шахеий иши билан шугулланмай, фукдро - ларнинг тинчликда яшаши, фаровонлиги йулида фаолият курсатиши керак.
Аристотелнинг таъкидлашича, «бола 5 ёшдан бошлаб 7 ёшгача келгусида урганиши зарур булган фанлар буйича дарслар- га кдтнашиши керак». Бу Укув предметлари она тили (к;оида-
лар — грамматиканинг асоси), гимнастика, мусикд ва расм- дир. Тарбия гимнастикага боглик; холда бошланади. Аммо, бунда, жисмоний тарбияга хаддан ташкари берилиб кетмаслик керак. Тарбиянинг максади болани уз буш вактини онгли равишда утказишга ургатишдир.
Мусика бу максадга эриштирувчи мухим воситадир. Му- сика факат онгли кунгил очишга эмас, инсоннинг ахлокий сифатига хам таъсир этади.Чунки мусикада инсон хулки, орзу- умидлари мавжуддир.
Аристотел дуст орттириш, дустларга нисбатан шафкатли ва мархаматли булишга даъват этади. Унинг таъкидлашича, киши иложи борича узига душман орттирмаслиги керак. Душман- лик курсатганга мархамат назари билан караш, дилозор булмас- лиги керак. Шундагина у дустлари каторидан жой олади. Дустларни шафкат ва мархамат билан сарафроз килиш лозим, шунда улар самимий дуст булиб коладилар. Ёлгончи кишидан вафо кутмаслик керак. Кишининг асли пок булса, у одам элга манфаат етказади.
Аристотелнинг педагогик таълим олишнинг ахамияти
Аристотел «Эй мард одам! Одамийлик кил, олий химматли, очик чехрали, ширин сузли бул» деб, одамларни баркамол фазилат сохиби булишга даъват этади. Буюк олимнинг бу даъва- ти уз даври педагогик ривожида канчалик мухим ахамиятга эга булган б^лса, хозирда хам мухимдир.
КВИНТИЛИАН
К ади м ги Римда таълим-тарбия, мактаб, илм-фан, санъат
Кддимги Римда милоддан олдинги III-I асрларда илм-фан, адабиёт, тарих фанлари, меъморлик ва тасвирий санъат ри- вожлана бошлади. Табиий фан сохасида милодий II асрда Пто- ломей «Альмагест» асарини ёзиб, унда оламнинг геоцентрик тизимини баён этади. Диофант «Арифметика», Папп Алексан- дрский «Математика туплами», Витрувий «Архитектура хакида 10 китоб»ини яратади.
Тарих фани сохасида Тит Ливийнинг «Рим тарихи», Корнелий Тацитнинг бадиий-дидактик рухдаги «Анналлар» ва «Тарих» асарлари юзага келади.
Бадиий адабиётда Овидийнинг «Мухаббат илми», «Метамар- фозалар» каби машхур асарлар ёзилади.
Кддимги Римда хосил байрамлари билан боглик, холда театр, цирк санъати вужудга келади, мусикдсида, айникса, туй, диний маросим кушикдари яратилади. Турли чолгу асбоблари ижод этилади.
Кддимги Рим меъморлигида Пантеон каби улугвор бинолар курилади, безак рассомлигида енгил накшлар, к,искд сюжетли расмлар ишланади. Хдйкалтарошликда шартлилик кенг урин олади, христиан афсоналари акс эттирилган сюжетли рельеф- лар билан безатилган мармар саркофаглар тайёрлаш санъати ривож топади.
Марк Фабий Квинтилиан мактабга асос солган олим сифатида танилади, «Нотик,ни тарбиялаш хакида» ги асарида педагогик карашларини ёритади.
Табиийки, Кддимги Римда илм-фан, адабиёт ва санъат сохасида юз берган бу ютуклар педагогик фикр ривожига хам уз таъсирини курсатган. Римда милоддан олдинги II аср уртала- рида болаларни гурухларга булиб укитиш бошланади. Y f h j i болалар хам, кизлар хам 7 ёшдан укидилар. Бадавлат оилалар- да кизлар она рахбарлигида билим оладилар, угал болаларни уйда муаллимлар укитадилар.
Квинтилианнинг педагогик гоялари
Квинтилиан укитувчиларнинг уз мутахассислиги буйича чу- КУР билимга эга булишларини талаб этади. У дейди: «Фанда дастлабки маълумотдан нарига силжимайдиган, калби кал баки ишонч билан тулган, факат узларини олим деб билган киши- лардан ёмони йук»-
Квинтилиан хар бир илм ахлларини, шу жумладан, укитув- чиларни доимий равишда уз билимларини ошириб боришга даъват этади. Квинтилиан болаларни уйда эмас, мактабда укитиш гоясини олга суради. У мактабнинг тарбиявий таъсирини кайд килган холда, уй мухитида болада ёмон хулк хосил булиши мумкинлигини айтади: болалик чогида ота-оналар уни
эркалайдилар, натижада бола аклий ва жисмоний тарбиядан маэфум булади. У катталардан ноурин сузларни урганади. Болалари бу сузларни такрорлаб, ноурин даракатлар килса, катталар хафа б^либ, уни койидилар. Вахрланки, бунинг учун, аввало, уларнинг узлари айбдор эканликларини уйламайдилар. Бола катталардан урганиб олган ноурин сузларнинг узига ёмон- лик, нафрат келтиришини уйламаган холда, уларни мактабда \ам такрорлайди, бошкалар уртасида ёйилади. Шу сабабли \ам, Квинтилиан болаларни мактабда укитишни талаб килади.
Римда милоддан олдинги II аср бошларида Медиоланс (Милан), Аугустодунуме (Отэн), Бордигале (Бордо), Карфаген, Ан- тиохи ва бошка шах;арларда мактаблар очилиши билан «Юве- несть» ёки «Ювентус» («Ёшлар», «Ёшлик») деб аталган ёшлар ташкилотлари хам юзага келади.
Мактабларда кизлар угил болалар билан бирга укидилар, умумий дастур асосида мажбурий равишда укишни давом эттирадилар.
Квинтилиан уз педагогик карашларида инсоннинг табиий белгиларига эътибор беради, болаларнинг тугма кобилиятини юкори ба^олади, тарбия билан куп нарсага эришиш мумкин- лигига ишонч \осил килади. Квинтилианнинг фикрича, инсон шахеининг шаклланиши учун болани ёшлигидан бошлаб тарбиялаш керак. Чунки болада тез берилиш хусусияти мавжуд- дир, тарбияда бу масалага доимо ахамият бериш керак.
Квинтилиан, Аристотел каби, 5 ёшдан 7 ёшгача булган давр- ни мактабга тайёргарлик даври хдеоблади. Унинг фикрича, бола 7 ёшгача оилада тарбияланиб, она тили ва грек тилини эгаллаши керак, болалар билан мунтазам равишда турли кизикарли машгулотлар ташкил этиш лозим. Ёш болани макташ билан кунглини кутариш, мукофотлар, тарбияда ижодий фаолиятни ривожлантириш гоят мухимдир.
Квинтилиан таълимда кургазмалиликка эътибор беради, таълимда узвийлик ва изчиллик булишини талаб этади. Унинг таъкидлашича, болага куп нарсани ургатишга х,аракат килмаслик керак, аммо билганини пухталаш лозим. Булажак нотик хоти- рали булиши, бадиий сузлаш малакасини эгаллаши керак. Болаларда бу малакани мактабгача ёшидан бошлаб ривожлантириш зарур. Квинтилиан шеърларни ёд олдиришни болани нотик килиб етиштиришда мух,им восита хисоблайди.
Умуман, Римда Квинтилиан мактабга асос солган, антик педагогиканинг биринчи назариётчи ва амалиётчи олими сифатида шухрат козонади, хар йили Веспасиана императори- нинг кимматбахо совгалари билан такдирланади.
КОНФУЦИ
К̂ адимги Хитойда таълим-тарбия
Хитойда фалсафа милоддан аввалги VI-V асрларда пайдо б^либ, фалсафий тафаккур — конфуцилик, легизм, даосизм, мо- изм тараккиётида мухим адамиятга эга булди. Бу таълимотлар, асосан, ахлокий-сиёсий хусусиятга эга булган. Мамлакатда давлат курилишини кдйта куриш, идора тизимини яхшилашга булган х;аракат туфайли фалсафа хам сиёсий туе олди. Мана шу харакат жараёнида Конфуци уз таълимотлари билан сиёсат майдо- нига чикди. Унинг таълимотлари шогирдлари томонидан «Лунь ой» («Сухбат ва мухокамалар») асарида баён килинди, ривож- лантирилди, кейинчалик расмий идеологияга айланди.
Асосий негизи «Дао дэ цзин» ва «Чжуан-цзи» асарларида акс эттирилган даосизм таълимотида инсон фаолиятини чек- лаб куядиган хар кандай конун ва коидалар кораланади, цивилизация ютукдаридан воз кечиш таргиб этилади, табиат ва олам шарафланади, кишилар табиийликка чакирилади.
Конфуцилик — кадимги Хитойда юзага келган ахлокий-си- ёсий таълимот. Унинг асосчиси Конфуцидир.
Конфуци ва унинг таълимотини химоя килганлар инсон- парварликка эришиш учун хар бир киши хулк-одоб меъёрига амал килган холда Уз-узини тарбиялаш, шу асосда маънавий камолотга эришиш гоясини таргиб килганлар. Конфуци таъ- лимотига кура, инсонпарварликка факат жамиятнинг юкори табака вакиллари, мумтоз кишиларигина эришиши мумкин.
Хитойда Конфуци тузган мактаб куп аср давом этди. Милоддан аввалги 136 йилда император У Ди хукмронлик килган даврда Конфуци карашлари расмий равишда таълимот-тизим деб эълон килинди. Шундан кейин Конфуци таълимоти икки минг йилдан ортик вакт мобайнида хукмрон идеология сифатида давом этди.
Конфуци (Кунцзи) — Хитойнинг таникди мутафаккири. У эрамиздан олдинги 551 йилда камбагал оилада тугилди. Ёшлигидан етимликда усади, Jly подшолигида кичик бир мансабда ишлайди, кобилиятли хизматчи сифатида танилади.
Конфуци сиёсий хаётда хам иштирок этади. Мамлакат буйлаб сафарларда булади, халк хаёти билан якиндан танишади, турли тоифа одамлар билан учрашади, сухбатда булади. Орадан 14 йил утгач, сафардан кайтиб, колган умрини сиёсий х,аётдан четда, Уз шогирдлари, издошлари билан бирликда утказади. У давлат идораларида ишламаган холда, халк орасида катта шухрат козонади. У эрамиздан олдинги 479 йилда вафот этади. Унинг таълимотини шогирдлари давом эттирадилар.
Урта асрда Хитой билан чегарадош булган Япония, Корея, Вьетнам давлати, халки Конфуци таълимоти таъсирида булади.
Конфуци ахлокий-сиёсий гояларининг негизи давлатни ахлок коидалари асосида бошкариш таълимотидир. Унинг таъкидлашича, ахлок коидаларига асосланган давлатни бошкарувни куллаш ва химоя килиш керак. Бунинг учун номлар узгарти- рилиши лозим. Давлатни шафкат, саховат билан бошкариш яхши усулдир.
Конфуцининг уктиришича, давлатни бошкарувчи саховатли, эзгу ниятли булиши керак. У бундай бошкарувчини ос- мондаги шимолий ёруг юлдузга ухшатади. Унинг уктиришича, ахлокий жихатдан кайта тарбияланган бошкарувчигина ёруг юлдуз була олади. Юлдузлар ёруг юлдузни ураб олгани каби халк унинг атрофида булади.
Узини тута билиш, ахлок коидаларига риоя килиш — Конфуцининг «инсоний севги», «узини тута билиш» хакидаги таъ- лимотининг асосий мазмунидир. Конфуцининг фикрича, хар бир инсон Узидан бошка одамларни севмаса, у ахлок коидаларига риоя кила олмайди, ахлок коидаларига тугри муносабатда була олмайди.
Конфуци таълимотича, кичикларнинг ота-она ва акаларга доимо хурматда булиши инсонни севишнинг асосидир. Инсонпарварлик одамларга мухаббат демакдир. Факат инсонпар- варгина одамларни сева олади, севиш ва нафратланиш хисла- тига эга булади. Демак, Конфуцининг фикрича, барча одамларни севиш, уларга бир хил муносабатда булиш хам мумкин эмас. Конфуци «хурматли», «мурувватли», «тутрисузли», «уткир зехнлик» ва «рахмдиллик» фазилатларига эга булганларни ин-
сонпарвар хисоблайди. Конфуци давлатни шундай одамлар бо- цщаришини талаб этади. Унинг таъкидлашича, мурувватли рахбаргина халк; хурматига сазовор булади, халкнинг хурмати унинг зафарларга эришувини таъминлайди.
Конфуцининг ахлокий-гоявий карашларида давлатни бош- каришда халкни кадрлаш мухим уринда туради. Унинг фикрича, халк;к,а мурувват билан рахбарлик килиш, олдин уни бойитиш, сунгра уни инсонпарварликка ургатиш керак. Шунда инсонпарварликда халкни кадрлаш намоён булади.
Конфуци умри давомида, асосан, укитувчилик билан шу- гулланди. У укитувчилик фаолиятида Укиш, урганиш билан билимларни эгаллашга эътибор берди. Унинг таъкидлашича, бола жиддий ва сабот билан мехнат килиш оркали билимларни эгаллаши, куп тинглаши, эшитганларидан энг мухимини билиб олиши ва унга риоя килиши керак.
Бола куп нарсани куриш ва курганини хотирасида сакдаши лозим. Конфуцининг уктиришича, инсонда кобилият, донолик ва акл Укиш, урганиш, куриш, мехнат оркали ривож топади. Конфуци факат яхши одамдан эмас, балки ёмондан хам урганишни тавсия этади.
У таълимда укиш ва фикрлаш, уйлаш мухимлигини айтади. Унингча, укимаслик ва фикр юритмаслик, бу — халокатдир, укишни фикрлаш билан бирлаштириш лозим. У килган китоб Хакида фикр килинмаса, бундай укишнинг фойдаси булмайди, бундай укиш кишини толиктиради. Конфуци уз тажрибасини умумлаштирар экан, бутун кун буйи овкатланмай, тун буйи ухламай, укигани хакида уйлаганини, лекин бундан фойда булмаганини айтади. Шунга кура, Конфуци Укишни уйлаш, фикрлаш билан узвий бирликда, уз вактида амалга оширишни тавсия этади.
Конфуци таълимотига кура, укишца амалда куллаш зарур булганни аникдаб олиш гоят мухимдир. Конфуци китобни Укиш ва Укилганни вакги-вакги билан такрорлаш кераклигини укги- ради. Унинг таъкидлашича, кишининг одамларга муносабати унинг мактовга сазовор булган ишларида ёркин куринади. Кимдир макгалса, у хаётда, амалда синаб курилади, яхши муносабати бошкалар учун намуна булади. Муносабат хакидаги бу фикрлар хам Конфуцининг билимни амалда синаб куриш гояларининг ифодасидир.
Конфуци, узининг педагогик фаолиятида тажрибага алохида эътибор берди, илгор гояларни олга сурди.
Масалан, киши ниманидир билади ва хисоблайди. Билма- са, хисоблай олмайди. Бу — билимга тугри муносабатдир. Укитувчи турт нарсадан — КУРУК фойдасиз фикрлашдан, Уз мулохазасида катъий туриб олишдан, кдйсарлик килишдан, факат узи хакида уйлащдан катьий сакланиши керак. Бу гоялар- нинг биринчиси соф кунгил билан муносабатда булиш, иккинчиси шахсиятга берилмаслик ва кайсарлик килмасликдир.
Конфуцининг уктиришича, соф кунгилли одам одамларнинг сузига караб эмас, харакатига карайди, лекин яхши сузларини хам маъкуллайди. Бу билан у одамни ва унинг сузларини тахлил килиш мохиятини билиб олиши кераклигини таъкидлайди.
Конфуци иккиюзламачиликни саховатликнинг душмани деб билади. Унинг фикрича, иккиюзламачи, одамлар орасида гуё тугри — олтин йулда бораётгандек булади, хакикатда эса ахлокий коидани бузади. Шунинг учун иккиюзламачилар «паст ода- м»лардир.
Конфуци дуст танлашда олдин уни синаб куришни тавсия этади.
Умуман, Конфуци гоявий-ахлокий, маърифий ва англаш, билиш хакидаги карашларида илгор фикрларни олга сурди, унинг гоялари илгор фикрлилар томонидан давом эттирилди, хитой маданиятига кУшилган мухим хисса булди.
ИККИНЧИ БОБ ШАРК, МУТАФАККИРЛАРИ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ
ХАВДДА
САЪДИЙ ШЕРОЗИЙ
Хаёти, адабий-маърифий фаолияти
Шарк мумтоз адабиётининг буюк намояндаларидан бири Муслихиддин Саъдий Шероз шахрида 1184 йилда тугилди. Саъдий мутул боскинчилари Урта Осиё ва Эронда хукмронлик Килаётган, халк уларнинг зулмига карши курашга отланган даврда яшади, ижод этди. Саъдий озодлик учун олиб борилган курашда халкнинг галаба килишига ишонди, уз асарларида акс эттирди.
