332
АСКАР ЗУННУНОВ ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари учун дарслик «ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2004

ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

  • Upload
    others

  • View
    74

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

АСКАР ЗУННУНОВ

ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ

Олий укув юртлари учун дарслик

«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ

ТОШКЕНТ - 2004

Page 2: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Т а к р и з ч и л а р :К* Назаров — фалсафа фанлари доктори, профессор.У. Ма^камов — педагогика фанлари доктори, профессор. А. Маврулов — тарих фанлари доктори, профессор.X. Абдикаримов — педагогика фанлари номзоди, доцент.

Узбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги (кбайта ишланган II нашр)

А. Зуннунов 1-бобни, 2-бобдан урин олган «Исломда таълим-тарбия», Имом ал-Бухорий, Исо ат-Термизий, Абу Райхрн Беруний, Юсуф Хос Хожиб, Умар аз-Зама^шарий, Махмуд Кршгарий, «Тасаввуф таълимоти», А^мад Яс- савий, Хожа Ба^оудцин Накшбанд ^ацидаги маълумотларни, 3-, 6- ва 7- бобларни, 8-бобда М.Очилов, Ш.Курбонов *ак;ида берилган маълумотлар­ни, хорижий мамлакатларга дойр 1- ва 2-бобларни езди;

М.Хайруллаев — VIII—XIII, XIV—XV, XVI—XIX асрнинг биринчи ярми, XIX аср иккинчи ярмидаги ижтимоий ^аётга дойр шар\ларни, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино хакидаги маълумотларни ёзди;

Б.Тухлиев — 4- ва 5-бобдан урин олган мутафаккирлар \ацидаги маълу­мотларни ёзди;

Ш.Курбонов — 8-бобдаги шаркни, А.Зуннунов, М.Куронов ^акдцаги маъ­лумотларни ёзди;

Х.Масудов — 3-бобдаги Оврупа мутафаккирлари хакидаги маълумотлар­ни ёзди;

М.Куронов — 4-бобдаги Ривожланган Мамлакат^ардаги таълим-тарбия хакидаги шаркни ёзди.

© «ШАРК» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош та\ририяти, 2004 йил.

Page 3: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

СУЗ БОШ И

- «Барчамиз яхши англаб олишимиз керакки,— дейилади Узбе­кистон Республикаси Президента Ислом Каримовнинг «Узбе­кистон XXI асрга интилмокда» маърузасида,— \аётимизнинг бошк,а со^аларидаги а\вол, амалга оширилаётган исло^отлари- мизнинг самарадорлиги, аввало, халк; маънавиятининг тикла- ниши, бой тарихий меросимизнинг кенг урганилиши, анъана- ларимизнинг саьуганиши, маданият ва санъат, фан ва таълим ривожи билан узвий богликдир.>И\/'Д ’срлар оша омон колиб, бизга етиб келган миллий к;адрият-

ларймиз, маънавий ва маърифий маданиятимиз, илм-маъри- фат, шунингдек, педагогика фани мустакдллик шарофати ила янгидан ривож топа бошлади.

Маълумки, х,ар бир мустакди давлатнинг истик;боли фан- техника, илм-маориф тараккиёти х^амда баркамол миллий кадр- ларни тарбиялаб вояга етиштириш билан боинкдир. Шу боис х,ам мустакил давлатимиз илм-фан х,амда маориф ривожига, сало^иятли миллий кадрлар етиштиришга жидций эътибор бер- мокда.

XX асрга кдцар булган даврлардаги ижтимоий ва маданий э̂ аёт тарихидан шу нарса маълумки, маънавиятли, маърифатли баркамол ёшларни тарбиялаб етиштириш халк; педагогикаси­нинг мо^ияти булган ва у минг йиллар давомида шаклланиб, ривожланиб, миллий педагогика тарихининг замини *исоб- ланганр

Ислом Каримов Тошкентда Халк;аро Вестминстер универ­ситета очилиши маросимида сузлаган нуткдаа биз бутун дунё- даги барча халкдар билан х;амк;адам булиб яшашга интилар экан-

1 Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон». 2000, 271-бет.

3

Page 4: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

миз, айни пайтда, юртимиз ёшлари кдцимий илдизларимизни, аждодларимизнинг ким эканини, улар жах,он тамадцуни та- раккиётига кандай беба\о х,исса кушгашни асло эсдан чикар- масликлари лозимлигини таъкидлади|]дУлмас ва ноёб асарла­ри билан башарият илм-фани ва маданияти тарихидан муно- сиб урин олган Мухаммад Хоразмий, Ахмад Фаргоний, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Мирзо Улуг­бек, Алишер Навоий каби мутафаккир зотлар бизнинг буюк аждодларимиз экани билан хакли равишда фахрланамиз. Шу билан бирга, биз ана шу бек,иёс маънавиятимизнинг инсоният Кулга киритган илгор билим ва тажрибалар билан уйгун холда ривож топишини истаймиз ва айнан ана шундай караш, ана шундай ёндашув бизнинг олга боришимизда мустахкам пойде- вор булиб хизмат килажак»1, — деди.

Маълумки, умуминсоният тарихида Амир Темур асос сол- ган салтанат даврида ижтимоий хаётда юксалиш, илм-фан, маданият гуркираб ривожланган. Бу даврда яшаб ижод этган ал-Бухорий, ат-Термизий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Юсуф Хос Хожиб, Махмуд К,ошгарий, Ахмад Яссавий, Хожа Ба- Хоуддин Накшбанд, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий, Зах;и- рипдин Мухаммад Бобур каби буюк дахолар жамият тарихи ва жахон маданияти ривожига беназир хиссаларини кушганлар. Бу буюк мутафаккирлар турли фанларга оид яратган асарлари­да маънавий-маданий кддриятларнинг илмий-фалсафий асос- ларини ишлаб чикканлар. Улар асрлар давомида таълим-тар- бия сохасида аждодларимиз орттирган тажрибаларнинг кучли КУДратга эга эканлигини ва халк^иллигини уз асарларида ифо- далаганлар.

XIX асрнинг охири ва XX аср бошларида Туркистонда жа- дидчилик харакатининг таникли рахбарлари Мухаммадхужа Бехбудий, Абдурауф Фитрат, Мунавваркори Абдурашидхонов, Садриддин Айний, Абдулла Авлоний, Хамза Хакимзода, Аб­дулла Кодирий, Абдулхамид Чулпон, Элбек каби маърифат- парварлар маданиятни ривожлантириш учун маърифатпарвар- ликка асосланиш, таълимни ислох килиш зарурлиги гоясини олга суриб, Туркистонда ижтимоий онг тараккиётини бош­лаб бердилар.

Page 5: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

1917—1990 йилларда ижтимоий-сиёсий, маданий сохаларда коммунистах мафкура таълим-тарбиянинг асоси килиб куйи- лишига карамай, халкимизнинг тафаккури, маънавий даража­си, педагогик онги ривожланиб борди.=1991 йилда Узбекистон мустакил булиши билан миллий онг, маънавиятимиз манбаи — тарихий-маданий кдцриятларимизни урганиш ва тиклашга му- шарраф булдик. «Таълим тугрисида»ги, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» крнунлари асосида таълим-тарбия мазмунан янги боскичга кутарилди, кадрлар тайёрлашнинг тубдан янги узбек модели шакллантирилди, инсон, унинг хар томонлама уйгун камол топиши ва фаровонлиги учун замин яратилди^/

Ислом Каримов XXI асрнинг дастлабки йилларида мамла- катимизнинг ривожланиш стратегияси, ислохртларни чукур- лаштириш ва жамиятни янгилаш борасидаги устувор йуналиш- ларни аник, курсатиб берар экан, асосий йуналиш жамият маъ- навиятини янада ривожлантиришдан иборат эканлигини айтиб: «Маънавият хакица ran кетар экан, мен аввало, инсонни ру- Хий покланиш ва юксалишга даъват этадиган, инсон ички ола- мини бойитадиган, унинг иймон-иродасини, эътикодини мус- та^камлайдиган, виждонини уйготадиган кудратли ботиний кучни тасаввур к,иламан. Эркин фукдро маънавияти, озод шах­сни шакллантириш масаласи олдимизда турган энг долзарб ва- зифадир. Бошк,ача айтганда, биз уз х;ак-хукукдарини танийди- ган, уз кучи ва имкониятларига таянадиган, атрофида содир булаётган вок,еа-ходисаларга мустакил муносабат билан ёнда- шадиган, айни замонда шахеий манфаатларини мамлакат ва халк манфаатлари билан уйгун холда курадиган эркин, хар жихатдан баркамол инсонларни тарбиялашимиз керак»1 лиги- ни таъкидлади.

Ана шу талаб, курсатмаларга биноан хамда укитувчи ва пе­дагог олимлар билдирган фикр-мулохазаларни хисобга олган холда, муаллифлар амалдаги педагогика тарихи дарсликлари- ни кайта ишлаб, янги материаллар билан тудцириб, мазкур «Пе­дагогика тарихи» дарслиги яратилди.

Ушбу дарсликда XX аср охири ва XXI аср бошларига кадар булган даврдаги педагогик фикр бир бутун тадкик этилган. Унда Ватан равнаки учун курашган, жонларини фидо этган маъри-

1 Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон», 2000 й.

5

Page 6: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

фатпарварлар билан замондош булган, уларнинг маърифий Карашларини давом эттирган олим ва шоирлар: К,ори Ниёзий, Сидцик; Ражабов, Шорасул Зуннун, Бафур Булом, Ойбек, Хамид Олимжон, Максуд Шайхзода, Зулфия ва бу устозларнинг пе­дагогик к;арашларини давом эттираётган Эркин Во^идов, Абдулла Орипов, Пулат Муминларнинг таълим-тарбия хдкдцаги фикрлари акс эттирилган.

Дарсликда мустакдллик йилларида педагогик фикр риво- жи, таълим-тарбия янгича мазмун ва шакл кашф этгани, бу сохдца эришилган ютукдар, хизмат кдлаётган олим-педагоглар фаолияти алодида бир бобда ёритилган.

Ишонамизки, мустакдллик даври етиштирган янги авлод — педагог олимлар миллий педагогикамиз тарихининг ривожини изчилликда таджик; этиб бориш билан мазкур дарсликни янада такомиллаштирадилар^

Рустам Собирович косимое, Щтисодиёт фанлари доктори,

профессор

Page 7: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Олий укув юртлари учун мулжаллаб миллий к;адриятлар асо­сида яратилган ушбу «Педагогика тарихи» дарслиги 1992—2002 йилларда нашр этилган, амалда кулланилаётган «Халк; педаго­гикаси — инсон камолотининг асоси», «Урта Осиё педагогик таракдиётидан лавхдлар» номидаги кулланмалар, Олий укув юртлари, академик лицей ва касб-хунар коллежлари учун яра­тилган «Педагогика тарихи» дарсликларининг мужассами си­фатида тайёрланди. Уни тайёрлашда Олий ва урта махсус Укув юртлари рахбарлари ва ук;итувчилари иштирок этган анжуман- ларда кулланма ва дарсликлар хдкдца билдирилган фикр-му- лохазалар, истаклар, шунингдек, республика маънавият ва маъ- рифат маркази ходимлари изхор этган фикрлар дисобга олинди.

Дарсликда XX асрнинг охири, XXI аср бошларигача (2005 йилгача) булган даврдаги педагогик фикр ривожи баён кдлин- ди. Бу баёнлар Президент Ислом Каримовнинг дарсликларга куйган талаби даражасида булишига харакат кдлинди.

Муаллиф мазкур дарсликни тайёрлашда хамкорликда фао­лият курсатган, таклиф ва мул оказал ари билан кдтнашган М. Хайруллаев, Б.Тухлиев, Ш.Курбонов, Х.Масудов ва М. Ку- роновларга миннатдорчилик билдиради.

Page 8: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Биринчи щсм МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ПЕДАГОГИК ФИКР

Б И Р И Н Ч И Б О Б МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ЭНГ КДДИМГИ ДАВРДА

ИЖТИМОИЙ ХАЁТ, ТАРБИЯ. «АВЕСТО», «АЛПОМИШ» ВА «МАНАС» ДОСТОНЛАРИ

Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми вужудга келган даврда ишлаб чик;ариш кучларининг тарак^ий этиб бориши билан жамоа аъзолари зарур воситаларни, одций ишлаб чик,а- риш куролларини ясашга киришдилар. Уларнинг бу \аракати натижасида жамоада ижтимоий-ик,тисодий муносабатларнинг янги шакли юзага келди, ишлаб чик;ариш алок,аларигина эмас, балки мустахкам кдриндошчилик, уругчилик асосидаги ибти­доий жамоа шаклланди. Жамоада мухим хаётий адамиятга эга булган ишларни аёллар бажардилар, бола тарбияси уларнинг ихтиёрига топширилди. Шу асосда жамоада аёлларнинг мав- к;еи ортади.

Кейинчалик ишлаб чик;ариш куролларининг мукаммалла- шиб бориши билан жамоада мехнат так;симоти узгарди: эркак- лар, асосан, чорвачилик ва ов билан боглик; булган ишларни бажардилар, икгисодий ^аётда улар етакчи мавк;ени эгалладилар.

Жамоа устида ишлаб чикдришнинг ривожланиши билан турли хилдаги хужаликлар шакллана бошлади, одамларда тур- мушга муносабат узгарди. Тошкент, Бухоро, Сурхондарёдан топилган археологик ашёларда ва крятошлардаги расмларда уша улкаларнинг ва халкдарининг уз фикр ва мак;сади шу нак,шлар орк;али ифодаланди. Сугориладиган ерларда де\к;ончилик, чор­вачилик тарак;кдй этиб бориши, айрим жамоа, ypyF хужалиги- да кушимча ипгчи кучига му^тожлик сезилиши ок,ибатида юзага келган кулдорлик хусусиятини ифодаловчи маданият, турли дин ва анъана, акддалар юзага келди.

Милоддан олдинги VI—V асрларда сугориш ишлари ривож­ланиб, хужалик аъзолари богдорчилик, полизчилик билан шу- гулландилар. Бу даврда Арня, Хоразм, С уй ва бошк;а вилоят-

Page 9: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ларнинг ицтисодий жугрофия харитаси, турли маъданлардан py3Fop буюмлари ишлана бошланди.

Милодцан олдинги V аср бошларида Хоразмда Маъмун «до- нолар уйи» — Академияси ташкил кдгсинди. Академияда туплан­ган Хунайн, Сабит ибн Курра, Кусто ибн Лука, Яхъя ибн Адий, Исхак, ад-Дамашк;ий каби олимлар илм-фан ривожида кдлган хизматлари, илмий-адабий, ахлок,ий масалаларга дойр чет эл асарларини араб тилига таржима килиш билан шухрат к;озон- дилар.

Марказий Осиёдаги археологик топилмалар ва ёзма манба- ларнинг гувохдик беришича, дастлабки ибтидоий жамоа ва кейинчалик кулдорлик тузуми даврида хдм Турон худудида иж- тимоий-маданий хаёт ривожланган. Айник;са, Кддимги Хоразм, Фаргона, Зарафшон водийларида де\к;ончилик, хунармандчи- лик ва меъморчилик маданияти жах;онга маълум ва машхур булган. Кулдорлик тузумининг дастлабки бос^ичлариданок, Турон заминида халкдарнинг маънавий ва маърифий \аётида хдмда диний эътикрдларида \ам катта узгаришлар содир булди. Айни пайтда, узига хос турмуш тарзи, анъана, расм-русумлар, урф-одатлар хдмда таълим-тарбия шаклланди.

Маълумки, Марказий Осиё дудудида кдцим-кддимдан тур­ли динлар, диний акдцалар пайдо булган. Уларда ах;олининг ижтимоий-маданий \аёти, турмуш тарзи ва анъаналари маъ­лум улчовга солинди ва белгиланди.

,Бундай динлардан энг кдцимийси ва энг машхури зардуш- тийлик дини, зардуштийлик таълимотидир. Зардуштийлик дини ва унинг мукдцдас китоби булмиш «Авесто» кддимги Турон заминида буюк маданият ва маърифат хдмда халк; педагогика­си мавжудлигига ёркртн далилдир. «Энг муътабар кддимги кулёз- малар «Авесто»нинг яратилганига 3000 йил буляпти, — дейди Президент Ислом Каримов, — бу нодир китоб бундан XXX аср мукдддам икки дарё оралигида, мана шу заминда умргуза- ронлик калган аждодларимизнинг биз авлодларга колдирган маънавий, тарихий меросидир. «Авесто» айни замонда бу кддим улкада буюк давлат, буюк маънавият, буюк маданият булгани- дан гувох^ик берувчи тарихий хужжатдирки, уни х;еч ким ин­кор этолмайди»^

1 «Узбекистон овози», 1998 йил 22-август сони.

9

Page 10: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Зардуштийлик динининг асосчиси Шаркнинг файласуфи, h o t h f h , шоири, донишманди булган. Зардушт аталмиш буюк тарихий шахсдир.

Зардушт милоддан олдинги VII асрда яшаган, Хоразм хоким- лигига к;арашли чорвачилик билан шугулланувчи Спитама уру- ридан булган. Отасини Паурушаспа, онасини эса Дугдова деб аташган. Зардушт болалигидан от, туя бок,иш билан шуруллан- ган, фавкулодца кобилият ва кудрат сохиби булган чорвадор кавмларининг урф-одатлари, дину удумларини урганган.