Саъдий бошлангич маълумотни Шероздаги мактабда олади, уни тамом кдлгач, Бощод шахридаги Низомия мадрасасига укишга киради, укишни тугаллагач, Шарк мамлакатлари буйлаб саёхдтга чикади. У шу саёхати даврида х;аётда юз берган вокеа- ларни куради, катта хаётий тажрибага эга булади. У 1255 йилда уз она шахри Шерозга кайтиб келади ва хаётининг сунгги йил- ларини ёлгизликда утказади. Саъдий ёши 70 га борганда, 1257 йилда узининг машхур «Бустон», 1258 йилда «Гулистон» асарларини ёзади. У газаллардан иборат булган «Куллиёт» тупла- мидан урин олган бу икки асарларида халкни бирлашишга, хаётни севишга, хаётни яхшилаш учун мехнат килишга даъват этади.
Саъдийнинг «Гулистон» асари тарбиявий панд-насихатдан иборат хикоялар ва хикматлар тупламидир. Адиб бу асарида жахонгашталик йилларида хаётда курган, билган вокеаларни баён этди, улардан ахлокий хулосалар чикарди, хаётда йилдан адашганларга тугри йул курсатди, буни у узининг инсоний бурчи деб билди.
Саъдийнинг инсонпарварлик, ватанпарварлик гоялари
Саъдий Шерозий инсоний кадр-кимматни мехнатда, хунарга таянишда деб тушунади ва шундай деб таълим беради:
Уз ме^натидан нон еган киши,Хотам миннатидан озод ёз-циши.х
— дейди у.Саъдий ватанпарварлик, халкпарварликни юксак кадрлади
ва отал ар тилидан ёшларни халкка содик булишга чакиради.
Уз элига вафо цилмаган киши,На севимли булур ва на дониишанд.2
Саъдий одамлар уртасида инсоний алока булишини таргиб кдлади. У инсониятни бир бутун тана деб билади, хар бир одам- ни унинг бир кдсми хисоблайди. Унинг фикрича, тана-инсо-
1 Саъдий. Гулистон. F. Рулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти. Т. 1968, 6-бет.
2 Уша китоб, 150-бет.
ният-соглом, барча аъзолари c o f булиши керак, ёш болани камол топтириш учун, тарбия жараёнида унда х,аёт учун зарур булган сифатларни шакллантириш керак. Сифат эса, инсонда аста-секин, аввало оилада ва мактабда тарбия йули билан, катта булганда хаётий тажриба ёки уз-узини тарбиялаш жараёнида шаклланади.
Саъдий оилада бола тарбияси хакида
Саъдийнинг фикрича, оила боланинг бахти, келажаги учун замин яратувчидир. Оилада асосий таянч отадир. У масъули- ятли тарбиячидир. Ота уз болаларини тарбиялаши, укитиши, хунарга ургатиши, жисмонан чиникгириши керак. Боладаги Кобилиятни ривожлантириши керак. Бунинг учун, болани тарбиялаш керак, тарбия булмаса, боладаги крбилият сунади.
Саъдий уз педагогик карашларида тарбияни уч асосий кури- нишга — аклий, нафосат ва жисмоний, мехнат тарбиясига булади. Адиб болани тарбиялаш вазифасини уларнинг ота-онала- рига, айникса, отага юклайди, яъни оилавий тарбияга катта эътибор беради, ота, ота-оналарга мурожаат килади. У ёзади:
Утай яхши ном билан десанг агар,Сен углингга ургатгил илму уунар.Агар булмаса ацлу фикри унинг Нишон цолмагай сендан улган кунинг.Ота-онаси эркалатса нуцул,Жуда куп цийинчиликни кургай утп.Ацл ургату, тугрилик, поклик.Севиб эркалатма, цил идроклик.Уз углингни цолдирмагил бе^унар.'
— дейди Саъдий.Саъдий ота-оналарга, хар бирининг характерини хисобга ол
ган холда, ахлокий тарбияни боланинг ёшлигидан бошлашни тавсия этади, характер шакллангач, болага тарбия таъсир эт- майди.
1 Саъдий. Гулистон. F. Рулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти. Т. 1968, 145-бет.
Аклий тарбия, Саъдийнинг назарида, билимни эгаллаш ва уни хаётга тадбик; этиш билан бопшкдир, аклий тарбия уни хаётга тадбик; этиш жараёнида ривожланиб боради.
Саъдий билимни хаётга татбик; этишни ташвик; этар экан, унинг хаётий мохиятини исботлашга харакат килади. Унинг фикрича, билимни эгаллаган одам акуыи ва ахлоклидир. Бундай одам жамиятда кддрланади, кдерда булмасин уни хамма хурмат килади, у хамма ерда шухрат козонади.
Саъдийнинг фикрича, «...икки тоифа одам бехуда ишлаб, бехуда харакат килган булади: бири мол-мулк йигиб, фойда- ланмаган ва иккинчиси эса, илм олиб унга амал кдлмаган одам».
Харчанд уцибсан, билимдонсан,Агар амал цилмадинг, нодонсан. '
Одам билимни турмушда фойдаланиш учун эгаллайди, таж- рибада кулланмаган билим фойдасиздир.
Саъдий тажрибани ахлокий маънода тушунади. У одамлар- дан ахлок меъёрини билишни ва хаётда унга риоя килишни талаб этади. Шу билан бирга, у билимни барча сохада одам- ларда гузал инсоний фазилатларни шакллантиришга йуналти- ришни талаб этади. Унинг уктиришича, билимни эгаллаш ва унинг чуккисига кутарилиш, билимга кизикувчан, хамма ерда ва хамма вакт изланувчан, янгиликларни олга сурувчан булиш йули билан унинг хакикийлигига ишониб, онгли суратда Узлаштириш керак. Мунозарасиз билим ривож топмайди. Одамни Хаётга тайёрлаш учун, аввало, аклий тарбияни тажриба билан боглаш, мустакил укиш йули билан амалга ошириш керак. Аклий ривожланиш ахлокий камолот учун зарур, у ахлокий тарбия билан богланиши керак.
Саъдий ахлоций тарбия тодида
Саъдийнинг педагогик карашларида ёш авлоднинг ахлокий тарбияси марказий уринда туради. Бу масалани ечишда Саъдий инсонпарварлик принципидан келиб чикади. Унинг таъ-
лимотига кура, инсоний мухаббат ва хурмат туйгуси инсон к;ад- риятида, ахлокий тарбияда асосий уринни эгаллайди. Шу маънода, у ёшларга мурожаат кдлиб, уларни билимларни эгаллашга, ахлокий булишга даъват этади.
Мухтожларга ёрдам беришни Саъдий биринчи даражали инсоний фазилат хисоблади. Айникса, у етим болаларга ота-она- лари каби гамхурлик килиш, инсонпарварлик ва одамийлик мухтожлар хаётини яхши билган мехнат ахлига хос хусусиятдир.
Етимлар бошига мудом соя сол,Арит гарду чангин, тикан кирса ол.Етим турса олдингда маъюсдил,Уз урлингни %атто упиб суймагил..Арит ра%м этиб, оциб куз ёшини,Юзин чангин арту сила бошини,Агар унда йуцдир цариндош, таниш,Узинг парвариш цил, узинг парвариш . '
Саъдий ахлокий одамдаги ростгуйлик хислатини энг мухим фазилат деб билади. Бу фазилатга эга булган одам боцщалар- нинг мухаббати ва хурматига сазовор булади.
Саъдий тарбия усуллари доцида
Саъдий ишонтиришни тарбиянинг асосий усули хисоблайди. Адиб ишонтириш билан бирга каттиккул булишни таклиф этади. Шу билан бирга, у ёшлигидан болада хушфеъллик, дустлик фазилатларини тарбиялашни тавсия кдлади.
Инсон бопщаларнинг ишончига факат узининг ростгуйли- ги билан эришади. Шунинг учун хар кандай вазиятда рост га- пириш, хатто, ростгуйлиги узига нохушлик келтирганда хам ростгуй билиши керак. Рийбатчилик, чакимчилик, ёлгончи- лик — инсон учун ёмон хислатдир.
Саъдий ёшларни одамлар билан мулокотда булиш коидала- ридан хабардор булишга, уйлаб, хар бир сузни улчаб гапириш- га ургатишга даъват этади. Аклли одам куп ва уйламасдан га- пирмайди, уз сузи-фикрини худди кимматбахо ёкут каби дил- да саклайди.
Саъдий камтарликни кенг маънода тушунади, камтар одам хушмуомала, тавозели булади, яхши ва самимий маслах,атларга эътибор беради, унга мацганчоцлик, хушомадгуйлик, чацим- чилик бегонадир. Камтарлик хациций билиши, куз-куз цилин- маслиги керак.
Саъдийнинг фикрича, хациций камтар одам узини узи мак,- тамайди ва бошцаларнинг мацговига мухтож хам булмайди. Агар у яхши одам булса, бу сифатининг узи унинг яхшилигидан далолатдир.
Саъдий дустликни одамнинг шахе сифатида шаклланишида асосий омил деб билади. Унинг назарида хакикий, самимий дустлик инсон цалбида учмас из цолдиради, унинг ахлоций циёфасига таъсир этади. Агар одам уз хатти-харакатига кура ёмон булса, унинг дустлиги бошцаларга салбий таъсир этади.
Саъдий дустликнинг тарбиявий ахамиятини юцори бацола- ган холда, ота-оналарни огохлантириб, уз болаларининг ёмон- лар билан мулоцотда булишига йул куймасликни айтади.
Саъдийнинг уктиришича, дустлик икки мухим хусусиятга — самимийлик ва тарбиявийлик хусусиятига эга. Адиб бошига кулфат тушган одамга мурувват курсатган, унинг душманлари билан алоцада булмаган одамни хациций дуст деб билади.
...Агар оцил эсанг, дустдан кечмагил,Ушанда fohum куз очолмайди бил...Агар сен эсанг дуст билан жону тан,Раним емирилур шо%у илдиз билан.1
дейди шоир.
Саъдий педагогик царашларининг ахамияти
Саъдий Шерозийнинг юцорида баён этилган таълим-тар- бия хакидаги фикрларининг негизи хаётий тажрибалари, халц огзаки ижодидир.
Саъдий одамларни мехнатни севишга, инсониятга фойда кел- тирадиган булишга, дини, эътицоди, жинси, миллатидан цать-
ий назар, одамларга нисбатан хурматда булишга даъват этди. Саъдий ушбу педагогик кдрашлари билан кейинги авлодларга улмас мерос колдирди. У цолдирган бу мерос хозирги ёшлар тарбиясига хам хизмат килиши табиийдир.
ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ1Румийнинг хаёти, педагогик карашлари
Жалолиддин Румий 604 хижрий сананинг раббиул аввал ойи- нинг олтинчи кунида — милодий 30 сентябр 1207 йилда Балх шахрида тугилди. Отаси Мухаммад Баховуддин Вал ад уз замо- нининг машхур суфийси булган, Султон-ул уламо аталган.
Баховуддин Валад беш яшар угли Жалолиддин билан Балх- дан кетиб Нишопурдан утаётганларида улуг шайхлардан бири, машхур шоир Фарицидцин Аттор билан куришадилар. Фари- диддин Аттор Жалолидцинга узининг «Асрорнома» асарини тухфа кдпади.
Баховуддин Валад Нишопурдан Туркия ерларига утиб, Ар- зиндонда, сунгра Окшехирга келади ва шу шахардаги мадраса- да турт йил даре беради. Сунгра Окшехирдан Лоранда шахрига (хозирги Караман) боради. Шахар хокими Амир Муса унга атаб махсус Мадраса курдиради ва уни мадрасанинг бош мударриси этиб тайинлайди. Кейин Баховуддин Валад турк султони Ало- вуддин Кайкубоднинг таклифи билан Кунёда шахрига бориб, шу ердаги Олтин мадрасасида истикомат килади.
Жалолиддин илмларни, асосан отасидан Урганади, Лоранда шахрида илмини камолга етказади, отаси Кунёдага кетгач, унинг урнига бош мударрис этиб сайланади, ваъзхонликда шухрат Козонади.
Румийнинг инсонпарварлик гоялари
Румий бутун умри давомида ирки, тили ва диний мазхаби- дан катьий назар, инсонлар тенглигини химоя килди, инсон иродасини озодликнинг мухим воситаси деб хисоблаб, шу асос-
1 Румий х.ак.идаги мацолани тайёрлашда унинг «Учмок а̂ канот йук; вале учайман» асари ва «Сунгги суз» (Рухият шоири)дан фойдаланилди. «Шарк юлдузи», 3-4 сон.
да ахлок-одоб масалалари хакида фикр баён этди. У инсонларни мехр-шафк;атли, боадаб булишга даъват этади. Унинг фикрича, адаб билан жахон нурга тулади, малак пок, мусаффо булади.
Нурга тулгай, бок;, адаб бирлан фалак,Пок, мусаффодир адаб бирлан малак.1
дейди Румий.
Румийнинг маънавий-ахлок,ий царашлари
Румий вафодорликни, севгида садокатли булишни ташвик; этади. Адиб хамзабонлик — дустликни дилни дилга ошно — бегонани пайванд этувчи восита деб билади. Хамдил булиш ундан хам яхшидир. Унинг фикрича, агарда одамлар узаро ах,ил булсалар, нуткбозликка хожат йук, калблар — юракнинг узи таржимонлик вазифасини бажаради. Шоир дейди:
Хамзабонлик дилни дилга банд этар,Ошно-бегонани пайванд эт ар.1
Турли тилда сузлашувчи, миллатлари турлича булган одамлар узаро дуст булсалар, уртада воситачи булишига хожат йук:
Уртада ул нутци бийрон не керак,Таржима цилмоща цодирдир юрак...2
Румий засадни коралайди, бу хусусиятга эга булган хасад- гуйлар аклли булсалар хам аслида мусулмон эмаслар.
Румий жахолатни нохушлик, низо хосил килувчи иллат хисоблайди, инсонларни бирликка, сулага даъват этади.
Румий дустлик ва инсонийликни улутлаб, хакикий дуст ба- мисоли кузгу булишини укгириб, уни кусурдан холи булишга даъват этади. Унинг уктиришича, «Севги бор жойда ситам хам булади». Бегоналарга эмас, дустларга ситам килинади. Аммо ситамда хам ситам бор. Ситам ундан мухтасир булганга, унинг узи учун яхшилик ва севги эканлигини билганга килинади... «Шунинг учун, — дейди Румий, — модомики, сен узингда бир
1 Уша китоб, 8-бет.2 Уша китоб, 16-бет.3 Уша китоб, 16-бет.
дарё ёки пушаймонлик хис этаркансан, билгилки, бу сенга Ал- лохнинг инояти ва севгисидан бир далилдир. Агар сен OFa- инингда бир кусур курсант, бу сендаги нукеоннинг аксидан иборатдир. Одам х,ам худди шундай ойнадир. Сен уша кусурни узингдан узоклаштир. Чунки ундан хосил булган сендаги из- тироб узингдан чиккан гамдир. Ундан хафа булганинг замон узингдан х;ам инжийсан».1
Румий каноатсизлик кунгилсизлик холатлар келтиришини айтиб, кишиларни сабр-каноатли булишга, мол-дунёда хам маълум улчов борлигига риоя килишга чакиради.
У дейди: «...аттор дуконига боришинг билан у ерда шакар- нинг жуда куп эканини курасан. Бирок; аттор сенинг пулингга яраша шакар беради... Худди шундай одам борки, денгизларга конмайди, одам буладики, бир томчи сув билан кифояланади, ортикчаси унга зарар келтиради. Бу факат маъно оламидан, яъни илм ва хикматда эмас, балки хамма нарсада шундай.
Дунёдаги мол-мулклар, олтинлар, кимматбахо тошлар кон- лари сунгсиз улчовлардир. Бирок;, улар инсонга бахоси микдо- рида келади, ортик^асини эса, кутаролмай, ак̂ гдан озади».2
Румий иймонни улуглаб, уни, хатто, намоздан юк;ори хисоблайди, унингча, иймон одамлар учун абадийдир: «...Намознинг жони (рухи) ук;илган намоздан яхширокдир. Иймон намоздан устундир. Чунки намоз кунда беш махал, иймон эса хамма вакт фарздир.
Намоз узрли сабаб билан колдирилиб, фурсат булиши билан адо эгилиши мумкин.
Иймон учун хеч кандай узрли сабаб билан бузиб, кейинрок бажариш рухсати йук. Намозсиз иймоннинг фойдаси булади. Бирок иймонсиз намознинг фойдаси йук- Худди мунофиклар- нинг намози сингари».3
Жалолиддин Румий одамларга мурожаат килиб, уларни бу дунёда бирга булишга даъват этади: «Одамлар, — дейди шоир, — биз бу дунё уйида бирга эдик, дейишлари ва бир-бирлари билан гузал бир тарзда келишиб, богланишлари керак. Одамнинг яхши ва ёмонлигини бир четга куйиб, унинг шахсияти аслига
1 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур. «Шарк юлдузи», 1995, 3-сон, 192-193 бетлар.
2 Уша китоб, 196-бет.3 Уша китоб, 196-197 бетлар.
эътибор бермок керакки, курамиз, ул зотнинг кандай узлиги ва жавхари бордир. Курмок ва билмок, мана шунак,а булади».1
Демак, дуст танлашда инсон шахсиятини, унинг кимлиги- ни билиш, уни куриш ва билиш — мухимдир.
Румийнинг таъкидлашича, хар бир одам аввало узини сина- ши ва куриш, руза, намоз, ёлгизлик, биргалик ва шунга ухшаш нарсаларнинг кай бири узига фойдали эканлигини, кайси йулдан борса, ахволи тез яхшиланишини билиши, уйлаб кури- ши лозим, унинг илгариланишини кайси иш таъмин этса, шу йулдан бориши, муфтийлар хар канча фатво берсалар хам, олимлар фатвосига кулок солиши лозим. Румий олимларни, илм ахлини орифдан устун куяди ва маъноли инсон хисоблайди, инсонни буюк бир муъжиза ва ичида хамма нарса ёзилган деб билади.