Маълумки, кддимги ота-боболаримиз турли динларга, куп худоларга топинганлар, уларга боглик; расм-русумларни бажар- ганлар. Ана шундай одатлардан бири к,абиланинг уз худосига курбонлик кдлиш булган. Зардушт куп курбонлик натижасида борган сари молларнинг камайиб, кдрилиб кетаётганини куриб азият чекади, бунинг ок;ибати хунук булишини куриб, кдбила- лар орасида тез-тез содир буладиган низо, кдррин урушлар- нинг негизи хам ана шу купхудолик билан боРли*ушгини хис этади. Турфа дунёк,арашдаги кексалар билан сухбат, бахслар натижасида Зардушт купхудоликнинг зарарини тула тушуниб етади ва йигирма ёшида узининг нор туясига (Зардушт — са- рик; туя сохиби) миниб, кдшлок;ма-кдшлок;, шахарма-шахар кезади, яккахудолик гоясини таргиб кдлади; ун йилдан кейин ягона худо — Ахура Маздани кашф этади ва к;абила, урурчилик эътик;одларига кдрши якка худолик гоясини олга суради. Зар- дупгг илгари сурган р о я н и н г негизини икки нарса: мутлак; моя — Хурмузнинг яккаю-ягоналигини тан олиш; яхшилик билан ёмонлик, ростгуйлик билан ёлгончилик, зулмат билан нур урта­сидаги доимий кураш хакидаги таълимот ва борликди иккига булиб к;араш — дуалистик к,арашга содик^гик ташкил этади. Зардушт адолат, маърифат рояларини ёйишда аждодлар анъа- насидан мохирлик билан фойдаланади. Зардушт таълимоти тобора халк,к;а таъсир утказаётганини сезган мухолифлар унга к;арши к,атъий курашга киришадилар. Хаёти хавф остида дол­ган Зардушт бир гурух тарафдорлари билан Эронга крчиб ута- ди ва уз таълимотини шу ерда узил-кесил шакллантиради. Зар­душт биринчи булиб уз динини Эрон шохи Виштаспга асослаб курсатиб, унинг эътиборини к,озонади. Виштасп фармонига кура Зардушт 1200 бобдан иборат панднома — «Авесто»ни олтин

Page 11: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

тахтачаларга ёзиб, шохга топширади. Шохнинг фармони би­лан Эрону Туронда оташпарастлик — зардуштийлик дини тула жорий этилади. Зардуштнинг хохиши ва Виштаспнинг фармо- нига мувофик, барча шахарларда оташкадалар — ибодатхона- лар курилади. Ана шундай оташкадалардан бири, энг улкани Балх шахрида кдд кутаради. Зардушт 77 ёшида ушбу олтин суви билан зархалланган бинода ибодат пайтида купхудолик тараф- дори, шох Аржаспнинг содик, навкари Братарвашх томонидан улдирилади. Аммо Зардуштнинг таълимоти мукддцас эътик;од булиб к,олади. Хозир хам жанубий Хиндистон, шимолий Эронда зардуштийлик эътик,одидагилар бор.^

^Авесто» соф диний китоб булмай, ижтимоий-фалсафий, маданий, адабий-тарихий к;имматга эга булган нодир к,омусий ёдгорликдир. Унда адолат ва сулх; улугланади.

«Авесто» зардуштийликнинг мукдддас китоби булиш билан бирга, илм-фан, хаётий вокеалар хак,щга мукаммал маълумот берадиган энг кухна манба хисобланадиЛУнда Урта Осиё, Эрон ва Озарбойжон халкдарининг энг кддимги маросимлари: урф- одат, эътик,од, ибодат, к;ироат к,илинадиган оятлар, диний ма- росимларда ижро этиладиган огзаки ижод намуналари х,ак,ида

j маълумот берилгагр^ «Авесто»да шах,ару к,ишлокдарни обод кдлиш, 6oFy роиар,

яйловларни купайтириш, кишиларнинг маданий турмушини ривожлантиришга ундаш, оила муста\камлиги, фарзанд тар­бияси хусусида хам дик;кдтга молик фикрлар ифодаланган.

/1«Авесто»да Хуросон ва Мовароуннахр халкдарининг ахлок;-одоб, ''таълим-тарбия, касб Урганиш, мехнатсеварлик, мехмондустлик-

ка дойр фикр-мулохазалари хам баён кдлинади.Зардушт уз насихатлари — угитларида адолатни таргиб эта­

ди, яхши хулк;-одобни эъзозлайди. Унинг таълимоти уч нукга- да: Хутама — яхшилик, Нухта — тугри суз, Хваришита — яхши хулкдарда мужассамлашган. У чорвадорлар, дехконлар ва хунар- мандлар хаётини бадавий кучманчи йултусарлар чопкднидан химоя кдлади. Адолат ва одиллик гоясини олга суради.

«Авесто»да яхшилик, униб-усиш, ерда хаётни саклаш учун интилувчи кучлар билан разолат ва кдбохат, зулмат ва халокат кучлари уртасидаги курашда мардлик, жасорат ва матонат, маърифат ва инсонийлик гал аба к;озонади.

Page 12: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

«Авесто»да ер, сув, замин, кийим-кечак, озик-овкатларш тоза тутиш ва сакдашга алодида эътибор берилган. Унда к»аб- ристонларда тозаликка риоя килиш кераклиги таъкидланади Ахура Мазда ут-уланлар ва мевали дарахтлар экилган, сув ра- вон булган ер энг яхши ер, аёл ва фарзандлари сарсон ва сар- гардон юрадиган (гизо тополмайдиган) ер энг ёмон ер деб ата- ган. Ерни ифлос килган ва уни сакдаш цоидаларини бузган шахслар жазоланиши кераклиги айтилган.

«Авесто»да инсон тозаликка, согломликка даъват килиниб уларга бадантарбия билан шугулланиш, кунда юз-кулни бир неча марта ювиш, сочни тоза тутиб, тирнокдарни олиб тозалаС туриш тавсия этилади. Инсон меъёри билан овкатланиб, дои­мо тук, юриши лозимлиги уктирилади.

«Авесто»да чорвачилик масаласига алодида эътибор бери­лади. Инсон чорванинг купайишига, яйловларнинг гуллаб- яшнашига ёрдам берган такдирдагина, дех,кончилик ва cyFO- риш ишлари иштиёки билан мехнат килгандагина худо иноя- тига ноил булгусидир».f «Авесто»да таъкидланишича, кариндошлар узаро оила кур- ,маслиги, кавм ва ypyF кони тоза, авлод бенуксон сакланиии керак, куп болали оилаларга давлат хисобидан нафака тайин­лаш лозим, бир йула 2—3 та туккан аёллар мукофот олишп сазовордир.

Бола асосан оила мухитида тарбияланиб, инсон сифатидг шаклланади. Тарбия эса, хаётнинг энг мухим тиргаги (таянчи Хисобланади. Хар бир ёшни шундай тарбиялаш зарурки, у ав­вало яхши укиши ва сунгра эса, ёзишни урганиш билан эш юксак поронага кутарилсин.

«Авесто»даги бундай фикрлар халк педагогикасида хам узи­га хос тарзда ифодаланган.

Узбек халкининг ёш авлодни хаётга тайёрлашда куп асрлар давомида куллаган усул ва воситалари, тадбир шакллари, узигг хос урф-одати ва анъаналари, тарбия сохасидаги хаётий таж- рибалари халк педагогикасида мужассамлашган.

Халк педагогикаси фан сифатида шаклланмаган даврдаёк кабила аъзолари болаларда мехнатсеварлик, жанговарлик дустлик, ахиллик, мехр-окибатлилик, инсонпарварлик, умуман. ахлокий фазилатларни шакллантириш ва ривож топтиришп Харакат килганлар.

Page 13: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Утмишда ахлок; тарбияси алохида уринда турган. Хар бир забила, элат узига хос ахлок, к;онун-к,оидаларини яратган, ин- ;оний идеал ахлок, к,онуниятининг асоси хисобланади. Ота- эоболар ахлокий тарбияда Широк;, Тумарис, Алпомиш, Му- родхон, Равшан каби афсонавий кдхрамонлар тасвирланган юстонлардан фойдаланганлар, улар асосида ёшларни энг яхши анъаналар рухида тарбиялашганлар.

Халкнинг ватанпарварлик, элга хурмат, унинг тинчлиги, эсойишталиги учун гамхурлик кдниш, маърифатли булиш, маънавий камолот учун к,айгуриши, айникса, у яратган дос- гонларда ёрк,ин ифодаланди. Буни, масалан, Марказий Осиё халкдари огзаки ижодининг ёркин намунаси булган «Алпомиш» ва киргиз халкининг «Манас» достонларида узбек ва киргиз халклари миллий анъаналари, маънавиятининг ифодаланиши- ца хам куриш мумкин.

«Алпомиш» достони туркий халклар уртасида кенг таркал- ган ва севиб куйланадиган асарлардан бири булиб колди. Бу цостон халкнинг кахрамонлик ва гузаллик, дустлик ва биро- царлик, вафодорлик ва содиклик хакидаги гоялари ифодалан­ган асар сифатида кдмматлидир.

Алпомишнинг кахрамонлиги закот талаб килганлиги учун акаси Бойбуридан аразлаб, Кашал элига кучиб кетган Бойсари оиласи устига бостириб келган калмок шохи Тойчахон лашка- рига карши курашида ва уларни тор-мор кдлишида яккол на­моён булади. Масалан:

К,арамай баланд пастига,От цуйди цалмоц устига.Ёлгиз буп бунда юради,Куп цалмоцни улдиради,К,илич-найза соп куради.Бу алига таъсир цилмади,К,алмок; айтгани булмади,К,алмоцлар фикр уйлади...«Тит олмос бунга ботмас,Уруш цилган омон кетмас,Бу узбек цандай жодугар,Ё бу кашмирми, %ийлагар?Хеч ким булмади баробар,

Page 14: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Урсанг ботмайди яроцлар...Энди цолган цалмоцлар Крчмоцни ихтиёр цилди...»1

Алпомишнинг адолатпарварлиги Кдлмок; шох лашкарлари- га к,арши курашда, оддий одамларга хайрихохлигида курина- ди. Алпомиш калмок юртига боскинчилик килиш учун эмас, балки К,алмокшох томонидан мол-мулки таланган, хизматкор кдлинган Бойсарини Бойсунга олиб келиш учун боради. Бу курашда у калмок юртидаги илгор кучлар: малика Товка ва одций чупон Кайкубод мададига таянади. Улар Алпомишга зиндондан кугилиб чикишда ёрдам курсатадилар. Достонда бу тасвир оркали одамга одам дуст булиб, яхшилик кдлиши, са- докат ва мурувват курсатиши кераклиги таргиб кдлинади. Бу инсоннинг улуг фазилатидир. Алпомиш Тойчахонни маглу- биятга учратгач, Кайкубодни унинг урнига подшох килиб тайинлайди.

Достонда Барчин ва К,алдиргоч хам Алпомишга мададкор- лик кдладилар. Улар юксак инсоний фазилатлари, акл-фаро- сат ва тадбиркорлик билан Алпомиш ва К,оражонни кахрамон- ликка ундайдилар.

Барчин уз элида колган суюкли ёри — Алпомишга вафодор, эътикодли булганлиги сабабли, совчи булиб келган алпларга шундай жавоб килади:

«Эшитгин, цалмоцлар, айтган тилимдан,Мени олар келмас сенинг цулингдан...Менинг турам, билсанг, Бойсун султони,Оти Хакимбекдир, элда даврони.Куп айланма бунда, цалмоц, беъмани.Хабар етса, алп Алпомиш келмасми,Калмоцларга циёмат кун булмасми,Армон билан сендай алплар улмасми,Холинг билиб, myFpu юрсанг булмасми?!»2

Достонда К,алдирк)чга хос инсоний фазилатлар бутун вокеа­лар давомида сайкалланиб боради. Чунончи, Алпомишнинг

1 Алпомиш. Т., 1985, 158—159-бетлар.2 Уша китоб, 61—62-бетлар.

Page 15: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Сурхайл мастон тузсжига илиниб, зиндонга тушиб щлганлиги хакица Ултонтоз зулмидан куркмай, Олатокка сургун килин­ган Коражонга хабар бериб, уни Алпомишни зиндондан кутка- риш учун жунатади, акасининг улганлиги х1ак>идаги хабарга ишонмай, кийинчиликка чидаб, Бойбури кулида туяларни бо- киб юради, акасидан ёдгор булиб кщ ган якка фарзанди Ёд- горни парвариш килиб, унинг тарбияси билан шугулланади.

Достондаги бошка барча ижобий образлар, жумладан, чупон Култой бобо, Кайкубод, Кдлмокшохнинг кизи Товка ва бошка- лар халк тасаввурида ахлокий покликни, жисмоний камолот ва маънавий юксакликни узида мужассамлантирган инсон- лардир.

Достонда кишилардаги бахиллик, баднафслик, иккиюзла- мачилик, бошкаларни камситиш, шухратпарастлик, номард- лик, виждонсизлик каби иллатлар Кдлмокшох, Сурхайл мас­тон, Кукалдош бош булган калмок алплари, Бодомчури ва унинг угли Ултонтоз каби одамлар тимсолида ифодаланган ва кора- ланган.

Маълумки, инсоннинг кундалик хаётида анъаналар ва урф- одатлар, жумладан, туй тантаналари билан боглик удумлар хдёт- да азал-азалдан катта урин эгаллаб, муайян даврнинг, иктисо- дий ва сиёсий тузумнинг самараси х;исобланган.

«Алпомиш» достонида севимли ёр, оила ва ypyF бирлиги йулида курсатилган мардлик, жасурлик, кахрамонлик, ватан­парварлик, турли элатлар ва халклар биродарлиги, дустлик ва самимият улугланади. Халкнинг каэфамонлик ва мардлик Хакидаги гоялари, содик дуст, вафоли ёр, окибатли жон-жигар тугрисидаги орзу-умидлари достоннинг асосий ижобий кахра- монлари: Алпомиш, Барчин, Коражон, Калдиргоч, Култой ва Ёдгорлар тимсолида тасвирланади. Халк уларни Уз душманла- рига карши курашда хар ишга кодир, жисмоний бакувват, маъ­навий етук кахрамонлар килиб яратган. Масалан, кунгирот уруги бошликлари Бойбури ва Бойсарининг болалари Х,аким- бек ёшлигиданок баходирона ишларга кодир булиб усади ва етти ёшидаёк бобоси Алпинбийдан колган ун турт ботмонли сари ёйдан отиб, Аскар тогининг чуккисини учириб юборгани учун Алпомиш номини олади ва туксон алпнинг бири булиб колади.

Page 16: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Алпомишдаги чинакам инсоний фазилатлар, унинг зулм ва разолатга к;арши кураши, жасур ва жисмоний бакувватлиги Калмок; пахдавонларидан бири Крражон билан дустлашишига сабаб булди. Масалан, Крражон Алпомиш билан дустлашиб, уз уйида мехмон килиб турганда онаси Сурхайл мехмонни ёктирмай айтган гапларига жавобан шундай дейди:

То улгунча яратганга рост булдим,Уз феълимдан чупу хасдан паст булдим,Худони уртага солиб дуст булдим,Келган мехмон сенинг углинг булади,Ундай десанг, эна, кунглим цолади,Дустнинг ме%ри жуда иссиц келади...Мазгилига урлинг айтиб келади,Дуст отини бунда тутиб туради,Ундай дема, онажон, айб булади,Кунтротнинг шунцори келиб цунади,Эшитса кунглига отр олади...

Бу сузларда Крражоннинг Алпомишга самимий ва содик дустлиги, унга хеч качон хиёнат килмаслиги ифодаланган.

Умуман, «Алпомиш» достонида кахрамонлик ва гузаллик, дустлик ва биродарлик, вафодорлик ва содиклик, ёрдам, му­хаббат ва садокат, ватанпарварлик каби юксак инсоний фази­латлар улугланган, узбек халкининг узига хос фазилатлари иб- рат намунаси сифатида тасвирланган. Инсонийликка дог ту- ширувчи иллатлар коралашан.

Киргазлар хам туркий халклар орасидаги энг кадимий кавм- лардан биридир. Уларнинг огзаки ижодига оид намуналар жуда Кадим замонлар билан боглик- «Бошка халклар узининг утмиш маданиятини тарихий ёзма адабиётида, хайкалтарошлик, ар­хитектура, театр, тасвирий санъатда сакдаб колган булса кир­гиз эли Узининг онглилигини, ор-номусини, курашини, кузла- ган максадини амалга оширишда тарихий вокеаларнинг эпик баёнидан фойдаланган».1 «Манас» достони хам ана шу зайлда яратилган. Достонда мактаб, укиш-укитиш жараёни, етти ёш тарбия учун энг кулай мудцат эканлиги хакица фикр айтилади:

1 Чингиз Айтматов. Бойыркы кыргыз рухунун туу чокусу Манас. Эпос. 1 китеп. Фрунзе: Кыргизистан, 1984, 8-бет.

Page 17: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Кундан, кундан кун утиб, Кун мазгили келибди, Ойдан, ойдан ой утиб,Ой мазгили келибди, Шундай цилиб Манас %ам, Етти ёшга тулибди

Достонда мехмат, жисмоний камолот, ак^ий ва ахлокдй сифат­лар улутаанади, бу сифатлар бадиий шаклларда ифодаланади.

Кддимги кдогизл арнинг (умуман, туркий халкдарнинг) яшаш тарзи, хусусан, ижтимоий, маиший хдётида овчилик, чорвачи- лик, к;исман дехкончилик билан шугулланиши жамият аъзола- рининг соглом, бакувват, жисмоний жихатдан етук булишла- рини талаб этарди. Шунинг учун хам достонда шахенинг жис­моний камолотига оид фикрлар устувор уринда туради. Манас тугилишидаёк, алпк;оматлиги, жисмоний бакувватлиги билан энагаларини лол к;олдиради.

Энагаларидан бири — Хонлижон чакдлоцни румолга ура- мок^и булса, чакдлок, Манас оёгини сугуриб олади.

Манас вояга етиб душман билан юзма-юз келганида душ- манлар хам унинг жисмоний жихатларига купрок; эътибор бе­ришади.