Жалолиддин Румий акл хакида суз юритар экан, уни инсон вужудида бир амр деб билади. Унинг таъкидлашича, «Мабодо вужуд раиятлари унга буйсунса, барча ишлар текис кетади. Агар аксинча эса, хаммаси издан чикади. Сархушлик келиши билан бу кулу оёкдан ва вужуднинг барча аъзоларидан хар хил но- маълумликни кутса булади».2
Румийнинг фикрича, инсон ва шундай холатга тушмаслиги учун, вужуд раиятлари aiyira бош эгишлари зурур. «Чунончи, тикувчилик дуконига берилган ёш бола устага итоат килиши лозим. Модомики, боланинг максади ушбу касбни урганмок экан, демак, у уз тасарруфидан воз кечиб, устанинг амрига «лаббай» деб жавоб бериши шарт».3
Румий уз педагогик карашларида амал ва илм хамда икки- сига эга булган инсоннинг хаётда тутган мавкеига алохида эътибор беради, илмни хамма нарсадан устун куяди, одамларни илмларни эгаллашга даъват этади. «Амал хамда илм мавжуд- дир, — дейди шоир. — Баъзиларнинг амал и бору, ил ми йук. Баъзиларда эса аксинча. Агар инсонда хам амал, хам илм булса, у ута муваффакиятли зотдир. Бунга ухшаган нарса шудир: бир одам йул юради, аммо бу унинг йулими-йукми, билмайди, кур- курона харакат этади.
1 «Шарк юлдузи», 1995, 5-6 сонлар, 198-бет.2 Уша журнал, 197-бет.3 Уша журнал, 208-бет.
Бошка биров эса, йулни хам, манзилни хам билади. Унинг учун аломату ишоратга хожат йук,. Иш унинг кулидан келади. Энди киёсланг, бу одам каерда-ю, наригиси кдерда? Демак, илм хамма нарсадан устундир».1
Румий инсон ру^ияти ва китобхонлик хакида
Румийнинг инсон рухияти, унга хос хусусиятлари хакидаги фикрлари хам мухим педагогик ахамиятга эга. Бу буюк шоир одамларни уз умрларини бехуда у т к а з м а й , гофилликни ташлаб, инсонлар учун фойдали иш килишга чорлайди. «Инсонда шу кддар улкан ишк, хирс, орзу ва дард бордирки, юз минг- ларча олам узиники булса хам, кунгли тинчимайди. У машрул булган ишида, санъатда, илми нужумда, хакимликда... хамма- хамма фойда хам хузур тополмайди. Чунки истаган нарсасини кулга киритолмаган. Ёр дилоромдир, яъни кунгилни тинчлан- тирувчи, демакдир. Шундай экан, кунгил бошка билан кандай хотиржам булсин. Завк ва орзулар зинапояга ухшайди. Зина- лар утириб, дам олишга мослашмаган, аксинча, устига босиб утилади, холос. Умрини шу зинапояларда бехуда утказмаслик учун гофилликдан тез уйгонган ва ахволнинг мохиятини анг- лаб етган зот кандай бахтли!».2
Улуг мутафаккир хар бир инсоннинг севимли булишини ис- тайди, севимли булган кишида гузаллик булади. Унинг уктиришича, «Севилган киши гузалдир. Хамма гузаллар севила- вермайди ва севилиши шарт хам эмас. Гузаллик севимлилик нинг бир жузъидир. Севимли булмок аслдир. Бу булгандан кейин гузаллик хам мавжуддир».3
Жалолиддин Румий таълимда хар бир укилган китобнинг маъносини билиш мухимлигини таъкидлайди, маънога эътибор бермаслик кур-курона укишдир. Олимнинг таъкрщпашича укувчи Куръонни тугри укийди, маъносидан хабари булмайди, унга маъно англатилса хам, барибир, кур-курона укийверади. Маънога юзланишни инсон дастлаб унчалик севмайди. Бирок вакт утган сайин ёктира боради. Бу жараён суратда (шаклда) аксинча кечади. Чунки шакл бошда хуш ва латиф туюлади,
1 «Шарк; ю л д у з и » , 1995, 5-6 сонлар, 208-бет.2 Уша журнал, 212-бет.3 Уша журнал, 216-бет.
бирок У билан канчалик куп бирга булингани сари укувчи ундан совиб боради. Куръоннинг шакли кайда-ю, маъноси кай- да! Худди шундай, агар инсон шаклидан маъноси кетса, жаса- ди колади. Жасадни эса, хеч ким ушлаб турмайди».
Демак, китоб укишдаги асосий максад маънодир, уни анг- лаш, билишдир.
Румий маърифий-ахлоций к;арашларининг ахамияти
Уз даврининг буюк мутафаккирларидан булган Жалолиддин Румий уз асарларида зулмни коралади, адолатни тараннум этди. Румий инсон иродасини озодлик, эркинликка эришиш- нинг мухим воситаси хисоблади. У инсон уз ХУКУКИНИ идора этишда озод булишини айтди, инсон шахсиятига хурматда булишни, халк ва миллатлар уртасида ахиллик, дустлик булиши гоясини олга сурди.
Румий баён этган бу маърифий-ахлокий фикрлар инсон- парварликдан иборат булиб, педагогик фикр тараккиётига кушилган мухим хиссадир.
АБУЛКОСИМ ФИРДАВСИЙ
Хаёти ва педагогик дарашлари
Абулкосим Фирдавсий — жахон адабиёти, маданиятига бебахо хисса кушган буюк суз санъаткори.
Абулкосим Фирдавсий Тусий номи билан шухрат козонган. Фирдавс (жаннат 6 o f h ) сузидан олинган булиб, шоир Тусда (Эронда хозирги Фирдавс шахри) тугилгани учун Тусий деб юритилган.
Абулкосим Фирдавсий 940—941 йилда Табарон вилоятининг Туе шахрига якин Бож кишлогида дунёга келди. Ёшликдан халк огзаки ижодини, ёзма адабиёт ва тарихни, кадимги афсо- на ва ривоятларни, араб ва пахлавий (кадимги эрон) тилларини мукаммал урганди. 35 ёшида (975 й.) «Шохнома» асарини ёзишга киришади, хижрий 400 (милоддий 1010—1011) йилда тугаллайди. 60 минг байтдан иборат булган «Шохнома»ни эрон шохи Султон Махмудга такдим этади. Аммо асар Султон Мах-
мудга маъкул булмайди. Шундан кейин Фирдавсий Табарис- тон (Мазондарон)дан Ирок^а утиб, Бакдодца яшайди, умрининг охирида ватани Божга кайтиб келади, бир неча йил уз богада яшаб, шу ерда х,ижрий хисоби билан тахминан 411— 416 (милодий 1020—1026) йиллар орасида вафот этади.
«Шохнома» миф ва афсона, ривоят ва достонлардан иборат булиб, унда «халк; кахрамонлиги, ватанпарварлик, чет эл боскинчиларига карши мардона кураш, марказлашган феодал давлатни вужудга келтириш гояси, адолатли шох орзуси, яхшилик ва ёмонлик кучлари уртасидаги зиддият, самимий севги ва садокат, маърифатпарварлик, одоб-ахлокка дойр насихатлар..», «Фирдавсийнинг дунёк,араши, истак-орзулари, хусусан эпос- нинг бош кахрамони Рустам образида мужассамлашган».1
Фирдавсийнинг дидактик к,арашлари
Фирдавсий мехнат ва мехнатсеварлик, илм ва билим, акл ва хикмат, саховат ва химмат хакида фикр билдириб, кишиларни одил ва окил булишга чорлайди, золимлик, крнхурлик, тан- баллик ва химматсизликни крралайди.
Фирдавсий мехнат ва гайратни улуглайди. Унинг фикрича, ишдан кочган кишидан ном, ор-номус ва жанговарлик хам йи- роклашади. Жахонда мехнатсиз фойда йукдир, кимки дангаса б^лса, унга бойлик келмайди... Ёш киши дангаса булса, хаёт- нинг к;алби ундан туяди (безор булади).
Фирдавсий мехнат килиш билан хунарни эгаллашни таргиб Килади, хунарнинг мохиятини таърифлаб, одамларга уч нарсани орзу килишни маслахат беради. У дейди:
Пок зоту хунару насабинг агар Бирлашса ажойиб мевалар берар...Яздон инояти киши гав^ари,Ёмонга йуламас, кочар у нари..Хунар урганурсан у,ар хил кишидан,К,очмасанг меунату, ранж ташвишидан...Бу учликни топсанг сунг керак axji Уни паст-баландни ажратгувчи бил.
1 Н.М.Маллаев. Абулкосим Фирдавсий, Т. 1962, 55-бет.286
Бу турт нарса танда булса мужассам,Таъмадан кутулгай, тортмас гам-алам .1
Фирдавсий хунарни эъзозлайди, хунар энг аввало гавхардан яхши, хунар тажриба ва матонат билан кулга киритилишини айтади. Фирдавсийнинг таъкидлашича, инсон канча бойлик эгаси булса хам, агар у тажрибасиз булса, у хунар эгаллай олмайди.
Фирдавсийнинг уктиришича, акл ва билим \ар бир инсоннинг фазилати ва бойлигидир. У аьутни улуглаб дейди:
Худо неъматларин олийси идрок,Ацлни васф этар кимки дили пок.Акл бир тирик жон, билмайди завол,Акл турмуш асли, буни ёдлаб ол.Акл йул курсатиб, дилни этар шод,Хар икки оламда аклли обод.Аклдан рамгинлик, шодлик, уктамлик,Аклдан борлигу-йуглигу, камлик.Агар акли хира булса х,ар инсон,Шодликка эриша олмас бир замон! 1 Акл ва идрокдан безак топса дил,Уни гавуар тула ганжга щ ёс кил}
Улуг шоирнинг фикрича, акл ра\намодир, кунгилни шод кдлувчидир, шодлик ва одамийлик акут туфайлидир, куплик ва озлик ундандир. Кимки акдоиз булса, унинг багри Уз кдлми- шидан яраланади.
Фирдавсий илмни кудратли куч хисоблайди. У тож-тахт учун Хам, шодлик учун хам билим булиши шарт эканлигини айтади, илмларни эгаллашга даъват этади:
Хар нечук илмдан эшитсанг бир суз,Уни тинмай урган кечаю-кундуз.Илмдан бир ш ума дилга тушган он,Шунда билурсан, илм бепоён.4
Фирдавсий хар бир инсонга панд-насихатга ва ибратли хат- ти-харакатларга амал килишни маслахат беради. Унинг таъ-
'Абулкрсим Фирдавсий. «Шохнома». Иккинчи китоб. Т. 1976, 7-8 бетлар.2 Абулкосим Фирдавсий. Шохнома. Биринчи китоб. Т. 1975, 35-бет.3 Уша китоб, 37-бет.4 Уша китоб, 37-бет.
кидлашича, х;ар бир киши эшитган фойдали сузларини унут- маслиги керак.
Умуман, Абулкосим Фирдавсийнинг фалсафий, ижтимоий, ахлок;ий-таълимий к,арашлари уз даври ва ундан кейинги давр учун хам мухим ахамиятга эга булди, унинг панд-насихатлари хозир хам катта ахамиятга эгадир.
МИРЗО АБДУЛКОДИР БЕДИЛ1Шаркнинг буюк шоири, файласуфи, мутафаккири Мирзо
Абдукодир Бедил Бенгалиянинг Азимобод шахрида 1664 йилда харбий хизматчи оиласида тугилди. Бир ёшида отасидан етим колади, онаси тарбиясида вояга етади. Беш ярим ёшида уни мактабга берадилар. Абдулкодир 7 ёшидаёк саводли булиб, 10 ёшида араб тили грамматикасига оид «Крфия» китобини пухта узлаштиради.
Абдулкодир билимини, асосан, уйда эгаллайди. Амакиси Мирза Кдландар, тогаси Мирза Зарифнинг ёрдами туфайли тасаввуф фалсафасини, хинд ва урду тилларини, юнон, айникса, Аристотел фалсафасини урганади. Шох Камол, шох Фозил ва Мирза Абулкосим каби олимлардан таълим олади, уз даврининг олим, шоир ва санъаткорлари билан самимий муло- котда, муносабатда булади, ижод килади.
Бедил шох Аврангзебнинг Угли Мухаммад Аъзамшох навкар- лигида хам хизмат килади. Аммо, у харбий хизматда узок вакт булмади, узини севикли ишига — илм-фан ва адабиёт сохасида ишлашга багишлади.
Бедил тугилган шахри Азимободдан Хиндистоннинг сиёсий ва маданий пойтахти Дехлига кучиб келиб, умрининг охи- ригача шу ерда яшаб, 1721 йилда вафот этади.
Бедил Хиндистон халклари — хинд ва мусулмонларнинг турмушини, диний ва миллий урф-одатларини, халк огзаки ижодини чукур Урганади.
У Низомий, Аттор, Саъдий, Жомий, Дехлавий, Хофиз, Алишер Навоий, Беруний, Ибн Сино, Улугбек, Бобур каби буюк алломаларнинг бадиий ва илмий асарларини зур кизикиш, мехр билан укиб, урганади. Узи «Бедил» (яъни «Дилсиз») тахаллуси
'^Ушбу м ак,о л а академик Иброхим Муминовнинг «Мирзо Бедил» асари ва «Узбек совет энциклопедияси»да берилган маълумот асосида тайёрланди.
билан 130 мингдан ортик, шеърий, 50 босма табокдан зиёд нас- рий асарлар ёзади. Жумладан, «Тилсими \айрат» (1669), «Тар- кибот ва таржибот», «Мухими аъзам» (1681), «Тури маърифат» (1687), «Ишорат ва хикоёт», «Рикдъот» («Мактублар»), «Разал- лар», «Рубоийлар», «К,асидалар», «Чор унсур» («Турт унсур», 1703), «Ирфон» («Билим», 1721) ва бошкалар.
Бедил узининг «Ирфон» асарида табииёт, ижтимоиёт, адабиёт, фалсафа масалалари хусусида фикр баён килиб, кишиларни, бинобарин ёшларни хам илм-маърифатга, адолатга даъват этди, хунар, санъат, шахе эканлиги, дустлик, мухаббат, вафодорлик, адолатни мадх этди. Бедил «Ирфон» асаридан урин олган «Комде ва Мудан» достони билан уз замонасининг педагогик фикрлар тарихида хам янгилик яратди.
Достонда Бедил адолатсизлик устидан адолат, жахолат устидан илм-маърифат, улим устидан хаётнинг тантана килиши- ни ифодалаш билан, шохларни, бинобарин барча инсонларни адолатли булишга ундади, зулмнинг фожиасини курсатди.
«Kjaepda булса золим бадкирдор,Бир куни у енгилиб, сунг булар хор»}
дейди у.Бедил инсонларни рахм-шафкатли булишга даъват этар экан,
гарибу ожизларга ёрдам бериш, бу — икболли булиш, кора кунларни бартараф этиш эканлигини айтиб, шундай дейди:
Барибларга кимки курсатса ёрдам,Крра кундан кутулгуси у х,ар дам.%аердаки булса икбол кургони,Ожизларга ёрдам унинг нарвони}
Улуг шоир хар бир иш-харакатда сабрли, ташвишли кун- ларда бардам булишни маслахат беради. Бедил сабр — севинч ойнаси, висол, таскин йули, кишини мурод максадга эришти- риш йули эканлигини уктиради, хар бир ишда шошмасликни, сабрли булишни маслахат беради. У Мудан тилидан дейди:
Сабр билан х,ар ким дилга берса кул,Севинч ойнаси кургай албат ул...
1 Бедил. Комде ва Мудан. Т. УзССР давлат бадиий адабиёт нашриёти. 1960, 44-бет.
2 Уша китоб, 44-бет.
Сабри билан киши максадга етар,Чунки у сабр ташвишлардан ор этар.Сабр жойида х,овликишга йул булмас,У — висолдир, у у,ар кимга кул келмас.Сабр йулини таскин йули дегайлар Мурод-максадга у билан етгайлар.1
Бедил мардликни юкори бахолайди. Мардлик, жасорат кишига бахт, икбол, орзуларга эриштирувчи омил эканлигини айтиб, инсонларни, бинобарин ёшларни мардлик фазилатини эгаллашга даъват этиб:
Мардлар чиндан бел борласа х,ар ма%ал,Бахти кулиб, топгай орзуси амал.К,атъий булса марднинг а%ду журъати,Кукни ерга туташтирар райрати? —
дейди шоир.Бедил, Шаркнинг алломалари каби, инсоний мухаббатни
улуглайди. Унинг фикрича, соф севги-мухаббат инсонга шух- рат, камолот бахш этади, хар кандай зулм, золимликдан, бой- ликдан юксакдир. Бу foh «Комде ва Мудан» достонида уз ифодасини топган.
Бедил «Ирфон» асарида инсонларни улуглади, уларни ях- шиликка, ёмонликни бартараф этишга даъват этади, иркий, миллий, диний эътик;одларидан к;атъий назар, х;амма инсон Хурмат ва эхтиромга сазоворлигини айтади.
Бедил инсонни севади, унинг мехрибони булади. У инсонни хазрат деб билади. Унинг уктиришича, хамма инсон ХУР- матга лойик;, эхтиромга сазовор, мехрибонликка мухтождир. Айни вактда инсон Уз ватанининг содик фарзанди, уз элининг гамхури булмоги керак.
Бедил ижтимоий хаётдаги, инсонлар уртасидаги салбий хол- ларни дангасалик, макр-хийла, хиёнат, каллоблик, игвогарлик, ёлгончилик, очкузлик, хасислик, кибр-кеккайишни коралади. У инсонларни мехнатсеварликка ундади, камтарликда камол топишни, яхшилар билан дустлашиб, ёмонлардан йирок булишни маслахат беради.
1 Бедил. Комде ва Мудан. Т. УзССР давлат бадиий адабиёт нашриёти. 1960,28-бет.
2 Уша китоб, 29-бет.
Бедил, кунгли очик; ва сахий кишилар ойнадек ёруг нураф- шон булсалар, макр-хийлали, кунгли к,оралар к;оронгу, зулмат- симон эканлигини ук,тиради. У дейди:
Агар табиати касеро моили нифоц даръёби,Ба яцин шиноси, ки су^бати акобир дарнаёфтиУ
Маъноси: агар бир киши табиатида нифокушкка — икки юзламачиликка, алдамчиликка мойиллик топсанг, шуни аник, билгинки, у кишидан яхшилик курмайсан, ундан яхшилик ол- майсан.
Бедил «Комде ва Мудан» достонида инсонни кдцрламайди- ганларнинг мунофиьутиги хулкдда, хатти-харакатида намоён- лигини ук;тириб, ёшларни бу иллат билан магрурланмасликка, иззат, дурмат к;адрин билишга ундайди. Шоир дейди:
Иззат, хурмат цадрин билмай у;ар киши, Тартибсизлик булса унинг уй, иши.Холи узрин излаш керак хулцидан,Одоб келмас хушсизларнинг цулидан.Телбалик у;ам одобдир му^аббатда,Лекин магрурли куз булур рафлатда.2
Бедил хунармандчиликни, айник;са, дехдончиликни юксак бахолайди. У дех,к,ончиликни инсон х,аётида биринчи даража- ли адамиятга эга эканлигини таъкидлади.
Бедил жамиятдаги хаёт, тирикчилик лаззатларининг барча- си дех,к,ончиликнинг самараси деб билади, шу сабабли зироат- чиликни фавкулодда баланд бахолайди. Бедилнинг фикрича, зироатчилик жамият тирикчилигининг пойдевори, у таркрк; инсон хаётининг уртокдашувининг биринчи шартидир.
Бедил жамиятда дехкончиликда булган таъмагирликни, те- кинхурликни к;оралайди.
Бедил одамнинг к д д р - к и м м а т и ва фазилати диний эътик;од- да, иркда, миллатда эмас, балки мехнатида деб билади. У хунар- сиз, бирор мехнат билан шугулланмайдиган кишиларни к;айси табак;адан булмасин к;оралайди.
Бедилнинг фикрича, сув усимлик оламига к;анчалик зарур булса, хунар хам инсонга шунчалик зарур. Мехнат билан банд
1 Уша китоб, Ирфон, 74-бет.2 Бедил. Комде ва Мудан. Т. УзССР давлат бадиий адабиёт нашриёти,
1960, 39-бет.
булмаган одам марваридсиз чиганокдек бефойдадир. Хар бир касб Уз хусусиятига ва хосиятига эга, бирор хунарга эътибор- сиз караш пасткашликдир. Олимнинг таъкидлашича, кишилар темирчилик, тукувчилик, уст-бош ва пойафзал тикувчилик ва бошка хунарларни эгаллаши, хдр бир киши кандай булмасин бирор фойдали иш билан шугулланиши керак. Бедилнинг фикрича, ипакдан ёки купол матодан килинган уст-бош кишининг хатти-хдракатида кузга ташланадиган хдкикий киёфаси- ни яширмайди. Масалан, калам кора булганлиги билан зиёнли эмас, аксинча, у инсон учун жуда му^им ва фойдалидир.
Кишининг киёфаси хатти-хдракатида соф рангдек равшан куринади. Хат коралиги билан уятли эмас.
Демак, инсон, кандай бир )<унари, касб-кори билан булмасин, у жамият учун кадр-кимматли булиши керак.
Умуман, Мирзо Абдулкодир Бедил уз даврининг буюк, ил- Fop мутафаккири сифатида шухрат козонди. Унинг гоялари маъ- рифатга, илмга, педагогик фикр ривожига илхрмбахш манба- лардан бири булиб хизмат килди, килмокда.
УЧИНЧИ БОБОВРУПО МУТАФАККИРЛАРИ
ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ХАК.ИДА
ЯН АМОС КОМЕНСКИЙ1Хаёти, илмий-педагогик фаолияти
Буюк славян педагоги Ян Амос Коменский 1592 йилда Чех диний жамоасида тегирмончи оиласида тугилди, жамоадаги мактабда укиди.
Коменский ота-онасидан эрта жудо булади, жамоа аъзола- рининг ёрдами билан университетга кириб, укишни тамомла- гандан кейин, Фулкеннс шахридаги кардошлик мактабида Укитувчи булиб хизмат килди. Сунгра махаллий жамоада рах;- барлик вазифасида ишлайди, илмий ишлар билан шугулланиб, чех тилининг хусусиятларини, халк огзаки ижодини Урганади,
1 Бу макрла М.Ф.Шобоева макщаси асосида кайта ишланган холда тай- ёрланди. «Педагогика тарихи» (Т. Укитувчи»). 1985. 25-28 бетлар.
292
Кардошлик мактабларидаги укитиш мазмуни ва усулларини такомиллаштириш устида иш олиб боради. 1628 йилда чех халкд билан бирга Полыианинг Лешно шахрига кучиб келади, бу шахарда хам кардошлик мактабини очиб, укитувчи булиб иш- лайди, узига оламшумул шухрат келтирган «Буюк дидактика» ва «Оналар мактаби» асарларини нашр кдлдиради. Бу даврда у табиат ва жамият хакидаги билимлар энциклопедияси — «Пан- софия»ни яратиш устида иш олиб боради. Коменский 1641 йилда инглиз олимларининг таклифига биноан Лондонга боради, катта тантана билан кутиб олинади. Швеция ва Венгрияда булганда хам мактабларни ислох килиш билан шугулланади, «Хислар воситаси билан идрок килинадиган нарсаларнинг су- ратлари» дарслигини, «Инсоний ишларни тузатиш хакида умумий маслахатлар» асарларини ёзади.
Коменский 1670 йилда вафот этади.
Коменский бола тарбияси, инсоннинг табиат билан уйгунлиги х,акнда
Коменский урта асрдаги тарбиядан фаркли уларок, тугилга- нидан бошлаб бола эгаллаган кобилиятини худонинг тухфаси Хисоблади ва, айни пайтда, бу кобилият факат тарбия жараёнида ривожланишини уктирди. Коменский инсоннинг ривожланишида тарбиянинг урни бенихоя эканлигига ишонади ва тарбия туфайлигина хар кандай болани юксак ахлокли, маълу- мотли килиб етиштириш мумкин деган фикрни билдирди, болани ёшлик чогидан жисмонан соглом, маънавиятли килиб тарбиялашни талаб килди.
Коменскийнинг фикрича, тарбия табиатга уйгун булиши, тарбияда боланинг шахеий хусусиятлари хисобга олиниши лозим.
Коменский уз педагогик карашларида инсонни табиатни бир Кисми деб хисоблади ва табиатдаги барча мавжудотни ягона бир конунга буйсунади, деган f o h h h олга суради. Унинг фикрича, таълимни болаларни нарса ва мавжудотлар билан таниш- тиришдан, уларни идрок килдиришдан бошлаш, ундан кейин уларга хос хусусиятларни урганишга утиш зарур. Коменскийнинг уктиришича, рассом хам шу зайлда иш куради. У аввал
тасвирлайдиган буюмнинг умумий, хомаки расмини чизади, кейин унинг айрим к,исмларини тасвирлайди.
Бу уктирииида Коменскийнинг уз педагогик коидаларининг тугрилигини тасдиклаш учун зарур булган узига хос усул уз ифодасини топган. Бу усул уз даврида Коменскийга узининг шахеий тажрибасини асослашга ёрдам берган.
Коменскийнинг фикрича, боланинг ёш хусусиятларини хисобга олиш асосига курилган таълимгина уйгун булади.
Коменский таълим ва унинг узвийлиги х;акида
Коменский барча болаларни билимларни идрок килишга к;одир деб хисоблаб, «барчани хамма нарсага ургатиш» зарурлигини, таълимнинг умумий булишини талаб килади. Бу таь- лим барчага, жумладан, угил болалар ва кизларга хам тааллук- ли булиши лозим.
Коменский мактаб болаларига хар томонлама билим бериши, уларнинг акл-идроки, ахлоки, хис-туйгулари ва иродасини ривожлантириши лозимлигини таъкидлайди.
Коменский инсон ривожланишини турт боскичга: гудаклик, болалик, усмирлик, етуклик даврларга булади. Коменский ту- гилганидан бошлаб 6 ёшгача булган болалар учун алохида оналар мактабини очишни, уларга оналар рахбарлигида таълим ва тарбия беришни тавсия этади. Унинг тавсияси буйича, 6 ёшдан 12 ёшгача булган болалар укиш она тилида олиб бориладиган мактабда таълим оладилар. Бу турдаги мактаб хар бир жамоада очилиши керак. Илм олишга мойиллиги сезилган 12- 18 ёшли Усмир ва йигитлар шахарда ташкил этиладиган лотин мактаби ёки гимназияга боришлари лозим. Коменский олим булишни хохлаган 18 ёшдан 24 ёшгача булган ёшлар учун хар бир давлатда академиялар ташкил этишни таклиф килади.
Унинг фикрича, ёш авлоднинг хар томонлама тарбияли булишини таъминлайдиган таълим боскичларида изчиллик ва уза- ро бирлик булиши, катьий ва ягона тизим карор топиши даркор.
Коменский барча боскичлар учун (академиядан ташкари) таълимнинг мазмунини ишлаб чикади. У хар бир фаннинг Укитилишини «энг оддий элементлардан» бошлаб, болалар билими ривожини хисобга олган холда такомиллаштириб бо- ришини тавсия этади.
ЖАН-ЖАК РУССО
Ижтимоий, фалсафий царашлари
Жан-Жак Руссо 1712 йилда Женевада хунарманд-соатсоз оиласида тугилди. У ёшлик, усмирлик йилларида изчилликда билим олмади, куп вактини Франция ва Швейцарияда утказ- ди, турли хунарларни урганишга уринди. 30 ёшга тулган пайтида Парижга келиб, уша давр адиб ва файласуфлари, табиат- шунослари билан танишди, мулокртда булди. 1754 йилда у «Одамлар орасида тенгсизликнинг келиб чикдши», 1762 йилда «Ижтимоий шартнома» асарларини ёзди. Руссо бу асарларида инсон хУКУ^ини химоя к,илади, давлат халкка хизмат килиши гоясини илгари сурди.
Руссо 1762 йилда яратган «Эмил ёки тарбия тугрисида» номли романида озод янги одамни тарбиялаш йулларини курсатди.
Руссо 1778 йилда Парижда вафот этди.
Руссо табиий ва эркин тарбия х,акида
Табиий тарбия назарияси Руссо педагогик карашларининг асосини ташкил этади. Унинг фикрича, тарбия табиийлик, табиат билан узвийликда булгандагина болаларнинг ривожланиш- ларига ёрдам беради. Тарбияни белгиловчи ана шу учта омил- нинг хаммаси бир-бирига мувофик харакат килсагина, тарбия Уз вазифасини бажаради.
Руссонинг таъкидлашича, тарбияни табиатга боглик холда амалга ошириш — боланинг табиий ривожланиб боришига риоя килиш демакдир. Руссо болани синчиклаб урганишни, унинг ёши ва узига хос хусусиятларига эътибор беришни таъкидлайди.
Руссо бола тугилган кунидан бошлаб истеъдоднинг ривожланиши учун яхши шароит яратиш тугрисида гамхурлик килиш зарурлигини айтади. Тарбиячи болага узининг фикр-мулоха- заларини, тайёр ахлокий коидаларни мажбуран кабул килдир- маслиги, табиатига кура унинг усиши ва эркин ривожланишига имконият яратиш керак. Табиий тарбия — бу эркин тарбия- дир. Бола узининг нотугри ишлари натижасини, шу ишлар
туфайли пайдо буладиган зарарли окибатларни хис килиши лозим.
Тарбиячи уз олдида турган вазифа хакида аник, тасаввурга эга булиши зарур. Руссо боланинг шахе сифатида таркиб то- пишида тарбиячининг мавк,еи катталигини айтади. Тарбиячи тарбияланувчига умуминсоний кадриятлар асосида тарбия бериши керак.
Руссо боланинг ёшлик хусусиятини хисобга олган холда, тарбияни турт даврга булади.
Биринчи давр — тугилганидан 2 ёшгача, нутк; пайдо булган давр. Бу даврда болани жисмоний тарбиялашга алохида эътибор бериш керак.
Иккинчи давр — 2 ёшдан 12 ёшгача булган давр. Бу даврни Руссо образли кдлиб «акл-идрок уйкуси» деб атади. Унинг фикрича, бу даврда асосан, боланинг ташки оламни хис килиш кобилиятини ривожлантириши лозим.
Учинчи давр — 12 ёшдан 15 ёшгача булган давр. Бу ёшдаги боланинг аклий ва мехнат тарбиясига эътибор бериш керак.
Туртинчи давр — 15 ёшдан балогатга етгунча булган давр. Руссонинг фикрича, бу даврда боланинг хулк-атворида турли- ча узгаришлар булиши мумкин.
Шунга кура, бу даврда ахлокий тарбияга алохида эътибор берилиши лозим.
Руссо икки ёшгача булган болани парвариш килиш — овкат- лантириш, тозалигини саклаш, чиниктиришдан иборат эканлигини айтади. Бу даврда бола хакида, асосан, она гамхурлик килади. Она уни уз сути билан бокиб катта килади. «Она булмаса, бола хам булмайди!». Бу даврда бола эркин харакатлар килади. Бунда унинг жисмоний чиникишига эътибор берилади.
Бола соглом булиши, табиий эхтиёжлари кондирилиши лозим. Аммо боланинг хар кандай истакларини бажармаслик керак. Барча истакларни бажариш бу унда рахмеизлик, жохил- лик хислатларининг ривож топишига сабаб булиши мумкин.
Икки ёшдан бошлаб бола хаётида янги давр бошланади. Бу даврда асосий эътиборни унинг сезги аъзоларини ривожлан- тиришга каратиш зарур.
Руссонинг фикрича, бола нуткини ривожлантиришни сунъий равишда тезлаштирмаслик керак. Бу холат сузни нотугри та- лаффуз килишга, ran мазмунини тушунмасликка олиб келиши мумкин. Шу сабабли боланинг билган нарсаларини гапириш-
зоо
ларига эришиш f o h t мухимдир. Бола 2 ёшдан 12 ёшгача табиий холда ва шахеий тажрибаси асосида ижтимоий ходисалар Хак,ида тасаввурга эга булиши, уйин ва жисмоний машклар жараёнида фаоллик курсатиш, кишлок хужалик ишларида иштирок этиши керак.
Бола учун 12 ёшдан 15 ёшгача булган давр, Руссонинг фикрича, ук̂ иш учун энг яхши вактдир. Бу даврда унда билим олишга кизикиш кучаяди. Бу даврда у Узи кизиккан фанларни тан- лайди. Руссонинг фикрича, бола бу даврда табиат хакидаги фанлар — география, астрономия, физика, табиатшунослик фанларини урганиши лозим.
Руссонинг фикрича, ахлокий тарбиянинг максади болада фанларга кизикиш ва мухаббат уйготишдан, унга билимларни эгаллаш усулларини ургатишдан иборат булиши керак. Бунинг устига боланинг мустакиллиги ва фаоллигини ривожлантириш асосида таълим мазмунини ва Укитиш усулларини тубдан узгартириш лозим. Бола узи яшаётган жой, кишлок ва шахар билан танишиб, географияга оид билимларни эгаллайди: юлдузлар харакати, куёшнинг чик,иши ва ботишини кузатиб астрономия- ни урганади: тажрибалар утказиб физикани билиб олади. Тарбияланувчи илмий тадкикотларни кашф этадиган, билимларни тарбиячи оркали эмас, балки уз кучи билан эгаллаши, фанларни КУРУК ёд олмасдан, уларни узи ихтиро килиши керак. Руссонинг болаларда кузатувчанлик, кизикувчанлик, фаоллик кобилиятини ривожлантириш, мустакил фикрлаш малакасини хосил килиш гоялари, шубхасиз, уз даврида илгор гоя Хисобланди, улар хозир хам мухимдир.
12-15 ёшдаги усмир Укиш билан бирга мехнат тарбиясини Хам олиши керак, чунки мехнат хар бир кишининг ижтимоий бурчидир.
Руссонинг таъкидлашича, бола катталар мехнатида иштирок этиши керак. Шундагина у, мехнат ахлларига хурматда булади.
Руссо мехнатни боланинг аклий ривожланиши учун амалий восита деб билди, болаларнинг турли касбларни эгаллашини, болани ижодкор шахе килиб тарбиялашни, етиштиришни тавсия этди.
15 ёш — боланинг яшаш ва ишлашга, хаётга тайёрланади- ган давридир.
Руссо ахлокий тарбия хакидаги карашларида болани яхши фазилатли, иродали килиб тарбиялашни талаб этади, ижобий Хис-туйгуларни ривожлантиришни биринчи уринга куйди. Руссонинг фикрича, бу хис-туйгуни ривожлантириш болада кат- таларга инсоний муносабатда булиш туйгусини хосил килишга ёрдам беради.