«Манас» достонида аьуьидрок ва донишмандлик мадх эти­лади, шу хислатларга бошкдлар эътибори жалб кдлинади ва к^ргизларнинг улуги Оцболта шундай тасвирланади:

1 Манас. Киргиз халк; эпоси, 1-китоб, Миртемир таржимаси, Т., 1964, 79-бет.

Нац цирдаги кишидай, К,ирц яшарнинг ишидай, Аётн силтаб утгани Ёпирай бу неткани.1

Ацли зиёда чол-да,Узи пирзода чол-да,Юрт жим цулок, соларди, Сузидан маъни оларди..?

Page 18: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Туркий халкдарда к;адим-к;адимдан боболар культи мавжуд булган. Катта ёшлилар алодида хурмат ва эхтиромга эга бул- ганлар. Шунинг учун хам достонда кексалар дуоси, ота олк,и- ши алодида мехр билан ардокданади, ота кдргиши фожиа, кос­мат сифатида талкдн этилади.

Кексаларни хурмат кдлиш, уларнинг сузларига алодида эъти­бор бериш Манаснинг бутун хатти-харакатига хос хусусият- дир.

Достонда кайсарлик, ужарлик, жохдллик, манманлик ёмон иллат эканлиги айтилади, ватанпарварлик — юксак инсоний фазилат сифатида алохдда таъкидланади.

«Манас» достонида табиат тасвири алодида уринни эгал­лайди, табиат гузаллиги Ватан ва юрт тушунчалари билан уй­гун холда акс эттирилган.

Эр йигит Ватан учун яралгандир, Ватаннинг бутунлиги йи- гитлар билан ва албатта, йигитнинг бахти Ватан биландир:

Эр йигит уз орига,Хайта кунгучи булар.Керак булса ор учун,Жангда улгучи булар.

Умуман, «Манас» достонида ифодаланган таълим ва тарбия­вий фикрлар хозирги давр учун хам кдмматлидир.

Марказий Осиёда II—III асрларда феодал хукмронлигининг кучайиши натижасида халк; оммасининг ахволи огирлашди. На- тижада V—VI асрларда феодал сиёсати ва зулмига кдрши булган диний маздакизм ок;ими юзага келди. Бу о к д м таълимотининг асосчиси Маздак дехконларнинг сосонийларга кдрши харака- тига бошчилик кдлди.

Маздакийлар Уз ижтимоий дастурларида жамият аъзолари барча сохада тенг булиши керак, деган фикрни олга сурдилар. Шу туфайли Маздак таълимоти халк; оммаси уртасида кенг ёйилди. Бу таълимот ахли хокимият вакилларини адолатли булишга, тинчликка даъват этганлари учун уларнинг харакати Уз даврида ижобий ахамият касб этди, халкдинг тапщи боскдн- ларга кдрши мустакдллик учун курашига катта таъсир курсатди.

VII асрларда Марказий Осиёга араблар кириб келганда ма­халлий халкдар уларга кдрши кураш олиб бордилар. Буни Сум-

Page 19: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

батма кузголони (755), Абу Муслим харакати (VIII асрнинг 30— 40 йиллари), Муцанна кузголони, Бобек рах,барлигидаги халк; даракатлари мисолида куриш мумкин.

И К К И Н Ч И Б О Б МАРКАЗИЙ ОСИЁДА VIII—XIII АСРЛАРДА

ИЖТИМОИЙ ХАЁТ, МАДАНИЯТ, ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

VII асрда Арабистонда шаклланган ислом дини VIII асрга келиб Марказий Осиёда кенг ёйилди. Марказий Осиё араблар томонидан босиб олинди, араб давлати—халифалиги урнати- либ, «Куръон» к;онун-к,оидалари Марказий Осиёда хам амалга оширилди.

Халифалик Fap6 ва Шарк, давлатларини узига буйсундирди. Натижада VIII асрнинг охирига келиб, Атлантика денгизидан Тянынангача, Кавказдан Хинд денгизигача булган ерларда турли тилда гаплашувчи халкдардан иборат булган буюк араб давла­ти вужудга келди.

Марказий Осиёда хоразм, сущ, турк ёзувлари урнини араб тили ва араб ёзуви эгаллади. Арабларга к;арши Абу Муслим, Муцанна, Хамза ал-Хориж, Рафи ибн Лайслар бошчилигида кутарилган халк; кузголонлари бостирилди. VIII аср охирига келиб Марказий Осиёда араб халифалигининг хукмронлиги ва ислом дини узил-кесил урнатилди.

Исломнинг янги дин сифатида вужудга келиши ва бошца динлар урнини эгаллаши тарихан ижобий ахамият касб этди. Чунки ислом динида аввалги динларнинг ижобий хусусиятла­ри уз ифодасини топди. Чунончи, ислом ва унинг асосий ки­тоби булмиш «Куръон»да ахлок;-одоб, иймон, инсонни yuyF- лаш, жамиятга хизмат кдлиш, оилани мустахкамлаш, ота-она- га хурмат каби масалалар равшан акс этди. Имом Исмоил ал-Бухорий, Имом Муслим ибн ал-Хажжож, Абу Исо Мухам­мад ибн ат-Термизий, имом Абу Довуд Сулаймон, Имом Ахмад ибн Шуьайб ан-Насоний туплаган хадислар хам таълим-тар- бияда мухим ахамият касб этади.

Page 20: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

VIII аср охири IX аср бошида араб халифалигининг марка- зи Багцодда илм-фан ривожланди, юнон олимларидан Платон (Афлотун), Аристотель (Арасту), Сократ (Сукрот), Гиппократ (Букрот), Гален (Жолинус), Евклид (Икдидус) каби олимлар- нинг асарлари араб тилига таржима цилинди, христиан ва ис­лом олимлари уртасида хамкорлик амалга оширилди. Халифа Хорун ар-Рашид улимидан (813 йил) сунг унинг угли Маъмун халифа этиб тайинланди. У Бавдодда илмий марказ — Акаде­мия ташкил этиб, унга барча мусулмон улкалари, жумладан, Марказий Осиёдан хам олим, фозилларни туплади. Бу марказ- да Мовароуннахр, Хуросондан келган Мусо Хоразмий, Ахмад Фаргоний, Марвозий, Марварудий, Жавхарий каби олимлар Багдод академиясини жахонга машхур кдцишда жуда катта фао­лият курсатдилар.

IX асрнинг охирига келиб Марказий Осиёда Сомонийлар Хукмронлиги шаклланди, кейин Тохирийлар, Хоразмшохлар, Разнавийлар давлатлари фаоллик курсата бошлади. Бухоро, Са­марканд, Марв, Кухна Урганч, Хива каби шахарлар уз даври- нинг маданият марказлари сифатида шухрат цозонди, савдо- сотщ , ижтимоий-сиёсий хаёт билан бир цаторда, чет мамла­катлар билан маданий алоцалар, билим учокдари ривож топади, Fap6 ва Шарк, Шимол ва Жануб мамлакатлари билан алокд воситаларидан бири булган анъаналар давом эттирилди, ерли олимлар бошца улкаларга бориб илм олишди, хамкасблари билан якдндан мулокртда булдилар.

IX аср охирлари исломнинг хукукшунослик, хдцисшунос- лик сохалари ривожланди. Бу даврда Марказий Осиё халкд жахон илм-фанининг, кишилик жамиятининг ривожига катта Хисса кушди. IX—XII асрлар давомида Марказий Осиё жахон­га Хоразмий, Фаргоний, Исмоил ал-Бухорий, Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Ис­моил Журжоний, Маргилоний, Замахшарий, Махмуд KpuiFa- рий каби буюк олимларни такдим этди. Бу олимлар уз ижод- лари, асарлари билан Марказий Осиё халкдари шухратини оламга ёйдилар.

Марказий Осиё адабиёт сохасида хам дунё маданиятида учмас из колдирган Рудакий, Дакдк;ий, Юсуф Хос Хожиб, Ахмад Юг- накий кабилар билан машхур булди. Бу давр бадиий адабиёти-

Page 21: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

да шоирлар форс, турк ва араб тилларида ижод этдилар. Улар уз асарлари билан жахон адабиёти тарихи ривожида учмас из колдирдилар.

Бу даврда яшаган мутафаккир олим, шоир ва диншунослар- нинг асарларида таълим-тарбия ва ахлоц-одобга оид педагогик фикрлар, ижтимоий тарак,к;иёт учун мух;им булган инсонпар­варлик, билимга эътицод, халк, манфаатини химоя цилиш, маъ- навиятини улуглаш, комил инсон ва етук жамоага эришиш каби масалалар ёритилди. Багаодда ташкил этилган «Байт ул- хикма» — Академиянинг энг нуфузли рахбарларидан Мухам­мад ибн Мусо ал-Хоразмий «Ал-жабр ва ал-мук,обила», «Аст­рономия жадвали», «Х,инд хисоботи хакида рисола», «Куёш соати тугрисида рисола», «Мусица хак,ида рисола» каби асар­лар яратиб, дунёга машхур булди.

Хоразмийнинг асарлари XII—XIII асрлардан бошлабоц ло- тин тилига таржима этила бошланди ва бутун Оврупога маъ­лум булди.

Хоразмийнинг сафдоши Ахмад Фаргоний астрономия фани ривожига улкан хисса кушди. У «Юлдузлар хакидаги фан усул­лари тугрисида китоб», «Астрономия илмлари мажмуаси ёки осмон жисмлари хакдца китоб», «Алмагест», «Осмон жисмла­ри сфералари», «Фаргоний жадваллари» китобларини ёзди. Фаргоний уз асарларида кддимги Миср, Эрон, Сурия, Юнон ва Исроил олимларининг тацвим тузиш, география, осмон жисмлари харакати хакидаги билимларини умумлаштирган Холда, уз даври талаблари асосида яхлит астрономия илмлари мажмуасини яратди ва бу билан табиий илмлар ривожига кат­та хисса кушди. Имом ал-Бухорий IX асрда ислом оламида машхур хадисшунос булиб танилди. У мусулмон Шаркдда хадис туплаш, уларни тартибга солиш, хусусан, «Сахих ал-Бухорий» асари билан шухрат козонди. У исломшуносликнинг энг йи­рик устунларидан бири сифатида уз ижодида диннинг тарбия­вий ахамиятини ривожлантиришга харакат цилди, шу билан ислом тарихида сунмас из колдирди.

Абу Наср Форобий илмнинг фалсафа, мантик;, ижтимоий хаёт сохаларига оид асарлар ёзиб, комил инсон, етук жамоа ва уларга эришиш йуллари хакдцаги гояларни олга сурди. У Арис- тотелнинг «Биринчи муаллим» хисобланган таълимотини ва

Page 22: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

фалсафасини мукаммал урганиб, Шаркда «Муаллими соний» — «Иккинчи муаллим» номи билан танилди.

Абу Абдуллох Мухаммад Хоразмий узининг «Мафотих ал- улум» — «Илмлар калити» асарида уз давридаги барча илмлар ва уларнинг вазифаларини баён этди. У фанларни туркумларга ажратиб, уларга хос хусусиятларни курсатди, хукукшунослик, мантик, илмларининг ак^ий, ахлокий, ижтимоий-сиёсий тар- бияда мухим ахамиятга молик эканлигини таъкидлади.

Абу Райхон Беруний машхур комусий олим сифатида та- рих, астрономия, математика, география каби илмларга асар­лар ёзди, асарларида уша даврда мусулмон Шаркида маълум булган барча илмларнинг умумий мазмуни ва куламини кенг суратда намоён этди, Марказий Осиёда Хиндистон маданияти тарихини урганишга асос солди.

Абу Али ибн Сино тиббиёт, адабиётшунослик, ижтимоиёт, ахлокдиунослик ва мусикд, фалсафа ва мантик; илмига дойр асарлар яратиб, ушбу фанлар сохасида учмас из колдирди. «Ки­тоб аш-шифо» («Рухни даволаш китоби»), «Китоб ат-тибб» («Тиббиёт китоби»), «Китоб ан-нажод», «Китоб ан-инсоф», «Донишнома» асарларида тиббиёт ва фалсафа илмининг кел- гуси ривожланиш йулларини белгилаб берди.

Абул Косим Махмуд аз-Замахшарий Шаркда ислом дунё- сида гуманитар билимлар, хусусан, тилшунослик, диншунос- лик, мантик; каби илмлар донишманди сифатида танилди. За- махшарий араб тили грамматикасига багишланган «Ал-муфас- сал фи санъат ал-иъраби» («Флексия санъати хакдда муфассал китоб»), «Навобиг ул-к;алим» («Нозик иборалар»), «Ал муъжам ал-арабий ал-фарсий» («Арабча-форсча комус»), «Нузхат ул- мастаанис» («Дустлар фарогати»), «Мук,адцимат-ул-адаб» («Ада- биётга кириш»), «Ал кашшоф» каби Куръон тафсир этилган асарлари билан Шаркда шухрат крзонди. У уз асарларида ах­лок;, таълим-тарбия ва илм ук;итишга оид педагогик фикрлари- ни хам баён кдиди.

IX—XII асрлар Марказий Осиё халкдари маданияти риво- жида нихоятда мухим ахамиятга эга давр булиб, уни илк уйго- ниш даври деб атамок; мумкин. Марказий Осиёнинг бу давр маданияти бутун мусулмон Шарк;и маънавияти ривожига кат­та таъсир курсатди.

Page 23: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

XII асрда Хоразмда Нажмиддин Кубро (1146—1221) бошчи- лигида тасаввуфнинг кубровия окими шаклланиб, Марказий Осиё ва бош^а Шарк мамлакатларида кенг ёйилди, тасаввуфда ахлок, таълим-тарбия ва маърифатга оид карашлар уз ифода­сини топди. Марказий Осиёда форс ва туркий тиллар саклан- гани х;олда, араб тили дин ва илм-фан тили хисобланди ва тур­ли халклар маданиятининг ривожига таъсир курсатди.

XI—XII асрларда Марказий Осиёда феодал ишлаб чикариш муносабатларининг тараккий этиши, ички ва ташки савдонинг усиши билан дехкончилик, хунармандчилик, бинокорлик, уйма- корлик санъати ривожлана бошлади: Самарканд, Бухоро, Ур- ганч, Термиз, Марв, Узган шахарларида сарой, масжид, Мад­раса, сардоба каби бинолар курилди, узбеклар Мовароуннахр- да асосий ахоли сифатида таркиб топди. Бу даврда «турк тили» деб ном олган узбек тили адабий тил хусусиятига эга булди. Бу даврда мусика санъати хам юксалиб, Абдухафиз Сугдий найга монанд Шохруд номида асбоб, халк куйлари асосида «Рост», «Хусравоний», «Бода», «Ушшок», «Зерафканда», «Сипахон», «Наво», «Тарона», «Баста» ва бошка куйлар ижод килди. Бу куйларнинг купларини узбек, тожик халклари хозирги кунда хам куйлаб, одамларнинг хиссиётига ижобий таъсир курсат- мокдалар.

VIII аср бошларидан бошлаб Марказий Осиёда араб тили давлат ва фан тили хисобланиши билан, адабий ва илмий асар­лар араб тилида ёзилди. Бу эса, уз навбатида, араб тилидан мутахассислар етиштиришни такозо этди. Шунга кура, киш- лок ва шахарларда курилган масжидларда мусулмон болалари учун мактаблар ташкил килинди, мактаблар оилаларда — уй- ларда хам очилди. Угил болаларни масжидда эркак домлалар, кизларни уйда аёллар — отинойилар укитдилар. Хар бир дом- ла, отинойи Уз истагича даре утди. Шу туфайли мактабларда укитиш шакли, мазмуни ва усуллари хам турлича булди, маш- гулотлар учун аник режа ва дастурлар мавжуд эмас эди. Таъ­лим ва тарбия ислом таълимоти асосида амалга оширилди.

Марказий Осиёда ташкил этилган бу мактаблар тизими бош­лангич мактаб ва корихонадан иборат булди.

Марказий Осиё мусулмонлари «Куръон»ни инсонни улуг- лашга, кадрлашга, уни мехр-шафкатга, мухаббатга, тинч-тотув яшашга, икгисодий ва маънавий баркамолликка даъват этувчи

Page 24: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ислом маърифати мужассами сифатида кдбул к,илдилар ва мак- табларда «Куръон» ук,итилди, к;орихоналарда болалар, асосан, «Куръон»ни ук;иб, уни тулик, ёд олдилар. Натижада уларда араб- ча сузларни турри талаффуз этиш, ифодали ва адабий ук,иш малакаси шаклланди, ривожланди. Кррихонани битирган бо­лалар к;ори булиб етишиб, к;орилик вазифасини бажардилар.

Араб халифати шоирлар, тиббий мутахассислар, географ, астрономлар, математиклар тайёрлашга эътибор берди. Дастлаб­ки вак^гларда уларни тайёрлаш учун катта масжидлардан фойда- ланилди, кутубхоналар ташкил этилди. Аммо хаёт саводхон, билимдон мутахассислар етиштириш учун бу тадбирлар етарли эмаслигини курсатди. Шунга кура, янги шаклдаги илмий му- ассасалар — фан уйлари ташкил этилди. X асрда ташкил этил­ган бу тур укув даргох,и, яъни Мадраса биринчи бор Марказий Осиёда — Бухоро, Нишопур, Марвда, XI асрда Шаркдинг бошк;а йирик шахарларида очилди. Мадрасалар икки боск,ичдан — Урта ва олий мадрасадан иборат булиб, уларда утказилган маш- рулотларни юк,ори диний ташкилотлар назорат кдлиб борди.

XI асрда як,ин Шаркда турк-салжук,ийлар, XIII асрда мурул- лар хукмронлик кдгсган даврда араб тили урнини форс тили эгаллай бошлади. Шу муносабат билан мадрасаларда ук,ишлар форс тилида хам олиб борилди. Дидактик жанрда ёзилган асар­лар — Ахмад Югнакийнинг «Х,ибатул хакрйик;», Саъдий Ше- розийнинг «Гулистон» ва «Бустон» асарлари укдгилди.

IX—XII асрларда китоб укдшга к;изикдш кучайди. Бу — Урта асрда маърифатга интилишнинг ёрк,ин куриниши булди. Бу даврда кулёзма китоблардан нусха кучириш, уни купайтириш санъати ривожланди, араб алифбосида нусха кучирувчи мах­сус котиб, хаттот, мухаррирлар етишди. Аста-секин турли ша- Харларда (Бухоро, Самарканд ва бошк,а шахарларда) китоб бо- зорлари бунёд этилди. Китобдан куплаб нусха кучириш, китоб савдосининг кенг йулга куйилиши хамда маърифатпарвар шахс­ларнинг тинимсиз фаолияти натижасида Бухоро, Самарканд, Марв, Нишопур, Багдод, Дамашк, сингари шахарларда катта кутубхоналар вужудга келди. Бозорларда китоб расталари сони ошди. Марказий Осиёга Багдод, Миср, Эрон, Испания хали- фалигининг турли шахарларидан кулёзмалар келтирилди. Мар­казий Осиё кулёзмалари эса бошк;а улкаларда ук,иб, урганилди.

Page 25: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Исломда таълим-тарбия1

Ислом жахонга кенг ёйилган диндир. Унинг таълимотлари Аллох томонидан пайгамбаримиз Мухаммад Мустафо салал- лоху алайхис вассалламга нозил этилган — Куръони Каримда баён этилган.

Куръони Карим мусулмон ахдининг дунёкараши, фалсафа- си, маънавияти, ахлоки, хУКУК.ининг асоси булиб, унда илохи- ёт, диний эътикдц масалалари билан бирга, инсонпарварлик, инсонларни ковуштириш, уларнинг уртасида юзага келадиган зиддият — низоларнинг олдини олиш, улар орасида адолат урна­тиш каби ахлокий муаммолар хам ифодаланган.

Куръони Каримдан кейин муътабар саналган пайгамбари­миз Мухаммад алайхиссаломнинг Хадиси Шарифларида му- сулмонларнинг моддий ва маънавий жихатдан баркамол булиш- ларини орзу к;илиб ота-онага хурмат, мехнатсеварлик, узаро ахил булиш, мехр-ок;ибат, эхсон, сабр-токат, камтарлик, вафо- садолат, поклик каби инсоний сифатлар хакидаги насихатлари ва яхши фазилатли булиш йуллари баён этилган.

Куръони Каримда таъкидланишича, ота-она билан муло- котда булгувчи фарзанд беш нарсани билиши керак:

— ота-оналари к;аттик;-КУрум гапириб юборганларида хам, малол келиб, уларга «уфф» демасликлари;

— ота-онани хафа кдпадиган суз сузламасликлари;— ота-оналарга доимо эхтиром билан яхши сузларни сузлаш-

лари;— ота-оналарга доимо рахм-шафк,ат курсатиб, узларини улар­

нинг олдида камтар тутишлари;— Аллохдан ота-оналарига рахмат тилаб дуо кдлишлари лозим.Ота-оналар болани дунёга келтирилишга сабаб булганлик-

лари учун эмас, балки уни одобли, хаёли, ахлокди килиб вояга етказганликлари учун олкишга сазовордирлар.

Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом: «Киши уз бола- сига одобдан кура афзалрок нарса ато этолмайди»,2— дейдилар.

1 Ушбу мацола 1992 йилда «Камалак» нашриётида босилган «Куръони Карим» (узбекча изошли таржима) ва 1991 йилда чоп этилган «Мухаммад пайгамбар киссаси. Хадислар» асосида тайёрланди. Макрлада келтирилган оятлар Куръон сураларининг таржимасидир.

2 Мухаммад Пайгамбар к;иссаси. Х,адислар. Т., 1991, 735-хадис.

Page 26: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ислом динида оналар муътабар зот сифатида улугланади ва шарафланади. Пайгамбаримиздан бир сахоба: «Кимга яхши­лик кдлай?» — деб сураганда, у улуг зот уч марта «Онангга», — деб, туртинчисида «Отангга»,1— деб ва яна «Жаннат оналар­нинг оёклари остидадир»,2— дея кушиб куйган эканлар.

Она булиш — улуг бир неъмат ва назирсиз бир шарафдир. Оналик вазифасини тула адо этган, узига иффат, номус либо- сини кийган, сабр деган улуг фазилат билан зийнатланган, к;ано- атли, одобли она — бахт-саодатнинг мужассам тимсолидир.

Пайгамбаримиз Расулуллох: «Ота-онанинг вафотидан кейин уларнинг дустларига яхшилик килиш — ота-онага яхшилик Килишнинг афзалидан дисобланади»3, — деб х,ам уктирганлар.

Ислом динида мехнат килиш ибодат кдлиш билан баробар- лиги, мехнат кдлишдан уялмаслик кераклиги айтилади. Зеро, мехнат — инсон хаётининг курки, безаги. Мехдат инсонга бахт- саодат, фаровонлик бахш этади. Халол мехнат маънавий хаёт- нинг мезонидир. Мехнат инсонни уч балодан саклайди: юрак сикдлишидан, ахлокий бузилишдан, мухтожликдан.

Пайгамбаримиз Мухаммад Расулуллох мехнат хакица айт- ган хддисларида дехкончиликни улуглайдилар. Улар: «Дехкон- чилик билан шугулланинглар. Дехкончилик муборак касбдир. Унга курик^иларни купайтиринглар»,4 — дейдилар ва мусул­мон ахлини экин экишга, мевали дарахтларни утказишга даъ- ват этадилар, мусулмонларни сидкдцилдан мехдат кдлишга чор- лайдилар.

Пайгамбаримиз: «Кимки халол ризк nciaG мехнат килиб, чарчаб ухласа, шу кечани маърифат килинган холда утказиб- ди»5 — деганлар.

Куръонда илмга катта эътибор берилган. Бунга унда «илм» сузининг 765 марта такрорланиши ёркин далилдир. Илмларни урганиш хар бир инсон учун фарздир. Илм урганишдан мурод мансаб эмас, аввал укдган илмига узи амал кдлиб, сунг халк ва Ватан олдидаги бурчни адо этишдир.

1 Мухаммад Пайгамбар киссаси. Хадислар. Т., 1991, 188-*адис.2 Уша китоб, 378-хадис.3 Уша китоб, 230-*адис.4 Уша китоб, 44-\адис.5 Уша китоб, 804-х.адис.

Page 27: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ислом дини илм талаб килинишини ибодат даражасига кута- ради, илм талаб килишни ихтиёрий ибодатдан юкори куяди. Ислом таълимотига кура илм олишда эркак хам, аёл хам тенг хукук^идир.

Куръонда ва пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом хадис- ларида илм инсон камолотининг негизи, эзгулик ва поклик, инсонларни турли офатлардан сакловчи восита сифатида изох- ланади.

Илм — улуг хикмат, илм — иймон, эътикрд. Дин асосини, Куръоннинг мазмуни ва мохиятини билиш, англаш учун хам илмли булиш, уни мукаммал эгаллаш керак. Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом айтадиларки: «Бир соат илм урганиш кечаси билан намоз укиб чиккандан афзалдир. Бир кун илм урганиш уч ой руза тутгандан яхширокдир»1, «Илму хунарни хитойдан булса хам бориб урганинглар»,2— дейдилар.

Кенг калбли хар бир илм ахли одамлар хурматига сазовор- дир. У килган савобли ишлардан инсонлар, барча мавжудот бахраманд булади. Куръонда «эхсон» сузи «яхшилик» маъно- сида келган. Яъни, Аллох сенга яхшилик килиб, сени инсон килиб яратди, хамма аъзоларингни уз вазифасини бажаради - ган килди. Сенга акл берди, энди сен хам шу эхсонлар эвазига унга иймон келтиришинг, унгагина ибодат килишинг, унинг айтганини кулингдан келганича бажариб, кайтарганларидан Кайтишинг лозим. Демак, эхсон килиш инсоннинг табиий ва- зифасидир, эхсон килувчига Аллох неъматлар ато килади, «Аллох сенга эхсон килганидек, сен хам эхсон кил»,3— дейи- лади Куръонда ва эхсоннинг фойдаси эхсон килувчининг узи­га булиши уктирилади.

Куръонда эхсонга лойик кишиларнинг энг биринчиси ота- она эканлиги алохида уктирилади. «Икковларига рахмат канот- ларингни ёз. Эй, парвардигор, булар мени кичкиналигимда тарбия килганларидек, сен хам буларга рахматингни курсат- гин, деб айт»,4— дейилади Куръонда.

Маълумки, сахийлик кули очик, олий химматлик демакдир. Сахийлик гузал хулкларнинг энг аълосидир. Кули очик, сахий

1 Уша китоб, 536-\адис.2 Уша китоб, 126-\адис.3 Куръони Карим. «Кдсос» сураси, 77-оят.4 Куръони Карим. «Исро» сураси, 23—24-оятлар.

Page 28: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

одам \ар кимнинг к;ошида хурматли ва кадрлидир. Сахий булиш учун бой булиш шарт эмас, оз нарса билан хам сахийлик кдлиш мумкин. Пайгамбаримиз Мухаммад умматларини огохланти- риб: «Енглар, ичинглар, кийининглар, садакд килинглар, аммо исроф килманглар, магрурланманглар»,1— дейдилар ва чанк,а- ган кишига сув бериш хам садака булишини айтадилар.

Ислом таълимотида сабр ахлокий фазилат, мусулмон ки­шининг рухий таянчларидан бири хисобланади. Сабр мусул- монлар к,албига сукунат ва хотиржамлик бахш этади, алам бе­раётган дардига малхам булади. Сабрсизлик инсонни кайгудан кутказа олмайди: унинг узи куйдирувчи бир кайгудир.

Ислом динида инсонлар садок,атли булишга хам даъват этил­ган. Чунки садок,ат жамият ва оила учун зарур булган кдцрият хисобланади. Садокат барча яхшиликларнинг бошланиши, одамларда бир-бирларига ишонч хосил кдлувчидир. Шу ту- файли хам Куръонда: «Эй, иймон келтирганлар, Аллохга такво килинглар ва садок,атлилар билан булинглар»2, — деб мусул­мон ахлини садокатли булишга чорланади.

Ислом таълимотида вафодорлик садокат турларидан хисоб­ланади. Вафо — энг олий инсоний фазилат. Бу фазилатга эга булганлар Куръонда: «Улар шундай кишиларки, омонатларига ва ахдларига риоя киладилар»,3 — деб таърифланади.

Вафо хаётда обру-эътибор ва муваффакиятга сабаб булувчи фазилатдир. Вафодорлик хаётда тинчлик ва бахт-саодат орзу к;илган хар бир жамият, халк,, оила, инсон учун зарурий фази­латдир. Вафодорлик инсонийликдир. Фазилат фарзанд каби- дир. Уни авайлаб саклаш ва янада баркамол этиш лозим. Пай­гамбаримиз Мухаммад алайхиссалом одамларга манфаатлирок- ларни яхши одам хисоблаганлар.

Килинган гунох, хатони афв этиш хам мактовга сазовор булган фазилатдир.

Ислом таълимотида мол-дунёга эришган хар бир инсон уз бойлигини тугри йулда сарфлаши кераклиги таъкидланади. Бойлик бир мато (нарса). У тезда тугайди. Хакикат ва яхши­лик эса абадийдир. Инсоннинг улуглиги уз нафсини идора ва тарбия килиш кучига эга булишида билинади.

1 Мухаммад пайгамбар к;иссаси, 634-хадис.2 Куръони Карим. «Тавба» сураси, 119-оят.3 «Муъминун» сураси, 8-оят.

Page 29: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ислом динида бировнинг хак;кдга хиёнат килиш, халол мех­нат билан топган молини, маблагини зурлик ва алдов билан олиш, угрилик кдниш ofhp гунох, к;абих одат дисобланади. Куръонда бундай иллатли кишилар \аром йулдан кайтишга, Аллох; насиб этган покиза ризкди истеъмол килишга даъват этилади.

Исломда бахиллик кишилар уртасидаги узаро ахдллик, хур- мат-эхтиром ва мухаббатни йук^а чик;арувчи иллат хисоблана­ди. Бахил одам узаро ёрдамни ёк^ирмайди. Натижада унинг кдлбини хасад эгаллайди, кдбатда хор булади, купчиликнинг нафратига учрайди. Х,ар бир одам, агарда кунгли тинч, хаёти саодатли булишини истаса, у бахил булмаслиги, кунгилсиз Холатларга учрамасликка харакат кдлиши керак. Пайгамбари­миз айтадиларки, «Дилинг юмшаб, хожатинг равон булишини хохлайсанми? Етимга рахм кдл, бошини сила, овк,атингдан едир, шунда дилинг юмшайди ва хожатинг чикдди».1

Исломда тавба — к;айтиш деган маънони англатади. Инсон тавба кдл ар экан, демак у хато ва гунохларга йул куйганидан афсусланади.

Ислом таълимотида хавои-нафсга берилиш, манманлик, ич- киликхурлик ва к;иморбозлик, ёлгончилик, узгаларни камси- тиш, бадгумонлик, гийбат, зино, газаб, хасад, очкузлик, муно- фик,лик к;ораланади.

Манманлик хусусияти булган кишида гузаллик булмайди. Мол-дунёси билан фахрланса, улганда улардан асар хам к;ол- майди.

Камтарлик энг гузал инсоний фазилатдир. Камтарлик ин­соннинг маданияти, одамийлиги, мардлиги каби инсоний фа- зилатлари билан белгиланади. Инсон камтарлиги, аввало, унинг мехнатида намоён булади. Камтар кишида хавои Fypyp, ман­манлик булмайди, у одоб-ахлокдо, мехр-шафк;атли булади, ишида, сузида к;атьий тур ад и.

Пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом: «Сузида туриш, ахдига вафо кдлиш иймондандир»,2 «Кийим кийищца, юриш- туришда узини камтаррок; олиш иймондандир»,3— дейдилар.

1 Мухаммад пайгамбар циссаси, 17-хддис.2 Уша китоб, 234-хадис.3 Уша китоб, 332-хадис.

Page 30: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ислом динида инсонга бахш этилган сифатлардан яхшиси хушхулкдир. Хушфеъллик инсон aiyi-идроки, маданияти, би- лимлилигидан далолатдир. Хушфеъл инсон самимий, мул ока­зал и, покдил, иродали, сабр-ток,атли булади. Бундай фазилат- ли инсон бопщаларда узига нисбатан хурмат, самимийлик, из- зат-хурмат хиссини уйготади.

Исломда газаб — тажовузкорликнинг боши хисобланади ва к,ораланади. Халимлик кучли ва юк;ори диднинг аломати си­фатида улугланади.

Умуман, Ислом дини халкдмизнинг рухияти, маслаги, тур­муш анъаналари, улуг боболаримиз маърифатининг мужасса- мидир. Ёшлар дин — рухиятимиз тарбиячиси, илм — дунёни билиш воситаси эканини билишлари керак. Зеро, бу табаррук маданий кдириятлар хозирги даврда хам инсоннинг иймон ва эътик;одли, гузал ахлок,-одобли, маънавият ва тафаккур сохиби булиб етишувида асосий манбадир. Ислом динининг миллий педагогика ривожида абадий илм манбаи булиб хизмат к;или- ши шубхасиздир.

ИМОМ ИСМОИЛ АЛ-БУХОРИЙ

Инсоният маданияти хазинасида шундай ноёб кимсалар, но- дир сиймолар борки, хамма замину замонларда барча авлодлар улардан узлари учун хам рухий, хам маънавий озук,а оладилар, уларнинг ёщуларидаи мутасил истифода этиб юрадилар. Шун­дай оламшумул сиймолар к;аторидан шарафли Урин олган юрт- дошимиз Имом Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил ал-Бу­хорий хижрийнинг бир юз тук,сон туртинчи йили шаввол ойи- дан ун уч кун утганда жума намозидан кейин (милодий хисоб билан 809 йил 13 майда) Бухорода таваллуд топди. Отаси Шайх Исмоил ибн Иброхим ахли хадислардан булиб, савдо ишлари билан шугулланар эди.

Имом Бухорий ёшлик чогида отасидан ажрайди ва онаси кулида тарбия топади. Ун ёшиданок, араб тили ва хадис китоб- ларини мутолаа кдлиш ва уларни ёд олишга кунт билан кири- шади. Кейин бухоролик мухаддислар Мухаммад ибн Саллом ал-Пайкандий, Абдуллох ибн Мухаммад ал-Маснадий ал-Жуъ- фийлар хузурига бориб, улардан куп хадисларни ёд олади. 16

зо

Page 31: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ёшида онаси ва акаси Ахмад билан \аж сафарига отланади. Сафар асносида, у, к,айси шахардан утса, уша ердаги хадис олимларидан озми-купми даре олади. Шу тарифа Балх, Басра, Куфа, Багдод, Хомс, Дамашк;, Фаластин, Макка ва Мадина каби куплаб шахардаги машхур хадис олимларидан шу илм ас- рорларини урганади.

Ривоятларга кура, Имом Бухорий 16 ёшга кддам куйганида Абдуллох ибн Муборак ал-Марваздий ва Вакиъ ибн ал-Жар- рохларнинг китобларини батамом ёд олган. У ёд олган хадис- ларнинг матнини далиллари ва ровийларнинг таржимаи хол- лари билан бирга кушиб ёд олади.