ИОГАНН ГЕНРИХ ПЕСТАЛОЦЦИ
Хаёти ва педагогик фаолияти
Иоганн Генрих Песталоцци 1746 йилда Швейцариянинг Цюрих шахрида врач оиласида тугилди. У отадан ёшлигида жудо булиб, онаси тарбиясида усди, бошлангич, сунгра урта мактабда укшш, ижтимоий йуналишдаги олий укув юртида таълим олди.
Песталоцци 1774 йилда Нейгоф шахрида «Камбагаллар му- ассасаси»ни ташкил килиб, унга турли ёшдаги болаларни жалб Килди, уларга укиш, ёзиш ва хисобни ургатди. Болалар укиш- дан ташкари вактда кишлок хужалик фермасида, йигирув ва тукув устахоналарида ишладилар.
Песталоцци Бургдорф шахрида кичик ёшдаги угал ва киз болалар учун очган мактабида тажрибалар утказиб, таълим назариясини, укув предметларини урганиш, болаларда математик тасаввур хосил килиш ва устириш, нутк малакасини ривожлантириш усулларини ишлаб чикди.
Песталоцци ташаббуси ва хокимиятнинг ёрдами билан 1800 йилда шахарда институт ташкил топди. Институтга урта мактаб ва укитувчилар тайёрлаш муассасаси бирлаштирилди. Куп вакт утмай, институт Швейцариянинг французлар яшайдиган Ивердонга кучирилди, бу жойда укиш 1825 йилга кадар давом этди ва жахонга машхур булди.
Песталоцци 1818 йилда Нейгоф шахрига кайтиб келди, узининг сунгти «Оккуш куиюти» асарини ёзиб тугаллади.
Песталоцци «Гертруда уз болаларини кандай килиб укита- ди», «Оналар китоби», «Лингард ва Гертруда» каби асарлар муаллифи хамдир.
И. Г. Песталоцци 1827 йилда вафот этди.
Песталоцци тарбиянинг мацсади болаларда «Х,ак;икий ин- сонийликни» намоён эттиришдан иборатлигини айтади. Бунинг учун хар бир болада унинг табиий кучи ва к,обилиятлари- ни изчил ривожлантириб бориш керак. Песталоццининг таъкидлашича, тарбия уйгун тарзда, яъни тарбия боланинг табиати, рухиятига уйгун холда амалга оширилиши керак. «Куз, — дейди Песталоцци, — куришни, кулок; эшитишни, оёк, юришни, ушлашни истайди. Шунингдек, к,алб хам ишонишни ва севишни истайди. Ajyi фикрлашни истайди.» Тарбиячининг вазифаси тугри ташкил этилган машк^ар тизими билан уларнинг иста- гини ривожлантирищцан иборатдир.
Болани тарбиялашни энг оддийдан бошланиб, аста-секин ва изчиллик билан мураккабга утиш керак.
Песталоцци жисмоний ва мехнат тарбияси хакида
Песталоццининг фикрича, жисмоний тарбиянинг мак;сади боланинг табиий жисмоний истеъдодини ривожлантирищцан, унда куникма ва малакалар хосил к,илишдан ва шу йул билан унинг жисмоний куч-кудратини устиришдан иборатдир. Песталоцци бу мак,сад амалга оширилса, жисмоний тарбия инсоннинг шахе сифатида шаклланишига, акл-идроки, ахлок;ий хис- туйгуси ва иродасининг ривож топишига ишонди.
Песталоцци боланинг харакат килишга табиий интилиши, бу — уларни жисмоний тарбиялаш асоси эканлигини таъкидлади. У жисмоний тарбияни мехнат тарбияси билан узвий биргаликда амалга оширишни тавсия этци. Бунинг ахамиятини Песталоцци, фак;ат боланинг жисмоний эмас, балки ахлокий ривожланишида хам курди. У боланинг кулидан келадиган ишларни к^рди. У боланинг кулидан келадиган ишларни бажарилиши уларда инсоний к;адр-к,иммат, мехнатсеварлик, к,ать- ийлик, виждоний поклик каби фазилатларни ривожланишида асосий булишига эътибор беришни талаб этди.
зоз
Песталоццининг фикрича, ахлокий тарбиянинг мацсади болаларда кишиларга мухаббат уйготишдан иборат. У боланинг уз онасига булган мухаббатини ахлокдй тарбиянинг узвий кдсми хисоблайди. Онанинг гамхурлиги унда онага нисбатан мин- натдорлик ва мухаббат хиссини хосил кдлади. Бу узаро мухаббат ривожланиб, мустахкамланиб бориши билан она ва бола уртасида самимий алокд юзага келади.
Ахлокий тарбиядаги асосий вазифа болада боцщалар билан хам шундай алокдда булиш хиссини ривож топтиришдан иборатдир.
Песталоцци ахлокдй тарбияда тарбиячининг болаларга шахеий намуна булишига алохида ахамият беради. Тарбиячи гузал ахлокий, ахлоций тарбия хакида тулик тушунча ва билимга эга булган булиши керак.
Песталоцци таълим мазмуни ва усули х,акдда
Песталоццининг таъкидлашича, таълим вазифаси болани муайян билимларга эга килишдангина эмас, балки унда аклий Кобилиятни хам ривожлантирищцан иборатдир.
Песталоцци таълим аник хаётий кузатишларга асосланишини тавсия килади, кургазмаликни таълимнинг олий шарти хисоб- лайци. Таълимда болаларда аник тушунчалар хосил килиш керак. Тарбиячи болаларда кузатувчанлик кобилиятини устириб, уларни хаёт ходисаларини, таълим жараёнини кузатишга урга- тиши лозим.
Песталоцци таълим жараёнини соддалаштиришга харакат Килди, хар кандай билимнинг кичик — одций кисмлардан ибо- ратлигини, инсон уларни узлаштириб олам, борлик хакида та- саввурга эга булишини аниклади, хамма нарсанинг сони, шакли, номи борлигини курсатди, билимнинг сон, шакл ва суз каби кисмларини белгилади, бу кдемлар боланинг санаш, улчаш ва сузлашиш (гапириш) малакаларидан иборатлигини айтди. Песталоцци бир сонни — соннинг, тугри чизикди — шакл- нинг, товушни — сузнинг оддий бир кисми хисоблади.
Песталоцци бошлангич таълимни осондан мураккабга, яъни индуктив усул асосида ташкил этди, бунда узлуксизликка эъти-
бор берди. У ана шу дидактик кридага асосланиб, таълимда биринчи бор болаларни она тили, санаш ва улчашга ургатиш усулини ишлаб чикди. У яратган бу усулдан бола тарбияси билан шутулланган хар бир она, тарбиячи уз фаолиятида муваффа- Киятли фойдаланди.
Песталоцци болага она тилини ургатишда аввал унинг огзаки нуткини устириш, сунгра укишни ургатишни тавсия килди. Унинг таъкидлашича, нуткни устириш товушларни машк Килишдан бошланади: кичик ёшдаги бола онаси нуткига так- лид килиб, аввал унли товушларни, кейин суз бугинларидаги ундош товушларни, сунгра харфларни урганадилар ва теварак- атрофдаги нарсаларнинг номини, шунингдек, табиатшунослик, география ва тарих сохасида булган ходисалар (расмлар оркали) ифодаланган бугин ва сузларни укишни бошлайдилар. Хар нарса отининг (номининг) сифатини белгиловчи сифатларини КУшиш ва, аксинча, муайян сифатларга эга булган отларни топиш машклари болалар нуткини ривожлантирищда мух;им восита булиб хизмат килади.
Песталоцци болаларни санашга ургатишда уз шахеий таж- рибасига асосланади. У бирликларни ва биринчи унлик сон- ларни кушиш ва айириш воситасида куплик нисбатларини болалар онгига сингдиришга эришди. Болаларнинг ракам нисбатларини аник тасаввур килишларига эришиш ва уларни арифметик амалларга ургатиш учун, хамма амалларни аник материал мисолида бажариб курсатишни таклиф килди.
Песталоцци мактабда болаларга арифметикани ургатиш учун керак булган жадвал куринишидаги дидактик материал ярат- ди. Унинг издошлари бу материални «арифметика яшиги» номи билан мактаб тажрибасига жорий этдилар.
Тарбияда она ва оиланинг урни хакида Песталоцци она уз боласининг нимани хис килишини, нимага кодирлигини, нимани хохлашини бошкалардан кура яхши билади. Шу сабабли Хам, у ёшлигидан бошлаб, хусусиятларини хисобга олган холда, боласига тугри тарбия бериши керак. Песталоцци оилада болага ёшлигидан бошлаб бериладиган тарбия мазмунини, вазифаларини, усулларини ишлаб чикди. У ёшлигидан бошлаб бола жисмонан бакувват, соглом килиб тарбияланиши кераклигини таъкидлади, оналарни болани жисмонан етук килиб устиришга даъват этди, бола тарбиясида оила бола кобилиятини гармоник ривожлантиришга масъул эканлигини таъкидлади.
Умуман, Песталоцци уз фаолиятида таълим жараёнида болалар к;обилиятини ривожлантириш ва уларни хаётда фаолият курсатишга тайёрлашга алохида эътибор берди. У билдирган дидактик фикрлар педагогика тарихи ривожига кушилган сал- мокли хиссадир.
КОНСТАНТИН ДМИТРИЕВИЧ УШИНСКИЙ1Хаёти ва педагогик фаолияти
К. Д. Ушинский 1824 йилда Тула шахарида тугилди. У Новгород-Северскдаги гимназияда урта маълумот олгач, 1840 йилда Москва университетининг адлия (юридик) факультетида Укиди, мустакил равишда рус, немис, француз тилларини урганди. Университетни тамом к,илгандан кейин Ярославлдаги адлия лицейида к;омус (энциклопедия), конуншунослик, давлат ХУКУКИ ва молия фанлари кафедрасига профессор лавозимини бажарувчи килиб тайинланди.
Ушинский бу даврда талабаларда илм-фанга хавас уйготишга, халкка мухаббат туйгусини шакллантиришга эътибор берди.
«Хаётимнинг бирдан-бир максади — уз ватанимга мумкин Кадар купрок фойда етказишдир; бинобарин мен узимнинг бутун кобилиятимни шу максадга каратишим керак», — деб ёзади уз кундалигида Ушинский.
Ушинский 1854—1859 йилларда Гатчина етимхоналар инсти- тутига ишга кирди: рус тилидан катта укитувчи, синфлар инс- пектори булиб ишлади. Бу ерда у институтдаги таълим-тарбия- вий ишларнинг яхшиланишига дойр тадбирларни амалга ошир- ди. Чунончи, у укув режаси ва дастурларига, таълим жараёнига жиддий узгартиришлар киритди, методик йулланма берди.
Ушинский 1857 йилдан эътиборан «Журнал для воспитания» сахифаларида уз маколалари билан хамкорлик кила бошлади. Ушинский саройга карашли кизлар институтида дворян кизлар учун ташкил этилган булимларни бирлаштирди, укув
1 Б у м а к ; о л а н и ё з и ш д а К . Д . У ш и н с к и й н и н г « Т а н л а н г а н п е д а г о г и к а с а р -
л а р » и г а М . Ф . Д у м и н к о ё з г а н м у к д ц д и м а с и д а н ( 1 9 5 9 ) в а « П е д а г о г и к а т а р и х и »
д а р с л и г и д а г и М . Ф . Ш а б а е в а н и н г м а к о л а с и д а н ф о й д а л а н и л д и .
фанларини рус тилида укитилишини жорий килди, педагогика синфи очди, институтга истеъдодли укитувчиларни таклифКИЛДИ.
Ушинский Смольний институтида ишлаш билан бирга, «Журнал Министерства просвешения»га («Маориф министрли- ги журнали»га) мухаррирлик килди, уни назарий-методика журналига айлантирди, бутун диккатини педагогика, дидактика ва психология масалаларига каратди.
Ушинский 1861 йилда куйи синфлар учун «Детский мир» номида хрестоматия нашр кдлдирди. 1862 йилда институт рах;- барияти Ушинскийни дахрийликда айблаб, бошлангич таълим ва хотин-кизлар маорифининг кушилишини урганиш басона- си билан чет элга юборади.
Ушинский Германия ва Швецариядаги хотин-кизлар укув юртларини, болалар борчалари, етимхоналар ва мактабларни синчиклаб урганди; 1884 йилда «Родное слово» хамда укитувчи ва ота-оналарга мулжалланган «Родное слово» га кулланма» китобларини, 1867 йилда «Инсон тарбия предмети сифатида» номли асарини ёзди.
К. Д. Ушинский 1870 йилда вафот этди.
Ушинский педагогикада халкчиллик тарбияси гояси давдца
Ушинский педагогика тизимига халкчиллик принципини асос килиб олди, халк манфаатларига мувофик тузилган тарбия тизими болаларда ватанпарварлик ва миллий ифтихор, мехнатга мухаббат, ахлокий сифатларни ривожлантириш ва мус- тахкамлашини исботлади. У болаларнинг илк ёшлик чогидан халк маданияти элементларини узлаштиришларига, она тилини эгаллаб олишларига, халк огзаки ижоди асарлари билан таниш булишларига ахамият берди. Ушинский тарбиянинг халк- чиллиги деганда, у халк фарзандларини мактабда укитиш, она тилини таълимнинг асоси килиб олиш, болаларга уз ватанла- рининг тарихи, географиясидан ва тиббиётидан етарли даражада билим беришнй тушунди. Шу боис Ушинский оилада, богчада ва мактабдаги таълим-тарбия ишлари она тилида олиб борилиши учун курашди.
Ушинскийнинг фикрича, тарбиянинг мухим хусусияти барча воситалар ва усуллар ёрдами билан болага унинг камол топи- шига, ирода ва хулк-атворининг мустахкамланишига таъсир этишидир. Шунга кура, у уз олдига тарбия ишларининг энг яхши методларини яратмок; учун боланинг ва жисмоний табиатини яхши пайкаб олишни, боланинг табиатига мос келадиган тарбия усулларини ишлаб чик,ишни асосий максад килиб куйди.
Ушинский тавсия этган тарбия вазифалари боланинг эркин ижодий фаолият билан шугулланишига йул куйиб бериш, шу фаолиятнинг усиб бориши учун зарур булган табиий ва ижтимоий мухитни бошкариб бориш, боланинг фаолиятига шахсан тарбиячи рахбарлик килиб туришини, аммо бунда боланинг эркини бутиб куймаслик, болада фойдали одат ва ахлок масалаларини тупланиб боришига имкон яратишдан иборат булди.
Ушинский бола фаолиятида мехнат ва унинг тарбиявий ахамияти хацида
Ушинскийнинг фикрича, мехнат кишининг аклий ва жисмоний жихатдан камол топиши учун замин яратади.Тарбия таълим билан бокнанган такдирдагина, узининг улуг вазифасини бажара олади; ёш авлодни энг киска бир муддат давомида инсоният эришган даражага устириб бора олади. Шунинг учун хам, Ушинский таълимнинг умумпедагогик асосларидан бири — таълимнинг тарбиявий мохиятга эга эканини таъкидлади. Унинг фикрича, укитиладиган хар бир фан, айникса, тил адабиёт, тарих, ватан географияси тарбиявий ахамиятга эгадир.
Ушинский таълимни тарбия билан бопгаб бориш зарурлигини, аввало, болаларда бир бутун дунёкараш ва мустахкам эъти- Кодни тарбиялаш зарурлигини уктирди.
Ушинскийнинг дидактик таълимоти
Ушинский дидактика укитиш назариясининг психологик асосларини уша вактдаги илмий муваффакиятларга мувофик равишда баён килиб берди. Унинг таълимотида диккат, ирода,
хотира ва хисютрларни тарбиялаш тугрисида ва бу психик ходи- салар конуниятларини таълимга тадбик, этиш тугрисида к и м -
ni ат л и курсатмалар борлигини курамиз. Чунончи, у хар кандай таълим жараёнида шакллар йули билан болаларнинг фаол дик- Катини ривожлантириш, кандай килиб онгли хотирани тарбиялаш, такрорлаш йули билан укув материалларини укувчилар онгида мустахкамлашни тавсия килди. Такрорлаш, деб хисоблайди Ушинский, «унутилган нарсаларни кайта тиклаш(агар бирор нарса унутилган булса, ёмон-да) учунгина керак эмас, балки унутиб куйиш мумкинлигини олдини олиш учун хам» зарурдир; ё укиш ишида олга куйилган хар бир кадамда утилган олимларга таяниш керак.
Ушинский укув-укитув ишларида хотиранинг ахамиятини таъкидлаб, болалар хотирасини ва бу хотиранинг таълим жараёнида усиб бориш конуниятларини педагоглар чукур урганиш- лари лозимлигини алохида укгириб утади. Ушинскийнинг фикрича, укитувчиларга билимни эсда колдириш учун таклиф этиш- дан аввал, уларда шу билимни эсда олиб колиш зарурлигини тушунтирмок керак, улар эсда колдиришдан кузатилган максадни англаб олишлари лозим.
Ушинский «билим оламан десанг, такрор кил» деган, кадим- дан колган маколни таълимнинг узгармас конуни деб хисоблайди. «Такрорлаш одатларини мустахкамлаш учун хам, хар бир нарсанинг хотирада махкам сакланиб колиши учун хам умумий конундир», дейди Ушинский.
Ушинский ирода ва унинг ахамиятини изохлаб, таълимни ирода билан богланган, ихтиёрий бир жараён деб таърифлай- ди. Бу жараённинг асосини максадга интилиш, укишга булган эхтиёжни кондиришга интилиш ташкил этади. Ушинский бундай деб ёзади: «Ёлгиз кизикишгагина асосланган укиш укув- чининг уз-узини тута билиши ва иродасини мустахкамлани- шини таъминлай олмайди, чунки хамма билимлар хам кизик- тирадиган булавермайди, бинобарин, жуда куп нарсалар учрайдики, ирода кучи билан билиб олиш лозим булади».