Имом Бухорий Макка, Мадина, Дамашк,, К,айсария, Хомс, Багдод, Куфа, Восит, Балх, Нишопур, Аск;алон, Марв каби ша­харларда бир неча йил яшаб, хадислар туплаш, ёзиш ва куплаб толибларга илм ургатиш билан шугулланади. Йигирма ёшидан бошлаб китоб таълиф эта бошлади. Ул зот кдламига мансуб булган «Ал-Жомеъ ас-Сахих», «Ал-адаб ал-муфрад», «Ат-тарих ал-кабир», «Ат-тарих-ус-сагир», «Ал-Кироату халфа-л-имом», «Рафъул-йадайни фи-с-салоти» каби асарлар хозирда респуб- ликамиз китоб хазиналарида сакданмокда.

Имом Бухорий Нишопурдан асл ватани — Бухорога к;айт- гач, бирмунча вак,т толиби илмларга хадис илмидан даре берди.

Имом Бухорий Куръони Каримдан кейинги иккинчи ди­ний манба деб эътироф этилган «Ал-Жомеъ ас-Сахих» кито- бидан кейин яратган «Ал-адаб ал-муфрад» («Адаб дурдонала- ри») асарида ахлокдй кддриятларни баён этади.

Имом Бухорий ушбу асарида ахлок;, одоб хакдда суз юритар экан, одамларни ота-онага хурматда булишга, онани эъзозлашга, мехр-ок;ибатли, пок ва имонли булишга даъват этади, яхши­лик кдлиш инсоннинг мукдцдас бурчи эканини таъкидлайди.

«Ал-адаб ал-муфрад» асарида шундай ривоят кдлинади. Одам учун энг OFHp гунох, бу Аллохга ширк келтириш, фарзанднинг ота-онага ок; булишвдир. Имом Бухорий бу хакда шундай ри­воят кдлади: «Халифа Абу Бакр Сидцик, айтадилар: «Расулул­лох сахобалардан: «Мен сизларга гунохларнинг энг каттасини айтиб берайми?» — деб уч марта сурадилар. Улар: «Эй Ра­сулуллох, айтиб беринг,» — дейишди. Шунда Расулуллох:

Page 32: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

«У — Аллохга ширк келтириш ва ота-онага ок; булиш», — деб жавоб бердилар».1

Имом Бухорий болаларнинг солщ-крбил булишлари Аллох; таолонинг тавфики билан булишини, аммо уларга одоб-ахлок, ургатиш оталарнинг вазифаси эканлигини таъкидлайди.

Бухорий кариндош-уругларга яхшилик кднишни, уларга нис­батан рахм-шафкатли булиш ва улар билан муттасил борди- келди килиб туришни таъкидлайди. «Анас ибн Молик (рози- яллоху анху) айтадилар: «Ризки кенг ва фаровон булишини ва \аёти узокка боришини яхши курадиган киши кариндошлари- дан узини узмасин, дедилар».2 Имом Бухорий рахм-шафкат ху­сусида килган насихатларида, айникса, беморлар холидан ха­бар олишни, етим болаларга отасидек мархаматли булишни, Хар бир одам уз боласига кандай булса, кулидаги етимга хам шундай караш кераклигини уктиради. Мутафаккирнинг таъ- кидлашича, мусулмон киши уз биродаридан уч кундан ортик аразлаб, гина саклаб, гаплашмай ва сурашмай юриши дуруст эмасдур. Улардан кай бири биринчи булиб саломлашса, уша- ниси яхширокдир.

Улуг мутафаккир мехр-шафка’г хакидаги карашларида одам­ларни ахилликка, узаро хурмат-^хтиромда булишга ундаб, кимки Аллохга ва охиратга иймони булса, у зинхор кушнисига озор бермаслиги, Аллохга ва охиратга ишончи булса, мехмоннинг ХУрматини урнига куйиши, Аллохга ва охират кунига ишонса, факат яхши гаплардан гапириб ёхуд сукут саклаши лозимли- гини айтади.

Шунингдек, Имом Бухорий кимки фаровон хаёт кечириб, яхши ном колдирай деса, кариндош-уругларига силаи рахм Килиши, уларнинг хол-ахволларидан хабардор булиб юриши зарурлигини таъкидлайди. Имом Бухорий одамларга тил би­лан, кул билан озор бермасликни юксак амал хисоблайди.

Улуг олимнинг таъкидлашича, хар бир одам комил инсон булиш учун узи яхши курадиган нарсасини узгаларга хам раво курадиган, гузал ахлокли булиши керак.

1 Имом Исмоил ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад. Тошкент, 1990, 17-бет. (Ушбу асардан олинган кейинги кучирмалар матн ичида факат бети курса­тилади).

2 Уша китоб, 33-бет.

Page 33: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Аъробийлар: «Ё Расулуллох,! Инсонларга берилган фазилат- ларнинг энг яхшиси нима?» — деб сурашади. Расулуллох,: «Ин­сонларга берилган фазилатнинг энг яхшиси яхши ахлокдир» — дедилар.1

Имом Бухорий хаёли булишни жуда улуглайди. Хаёни ий­мон белгиси деб билади. Бу хусусда шундай ривоят келтиради: «Расулуллох уз биродарига шарму хаёдан панд-унасихат кдла- ётган бир ансорийнинг ёнидан утатуриб: «Хаё хам иймон бел- гиларидандур», — деб унинг гапига кушимча кдлдилар. \̂ у$лут олим одамларни тугри сузли булишга, ваъдага вафо кдлишга даъват этиб, мунофик, кишининг учта белгиси булиш- лигини курсатиб, улар ёлгон гапиришдан, ваъдага вафо кдлмас- ликдан ва омонатга хиёнат кдлишдан иборатлигини айтади.

Имом Бухорий мусулмон кишини хакорат килишни гунох, у билан уришишни кофирлик деб билади. Ва яна шу фикрни давом эттириб, инсоннинг куч-кудрати жисмонан пахдавон- лигида эмас, балки жахли чик;к,ан вак,тда узини тия олишида деб хисоблайди.

У бу хакда шундай ривоят кдлади: «Расулуллох сахобалари- дан: «Сизлар пахлавон деб кимни хисоблайсизлар?» — деб сура- дилар. Улар: «Курашда хеч кимдан йикдлмайдиган кишини биз пахлавон деб биламиз»,2 дейишади. Расулуллох: «Ундай эмас, Пахлавон деб жахди чик,к,ан вацгда Уз нафсига эга була оладиган кишини айтилади»,3 — дедилар»?^

Имом Бухорийнинг фикрича, хар бир одам биродаридаги бирор камчиликни тузатишга харакат кдлмоги лозим. Шу маъ­нода улар бир-бирлари учун кузгудирлар. Бу хакда асарда шун­дай ривоят баён этилган: «Абу Хурайра айтадилар: «Хар бир мумин банда уз биродарининг кузгусидир. У биродарида бир айбни курса, узида булган шундай айбни тузатишга харакат кдлиши керак».4 Яна Расулуллох: «Хар бир мумин биродари­нинг кузгуси, хар бир мумин иккинчи муминнинг биродари — акаси ё укасидир, уни зое булишдан сакдайди ва уни мухофаза кдлиб юради»,5— дедилар». Имом Бухорийнинг таълим-тар-

1 Уша китоб, 291-хадис.2 Уша китоб, 81-\адис.3 Уша китоб, 103-хдцис.4 Уша китоб, 237-\адис.5 Уша китоб, 238-^адис.

Page 34: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бия хусусидаги таълимотида ахлокий кдрашлар мухим уринда туради. Унинг уктиришича, баланд товуш билан уринсиз куп кулиш бопщалар дилига озор берувчи хислат. Бу фикр куйида­ги ривоятда таъкидланади: «Абу Хурайра айтадилар: «Расулул­лох: «Товуш чикариб кулишни кам кил. Чунки куп кулиш дилни халок (вайрон) килади», — дейдилар».

Имом Бухорий халкка ёкимли, доимо эхтиромли, унинг му- хаббатига сазовор булишни гузал ахлоклилик деб билади. Бу Хакда олим шундай ривоят килади: «Мухаммад ибн Абдуллох ибн Амр ибн ал-Ос (разияллоху анху) Расулуллохдан эшитди- лар. Расулуллох: «Кдёмат куни менга энг якин булувчиларин- гиз кимлигини айтиб берайми?» — деб сураганларида, сахоба- лар жим туришди. Расулуллох, бу саволларини икки ё уч мар- таба кайтарганларидан кейин, улар: «Ё Расулуллох! Айтиб беринг!», — дейишди.

Расулуллох: «Улар ахлокда (халкка) ёкимлирок булганларин- гиздир», дедилар.1

Буюк олимнинг таъкидлашича, инсон учун энг катта бой- лик — кал б саховатидир. Бу хакдаги фикрни олим куйидаги ривоятда ифодалайди: «Абу Хурайра Расулуллохдан ривоят Килдилар: «Бойлик молнинг куплиги билан эмас, балки (чин) бойлик — нафснинг бойлигидир»,2 — дедилар.

Улуг мутафаккир оилавий мухитнинг баркарор, тинч, оила аъзоларининг сог-саломат, тук булишини истайди. Шундай булган оила бахтиёрдир. Унинг ривоят килишича: «Расулул­лох: «Убайдуллох ибн Михсан ан-Ансорий айтадилар: «Расу­луллох: «Кимки уз оиласи билан тинч, тани cof булиб турса ва олдида шу кунга етарли таоми булса, у одамга гуё бутун дунё берилган хисобланади»,3 — дедилар».

Имом Бухорий кишиларга килинадиган яхшилик хакдца кил­ган ривоятида дейди: «Жобир ибн Абдуллох айтадилар: Расу­луллох: «Кишиларга килинадиган хар бир яхшилик садака Хисобланади, хатто бир биродарингга очик юз билан рупара

1 Уша китоб, 272-^адис.2 Уша китоб, 276-^адис.3 Уша китоб, 27-бет.

Page 35: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

келишинг ва челагингдан унинг идишига (сув) солиб бери- шинг хам садак,а булади», — дедилар».1

Имом Бухорий одамларнинг узаро дустлигини, мехр-шаф- катли булишини талаб килар экан, бу инсоний фазилатларга эга булганларни инсон танасидаги аъзоларга киёс килади. У дейди: «Муминлар узаро дустлик, мехр ва шафкдтда худди ин­сон танасидаги аъзоларга ухшайдилар, зеро унинг бирор аъзо­си огригудек булса, бошка аъзолари хам бедор ва лохас була­дилар».2

Имом Бухорий инсонлар Уртасидаги кунгил якднликни энг улуг неъмат, яхшилик деб таъкидлайди. «Абдуллох ибн Аббос айтадилар: «Неъматлар (яхшиликлар) инкор кдлиниши ва рахм­диллик узилиб куйилиши мумкин, аммо кунгилларнинг бир- бирига як,инлигидек нарсани биз кУрмадик». Мутафаккир уз асарида кичикларга шафкатли, катталарга хурматда булиш за­рурлигини алохида таъкидлайди. Бу фикр куйидаги ривоятда шундай ифодаланади: «Расулуллох: «Кимки ёши кичиклари- мизга рахмдил булмаса, у одам бизнинг кдвмдан эмас», — де­дилар».3

Демак, хар бир мусулмон бу бурчни доимий суратда адо этмоги даркор.

Улуг олим уз таълимотида илм урганиш, уни ургатиш йуллари ва цоидаларини билиш масаласига хам жиддий эътибор берди. Куйидаги ривоят фикримизнинг далили була олади: «Абдул­лох ибн Аббос айтадилар: «Расулуллох: «Кишиларга илм Урга- тинглар, уларга кдйин эмас, енгил йулни курсатинглар, к;ачон жахлингиз чикса, жим туришга Урганинг»,4 — дедилар».

Имом Бухорий одамларни хайвонларга хам мархаматли булишга, келгуси авлодлар учун кучат экиб, Узидан ёдгорлик Колдиришга даъват этади. Олимнинг бу даъвати Расулуллох кдлган ривоятда хам муфассал ифодалангандир.

Ривоят килишларича: «Бир киши йулда кетаётиб, катгикташ- на булади. Йулда бир КУДУК куриниб колди-да, унинг ичига тушиб сувидан ичди. Кудукдан кайтиб чиккан вактда бир ит ташналигидан хансираб, хул тупрокни ялаётганини кУради-ю,

1 Уша китоб, 98-бет.2 Уша китоб, 88-бет.3 Уша китоб, 109-бет.4 Уша китоб, 83-бет.

Page 36: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бу бечора хам менга ухшаш ташна экан, деди-да, кайта кудукка тушиб, махсисига сувдан тулдириб чикиб итга ичирди. У ки­шининг цилган иши Аллох таолога макбул булиб, гунохини кечди». Шунда сахобалар: «Ё расулуллох! Хайвонларга килган яхшилигимиз учун хам бизларга савоб буладими?» — деб сураш- ди. Расулуллох: «Хар бир юмшок жигарга (тирик жониворга) Килинган яхшилик учун савоб булади», — дедилар».1

Бу хадисда шариатда улдиришга буюрилган илон, чаён ка- билардан булак хамма жониворларга яхшилик килиш ва озор бермаслик кераклиги баён этилган.

«Ал-адаб ал-муфрад» асарида ривоят килинишича, бирор одам экин учун кулида бир кучатни ушлаб турган пайтда киёмат койим булиб колганда хам, уни экиб куйиши керак. Кучатни экаётган вактда дажжол чикиб колибди, деб эшитса хам, уни тузатиб экишга харакат кил иши лозим. Чунки кучат ундан кейин яшайдиган одамлар учун керак, одамлар ундан тановул Килиб бахра оладилар.

Имом ал-Бухорий таълимотининг ахамияти

Ислом оламининг буюк мутафаккири, хадис илмининг сул- тони Имом ал-Бухорий таваллудининг 1225 йиллигига багиш- ланган тантанали маросимда Президент Ислом Каримов айт- ганларидек: «Имом ал-Бухорий хазратлари нафакат узбек ха- лки, балки бутун мусулмон оламининг фахр-ифтихоридир. Ул табаррук зотнинг хаёти том маънодаги илмий ва инсоний жа- сорат, букилмас ирода, сунмас эътикод тимсолидир...

Буюк ватандошимиз башариятга тенгсиз маънавий мерос Колдириб кетди. Бу меъроснинг гултожи — энг ишончли хадис- лар т^плами — «Ал-Жомеъ ас-Сахих» ислом динида Куръони Каримдан кейин эъзозланадиган иккинчи манбадир. Бутун дунё мусулмонларининг эътикодига кура, у башарият томонидан битилган китобларнинг энг улугидир.

Мана, ун икки асрдирки, бу китоб миллионлаб инсонлар калбини иймон нури билан мунаввар этиб, хак ва эзгулик йулига чорлаб келмокда.

Page 37: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Яратганга шукурлар булсинки, озодлигимиз шарофати би­лан ал-Бухорийдек улуг аждодларимиз эл-юрти багрига кдйт- мокда. Алломанинг улмас меъроси хар бир юртдошимиз хона- донига кириб, онгу тафаккуримизни равшан этмокда, кдлби- мизни иймон нури ва мехр-ок,ибат туйрулари билан мусаффо этмокда».1

ИСО АТ-ТЕРМИЗИЙ

Абу Исо Мухдммад ибн Исо ибн Саадара ат-Сулами ал- Бурий ат-Термизий 824 йили Термиз шахрида дунёга келди.

Имом ат-Термизий хам ёшлик чогидан хадис мутолаасига киришиб, хадисларни туплай бошлади ва бу йулда куплаб хадис олимлари билан мулоцотда, улар билан сухбатда булди.

Имом ат-Термизий Имом ал-Бухорийга шогирд булган, Мус­лим, Абу Довуд, Кутайба, ибн Саъид, Исхок; ибн Мусо Мухам­мад ибн F h r j io h , Саъид ибн Абдурахмон, Мухаммад ибн Ба- шорат Али ибн Хужр, Ахсад ибн Муниъ, Мухаммад ибн ал- Мусанно, Суфён ибн Вак;иъ каби йирик мухадцисларни узига устоз деб билган.

Имом ат-Термизий 279—892 йили она шахри Термизда ва- фот этади.

Имом ат-Термизий «Сунан» асаридан ташцари «Китоб ал- илал» («Нуцсонлар китоби»), «Китоб ат-тарих» («Тарих кито­би»), «Китоб аш-шамоил аннабийя» («Пайгамбаримизнинг ахлок,-одобларига оид китоб»), «Китоб аз-зухд» («Зохидлар Хакдца китоб») каби китобларини ёзган.

Имом ат-Термизий «Сунан» китобида таълим-тарбия, ахлок;- одобга оид фикрларини ифодалайди. Унинг таъкидлашича: «Аллох назарида энг яхши дуст деб одамларга доимо хайрли ишларни кдпиб юрувчи кишиларга айтилади. Аллох наздида энг яхши кушни уз кушниларига яхшилик кдлгувчисидир», «Одам­ларга шукр айтмайдиган киши Аллохга хам шукр кдлмайди».

Имом ат-Термизий хайрихохликни улуглайди. Хайрли ва яхши ишлар цилишга даъват этиш ва зулмдан кдйтариш хам садакд эканлигини айтади.

1 Ислом Каримов. «Маърифат» газетаси. 24 октябр 1998.

37

Page 38: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Унинг уцгиришича, «Адашган кишиларга тугри йул курса- тишинг хам садаца», «Хатто камбагалларга хушмуомалада були- шинг хам — сенинг садацанг», «Ерда халацит бериб ётган би­рор тош, тиканак ёки суякни бир чеккага олиб цуйишинг хам — садаца», «Уз пацирингдаги сувдан бошцаларнинг идишлар ига солиб беришинг хам садаца хисобланади»,1 — дейди у.