Ушинский даре ва уцитиш усуллари хацида
Ушинский таълим-тарбия ишида укувчиларнинг фаоллиги- га ва ташаббускорлигига таяниш кераклигини укгирар экан,
таълим болаларга мукаммал билим бермоги ва малакалар хосил цилиши учун аниц-равшан, шу билан бирга, тартибли ва изчил булмоги лозим, деб таъкидлайди.
Ушинский билим тугрисидаги уз назариясига хамоханг бир суратда, билим тизимини ташци олам тугрисидаги Узаро узвий богланган бир бутун билим деб тушунди. Унингча, тизим билимларни узлаштиришга имкон беради.
Ушинский таълим жараёнидаги кургазмалилик бола бевосита идрок этадиган аник; образлар асосига булинишини таъкидлади.
Ушинский кургазмалилик тушунчасига суратлар, коллекция- лар, моделлар, жадваллар ва бошца кургазма курол л арини, биз куриб турган оламдаги буюмлар ва ходисаларни, шунингдек, боланинг турмуш тажрибасини ва бадиий асарлардан аник; образлар орцали ифодаланган хаётий воцеаларни хам киритган.
Ушинский кургазмали таълим усулини мукаммаллаштирди, суратлардан фойдаланиб, болаларга хикоя цилиб бериш ва болаларнинг суратларга цараб сузлаб беришлари усулларини асослаб, бу усулнинг бир цанча аниц цоидаларини яратди^ Сухбат учун фойдаланилган суратларни синф деворида осиглик цол- дириш лозимлигини, бу суратлар утилган дарсларнинг кучир- маси булишини ва болаларнинг уциб урганиб олишларини, хо- тирлашларига ёрдам беришини уцгирди.
Ушинский тарбиянинг халцчиллиги гоясини мактабгача тарбия назариясига асос цилиб олди, бошлангич таълим асосла- рини ва методикасини ишлаб чицци; бу унинг педагогикани ривожлантиришдаги улкан хизматларидан бири булди.
Ушинский бошлангич таълимнинг мукаммал уцув режаси- ни таклиф цилди: бу укув режаси уз ичига кургазмалилик Уцитиш; ёзув, раем, болаларнинг кул ишлари, ук;иш (география, тиббиёт, тарих элементлари билан бирга), саноц, хикоя цилиб бериш, ашула, гимнастика машгулотларини олади.
Ушинскийнинг педагогикани ривожлантиришда тутган урни
Ушинский узининг барча назарий ва амалий ишларини бошлангич мактабни умумий маълумотнинг пойдевори була оладиган цилиб ташкил этилишига йуналтирди. Бинобарин, Ушин-
ский уз хизматлари билан Россияда бошлангич таълимга, мактабгача тарбия педагогикасига асос солди, жахон педагогикаси гояларининг ривожланишига мухим хисса кушди. Ушинскийнинг купгина фикрлари хозирги вактда хам уз мохиятини йукрт- ган эмас.
Т У Р Т И Н Ч И Б О Б
РИВОЖ ЛАНГАН Х О РИ Ж И Й МАМЛАКАТЛАР ДА МАКТАБ ВА ТА ЪЛИ М -ТА РБИ Я Т И ЗИ М И
Мустакил Узбекистонда ёш авлодни шахе сифатида етиш- тиршда Америка, Франция, Германия, Япония, Англия каби ривожланган мамлакатларда таълим ва тарбия сохасида эришилган илгор тажрибаларни урганиш «Таълим тугрисида»ги Конунда ва кадрлар тайёрлаш миллий дастурида куйилган мак- сад ва вазифаларни самарали амалга оширишда гоят мухимдир.
Америка Кушма Штатларида таълим тизими уч боекдячдан иборат:
— болалар 3 ёшдан 5 ёшгача мактабгача тарбия муассасаларида; 6 ёшдан 13 ёшгача 1-8-синфгача булган бошлангич мак- табларда укийдилар;
— 14-17 ёшгача булган болалар 9-12-синфлардан иборат Урта мактабларда таълим оладилар.
Навбатдаги таълим боск;ичи олий таълим булиб, у 2 ёки 4 йил укдгиладиган коллежлар хамда дорилфунунларда амалга оширилади.
Сунгги боск,ич, дорилфунунлар ва бошка олий укув юртлари таркибида ташкил этилган аспирантура ва докторантура- лардир.
Америкада таълим-тарбия жараёни 5 ёшлилардан бошланади. 5 ёшли болаларни мактабга тайёрлаш ота-оналар ва болалар богчаларининг вазифаси хисобланади.
Бошлангич мактабларнинг асосий вазифаси 6 ёшдан 15 ёшгача булган болаларга тулакрнли билим, таълим бериш, уларнинг умуминсоний, ахлокий хислатларга эга булиб шакллани- шини таъминлашдан иборатдир.
Америка мактабларида укиш хар бир укувчи учун фахр-иф- тихор булишига, укувчида уз билими имкониятига ишонч
Хиссини тарбиялашга катта эътибор берилади. Укувчиларни мактабдан бездириш, уларни дарсларга иштиёксиз ва локайд булиб колишлари фавкулодда салбий холат хисобланади.
Америкада туда урта мактаб сирасига 10, 11, 12-синфлар киради. 7, 8, 9-синфларни аксарият холда куйи урта мактаб деб хам юритилади. Куйи урта мактаб курсини муваффакият- ли утаганлар юкори боск,ичга — тулаконли урта мактабга кабул кдгсинадилар.
Укувчилар маълум бир синфни, курс ёки мактабни бити- ришда тест синовлари топширадилар.
Урта мактабларда укувчиларга узлари танлаган йуналишла- рига мос холда предметлар танлашда маълум эркинлик берилади.
Урта мактаб укувчилари кундалик фаолиятларидан ярмини кутубхонада, лаборатория, тажриба участкалари, амалиёт учун мулжалланган жойларда утказадилар. 10, 11, 12-синфларда мактабнинг оила билан хамкорлиги, айникса, кучаяди. Чунки айни шу боскичда укувчиларнинг касб-корларига мойиллиги тула Карор топади.
Америкада хар бир укувчига фанлар буйича олган билимла- ри якунланган аттестат берилади. Мактаблар таълимида электрон ёзув аппаратлари, таълим телевиденияси, кулда кутариб юрадиган электрон тил лабораторияси, слайдлар, видеоаппа- ратлар, компьютердан асосий восита сифатида фойдаланилади.
Японияда таълим тизимларининг таркиби: болалар ботча- лари, бошлангич мактаб, кичик урта мактаб, юкори урта мак таб, олий таълимдан иборат.
Болалар богчаларига 3-5 ёшли болалар кабул килинади. Болалар ёш хусусиятларига мувофик равишда 3, 2,1 йиллик таълим курсларига жалб килинадилар.
Мажбурий таълимга 6 ёшдан 15 ёшгача булган болалар жалб килиниб, улар 6 йиллик бошлангич мактаб ва 3 йиллик кичик урта мактаб курсини утайдилар. 9 йиллик бу таълим мажбурий булиб, барча болалар бепул укитиладилар. Ота-оналар уз болаларини хусусий мактабларга бериш хУКУКига хам эгадирлар.
Юкори боскич урта мактабида кундузги, кечки ва сиртки булимлари мавжуд. Кундузги юкори боскич мактабларида укиш мудцати 3 йил. Бу турдаги мактабларда укиш ихтиёрийдир. Бу юкори боскич урта мактабларга кириш синовларидан муваф-
факиятли утган 16 ёшдан 18 ёшгача булган укувчилар кабул килинади. Унда умумий таълим (академик) фанлари, техник билимлар, тижорат, махаллий саноат, кишлок, хужалиги, чор- вачилик, баликчилик, кемасозлик ва бошка со\аларга оид билимлар ургатилади.
Дорилфунунлар, кичик коллежлар, техник коллежлар, махсус ихтисослаштирилган коллежлар Японияда олий таълим тизимини ташкил этади.
Японияда бошлангич, урта ва олий укув юртларидан ташкари, «Ихтисос мактаблари» ва «турли» мактаблар хам мавжуд. Уларнинг купчилиги хусусий булиб, турли фирма, концерн ва синдикатлар учун киска муддатли курсларда тикувчи, ошпаз, хисобчи, машинкада ёзувчи, автотехник, электрон хисоблаш машиналари учун дастур тузувчилар ва бошка зарурий касб ургатилади. Японияда хам турли хорижий тилларни ургатишга ихтисослашган мактаблар мавжуд.
Япония мактабларида асосий эътибор укитувчи фаолиятига ва дарсликка каратилган, укитувчи ва укувчи уртасида жонли мулокот мухим ахамиятга эга.
Японияда оилавий бюджетнинг катта кисми болаларнинг сара мактабларда пухта билим олишларига, университетларга кириб билим олишларига сарфланади. Оилада бола яхши билим олиши учун барча шарт-шароитлар яратиб берилади.
Болалар тарбиясида оналарнинг мавкеи ва масъулияти айникса каттадир. Улар фарзандларининг окил, доно, мул ойим, одил ва мехнатсевар булиб усишлари учун оила сулоласи ва давлат олдида узларини масъул деб хисоблайдилар.
Японлар тугри ва халол турмуш тарзини кадрлайдилар. 1- синфдан то 9-синфгача ахлок тарбияси мактаб фаолиятида зарурий шартдир.
Францияда таълимнинг асосий максади шахенинг хар томонлама камол топишини таъминлаш, уни мустакил фаолиятга тайёрлаш, тадбиркорликка, ишбилармонликка ва омилкор- ликка ургатиш, муносиб касб-корга эга килишдан иборатдир.
Мактаблар давлат, хусусий, оралик мактабларига булинади. Укитиладиган предметлар ичида француз тили ва адабиёти, укиш ва ёзув алохида ахамиятга молик булиб, уларга ажратил- ган вакт умумий вактнинг 30 фоизини ташкил этади. Укув ре-
жасидаги 45 фоиз дарслар гуманитар йуналищдаги, к;олганла- ри табиий фанлардир.
Франция таълим тизимининг дастлабки боскичини мактабгача тарбия ташкил этади. Бу боскич «Оналар мактаби» деб Хам юритилади, таълимда болаларнинг мактабда укитишга тайёрлаш мухим масала хисобланади.
Бошлангич таълим мактабларига 6 ёшдан 11 ёшгача булган болалар жалб килинадилар. Бошлангич мактабларда укиш мажбурий ва бепулдир.
Бошлангич мактаб боскичига куйилган асосий талаб укув- чиларга ифодали ук,иш, ёзиш, хисоблаш малакасини бериш- дан иборатдир.
Бошлангич синфларда укиш муддати 5 йил булиб, шу муд- дат ичида укиш асосан 3 боскичга булинади:
— Тайёрлов боскичи — 1 йилга мулжалланган. Бунда болалар хисоблашга, укиш ва ёзишга, куйлашга, уйинга, табиат манзараларини томоша килишга ва ундан бахра олишга, жисмоний машклар билан машгул булишга, мактабнинг турли спорт тадбирларида иштирок этишга, мусика ва мехнатга ургатилади.
— Навбатдаги боскич — элементар курс булиб, бу боскичда укиш 2 йил давом этади. Бунда укувчиларнинг тайёрлов цик- лидаги предметлар буйича олган билимлари янада такомил- лаштирилади.
— Бошлангич мактабнинг 3 боскичи — чукурлаштириш бос- кичидир. Бунда укувчиларнинг тайёрлов ва элементар боскич- даги билимлари янада чукурлаштирилади.
Францияда мактабларнинг бошлангич боскичида «Граждан- лик таълими», «Нафосат таълими» хам укитилади. Нафосат таълимига мусика, тасвирий санъат, спорт киритилган.
Укувчилар билан индивидуал ишлаш, уларни рагбатлантириш, шахеий кобилият ва имкониятларини руёбга чикариш, таълимда узлуксизлик ва ворисликни таъминлаб бориш бошлангич синф укитувчиларига куйилган бош талабдир. Укитувчи фаолиятига кенг эркинликлар хам берилади, унинг педагогик масъулиятини оширади.
Укув дастурининг мазмунини бевосита укитувчининг узи белгилайди. Укитувчи болалар билимига туда масъул булиб, унинг услуб танлашига, мустакил харакат килишига хам туда эркинликлар берилади.
Укувчилар 11 ёшда бошлангич мактабни тугаллаб, урта мактабга утадилар. Урта таълим эса коллежлар ва лицейларда амалга оширилади. Урта таълим 2 боскдчда берилади. Биринчи боскич (11 ёшдан 15 ёшгача) 4 йил булиб, кичик, катта синф хисобланади.
Укувчилар биринчи боскични тугатгач, касбий йуналишлар буйича гувохнома оладилар.
Шундан кейин укувчилар 15 ёшдан 18 ёшгача таълим оладилар. Укиш 3 йил давом этади: 2 синф кичик, 1 синф урта ва якунловчи синф хисобланади.
Укувчилар умумий таълим ва техник лицейларни тугатган- ларидан сунг бакалавр унвони ва диплом учун имтщон топ- ширадилар. Ана шундай дипломга эга булганларгина олий укув юртларига кириш хукукдга эга буладилар.
Германия таълим тизимида мактабгача тарбия тизими му- хим боскич хисобланади. Мажбурий таълим 6 ёшдан 18 ёшгача булиб, 12 йил давом этади.
Германияда бошлангич мактабда Укиш 6 ёшдан бошланади ва 4 йил давом этади.
Укувчилар бошлангич мактабда туда турт йил укигандан кейин турли йуналищдаги мактабга утадилар, бу мактаблар асосий махсус мактаб, реал билим юрти, гимназия ва умумтаълим мактабларидир.
Болалар мактабда укийдилар. 9 ёки 10 йиллик Укишни ту- гстганларидан кейин касбий тайёргарликка утадилар, мактабни муваффакиятли тугатганлар хунармандчилик ва саноат кор- хондларида турли касбни эгаллашлари мумкин. Асосий мактабда хамма хорижий тил (асосан инглиз тили)ни урганадилар, таълимнинг булишига, жихатларига ахамият берилади.
Германияда реал билим юрти асосий мактаб ва юкори боскич мактаби уртасидаги Укув юрти хисобланади. Кридага кура, бу билим юртида укиш 6 йил давом этади (5-синфдан 10-син- фгача), укувчилар туда урта маълумотга эга буладилар.
Билим юртини тугатувчилар махсус урта укув юртига ёки юкори боскичдаги хунар-техника мактабига кириб укиш хукукига эга буладилар. Иктисодиёт ёки давлат хизматида уртача мансабни эгаллайдилар.
Туккиз йиллик гимназия (укиш 5-13 йиллик) Германиядаги юкори боскич, анъанавий мактаб хисобланади. Германияда мах-
сус типдаги, масалан, ицтисодий, политехник ва бошка гим- назиялар хам мавжуд.
Гимназияни битирганлиги хакидаги етуклик аттестата олий Укув юртида укиш имкониятини беради.
Умуман, Америка, Япония, Франция ва Германия мамла- катларининг таълим-тарбиядаги тажрибаларида мустакил Узбекистонда таълим-тарбия сохасида амалга оширилган ва эришилган ютукларга ухшаш жихатлар борлиги ёркин куринади. Республикамизда таълим сохасида амалга оширилаётган ишлар «Таълим тутрисида»ги конун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» асосида, жахон андозаларига мос тарзда амалга оширилаётганлигига ёркин далилдир.
БОБЛАР БУЙИЧА САВОЛ, ТОПШ ИРИК, РЕФЕРАТ МАВЗУЛАРИ, АДАБИЁТЛАР
ТушунтиришТалабаларнинг уз-узини назорат килишлари учун дарслик
кисмларидаги хар бир боб буйича минимал сонда савол ва топ- шириклар берилди. Хурматли укитувчилар машгулот жараёнида уларни кенгайтиришлари мумкин. Айрим бобларда укдгув- чиларнинг эътиборига реферат ва назорат ишлари мавзулари хам хавола этилди. Табиийки, бажариш зарур булган хар бир мустакил ишнинг бажарилишида асосий шарт — далилнинг исботланишидир. Мавзунинг дал или тадкик этилаётган муаммо материаллари, бадиий-адабиёт матнлари, укув-тарбиявий булиши мумкин. Муассасалар тажрибаси булиши мумкин.
Биринчи цисм МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ПЕДАГОГИК ФИКР
БИРИНЧИ БОБ
Савол ва топширицлар
1. Энг кадимги даврда таълим-тарбияда кандай усуллар Кулланди, кандай педагогик гоялар шаклланди?
2. Бола ривожида мехнат кандай ахамият касб этди?3. Болалар тарбиясида фойдаланилган халк огзаки ижоди
намуналарини айтинг.4. Узбек халкининг анъанавий тарбия асослари кандай омил
лар асосида шаклланди?5. Ота-оналар ва катта ёшдагилар оилада, жамоада кандай
ахлокий хислатлари билан ёшларга ибрат булишди?
6. Энг кадимги даврга хос булган оилавий (эркак, аёл, фар- зандларга хос) фазилатлар руйхатини тузинг.
7. Утмишда болалар тарбиясида кулланган кдйси анъана, урф-одатларни хозирги хаётда куллаш мумкин деб биламиз?
8. Халк; огзаки ижодидан кайси эртак, достонларни укидин- гиз? Улардан нималарни билиб олдингиз?
Адабиётлар
1. Халк; педагогикаси — инсон камолотининг асоси. 1-китоб. Т., 1992.