\/ймом ат-Термизий педагогик таълимотида рахм-шафцат- лилик, хушмуомалалик, камтарлик улуг инсоний фазилат хисоб­ланади. Алломанинг хадисларида сабр-тоцатлилик, ахлок,-одоб, болаларни мархумларга хурмат рухида тарбиялаш хам алохида уринда туради. Имом ат-Термизий дейдики: «Чинакам сабр- тоцатли деб мусулмон кишининг мусибат юз бергандаги чи- дамлилигига айтилади»: «Яцин кишиси вафот этганда жохили- ят давридаги одат булган ёца йиртиш, ортицча навха тортиб йиглаш каби одатларга амал цилган зот мусулмон саналмай- ди», «Мархумнинг фацат яхши сифат ва цилмишларини сузланг- лар. Улган киши хацида ёмон сизлар айтилмасин», «Хациций мумин деб хушхулц ва аёлига нисбатан хушмуомала кишига айтилади».2" ',

Имом ат-Термизий хадисларида одамларни ахил булишга, кулчиликка, жамоага фойда, наф келтиришга, дустлик ва би- родарликка даъват этилади: «Кимда-ким бир кучат утказса, ё булмаса кучат экса-ю, улар хосилидан одамлар, цушлар ва хай­вонлар бахра олса — бу хам уша одам учун садаца саналади»; «Барча мусулмонлар узаро биродардурлар. Улар хеч цачон бир- бирларига ёмонликни раво курмасликлари керак. Кимда-ким Узининг мусулмон биродарига ёрдам цилса, охиратда Аллох унга ёрдам цилади. Кимда-ким уз биродари хожатини енгил- латса, Аллох \ам унинг охиратини енгил цилади».3

Имом ат-Термизийнинг таъкидлашича, цариндош-уруглар- ни хурмат цилиш мархум ота ёки оналарнинг дустлари, яцин- лари билан мулоцотда булиб туриш, айницса, ота-онага хурмат ва эътицод билан цараш керак. «Кимда-ким мусулмон бирода­ри айбини яширса, циёмат куни Аллох хам унинг хато ва кам- чиликларини ошкора цилмайди».4

1 Урта Осиёда педагогик фикр тараккиётидан лав\алар. Т. «Фан», 1996, 117-бет.

2 Уша китоб, 117-бет.3 Уша китоб, 118-бет.4 Уша китоб, 118-бет.

Page 39: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Умуман, Имом ат-Термизийнинг маънавий цадриятлар ме- роси, ахлоц-одобга дойр царашлари ёшлар таълим-тарбиясида мухим ахамият касб этмоцда.

АБУ НАСР ФОРОБИЙ

Хаёти, илмий, маърифий фаолияти

Абу Наср Форобий — Урта аср Шарцининг машхур мута- факкири, файласуф олим. Абу Наср Форобий Сирдарё буйи- даги Утрор (Фороб) шахрида 873 йилда тугилиб, Шош (Тош­кент), Бухоро шахарларида уциди, сунг Араб халифалигининг маркази Багдод шахрига бориб, куп йил истицомат цилди. Юнон файласуфларининг асарларини мутолаа цилиш, турли тиллар- ни Урганиш билан шугулланди. У турли сохаларга оид илмий асарлар яратди. Уз даврининг файласуфи, мусицачиси, шои- ри, цомусий олими сифатида шухрат цозонди. У «Ацл хакдда суз», «Ацл маънолари хацида», «Илм ва санъатнинг фазилатла- ри», «Бахт-саодатга эришув йуллари хацида рисола», «Бахт-сао- датга эришув йуллари», «Идеал шахар ахолисининг маслаги» ва фалсафа, мантик; ил мига дойр 160 дан ортиц рисолалар ярат­ди. Умрининг сунгги йилларида Дамашцца яшади. 950 йилда вафот этди.

Форобийнинг инсонпарварлик гоялари

Форобий уз педагогик таълимотида инсонпарварлик гояла- рини олга сурди. Унинг уцгиришича, инсонни бахт-саодатга элтувчи жамоа етук жамоа булиши мумкин. Комил инсонни яратиш, уни бахт-саодатга эриштириш хар бир давлат, жамоа бошлигининг вазифаси булиши даркор.

Тарбияланувчи ихтиёрий равишда зарурий, ацлий ва ахло- ций хислатларни — билимли булиш, тугриликни, хацицатни севиш, жасур, дустларга содиц булиш каби хислатларни эгал­лашга интилмоги лозим. Унинг бу инсоний фазилатларга эга булиши учун бахт-саодатга муяссар этувчи жамоа булиши керак.

Форобий инсонга хос булган ва унинг маънавий юксали- шида мухим ахамият касб этувчи тафаккур ва нутц ривожини

Page 40: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

таълим-тарбиянинг асосини ташкил этувчи мухим жараён Хисоблайди.

Форобий инсонни дунё тарацциётининг энг мукаммал ва етук якуни деб билади. Шунга кура, у уз асарларида инсонга тарбия ва таълим бериш зарурлигини, бунда таълим-тарбия усулларидан кутилган мацсад асосий уринда булиши керакли­гини таъкидлайди.

Форобий таълим-тарбия ^авдца

Форобий таълим-тарбияда табиат хрдисаларининг фойда­ланиш ва бу йулда бошца кишилар билан тугри муносабатда булиб, жамиятнинг ички тартиб-цоидаларини урганиб, унинг талабларига жавоб бера оладиган инсонни етиштириш зарур­лигини таъкидлайди.

Форобий инсоннинг маънавий хаётида, асосан, унинг икки томонига: ацли-онгига ва ахлоцига (хулц-атворига) эътибор бе­ради. Шунинг учун таълим-тарбия, унинг фикрича, инсонни ацлий томондан хам, ахлоций томондан хам етук, мукаммал киши цилиб етиштиришга царатилмоги лозим. Демак, таълим- тарбиянинг бирдан-бир вазифаси — жамият талабларига тула- тукис жавоб бера оладиган ва уни бир бутунликда, тинчликда, фаровонликда сацлаб туриш учун хизмат циладиган идеал ин­сон тайёрлашдир. чАцл хацида суз», «Илм ва санъатнинг фази- латлари», «Бахт-саодатга эришув йуллари хацида рисола», «Бахт- саодатга эришув хацида» номли рисолаларида олимнинг бу фикрлари аниц ифодаланган.

Форобий таълим-тарбия ишига киришиш, уни бошлашдан ав­вал одамларнинг шахеий хислатларини билиш лозимлигини ай­тади. Унинг фикрича, инсондаги хохиш, ихтиёр, ирода, яхшилик ва ёмонлик каби хислатларни, нимага цобилияти борлигини аниц- ламай туриб ишга киришиш кутилган натижани бермайди.

Олимнинг уцгиришича, кимки энг гузал ва фойдали нарса­ни кашф этиш фазилатига эга булса ва кашф этган нарсаси чиндан хам узининг ва бошцаларнинг истагига мувофиц булса, у яратган нарса хайрли ва фойдали булади. n/ Олим таълим фацат суз ва урганиш билан, тарбия эса, ама­лий иш, тажриба билан амалга оширилишини айтди ва тар-

Page 41: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бияни хар бир халц, миллатнинг амалий фаолиятларидан ибо­рат булган иш-харакат ва касб-хунарга урганишдан иборат деб хисоблайди.

Демак, Форобий таълим ва тарбия беришни бир-биридан фарк, цилади. Таълим суз билан, бир нарсани уцтириш, урга­ниш билан амалга оширилади, ёшлар назарий билимларни шу таълим ёрдамида эгаллайдилар.^)

Тарбия эса амалий фаолиятда намоён булади, ёшларга у маъ­лум иш-харакат, касб-хунар, одоб орцали сингдирилади.

Таълим-тарбия жараёнида назарий билим билан амалий хара- кат-одат, малака, фаолият бирлашиб боради, етуклик шу бир- лашувнинг даражасига цараб юзага келади.

Форобий таълим-тарбия жараёнида тарбияланувчи ёки таъ­лим олувчи шахсга якка холда ёндашувни, унинг табиий, ру- хий ва жисмоний хислатларини назарга олиш зарурлигини таъ­кидлайди. У бу хацца шундай ёзади: «Бу барча табиий хислат­ларни, уларни олий камолотга етказиш ёки шу камолотга яцин булган даражага кутаришга хизмат цилувчи восита ёрдамида тарбиялашга мухтождир... Инсонлар турли илм, хунар фаоли­ятга мойиллиги ва цобилиятлиги билан табиатан фарц цилади- лар. Тенг табиий хислатларга эга булган одамлар эса, уз тарбияси (малакалари) билан тафовут циладилар.

Тарбияси жихатдан тенг булганлар эса, бу тарбия натижа- ларининг турличалиги билан бир-биридан фарц циладилар».1

Тарбия жараёни, Форобийнинг фикрича, тажрибали педа­гог, уцитувчи томонидан ташкил этилиши, бошцарилиб тури- лиши ва маълум мацсадларга йуналтирилиши лозим, чунки «хар бир одам хам бахтни ва нарса-ходисаларни узича била олмай­ди. Бунинг учун унга уцитувчи керак».2

Таълим-тарбия усуллари хацида

Форобийнинг таъкидлашича, таълим-тарбия бериш икки усулда булади. Биринчи усул амалий фазилатлар хамда амалий санъатлар, касб-хунар ва уларни бажаришга одатлантириш

1 Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-ата, 1976. стр. 119-ПО.

2 Уша асар, 122-бет.

Page 42: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

йулидир, бу одат икки турли йул билан хосил килинади: би­ринчи й^л — канотбахш сузлар, чорловчи, илхомлантирувчи сузлар ёрдамида одат хосил килинади, малакалар вужудга кел- тирилади, одамдаги гайрат, касбга интилиш, харакатга айлан- тирилади.

Иккинчи усул — мажбур этиш йулидир. Бу усул гапга кунмовчиларга нисбатан кулланилади. Аммо улардан кайси бири назарий билимларни урганишга астойдил киришса хамда фазилати яхши булиб, унда касб-хунарларни ва жузъий санъ- атларни эгаллашга интилиш булса, уни мажбур этмаслик ке­рак. Чунки максад уни фазилат эгаси килиш ва касб-хунар ахлига айлантиришдир.

Тарбия бериш усули, Форобийнинг фикрича, икки турли булади. Аввалги усул — санъатни уз рагбатлари билан Урганув- чиларга ишлатадиган усул. Иккинчи усул эса, мажбурий ра­вишда тарбияланувчиларни тарбиялаш учун ишлатиладиган усул. Муаллим болаларга тарбия беришда турли тарбия усули- даи фойдаланиши мумкин.ХДФоробийнинг фикрича «хар кимки илм-хикматни урганаман деса, уни ёшлигидан бошласин, сог-саломатлиги яхши булсин, яхши ахлок ва одобли булсин, сузининг уддасидан чиксин, ёмон - ишлардан сакланадиган булсин, барча конун-коидаларни бил- син, билимдон ва нотик булсин, илмли ва доно кишиларни хур- мат килсин, илм ва ахли илмдан мол-дунёсини аямасдан,_барча реал, моддий нарсалар тугрисида билимга эга булсин» J /

Демак, ёшларни мукаммал инсон килиб тарбиялашда7хусу­сан, аклий-ахлокий тарбияга алохида эътибор бериш керак. Форобийнинг эътикодича, билим, маърифат, албатта, яхши ахлок билан безатилмоги лозим, акс холда кутилган максадга эришилмайди, бола етук булиб етишмайди, дарахтнинг етук- лиги унинг меваси билан булганидек, инсоннинг барча хис- латлари хам ахлок билан якунланади.

Педагогик таълимотининг ахамияти

Форобийнинг педагогик карашларида олга сурилган инсон­парварлик, комил инсонни етиштириш, ёшларда инсоний фа-

1 Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-ата, 1976. стр. 198.

42

Page 43: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

зилатларни шакллантириш хусусидаги гоялари, таълим-билим бериш, тарбиялаш воситалари, таълим ва тарбияни амалга ошириш усуллари хдкддаги тавсиялари миллий педагогика та­рихи ривожига кушган хисса сифатида хозирги даврда хам ёшлар тарбиясига хизмат кдпмокда.

АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ

Абу Райхон Мухаммад ибн Ахмад Беруний жахон илм-фани, маданиятига беназир хисса кушган буюк истеъдод сохиби булган.

У 973 йил 4-сентябр (хижрий 362 йил 2-зулхижжа) куни Хоразмнинг кадимги Кот (хозирги Урганч) шахрида дунёга келди ва улкада тарихий вокеалар юз бераётган даврда яшади. У ёшликдан илм-фанга f o h t кизикдди. Хоразмда шухрат козон- ган олим Абу Наср ибн Мансур кулида таълим олади, фаннинг турли сохалари билан шутулланади, Шаркнинг фан ва мада­ниятини урганади, она тилидан ташкари араб, сущий, форс, сурёний, юнон ва кадимги яхудий тилларини мукаммал эгал­лайди. Хиндистонда санскрит тилини урганади.

Гурганж амири Маъмун ибн Мухаммад Хоразмни эгалла- ганда Беруний 995 йилда она шахри Котдан кетиб, Эроннинг Рай шахрига келади. Рай шахри хукмдори К,обус ибн Вашмгар уни уз химоясига олади. Беруний Журжон шахрида яшаб «Утмиш ёдгорликлари», «Камтарлар ёки ок кийимдаги киши­лар тарихи» асарларини ёзади.

Абу Райхон Беруний 1009-1017 йилларда Хоразмда хукм- ронлик килган Абу Аббос Маъмун ибн Маъмун II нинг такли- фи билан Урганчга келади, саройда тупланган олимларга рах­барлик килади, шох Маъмун II нинг якин маслахатчиси сифа­тида мамлакат сиёсий ишларида хам фаолият курсатади.

Беруний Хоразмда экан пайтида замондоши, буюк табиб ва файласуф Абу Али ибн Сино билан бирга илмий ишлар олиб боради.

1017 йили Хоразмни Махмуд Разнавий босиб олгач (1017 йил), Беруний бошка хоразмлик олимлар каторида Разнага олиб кетилади ва умрининг охиригача шу ерда булади. Беруний ун уч йил давомида Махмуд Разнавий хукми остида булади. Fa3- надалик пайтида у география ва геодезияга оид «Тахдид» аса-

Page 44: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

рини ёзади. 1029 йили астрономия ва астрологияга оид «Тафх- ими авоил санъат аттанжим» («Астрономия санъати асосла­ри») дарслигини, 1030 йилда «Хиндистон» номидаги машхур асарини яратади.

Акл, маърифатнинг буюк тимсоли Абу Райхон Беруний 1048 йили декабрда Разна шахрида 75 ёшида вафот этади.

Берунийнинг педагогик, дидактик гоялари

Беруний инсон куриш, сезиш, эшитиш, хдд билиш хусуси- ятларига эга булганлиги билан барча мавжудодлардан юкори туришини таъкидлайди, инсоннинг асосий вазифаси мехнат орк;али кузлаган максадига эришиш, яхшилик куриш гоясини олга суради.

Беруний «Менинг калбим икки бикиним уртасида туриб, кузларнинг курганини, кулокларнинг эшитганини англайди» дер экан, билим эшитиш ва куриш оркали эгалланишини, би­лиш калбга богликлигини айтади.

Беруний табиат, жамият ходисаларига, турмуш вокеаларига холисона бахо бериш — инсон табиатини билдирувчи омил эканлигини таъкидлайди, кишиларни вокеаларга мустакил ва онгли муносабатда булишга уцдайди.

Беруний мехнат тарбияси х,акнда

Беруний мехнатни улуглайди. Унинг фикрича, инсон яра- тадиган хар бир нарса унинг рухиятига, кобилиятига мос, уни толикгирмайдиган булиши керак.

«Бизнинг максадимиз Укувчини толиктирмасликдир. Хадеб бир нарсани укий бериш зерикарли булади ва токатни ток кила­ди. Агар укувчи бир масаладан бошка бир масалага утиб турса, у худди турли-туман бог-рогларда сайр килгандек булади, бир богдан утар-утмас, бошка 6 o f бошланади. Киши уларнинг хам- масини кургиси ва томоша килгиси келади. «Хар бир нарса рохат багишлайди» деб бехуда айтилмаган»,1 — дейди у.

Беруний олимлар мехнатини юкори бахолаб, унинг мехна­ти туфайли илмий ёдгорликлар бунёд этилишини айтади. '

1 Беруни. Избранные произведения. Т. 1957, стр. 39.

Page 45: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Беруний кишилар хаётидаги ёмонликни коралайди. Унинг фикрича, бу иллатни йукртишнинг асосий йули унинг илдиз- ларини топиш ва кесиб ташлашдир. Ёмонликнинг шохобчала- ри куп, аммо уларнинг асосийси уч нарса: таъма, газаб, илм- сизликдир. Агарда бу асослар к,ирк,иб ташланса, шохобчалар курийди. Бу асосларнинг негизи эса, иштаха ва газабдир. Иш- тах;а инсонга энг кучли ва энг \алокатли душман булиб, ин­сонни овк,атларни тановул к;илиш лаззати ва уч олиш завк,и билан алдайди. Олимнинг тушунтиришича, бу иллатлар, ранж ва гуно\га олиб келади. Уларнинг таъсирига берилиб кетган киши инсонлик киёфасини йукотади.\/Ёеруний ростгуйлик, тугрисузликни улуглайди, ёлгончилик-

ни одамлар уртасига низо солувчи иллат сифатида крралайди.Беруний ростгуйликни адолат билан баробар куяди. Унинг

фикрича, халк; адолатни севгани каби, ростгуйликни х;ам сева- ди. Аммо унинг мо^иятини, ёк,имлилигини билишни истамай- диган киши уни севмайди.