2. 3. Миртурсунов. Халк; педагогикаси ва халк; огзаки ижоди. Т., 1989.
3. Тафаккур гулшани. Т. 1989.4. Хдкматлар хазинаси Т. 1977.5. И. Сувощулов. Маънавият илдизлари. Самарканд, 2000.
ИККИНЧИ БОБ
Савол ва топширшутр
1. Ислом дини тарбияда кандай ахамият касб этди?2. Халкнинг динига эътикоди тарбияда кандай тарзда акс этди?3. Бу даврда илгари сурилган педагогик гоялар ёш авлод
тарбиясида кандай ахамиятга эга булди?4. Бу давр мутафаккирларининг педагогика фани ривожига
тушган хиссаларини тавсифлаб беринг (масалан, Беруний, Ибн Сино, Накшбанд).
5. Бу давр мутафаккирларининг педагогик карашларидаги умумийликни сузланг.
Реферат мавзулари
1. Марказий Осиёда тасаввуф таълимотининг пайдо булиши.2. Нажмиддин Кубро асос солган «Кубровия» тарикатининг
Коидалари.
Адабиётлар
1. А. Зуннунов, М. Хайруллаев, Н. Хотамов, Д. Шодиев. Урта Осиёда педагогик фикр тараккиётидан лавхалар. Т. «Фан», 1996.
2. М. Хайруллаев. Урта Осиёда илк уйгониш даври маданияти. Т., «Фан», 1994.
3. X- Жонматова. Абу Али ибн Сино таълим-тарбия тугрисида. Т., «Укитувчи», 1980.
4. Р. Ба о̂диров, Д. Расулов. Ислом илмларининг буюк алло- малари. Т.: Абдулла Крдирий номидаги халк, мероси нашриёти, 2000.
УЧИНЧИ БОБ
Савол ва топширицлар
1. Темурийлар даврида маданият, таълим-тарбия, илм-фан ривожини сузлаб беринг.
2. Алишер Навоийнинг маърифатпарварлик гоялари ижтимоий хаёт, маданият, педагогик фикр ривожида кандай ахамият касб этди?
3. Захириддин Бобур илм-фан хакида кандай фикрлар бил- дирди?
Реферат мавзулари
XIV-XV асрларда таълим-тарбияга нисбатан билдирилган гоялар.
Адабиётлар
1. И. Муминов. Амир Темурнинг Урта Осиёда тутган урни ва роли. Т.: «Фан», 1993.
2. Маънавият юлдузлари. Т.: Абдулла Крдирий номидаги халк мероси нашриёти, 2001.
3. И. Султонов. Навоийнинг калб дафтари. Т.: Рафур Рулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1969.
4. 100 буюк сиймо. Т, 2001.
ТУРТИНЧИ БОБ
Савол ва топширшутр
1. XVI—XIX асрнинг биринчи ярмигача булган даврда Туркистон ижтимоий, маданий хаётида юз берган узгаришларнинг педагогик фикр ривожига таъсирини тавсифланг.
2. Бу давр мутафаккирлари таълим-тарбия, илм-хунар хакида кандай гояларни илгари сурдилар?
3. Халк;, Ватан фаровонлиги хусусида билдирган педагогик Карашларининг ахамиятини сузланг.
Реферат мавзулари
1. Бердакнинг ватанпарварлик, инсонпарварлик гоялари.2. Абай Кунонбоев бола тарбияси ва тарбия воситалари хакида.
Адабиётлар
1. А. Зуннунов, М. Хайруллаев, Б. Тухлиев, Н. Хотамов. Педагогика тарихи. Т.: «Шарк,», 2000.
2. М. Абдурасулов. Узбек маърифатпарвар шоири илм-маъ- рифат хакида. Т. «Укитувчи», 1972.
3. А. Ирисов, А. Носиров, И. Низомиддинов. Урта Осиёлик кирколим. Т.: «Фан», 1961.
БЕШИНЧИ БОБ
Савол ва топширицлар
1. XIX асрнинг иккинчи ярмида маърифатпарварлик гояла- рининг ривожланиши ва унинг жамият маданият хаёти ва таълим-тарбия таъсирини сузланг (Ахмад Дониш, Фуркат фаолияти мисолида).
2. Бу даврда мактаб таълим кандай узгаришлар юз бера бошлади?
ОЛТИНЧИ БОБ
Савол ва топшириклар
1. XX аср бошида ташкил топган янги усулдаги мактаблар кандай хусусиятлари билан эски усулдаги мактабдан фарк килади?
2. Янги усулдаги мактаблардаги таълим мазмунини сузлаб беринг.
3. XX аср бошларидаги маърифатпарварларнинг кандай педагогик карашларида умумийлик, фикрида бирлик бор?
4. XX аср биринчи ярмида Туркистонда бошланган жадид- лик харакати намояндалари кандай маърифатпарварлик гояла- рини илгари сурдилар?
5. Бу маърифатпарварлар илгари сурган кайси педагогик фикр, гояларини хозирги таълим-тарбия учун хам ахамиятли деб хисоблайсиз?
Реферат мавзулари
1. Абдулла Авлонийнинг тарбия хакидаги гоялари.2. Бехбудийнинг миллий мустакиллик гоялари.3. Миллий анъана ва урф-одатларнинг А. Крдирийнинг «Утган
кунлар» романида ифодаланиши.
Адабиётлар
1. Т. J(a%%op. ХУР Туркистон учун. Т.: «Чулпон», 1994.2. Н. А. Абдуазизова. Туркистон матбуоти тарихи (1870-1917).
Т. «Академия», 2000.
ЕТТИНЧИ БОБ
Савол ва топшириклар
1. XX аср иккинчи ярмида кандай маърифатпарварлик гоялари илгари сурилди?
2. К,ори Ниёзий ёш авлод тарбияси хакида кандай фикрлар билдирди?
3. «Навоий» романида Ойбек узининг кандай педагогик гояларини баён этди?
4. XX аср иккинчи ярмидаги таълим-тарбияни сузлаб беринг (Рафур Рулом, Зулфия, Эркин Вохидовнинг педагогик фикрлари мисолида).
Реферат мавзулари
1. Шайхзоданинг инсонпарварлик гоялари.
Адабиётлар
Савол ва топширицдар
1. 1997 йилда кабул килинган «Таълим тугрисида»ги конун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ёш авлод тарбиясида кандай адамиятга эга булди?
2. «Таълим тугрисида»ги конунда курсатилган таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий принципларини айтиб беринг.
3. Таълим тизимини инсонпарварлаштириш; демократлаш- тириш, узлуксиз таълим тушунчаларини изохланг.
4. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да таълим-тарбия олдига кандай максад ва вазифалар куйилди?
5. Мустакилликдаги таълим турларини ва хар бир турда амалга ошириладиган максадни айтиб беринг.
6. Академик лицей ва касб-хунар коллежларининг вазифалари ва хар бирига хос хусусият нимадан иборат?
Реферат мавзулари
1. Узбекистон — мукаддас Ватан.2. Баркамол авлод орзуси.3. Шайхзоданинг инсонпарварлик гоялари.
Адабиётлар
1. Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т.: «Узбекистон», 2000.2. «Таълим тугрисида» конун. Т, 1997.3. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Т, 1997.4. Ш. Курбонов, Э. Сейтхалилов. Кадрлар тайёрлаш миллий
дастури: педагогик илмий тадкикот муаммолари ва йуналишлари.
5. Б. Аминов, Т. Расулов. Ватан — юракдаги жавохир. Т.: «Укитувчи», 1996.
Иккинчи IfUCM
ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ПЕДАГОГИК ФИКР
БИРИНЧИ БОБ
Савол ва топширицлар
1. Милоддан олдинги V асрларда Юнонистондаги таълим- тарбия тизими, тарбияни камровли равишда амалга оширили- шини сузлаб беринг.
2. Аристотелнинг педагогик гоялари баркамол фазилат сохиби к,илиб етиштириш хакидаги фикрларнинг хозирги давр учун хам нималардан иборат?
3. Мутафаккир Конфуци кандай педагогик фикрлари билан хитой маданияти, маърифати ривожида мухим уринни эгал- лади?
Реферат мавзулари
1. Н. А. Константинов, Е. Н. Мединский, М. Ф. Ш абаева. История педагогики. М.: «Просвещение», 1966.
2. Д. Ушинский. Танланган педагогик асарлар. Т.: «Узбекистон» укув-педагогика нашриёти, 1959.
3. Ш. Шомух;амедов. Саъдий Шерозий. Т.: «Фан», 1961.4. Н. М. Маллаев. Абулкосим Фирдавсий. Т.: Уздавбадиий
адабиёт нашриёти, 1962.5. И. Муминов. Мирзо Бедил. Т.: «Фан», 1964.
УЧИНЧИ БОБ
Савол ва топширицлар
1. Я. А. Коменский инсон мохияти ва хаётдаги вазифаси хакида кандай фикрлар билдирди?
2. Я. А. Коменскийнинг кандай гоялари мактабдаги амалий ишларда уз ифодасини топди?
3. Ж. Ж. Руссо тарбиянинг максади, боскичлари, мазмуни Хакида нималар деди?
4. И. Г. Песталоцци таълим-тарбияда кандай педагогик гояларни илгари сурди?
5. К. Д. Ушинскийнинг бугунги кунда хам мухим ахамиятга эга булган педагогик гояларини айтинг.
Реферат мавзулари
1. Я. А. Коменский асослаган укув-тарбиявий жараён ва унинг хусусиятлари.
2. И. Г. Песталоццининг ривожлантирувчи ва тарбияловчи таълим хакдцаги гоялари.
ТУРТИНЧИ БОБ
Савол ва топшири^лар
1. Ривожланган мамлакатлардаги таълим тизимини тавсиф- лаб беринг.
2. У мамлакатлардаги таълим тизими билан Мустакдл Узбе- кистондаги таълим тизими уртасида нималарда ухшашлик бор?
3. XXI аср мактаб, укув юртлари к;андай шакл ва турда булишини орзу кдпасиз?
ХОТИМА УРНИДА
Узбек халкининг бола тарбиясида куп асрлар давомида орт- тирган тажрибасини урганиш ва тиклаш жамиятимиз олдига куйилган олий максад ва вазифалардандир. Президентимиз Ислом Каримов жамиятимиз мафкураси халкни — халк,, миллатни — миллат килишга хизмат этиши кераклигини айтар экан, «Миллий гоя биринчи навбатда ёш авлодни ватанпарварлик, эл-юртга садокат рухдца тарбиялаш, уларнинг к,албига инсонпарварлик ва одамийлик фазилатларини пайванд кдлишдек олийжаноб ишларимизда мададкор булиши зарур»‘лигини таъкидлайди.
Миллий педагогика тарихимизни, умумбашарий педагогика тарак;к;иёти ривожига беназир хисса кушган буюк аллома оли- му шоирларимизнинг таълимотлари, гояларини хар томонлама урганиш х,ам мустакил фикрловчи, узининг кадр-киммати- ни англайдиган, иродаси бакувват, иймони бутун, хаётда аник максадга эга булган инсонларни шакллантириш ва етиштириш- да гоят мухимдир.
Президент Ислом Каримовнинг: «Тарих хотираси, халкнинг, жонажон улканинг, давлатимиз худудининг холис ва х;акконий тарихини тиклаш миллий узликни англашни, миллий ифти- хорни тиклаш ва устириш жараёнида гоят мухим урин тутади»2 — деган сузлари миллий педагогика тарихини тиклашга Хам дахдцор курсатмадир.
Миллий педагогикамиз тарихи хам ёшларнинг хакикий тар- биячисидир. Президент Ислом Каримов айтганидек, Марка-
1 Ислом Каримов. Жамиятимиз мафкураси халкни — халк, миллатни — миллат килишга хизмат этсин. «Миллий тикланиш», 1998, 16-июн.
2 Ислом Каримов. Узбекистон буюк келажак сари. Т., «Узбекистон», 1998, 526-бет.
зий Осиёда яшаб ижод этган, диний дунёкараш билан кому- сий билимдонликни узида мужассам этган буюк аждодлари- мизнинг таълим-тарбия хакида айтган фикрлари, килган ишлари хозирги кунда хам ахлокий тарбия ва ибрат манбаидир. Уларнинг мерос килиб колдирган маънавий кадриятларини, педагогик гояларини хозирги демократик жамиятнинг кадри- ятлари билан уйгунлаштириш биз педагог — олимлар олдида турган асосий, мукаддас вазифа булиб турибди.
Ёш авлод миллий анъаналар, миллий урф-одатлар, умуминсоний кадриятлар асосида тарбияланиб, келгуси порлок ис- тикбол хусусида аник тасаввурга эга булмоги, Узбекистоннинг буюк истикболи йулида фидойи курашчи сифатида уз кобили- ятини намоён этмоги керак.
Узбек халки мустакиллик шарофати билан маънавият, маданият сохасида хам катта ютукларга эришди. Одамлар онгида маънавий ва ахлокий кадриятларни ривожлантиришга эътибор кучайди. Бунда асосий эътибор Ватанимиз мустакиллиги- ни, эл эркинлиги ва бахт-саодати учун жонини фидо килган улуг маърифатпарварлар фаолиятини холисона ёритишга кара- тилди. Бу мустакил, демократик давлатимиз талабидир.
Энг кадимги даврдан XXI асрнинг бешинчи йилларига кадар миллий педагогикамизнинг ривожи ифодаланган мазкур «Педагогика тарихи» дарслиги давлат талабларини амалга ошириш йулида олиб борилаётган ишга кичик бир хисса булиб кушилади, деган ниятда яратилди.
1. Каримов И. А. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. Т., «Узбекистон», 1992.
2. Каримов И. А. Узбекистон: Миллий истиклол, иктисод, сиёсат, маф- кура. 1. Т., «Узбекистон», 1996.
3. Каримов И. А. Биздан озод ва обод ватан колсин. 2. Т., «Узбекистон»,
1 9 9 6 -
4. Каримов И. А. Бунёдкорлик йулидан. Т., «Узбекистон», 1996.5. Каримов И. А. Узбекистон миллий истиклол, иктисодиёт, сиёсат, маф-
кура. Т., «Узбекистон», 1996. Ватан саждаго* каби мукаддасдир. 3. Т., «Узбекистон», 1996.
6. Каримов И. А. Ватан саждагох; каби мукаддасдир. Т., «Узбекистон»,1996.
7. Каримов И. А. Узбекистон XXI аср бусагасида. Хавфсизликка та\цид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолотлари. Т., «Узбекистон», 1997.
8. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йук* Т., «Шарк», 1998.9. Каримов И. А. Узбекистон буюк келажак сари. Т.: «Узбекистон», 1998.10. Каримов И. А. Миллий давлатчилик, истиклол мафкураси ва э̂ КУКИЙ
маданият тугрисида. Т., 1999.11. Узбекистон Республикасининг «Таълим тугрисида»ги Крнуни.Т., 1997.12. Узбекистон Республикаси. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Т.,
1997.13. Абай. Танланган асарлар. Т., 1961.14. Абдурасулов М. Узбек маърифатпарвар шоирлари илм-маърифат хакида.
Т., «Укитувчи», 1972.15. Абдурауф Фитрат. Чин севги. Т., Рафур Иулом номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти. 1996.16. Абдурахмон Жомий. «Ба\ористон», Т., 1979.17. Абдурашидхонов М. Бадиий асарлар туплами, Т., 1908.18. Абдулла Крдирий. Утган кунлар. Меэфобдан чаён. Т., F. Рулом номи
даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974.19. Абдуллаев X. Д. Узбекско-каракалпакские фольклорные связи. Т.,
«Фан», 1991.
20. Абу Али ибн Сино. Хикматлар, Т., «Узбекистон», 1980.21. Абулцосим Фирдавсий. Шохнома. Биринчи китоб, Т., F. Рулом номи
даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.22. Абулкосим Фирдавсий. Шохнома. Иккинчи китоб. Т., F. Рулом номи
даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976.23. Абулкосим Фирдавсий. Шохнома. Учинчи китоб. Т., F. Рулом номида
ги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977.24. Абдуазизова Н. А. Туркистон матбуоти тарихи (1870-1917) Т., «Акаде
мия», 2000.25. Авлоний А. Туркий Гулистон ёхуд ахлок,- Т., «Укитувчи», 1972.26. Авлоний А. Тошкент тоги. F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат на
шриёти, Т., 1979.27. Айний С. Асарлар. Саккиз томлик, 1 том, Т., 1963.28. Ал-Бухорий. Ал-Адаб ал-муфрад. Т., «Узбекистон», 1990.29. Алишер Навоий. Хамса, Т., 1960.30. Алишер Навоий. Махбуб ул-кулуб, Т., 1939.31. Алишер Навоий. Арбаин хадис. Кирк хддис, Т., «Ёзувчи», 1991.32. Алицулов X. Эстетические воззрения Средней Азии и Хуросона. Т.,
«Фан», 1992.33. Алицулов X., Омонова Г. Жомий ва Довоний таълим-тарбия хакида.
«Укитувчи». Т., 1981.34. Амир Темур. Темурийлар хакида. Крхира шахри. 1996.35. Ахлок-одобга оид хадис намуналари. Т., «Фан», 1980.36. «Ахмад ал- Фаргоний илмий меросининг жахон фани тараккиётида
тутган урни» мавзусидаги халкаро конференция материаллари. Узбекистон Республикаси ФА «Фан» нашриёти. «Халк сузи», 1998.