Берунийнинг маърифат ва билимдонлик даражаси, киши­ларнинг муло^аза юритиш \олати тугрисида билдирган фик- рига кура, \ар бир нарсани аник,, синчиклаб Урганиш, билиш, шундан сунггина бир хулосага келиш керак. Беруний бу ишда тажрибага асосланишни алохдца укгиради, нодонлик, эрин- чокликни ёмон иллат ^исоблайдиЛ^

Беруний мурувват ва шафкатни инсоний фазилат х;исоблай- ди. Унинг таъкидлашича, мурувватли киши уз кобилияти, хуш- муомалалиги, шафкатлилиги, катъиятлилиги, чидам, фазилат ва камтарлик хислатлари билан ажралиб туради.

Беруний мурувват ва шафкат юксак хислат эканини таъ- кидлар экан, бу фазилатлар кишининг асл зоти, келиб чики- шига боглик эмаслигини, унинг килган хайрли ишларигина му^им эканлигини уктиради. Беруний Уз дидактик фикрлари- ни якунлаб деди:

Карамнинг нщояси узни фидо этишдир,Шафцатлилар ичида энг шафцатлиси %ам эрталаб,

%ам кечцурун Душманга зарба, дустга фойда келтирган кишидир

Page 46: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Абу Райхон Беруний илм-фаннинг буюк хомийси ва мухли- си сифатида олга сурган инсонпарварлик гоялари, таълим-тар- бия хусусидаги фикр-угитлари илм-фан, маърифат, хар бир ин­сон уз калбининг фармойишига кура хайр-эзгуликка интилиш, суньий обру, шухрат козониш учун мурувват ва шафкат курсат- маслиги кераклиги хдкдцаги фикрлари мустакдллик даврида хам ёшларни баркамол кдлиб етиштиришга хизмат кдлади.

АБУ АЛИ ИБН СИНО

Таржимаи холи

«Отам асли балхлик эди..., у ердан Бухорога кучиб келади ва у даврда Бухоро атрофидаги Хурмайсан (хозирги Рометон) деган кишлокда маъмурий ишларга бошчилик килган. Унинг якднида Афшана деган бир кдшлок; хам бор. Отам уша киш- локдан онамга уйланиб, шу ерда туриб колади. Мен шу ерда тугилганман... (980 йилда).

Сунгра биз Бухорога кучиб келдик. Мени куръон ва адаб (илмларини) укитадиган муаллимларга топширдилар. Ёшим унга т^лганда мен куръонни ва адаб (илмларидан) купини узлаштириб олган эдим,..

(Отам) мени хинд хисобини биладиган бир резаворфурушга юбора бошлади, мен ундан (хинд хисобини) ургандим. Кейин Бухорога Абу Абдуллох Нотилий келиб к,олди, у кишининг фай- ласуфлик даъвоси бор эди. Менга таълим беради, деган умид- да отам у кишини уйимизга кучириб келди. Нотилийдан «Исо- гужи» (Мантик; фанига кириш) китобини ургана бошладим. У менга, жинснинг таърифи хакида гапириб, «Жинс нима?» деб суралганда, «турли навлардан иборат куп нарсаларга жинс деб айтилади», деб жавоб берилади деганида, мен унга шундай таъ­риф бердимки, ундай гапларни (Нотилий) хали эшитмаган экан. У мендан жуда хайратга тушди, отамга мени илмдан бошка нарса билан шугуллантирмасликни уктирди... мен мантикнинг оддий масалаларини у кишида у к ш ш м ...

Шундай килиб, (мантикка оид) китобларни узимча укишга киришдим, уларга битилган шархларни мутолаа кила бошла­дим ва нихоят мантик илмини пухта билиб олдим..

Page 47: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Мен учун илм эшиклари очила бошлади. Кейин тиб илми билан шугулланишга майл этдим ва унга оид китобларни укишга тушдим... Шу билан бирга, баъзан фикдни урганишда хам да­вом этар эдим ва шу хусусдаги мунозараларда иштирок этиб турардим. Бу вактда мен ун олти ёшда эдим... Агар бирон ма- саладан бошим котиб, киёсда уртача таърифни топа олмасам, жоме масжидига борардим...

Кечалари эса уйимга кайтиб келардим-да, олдимга чирокни куйиб олиб, факат Укиш ва ёзиш билан банд булардим... Шу йусинда мантик, табииёт ва риёзий илмларни пухта урганиб олдим...

Бу вактда Бухоронинг подшохи Нух ибн Мансур касаллик- ка дучор булиб, табиблар у хакда бир фикрга келиша олмабди- лар... Подшох, хузурида менинг хдкимда гапириб, ундан мени чакиртиришни сурашибди. Мен бориб табиблар билан бирга­ликда (шохни) даволашда иштирок этдим ва шу оркали унга танилдим. Бир куни шохдан кутубхонасига киришга ва у ерда­ги тибга оид китобларни мутолаа килишга рухсат сурадим. Шох менга рухсат берди... Мен... хар бир хонада маълум бир фанга оид китобларни укиб, улардан бахраманд булдим...

Ёшим ун саккизга борганда бу илмларнинг хаммасини эгал­лаб булган эдим...».1

Абу Али ибн Сино бу орада «Ал-Мажмуъ» («Туплам»)», «Ки­тоб ул-бирр ва — л-исм» («Саховат ва жиноят хакида китоб») номида китоблар ёзади. Бу вактда Абу Али ибн Сино 22 ёшда эди. Абу Али ибн Сино узидан олдин утган Шарк мутафаккир- ларининг асарларини кунт билан укиб, урганади, эл-юртда та- биб — \аким булиб шухрат козонади.

Ибн Сино уз ижодий фаолиятида «Китоб ал-конун фит- тибб» («Тиб конунлари китоби»), «Китоб уш-шифо», «Китоб ун-нажот» («Нажот китоби»), «Китоб ул-инсоф» («Инсоф ки­тоби»), «Китоб ул-араб» («Араб тили китоби»), «Донишнома» каби асарлар ёзади, уларда ижтимоий-фалсафий, тиббиёт, ду- нёвий илмлар билан бирга, ахлок-одоб, тарбия буйича хам уз педагогик фикрларини баён этади.

Али ибн Сино 1037 йил 18 июнда И с ф и х р н шахарида 57 ёшида вафот этади.

1 Абу Али ибн Сино. Таржимаи холи. Т. «Фан». 1980, 6-11 бетлар.

Page 48: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ибн Сннонинг инсон камолоти хакидаги гоялари

Ибн Синонинг фикрича, |тарбия одамда нарса ва ходисага онгли муносабатда булишни ривож топтириши керак. Чунки онглилик инсон бахтининг асоси, заминидир. Хар бир одам аклий, ахлокий ва жисмоний жихатдан кучли, етук булиши лозим. Агарда у бу хислатларга эга булмаса, жамиятнинг том маънодаги аъзоси булолмайди ва жамиятга фойда хам келтира олмайди. Шунга кура, хдр бир инсон бу хислатларни эгаллаган Холда камол топиши керак.

Ибн Сино ахлок тарбияси хакида

Ибн Синонинг таъкидлашича, ахлокдийлик тутма холда юзага келмайди, у тарбия оркали шаклланади. Ахлокий тарбия- дан максад, олимнинг фикрича, факат уз шахеий манфаати учун эмас, балки бошкалар учун хам яшайдиган инсонни етиш- тиришдир. Бу максадни амалга ошириш учун ёшларда инсон­парварлик, хакикий дустлик, тугрилик, кучли ирода, эътикод шакллантирилмоги керак.

Ибн Сино камтарликни, софдилликни, тугриликни, хурмат- эхтиромни одамларнинг узаро ахлокий муносабатларининг за- рурий хислати хисоблади. Сабрлилик, донолик ва жасурлик, унинг фикрича, узаро узвий бирликда одиллик ва муътадил- ликни ташкил этади. Бу уч хислатга эга булган одамда яхши­лик, эзгулик мустахкамланади, маънавий бойлик ортади.

Ибн Сино хушомадгуйликни каттик коралайди. Мутафак- кирнинг уктиришича, шахеий кучга хаддан ташкари бино куйиш, мактанчоклик инсоннинг ахлокий жихатдан етилма- ганлигининг аломатидир.

Ибн Сино дустлик хакида

Олимнинг таъкидлашича, инсон уз табиатига кура, бошка­лар билан бирга хаёт кечиришга интилади. Чунки одамлар ора­сида — жамоада булиш унинг учун зарур ва кунгиллидир. Шунга кура, Ибн Сино одам одамга дуст булиши кераклигини таъ- кидлади ва бусиз унинг хаёти ofhp кечажагини айтади.

Page 49: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Хар бир одам дуст оркали ютукдарга эришади. Хакикий дуст уз урторини мусибатда кщдирмайди, ундан халос булишига кумаклашади. Ибн Сино дустликни уч турга булади:

1) кийинчиликларга кдрамай, уртокни мусибат, ташвишда колдирмасликка асосланган дустлик;

2) гоявий якинлик ва хамфикрликка асосланган дустлик;3) моддий бойликка, унвон ва мансабга асосланган дустлик.Ибн Сино биринчи ва иккинчи тур дустликни хакикий ва

абадий дустлик хисоблайди. Ибн Сино одамларни, айник;са, ёшларни хакикий дустликка чорлайди, к,албаки дустликдан йирок, булишга ундайди, бу турдаги дустлик ёмон ва хавфли эканлигини айтади.

Ибн Сино камтарлик хакдда

Ибн Сино уз педагогик к;арашларида камтарликка ва уни тарбиялашга алохида эътибор беради. Олимнинг фикрича, кам­тарлик инсон ахлокий хислатида мухим уринда туради. И н­соннинг камтарлиги мехнати ва аклий фаолиятга уйгун, кам- тарлиги суз билан, акл билан бажарадиган иши билан узвий- ликда булиши керак.

Ибн Сино оила мухитида бола тарбияси тодида

\Мбн Сино узиининг педагогик к,арашларида оила мухити- даги тарбияга алохида эътибор беради. «Тадбири манзил» аса­рида оила жамиятнинг ажралмас к^сми эканини таъкидлайди. Унинг фикрича, оила бошлига бола тарбияси хакида амалий ва назарий билимга эга булиши керак. Оила бошлигида бу со- хада етарли тажриба булмаса, у оила аъзосига яхши тарбия бера олмайди, оиладаги ёмон тарбия факат оиланинг узига эмас, балки кушни оилалардаги тарбияга хам салбий таъсир килади. Ибн Сино т^гри, яхши тарбияни оила фаровонлиги, бахти- нинг асоси, замини хисоблайди. Оила мухитида хар кандай холатда болани тарбиялаш, баркамол килиб етиштириш ота- онанинг асосий бурчи, вазифасидир. Олимнинг уктиришича, бола тарбиясида хар бир оила бошлиги ва мураббий унга нис-

Page 50: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

батан хушмуомалада, мехрли, шафкатли булиши лозим. Унинг фикрича, хатти-х;аракат, \ак;оратли суз болада ижобий хулк;- атворнинг шаклланишига салбий таъсир этади. Шу сабабли олим тарбиячини гузал хулк, фазилат сохиби булган холда бо­лаларни кучли, иродали, гузал ахлок-одобли килиб тарбиялашга даъват э т а д и ^ ^ л

Ибн С^ино |бола тарбиясида у билан якка холда сухбатда б^лиш усулини тавсия килади. Сухбат чогида халкнинг хик- матли суз ва эртакларидан мисоллар айтиб, мазмунини, ахлок- одоблилик маъносини тушунтирмок энг маъкул усулдир/уБола айтилган гапларни эътибор билан тинглаб, сухбатдан мамнун- лиги сезилганда унинг фаолиятидаги яхши ишлар мактовга сазовор эканини айтиб, йул куйган камчиликларини тузатиш йуллари курсатилмоги керак.

Ибн Сино оилада хам мехнат тарбиясига эътибор беришни, мехнат тарбияси аклий, ахлокий ва жисмоний тарбиянинг аж- ралмас к;исми эканлигини таъкидлайди.

J Ибн Сино педагогик к;арашларининг ахамияти

Буюк мутафаккир Абу Али ибн Синонинг комил инсонни етиштириш, ахлокий тарбия, дустлик, оила мухитида бола тар­бияси хакидаги гоя, фикрлари, тавсиялари заминида олим­нинг инсонпарварлиги, умуман инсониятга булган мухаббати намоёндир. У уз педагогик фаолиятида ёш авлодни гузал ах- локли килиб тарбиялашнинг шарт ва усулларини ишлаб чик­ди, шу билан илгор педагогик фикр ривожига салмокуш хисса кущди.

ЮСУФ ХОС ДОЖИ Б

Юсуф Хос Хожибнинг хаёти

Юсуф Балосогуний Еттисув улкасидаги Кузурда (Балосо- гун) шахрида 1016-1018 йилларда дунёга келди. 1069-1070 йил- ларда «Кутадку билиг» («Бахт-саодатга эриштирувчи билим») асарини ёзди ва Тавгачхан саройида Хос Хожиб лавозимига

Page 51: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

тайинлади. Шу туфайли у Юсуф Хос Хожиблик номи билан шухрат козонади.

Юсуф Хос Хожиб араб ва форс тилларини мукаммал эгал­лайди, бу тилларда ёзилган диний, илмий, бадиий адабиётлар- ни, туркий халклар огзаки ижодини чукур урганади.

Юсуф Хос Хожиб «Кутадгу билиг» асарида уша давр маъна- виятига хос булган хусусиятлар — aigira таяниш, билимга чор- лаш, ижтимоий адолат, а хлопни ифодалади.

Юсуф Хос Хожибнинг педагогик гоялари

Юсуф Хос Хожибнинг педагогик карашларида халк; билан бирга б^лиш, инсон улуглиги, адолатпарварлик гоялари асо­сий уринда туради. У хар бир кишининг юксак камолот чукки- сига —эзгуликка етишини орзу килади.

\/ Юсуф Хос Хожибнинг фикрича, инсоннинг улуглиги акл- идрок, сузлаш кобилияти, билим, укув, хунарга эгалигидадир. Укув тугма равишда инсон рухиятида мавжуддир, билим эса, укиш, урганиш ва мехнат туфайли эгалланади. Агар уларнинг хар иккиси узаро бирлашса, инсоннинг кадри ортади: >

Заковот цаерда булса, улуглик булади,Билим кимда булса, буюклик олади.Заковотли уцади, билимли билади,Билимли, заковатли тилакка етади. ' /

Юсуф Хос Хожиб таълим-тарбия хакдда

Шоирнинг фикрича, билим бир 6 o u i 6 o f ёки жилов каби- дир. У кишини хар хил нолойик ишлардан асрайди. Шу хусу­сияти туфайли билим азиз ва муътабардир.\/к )су ф Хос Хожиб инсонда укув-идрок ва билим, тил, суз

оркали аён булишини айтади, равон тилни билишга даъват этади.

1 Юсуф Хос Хожиб. «Кугадру билиг» («Саодатга йулловчи билим»), Т., «Фан», 1971, 84-бет.

Page 52: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Уцувга, билимга бу тил таржимондир,Кишини ёритувчи, деб йуриц-равон тилни бил.'

Юсуф Хос Хожиб тилни авайлаб-асраш зарурлигини таъкид­лайди. Куп сузлик фойдасиз машгулотдир. Шунинг учун хам «туман суз тугунини бир сузда ёзиш лозим». Зеро, киши суз туфайли кадр топиши ёки аксинча «боши эгик билиши» мумкин.

Бунинг фаркига инсон билим билангина етади. Билимсиз одам кузи кур кишига ухшайди. Бу \ол унинг сузлар маъноси- даги фаркни хам курмасликка олиб келади. Демак, суз маъно- ларини илгаш учун хам билимдонлик талаб этилади J

Юсуф Хос Хожиб оилада бола тарбияси ва мураббий хакдда

Юсуф Хос Хожибнинг уктиришича, хар бир киши жамият- га муносиб б^либ камол топмоги керак. Бунинг учун у, тугил­ган кунидан бошлаб зарур тарбияни олмоги лозим. Чунки:

Яхши цилиц oi( сут билан кирса,Улим келиб тутмагунча, уз тарзини узгартирмайди.2

Шоир угил ва кизнинг тарбияси хакида фикр юритар экан, уларнинг узларига хос хусусиятига эътибор беришни таъкид­лайди.

Фарзандлар тарбияси нихоятда эрта бошланмога шарт. Шун­дагина уларнинг ноурин хатти-харакатларига берилишининг олди олинади. Бунинг учун махсус тайёргарликка эга булган, эзгу ниятли ва покиза мураббий таклиф этилиши керак.)

Юсуф Хос Хожиб таълим ва тарбиянинг узвий боглик холда булишини тавсия этади, угил болаларнинг бир неча санъат тур- ларини ва хунарларни тугал урганмоги лозимлигини, бу — улар­нинг келажак хаётлари, жамият ривожи учун зарурлигини таъ­кидлайди.

1 Юсуф Хос Хожиб. «Кутадгу билиг» («Саодатга йулловчи билим»), Т., «Фан», 1971. 184-бет.

2 Уша китоб. 184-бет.

Page 53: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Юсуф Хос Хожиб оилада ота-онанинг мавцеи хакида

Улуг шоирнинг фикрича, ота-оналар назоратида булган бо­ланинг маъсулият хисси ривож топади, шу сабабли хам бола тарбиясида ота-онанинг мавк;еи алохида ахамиятга эгадир, улар танлаган тугри йул фарзандларининг келажаги, камолоти учун нихоятда мухимдир. У дейди:

Болага отанинг мехнати сингган булса,Сунг у боланинг хулц-атворида билинади.(Ота) болани назоратда тутса, у яхши, эзгу булади, Отаси ва онасининг юзи e'pyF булади.'