37. А^мад Дониш. Наводур-ул-вакое. Т., 1984.38. Баркамол авлод — Узбекистон тараккиётининг пойдевори, Т., «Шарк»,
1 9 9 7 ‘
39. Баркамол авлод орзуси. Т., Узбекистон миллий энциклопедияси. 2000.40. Баратов М. Абу Али ибн Сино — буюк мутафаккир. Т., «Фан», 1980.41. Баратов Н., Алщулов X. Урта Осиё мутафаккирлари ахлок хакида. Т.,
«Узбекистон», 1974.42. Бердак шеърларидан. Т., 1983.43. Беруний билан Ибн Синонинг савол-жавоблари. Т., «Фан» нашриё
ти, 1950.44. Бе%будий М. Баёни соний. (Укиш китоби), Т., 1907.45. Бехбудий М. Баёни хакикат. «Улуг Туркистон» газетаси. 1971, 12-
июн.46. Бехбудий М. Азиз кариндошларим! Мусулмон биродарлар! «Хуррият»
газетаси, 1918, 26-январ.47. Бобобеков X Н. Кукон хонлигида халк харакатлари ва уларнинг иж-
тимоий-икгисодий ва сиёсий омиллари (рус тилида), Т., «Фан». 1990.48. Бозоров О., Шодиев Р. Урта Осиё тасаввуфи ва ахлокий кадриятлар.
Самарканд, Зарафшон. 1992.
49. Бобур 3. М. Бобурнома. Т., «Фан», 1960.50. Бобур 3. М. Маврами асрор топмадим. Т., «Ёзувчи», 1993.51. Бобур 3. М. Танланган асарлар. Т., «Фан», 1958.52. Бабаханов Ш. 3. Великие мухаддисы о мире и дружбе между народа
ми. Издательство народного наследия им. Абдуллы Кадыри. Т., 1998.53. Вохидов X Бердацнинг ижтимоий-сиёсий царашлари. Т., 1962.54. Вохидов Э. Му^аббатнома. Сайланма. Икки жилдлик. Биринчи жилд.
Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1986.55. Вохидов Э. Садокатнома. Сайланма. Икки жилдлик. Иккинчи жилд.
Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1986.56. Вохидов Э. Изтироб. Т., «Узбекистон», 1992.57. Вохидов Э. «Ишк савдоси». Т., «Шарк,», 2002.58. Донишмандлар тарбия хусусида. Т., «Укитувчи» нашриёти, 1982.59. Ёцубов X’ Ойбек. Т., «Фан», 1955.60. Ён;убов X Рафур Рулом. Т., Уздавбадиийнашр, 1959.61. Жан-Жак Руссо. Педагогические сочинения. Том 1, М., «Педагоги
ка». 1981.62. Жирмунский В.Н., ЗариповХ.Т. Узбекский народный героический эпос.
М., Госизд. художественной литературы. 1974.63. Жуманазаров У. Тарих, афсона ва дин. Т., «Узбекистон», 1990.64. Жураев Н. Агар ого* сен... Т., «Ёзувчи», 1998.65. Жониматова X. Абу Али ибн Сино таълим-тарбия тугрисида. Т.,
«Укитувчи» нашриёти, 1990.66. Зулфия. Шеърлар. Икки жилдлик. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти. 1 жилдлик. 1974. Иккинчи жилд 1975.67. Зуннунов А., Тухлиев Б., Маъсудов X. Педагогика тарихи. Т., «Шарк»,
2002.68. Имом-ал Бухорий. Ал-адаб ал-Муфрад. Т., «Узбекистон», 1990.69. «Имом-ал Бухорий ва унинг дунё маданиятида тутган урни» мавзуси-
даги халкаро конференция материаллари. УзР. ФА. «Фан», 1998.70. Измайлов А. Э. Народная педагогика: Педагогические воззрения на
родов Средней Азии и Казахстана. М., «Педагогика», 1991.71. Ирисов А., Носиров А., Низомиддинов И. Урта Осиёлик кирк олим. Т.,
«Фан», 1961.72. Ирисов А. Абу Али ибн Сино *аёти ва ижоди мероси. Т., «Фан», 1990.73. Йулдошев Ж. Хаёт ва тафаккур сайёраси. Т., «Фан», 1991.74. Каримов Н. Ойбек. Т., «Ёш гвардия», 1985.75. Конфуцианство в Китае. Проблемы теории и практики. М., «Наука»,
1982.76. Константинов Н. А., Медянский Е. Н., Шабаева Л. Ф. История педа
гогики. М., «Просвещение», 1982.77. Куръони Карим. Т., «Чулпон». Узбекча изошли таржима, 1992.78. Мабоди ул-ислом (Ислом асослари). Т., 1991.79. Маллаев Н.М. Навоий ижодиётининг халкчил негизи. Т., «Укитув
чи», 1973.
80. Маллаев Н.М. Алишер Навоий ва халк, ижодиёти. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974.
81. Махмуд Кошгарий. Девону луготит-турк.Т., «Фан» . 3 томлик. 1 том. 1980.
82. Махмудов Т. Авесто *акдда. Т., «Шарк,», 2000.83. Махмудов Т. Эстетика живописи Узбекистана. Т., 1983.84. Махмудов Т. Мустакиллик ва маънавият. Т., «Шарк,», 2001.85. Маънавият юлдузлари. Т., Абдулла Крдирий номидаги халк, мероси
нашриёти, 2001.86. Матжонов С. Тириклик суви. Т., «Ёш гвардия», 1986.87. Максуд Шайхзода замондошлари хотирасида. Т., F. Рулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти. 1983.88. Мумин 77. Бу жуда соз. Т., «Ёш гвардия», 1978.89. Мумин П. Устозлар изидан Т., «Ёш гвардия», 1980.90. Махтумкули шеърларидан. Т., 1976.91. Мухаммад ат-Термизий. Китоб аш-шамоил ан-набавия. Т., 1990.92. Мухаммад пайгамбар алайхиссалом киссаси. Хадислар. Т., «Кама-
лак», 1991.93. Муминов И. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва
роли. «Фан» нашриёти, 1993.94. Нуриддинов Н.Г. Педагогические идеи Абу Райхана Беруний. Т., «Фан»,
1989.95. Обидов А. Абу Райх,он Беруний ва Янги назария. Т., «Фан», 1991.96. Обидов М. Одоб-ахлок,-маънавият булоги, Т., 1991.97. Огахий. Асарлар. VI жилдлик. Т., F Рулом номидаги Адабиёт ва санъ
ат нашриёти. 1 жилд. Девон. 1971. 2 жилд. Девон.98. Оз-оз урганиб доно булур. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1988. Тузувчи: Зуннунов Ш.99. Ойбек. Навоий. Роман. Т., Уздавнашр. 1944.100. Ойбек замондошлари хотирасида Т., F Рулом номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти, 1979.101. Орипов А. Йиллар армони. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1984.102. Орипов А. Танланган асарлар. Турт жилдлик. Т., 2000.103. Очилов М. Муаллим — к,алб меъмори. Т., «Укитувчи», 2001.104. Очилов М. Укитувчи одоби. Т., 2002.105. Рахимов С.Р. Психолого-педагогические взгляды Абу Али ибн Сино.
Т., «Укитувчи», 1979.106. Ризаев Ш. Жадид драмаси. Т., «Шарк», 1997.107. Румий Ж. Ичингдаги ичингдадир. Т., «Шарк юлдузи» журнали, 3-4,
5-6-7-8 сонлар. 1995.108. Румий Ж. Учмокка канот йук, вале учгайман. Т., Р.Рулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994.109. Ражабов С. Халк маорифи ва педагогика фанининг буюк алломала-
ри. Т., «Укитувчи», 1990.
110. Саъдий. Бустон. Т., 1960.111. Саъдий. Гулистон. Т., 1960.112. Султонов И. Бахоуддин Накшбанд абадиёти. Т., «Фан» нашриёти.
1994.ИЗ. Сухомлинский В. Тарбия хакида. Т., «Ёш гвардия», 1977.114. Суюмов А., Жумабоев М. Болалар адабиёти. — Т., «Укитувчи», 1955.115. Туркистон матбуоти тарихи. Тузувчи А. А. Абдуазизова. Т., «Акаде
мия», 2000.116. Тухлиев Б. Юсуф Хос Хожибнинг «Кугадгу билиг» асари. Т., «Узбе
кистон» нашриёти, 1991.117. Умар Хайём. Наврузнома. — Т., «Мехнат», 1990.118. Усмон Носир. Унутмас мани богим. — Т., F. Гулом номидаги Адаби
ёт ва санъат нашриёти, 1988.119. Ушинский К.Д. Танланган асарлар. Т., 1959.120. Философский словарь. М., изд. полит, лит. 1963.121. Фитрат А.А. Рахбари нажот. Истамбул, 1915.122. Фитрат А.А. Оила. Боку, 1915.123. Фитрат А.А. Тарихи ислом. Истамбул, 1908.124. Фитрат А.А. Чин севги. Т., 1996.125. Форобий А.Н. Рисолалар. Т., «Фан» , 1995.126. Форобий А.Н. Шеър санъати. Т., 1979.127. Хайруллаев М. Форобий рухий процесслар ва таълим-тарбия хакида.
Т., «Укитувчи», 1967.128. Хайруллаев М., Ба^одиров P.M. Абу Абдуллах ал-Хоразми. М., «На
ука», 1988.129. Халк педагогикаси — инсон камолотининг асоси. Т. Н. Крри Ниё
зий номидаги УзПФИТИ офсет лабораторияси, 1992.130. Хондамир. Макоримул-ахлок. Т., «Фан», 1941.131. Чулпон. Яна олдим созимни. Т., F. Гулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашриёти, 1991.132. Шайхзода. Асарлар. Олти жилдлик. Иккинчи жилд. Т., F.FynoM но
мидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1971.133. Шарифхужаев М. Узбекистон: янги гоялар, янги ютуклар. Т., «Шарк»,
2002.134. Юсуф Хос Хожиб. Кугадгу билиг. Т., «Юлдузча», 1990.135. Узбек педагогикаси тарихи. Т., «Укитувчи», 1997.136. Узбек халк ижоди: Муродхон. Рустамхон. Куп томлик. Т., Тошкент,
1965.137. Узбек халк ижоди. Ширин билан Шакар. Кунтугмиш. Орзигул. Т.,
F.FyrcoM номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.138. Урта Осиёда педагогик фикр тараккиётидан лавхалар. Т., «Фан»
нашриёти, 1996.139. Куронов Д. Чулпон хаёти ва ижодий мероси. Т., «Укитувчи», 1997.140. Курбонов Ш., Сейтхалилов Э. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури:
Педагогик илмий тадкикот муаммолари ва йуналишлари. Т., «Фан», 1999.
141. Курбонов Ш., Сейтхалилов Э., Куронов М., Ахриддинов Р., Мажидов И. Миллий истиклол гоясини шакллантиришда ташкилий-услубий ён- дашувлар. Т., «Академик», 2002.
142. Куронов М. Мактаб маънавияти ва миллий тарбия. Т., «Фан», 1995.143. Куронов М. Мафкура, таъсирчанлик ва услуб. Т., «Маънавият», 2000.144. Буломов С., Убайдуллаева Р., Ахмедов Э. Мустацил Узбекистон. Т.,
«Мехнат», 2001.145. Рафуров И. Уртоц шоир. Т., «Ёш гвардия», 1975.146. Рафуров И. Жозиба. Т., F.Рулом номидаги Адабиёт ва санъат на
шриёти, 1970.147. Рафур FynoM. Асарлар. Ун жилдлик. Биринчи жилд. Т., F. Рулом
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1973.148. Хайдаров К Мусулмонларнинг миллий урф-одатлари. Самарканд.
F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991.149. Хамид Олимжон. Танланган асарлар. Уч жилдлик. Т., Уздавбадиий
нашр, 1-жилд, 1957, 2-жилд, 1958.150. Хамза. Асарлар. Икки томлик. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти, 1969.151. Хикматлар гулдастаси. Тупловчи М. Азаматов. Т., F. Рулом номида
ги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982.
Биринчи цисм Марказий Осиёда педагогик фикр
Б и р и н ч и б об. Марказий Осиёда энг кадимги даврда ижтимоий хаёт,тарбия. «Авесто», «Алпомиш» ва «Манас» достонлари...............................8
Иккинчи боб. Марказий Осиёда YIII-XIII асрларда ижтимоий хаёт,маданият, таълим тарбия.................................................................................19
Исломда таълим-тарбия.........................................................................................25Имом ал-Бухорий....................................................................................................30Исо ат-Термизий.....................................................................................................37Абу Наср Форобий ..wr............................................................................................3 9 'Абу Рай*он Беруний...w.v..... у.............................................................................Абу Али ибн Сино ....1—г.........................................................................................46Юсуф Хос Х ож иб....................................................................................................50Умар аз-Замахшарий.............................................................................................. 54Махмуд Кршгарий...................................................................................................56Ахмад Яссавий хаёти.............................................................................................. 62
J Хожа Бахоуддин Нацшбанд.................................................................................. 65У ч и н ч и б об. Марказий Осиёда ХГУ-ХУ асрларда Темур ва темурийлар
даврида ижтимоий хаёт, маданият, мактаб ва таълим-тарбия............... 67Мухаммад Мирзо Улугбек.................................................................................... 72 ^Абдурахмон Ж омий.................................................................................................77Алишер Навоий ..\ч~.................................................................................................82Хусайн Воиз Кошифий..........................................................................................87Жалолиддин Давоний............................................................................................. 91Захириддин Мухаммад Бобур...............................................................................95Т у р т и н ч и б об. Марказий Осиёда XVI-XIX асрнинг биринчи ярмида
ижтимоий хаёт, маданият, мактаб ва таълим-тарбия...............................98
Комил Хоразмий...................................................................................................... 99Мунис Хоразмий.................................................................................................... 102Нодира......................................................................................................................104Мухаммад Ризо Огахий........................................................................................106Бердимурод Бердак,................................................................................................108Махтумкули............................................................................................................. 112Абай Кунонбоев..................................................................................................... 115Б е ш и н ч и б об. Марказий Осиёда XIX асрнинг иккинчи ярмида
ижтимоий хаёт, маърифат, мактаб ва таълим-тарбия........................... 119Ахмад Дониш ..........................................................................................................120Фурцат....................................................................................................................... 122Дилшод Барно........................................................................................................ 124О л т и н ч и боб. XIX аср биринчи ярмида ижтимоий хаёт, мактаб,
таълим-тарбия...................................................................................................126Абдуцодир Ш акурий............................................................................................. 127Исх;окхон Тура—Ибрат.........................................................................................128Мухаммадшариф Суфизода................................................................................ 128Махмудхужа Бехбудий.......................................................................................... 133Садриддин А йний..................................................................................................137Мунавварцори Абдурашидхонов....................................................................... 140Абдулла Авлоний...................................................................................................143Абдурауф Ф итрат...................................................................................................148Х,амза Хакимзода Ниёзий................................................................................... 153Абдулла Кддирий...................................................................................................155Абдулхамид Сулаймон утли Чулпон.................................................................165Элбек......................................................................................................................... 169Е т т и н ч и б об. XX асрнинг иккинчи ярмида ижтимоий хаёт,
таълим-тарбия, педагогик ф и кр ...................................................................171Кори Н иёзий.......................................................................................................... 172Сиддик Ражабов..................................................................................................... 178Шорасул Зуннун....................................................................................................181Рафур Рулом............................................................................................................186О йбек........................................................................................................................193Хамид Олимжон....................................................................................................200Максуд Ш айхзода..................................................................................................205Зулф ия......................................................................................................................210Эркин Вохидов....................................................................................................... 218Абдулла Орипов.....................................................................................................225Пулат М умин......................................................................................................... 231
С а к к и з и н ч и б об. Мустацил Узбекистонда ижтимоий *аёт,мактаб, таълим-тарбия, педагогик фикр ривожи................................... 234
Аскар Зуннунов......................................................................................................242Малла Очилов........................................................................................................246Шавкат Курбонов................................................................................................. 250Мухаммад Куронов............................................................................................... 256
Иккинчи цисм Хорижий мамлакатларда педагогик фикр
Б и р и н ч и боб. Кадимги Юнонистон (Греция)да таълим-тарбия,илм-фан, адабиёт, санъат..............................................................................261
Д ем о кр ат ................................................................................................................ 261С укрот......................................................................................................................263Платон .....................................................................................................................264Аристотел................................................................................................................ 266Квинтилиан............................................................................................................268К онф уци................................................................................................................. 271И к к и н ч и б об. Шарк мутафаккирлари таълим-тарбия *ацида............. 274Саъдий Ш ерозий.................................... ..............................................................274Жалолиддин Румий.............................................................................................. 280Абулкосим Фирдавсий.........................................................................................285Мирзо Абдулкодир Бедил................................................................................... 288У ч и н ч и б обЛОврупо мутафаккирлари таълим-тарбия *ацида.............. 292Ян Амос Коменский............................................................................................. 292Ж ан-Жак Руссо......................................................................................................299Иоганн Генрих Песталоцци...............................................................................302Константин Дмитриевич Ушинский............................................................... 306Т у р т и н ч и б об. Ривожланган хорижий мамлакатларда мактаб
ва таълим-тарбия тизими...............................................................................311Боблар буйича савол, топширик, реферат мавзулари, адабиётлар...........317Хотима урнида'.......................................................................................................325Адабиётлар руйхати.............................................................................................. 327
ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ
Мухаррир А. Зиёдов Бадиий мухаррир Ж. Гурова
Компьютерда тайёрловчи Е. Гильмутдинова
Босишга рухсат этилди 28.06.04. Бичими 60х90У16. Шартли б.т. 21,0. Нашр б.т. 22,2. Адади 300. Буюртма № 98.
«Amaprint» МЧЖ босмахонасида босилди. Тошкент, X- Бойкаро куч., 51.