Юсуф Хос Хожиб ота-оналарни бола тарбиясига эътибор беришга даъват этар экан, жамият фарзандлар хулк;-атворига кдраб ота-оналарига бахо беришини айтиб, уларни огоэуганти- ради.У дейди:

Болали киши нима дейди, эшитгин,Ёши етилган ва бошидан утказган киши Кимнинг утп-цизи эрка булса,Унга шу кишининг узи мунгли булиб йиглайди.Ота болани кичиклигидан бошлаб бебош цилиб цуйса, Болада гунох, йуц, барча жафо отанинг узида. Утл-цизнинг хулц-атвори ярамас булса.Бу ярамас ишни ота цилган булади, ундан бошца %еч ким эмас.2

Юсуф Хос Хожиб аьушй тарбиянинг баланд мавк;е тутиши- ни эслатади.

Адиб тарбиянинг барча турлари бир-бири билан уйгун були­шини талаб этади. Шундагина инсоннинг акдан баркамол, жис- монан етук ахлок,ий-маънавий бой булишига ишонади.

Фарзандларга турли билим ва хунарлар ургатилмога керак, уларни гузал ахлокий кдлиб, вояга етказиш ота-онанинг бур- чидир.

Юсуф Хос Хожиб тарбияда катталар намунаси, аждодлар тажрибаси алохида ахамиятга эга эканлигини таъкидлайди.

1 Уша китоб, 84-бет.2 Уша китоб. 232-бет.

Page 54: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Куп нарсаларни синаган цари киши нима дейди, эшитгин,Синаган цариларнинг сузлари суз цур-цути,

— дейди у.

Юсуф Хос Хожиб педагогик тарбия хакидаги карашларининг ахамияти

Юсуф Хос Хожибнинг Шарк ижтимоий-сиёсий, ахлок,ий- таълимий хамда бадиий тафаккури тарак,к;иётига кушган хис- саси бек,иёсдир. Алломанинг педагогик карашлари хам бу со- Хадаги улкан меросдир. Улар тарих нуктаи назари билангина эмас, бугунги кунимизга хизмат килиши билан хам зур ахами­ят касб этади.

УМАР АЗ-ЗАМАХ.ШАРИЙ

Хаёти, илмий-маърифий фаолияти

Абул-К,осим Умар аз-Замахшарий 1075 йил 19 мартда Хо- размнинг Замахшар кишлогада тугилди, бошлангич билимини уз кишлогида олди, сунгра Хоразм мадрасасида укдци. У мад- расада араб тили ва адабиётини, диний билимларни, хаттотлик санъатини мукаммал эгаллади, Бухоро мадрасасида тахсил кургач, Хоразмшох саройида хизмат к,илди.

Замахшарий Марв, Нишопур, Дамашк;, Багдод, Макка ва Хижоз шахарларида сафарда булиб, тилшунослик, лугатшунос- лик, география, тафсир, хадис, фик?; илмларига дойр асарлар, жумладан, «Алкустас» («Аник; мезон»), «Навобиг ул-калим» («Нозик иборалар»), «Атвок; уз-захоб» («Олтин шодалар»), «Ал- фоик, фи гариб ил-хадис» («Бариб хадислар хакида ажойиб асар»), «Асос ул-балога» («Балогат асослари»), «Таълийм ал- мубтадий ва иршад ал-мук;тадий» («Ибтилога ургатиш ва эр- гашганга йул курсатиш»), «Нузхат ул-мустаанис» («Дустлар фарогати»), «Китоб хасоис ул-ашарат ул-киром ал-барара» («Са- хий, кароматли ул кишининг хусусиятлари хакида китоб»), «Ал- кашшоф» — «Ал-Кашшоф ан хакоик ит-танзийл ва уйун ил- яковийл фи вужук ит-таъвийл» («Курьондаги берк хакикат-

Page 55: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ларни ва уни шархдаш оркали ривоятлар кузларини очгич») каби асарларини ёзади, уларда инсоний камолот, илм-маъри- фат, ахлок-одоб \ак,идаги карашларини ифодалади.

Бу асарлари туфайли у уз даврида «Устоз ул-араб ва-л-ажам» («Араблар ва гайри араблар устози»), «Фахри-л-Хоразм» («Хо- разм фахри») номи билан шух;рат козонди.

Аз-Замахдхарий 1144 йилда Хоразмда вафот этди.

Аз-3амах,шарийнинг инсон олийжаноблиги гоялари

Замах,шарий олийжаноблик фазилатига эга булганларни улуг одамлар х;исоблади ва уларни эл-юрт олкишига сазовор, азиз одамлар деб билди. «Одамларнинг, — дейди Зама^шарий, — энг азиз ва хурматлилари кайгу-хдсрату ташвишли дамларда билинур, гуёки бу ташвишлар улар учун тугишган опа-сингил- дек якиндир».1

Аз-3амах,шарий илм ва илм а^ли эодида

Замах;шарийнинг фикрича, одамларнинг узаро дустона му­носабатда булишларида миллати, насл-насаби эмас, балки илм- маърифатли, акдли ва заковатли булиши мух,имдир. Илм укиш ва ёзиш орк;али мукаммаллашади, бу — олимнинг камолотга эришганига ёркин далолатдир. «Еру заминнинг куркамлиги олимлар билан булса, осмону фалакнинг зийнати эса юлдуз- лар биландир»2 — дейди Зама\шарий.

Замахдпарий илм-фанни инсонларнинг, илм ах^ининг уза­ро мулок;отда булишларида асосий восита ^исоблайди.

Аз-3амах,шарий ахлок-одоб х,ак,ида

Зама^шарий уз педагогик карашларида ахлок-одоб тарбия­сига алохдда эътибор беради. У одамларни тугриликка, ^ак, йулидан боришга даъват этади. Унинг фикрича, тугрилик куч-

1 Абул-Крсим Махмуд аз-Замахдиарий. «Навобиг ул-калим» («Нозик ибо- ралар»). Т., «Камалак» нашриёти. 1992, 53-бет.

2 Уша китоб, 59-бет.

Page 56: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ли омилдир. «Тугри ва хдк; йулдан юрган кишининг юриши арслон юришидан кура х,ам махобатлирокдир».1

Замахшарий ахилликни хам улуглаб, одамларни, кавм-карин- дошларни узаро дуст, ^амдард, хайру эхсонли булишга, бир- бирларига эзгулик курсатишга чорлайди. Ахиллик жамият тинч- лиги, халк; фаровонлиги учун роят мухимлигини таъкидлайди. Инсон иффатли, гузал хулк^ш булмоги лозим.

Замахшарий халоллик — покизаликни шарафлайди, бу си- фатларни одамларни халокатдан сакловчи улуг фазилат хисоб- лайди. «Халол, покиза киши доимо хотиржаму тинчликдадир, бировга хиёнату ёмонлик к,иладиган киши эса, халокатга ги- рифтордир»2 — дейди Замахшарий.

Замахшарий хасислик, такаббурлик, манманликни коралай- ди, одамларни бу иллатлардан йирок; булишга ундайди, гузал фазилатли булишга чорлайди. У дейди: «Гузал сифат ва хусни хулк; сийратлари безамаган кишини хеч кандай чиройли кийим­лар куркам кдлолмас, гунох ва хатолардан сакланмаган кимса- нинг к,алби сира айбдан фориг булмас».

Аз-Замахшарийнинг инсонларни яхшилик, инсоний яхши фазилатларни эгаллаш, ахлок-одоб хакидаги фикрлари, панд- насихатлари уз даврида кишилар, ёшлар тарбиясида мухим ахамият касб этди, педагогик фикр ривожида муносиб хисса булди, хозир хам таълим-тарбияда узига хос уринда булиши шубхасиздир.

МАХМУД КОШРАРИЙ

Хаёти, илмий-ижодий фаолияти

Махмуд Крютарий XI асрда Марказий Осиёда яшаб ижод этган таникли олим-лингивистдир. У узининг бебахо «Девону луготит-турк» («Туркий сузлар девони») асарида XI асрдаги халкяарнинг урф-одатлари, анъаналари, кадриятлари, узига хос рухий-маънавий оламини баён этади. Туркий халкларнинг ва­танга булган мух;аббат ва садокатлари, Ватанни ардоклаш, Ва-

1 Абул-Крсим Махмуд аз-Замазуиарий. «Навобиг ул-калим» («Нозик ибо- ралар»). Т., «Камалак» нашриёти. 1992, 32-бет.

2 Уша китоб, 52-бет.

Page 57: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

танга тегишли х;ар бир нарсани мукаддас билиш, узини шу Ватаннинг фарзанди деб хис килиш — хакикий инсонга хос фазилат сифатида эъзозланади.

Девонда эрк, мустакиллик, ватанпарварлик гоялари

Эрк, озодлик, мустакиллик инсониятни хамма вакт фаол харакат килишга чорлаган. Озодлик, мустакиллик истаган ин­сон локайдлик килмаган, унинг учун курашган. Шу сабабли Хам, Махмуд К,ошгарий: «Укуз азаки булгунча, бузогу баша булса йик»1— деб «мустакиллик буйсунишдан яхши»лигини айтади.

Олим мардлик, довюраклик, абжирлик каби хислатларни ва­тан химоячисига хос фазилат деб тушунади. У душманга нис­батан шафкатсиз булади.

Илм ва илм а^лннинг инсон ру^нй камолотидаги урни хакдда

Махмуд Критерий илм ахлининг инсон рухий камолотида­ги урнини юкори бахолайди.

Эрди уза эранлар,Эрдам беги билиг таг.Айди укуш угутлар,Кунглим булур ангар cof.2

Яъни: илгарилар илм чуккиларини эгаллаган, фазилат ус- тозлари бор эди. Улар куп-куп насихатлар сузлар эдилар, на- сихатлари кунгил га ором берар эди.

Махмуд Критерий инсоннинг рухий олами, маънавияти илм- фан, маърифат ва маданият билан богликлигини таъкидлаган. Шу сабабдан хам илм толибларига хитоб килиб дейди:

Эрдам тила урганин булма куваз,Эрдамсизин укунса энгмагуза ангар?

1 Махмуд Кршгарий. Девону луротит-турк. Уч томлик. Биринчи том. Нашрга тайёрловчи С. Муталибов. УзФА нашр.-Т., 1960. 93-бет.

2 Уша китоб, 116-бет.3 Уша китоб, 253-бет.

Page 58: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Яъни: илм, хикмат урган, урганишга хавоийилик ва такаб- бурлик кдлма, хеч нарса урганмасдан узини билимдон курса­тиб мак^анган киши, имтихон вак^ида уялади.

Олим камтарлик билан илмларни пухта урганиш, эгаллаш- ни масла^ат беради.

Илм урганиш йуллари х,акдца

Махмуд Критерийнинг таъкидлашича, илм урганишда энг тугри йул доно, билимдон одамларга эргашишдир. Аммо улар­нинг панд-насихатларини эшитишнинг узи камлик кдлади. Мухими улардан эшитганларини хаётга татбик, эта билишдир.

Билга эриг эзгу тутиб сузин эшит,Эрдамини урганибан ишца сура.1

Яъни: илмли, акдли одамларга яхшилик кдниб, сузларини тингла. Илмларни урганиб, амалга ошир, — дейди Махмуд Крш- рарий ва уз углига хам:

Утум, угит олта, биликсиз кетар,Талцан циминиг булса анрар бекмас цатар.

Яъни: урлим, угит-кенгашимни кулогингга ол, билимсиз- ликни ташла, кимнинг талкрни булса, шиннига крради,— деб акдли киши насихатини кабул кдниш кераклигини таъкидлайди.

Махмуд Критерий илм ахлининг панд-насихатини к,абул кдпиб, уни амалга оширишни яхши хислат хисоблайди, катта­лар тажрибаси ва панд-насихатлари хам инсон маънавиятига таъсир курсатувчи омил булишини айтади.

Маълумки, яхшилик кенг маънога эга булган химмат-му- рувват билан уйрун тушунчадир.

Кдриндошларга, куни-кушниларга мурувватли булиш хам улуг яхшиликдир. Олимнинг таъкидлашича, яхшиликнинг жа- воби яхшилик, эзгулик, химмат курсатишдир. Яхшилик му- жассамланган киши мак^талади.

1 Махмуд Кршгарий. Девону луротит-турк. Уч томлик. Биринчи том. Нашрга тайёрловчи С. Муталибов. УзФА нашр.-Т., 1960, 403-бет.

Page 59: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Куб сукутга куш цонар,Курклук кишига суз келар.

Яъни: шохи куп, шохлари уралаб кетган дарахтга куш куна- ди, яхши кишига суз (мартов) келади.1

Мехнат х.ак.ида

Махмуд Критерийнинг фикрича, тадбиркорлик, узаро ахдп- лик, мехнатсеварлик, к,атьиятлик кадим даврлардан бери инсо­ният улуглаб келган хислатлардир. Махмуд Критерий бу хислат­ларни юкрри бахолаб, хар бир кишига мехнатнинг ахамиятини уктириб: «Эмгак экинда колмас» — мехнат буш кетмайди, деб ихлос билан килинган мехнатнинг зое кетмаслигини айтади.

Махмуд Критерий кишиларни бирлашиб, узаро кенгашиб мехнат килишга чорлайди.

Олимнинг фикрича, кенгаш билан иш юритиш, хар бир ишда бошкалар маслахати ва тажрибасига таяниш яхши фазилатдир.

Ахлоц-одоб хакида

Махмуд Критерий «Девон»да босиклик, халимлик, ота-онага, катталарга хурмат билан бирга, мехмон ва мехмондорчилик хакида хам уз фикрини билдиради. У мехмонга имконият дои­расида хурмат курсатиш, унинг кунглини хушнуд этиш керак­лигини айтади. У мехмонга терс карашни унинг бетига иссик кул сочиш билан баробар хисоблайди.

Педагогик царашларининг ахамияти

«Девону луготит-турк» асарида Махмуд Критерийнинг таъ­лим-тарбия хакидаги карашлари хам ифодаланганлиги билан Хозирги кунда хам мухим маънавий кадрият сифатида кимматли- дир. Унда баён этилган педагогик фикрлар боболаримиз, шон- ли аждодларимиз давомчилари булган хозирги авлодларимиз- нинг маънавиятини бойитишга хизмат килиши шубхасиздир.

Page 60: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Тасаввуф ислом дини пайдо булгандан сунг, унинг доира­сида, Куръони карим ва Хадис а^комига мос равишда пайдо булади, X-XI асрларда Мовароуннахр Марказий Осиё, умуман мусулмон мамлакатлари халкдарининг ижтимоий-сиёсий, ма- даний-маънавий х,аётида гоявий ок;им сифатида кенг ёйилади.

Марказий Осиёда тасаввуфий таълимотларнинг пайдо були­ши йирик мутафаккир ва мутасаввуф донишманд Шайх ул — шуйух (шайхлар шайхи) Хазрати Юсуф Хамадоний номи би­лан богликдир. Юсуф Хамадоний 1048 йилда Хамадон (Эрон) як,инидаги Гузанжирд кишлогида таваллуд топади.

Унинг таълимотига кура узининг фикри-зикрини Алло* та- олонинг висолига етишишга багишлаган, бундай эзгу ва на- жиб йулда поклик, тугрилик, хдтюллик, уз кул кучи, х,алол ме\- нати билан кун кечирадиган, бунинг учун хррмай-толмай му- жодала ва мубориза килувчи, \ар томонлама камолотга эришганларгина аэуш тасаввуф, деб аталиши мумкин.

Юсуф Хамадоний 1140 йилда Томиён (хозирги Афгонис- тон) ша)фида вафот этади.

XII асрда Марказий Осиёда пайдо булган илк тасаввуфий тарик;атининг асосчиси Хожа Ах;мад Яссавийдир. Яссавий узи- нинг «Хикмат» асарида «Яссавия» тарик;атининг барча ак;ида- ларини муфассал баён этди.

Хожа А^мад Яссавий Марказий Осиёдаги илк тасаввуфий тарик,ат — «Яссавия»нинг асосчиси булиб, нафакат Хуросон ва Мовароуннахр, балки бутун дунё туркий забон халкдарининг ижтимоий-сиёсий, маданий-маънавий хдётида катта мавк;ени эгаллади.

XII асрда Марказий Осиёда йирик тасаввуфий тарик;ат — «Кубровия» вужудга келади. Бу тарик;атга Шайх Нажмиддин Кубро (1145-1146-1188) асос солди.

«Кубровия» тарикдти Хадис ва шариатга асосланган булиб, уз даврида Хуросон, Мовароуннахр, Хиндистон ва бошк;а му­сулмон мамлакатларида кенг ёйилади.

1 Ушбу м а кол а Узбскистонда ижтимоий-фалсафий фикрлар тарихидан л а вх,ал ар (Академик М. М. Хайруллаев тахрири остида) к^лланмасида бе­рилган «Урта Осиёда тасаввуф окимлари» матни асосида тайёрланди. Т., «Узбекистон» нашриёти, 1995 й. 103-115 бетлар.

Page 61: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Кубро мутил боскинчилари томонидан ва\шиёна улдири- лади.

Нажмиддин Кубро асос солган «Кубровия» тарик,атининг одоблари (коидалари) унта булиб, улар куйидагилардан иборат:

1. Тавба. Тарикат йулига кирган солик килган килмишла- ридан тавба килиб, Алло*ни билиш, унинг васлига етиш учун доимо уз акушга яна акл к^шиши, узини х,ам зо*иран, *ам бо- тинан поклаб, такомиллашиб бормоги лозим.

2. Зу*ц фи-дунё. Тарикат аъзоси дунёвий бойликлардан, мол- мулк ва ноз-неъматлардан воз кечмоги даркор.

3. Таваккул ал-Алло*. Тарикат аъзоси Худога мутлако ишо- ниши, унга чукур ва сидкидилдан эътикод хдмда эътимод кили- ши зарур.

4. К,аноат. Солик мол-дунёга муккасидан кетмаслиги, унга *ирс куймаслиги, сабр-токатли ва каноатли булиши шарт.

5. Узлат. Тарикат аъзоси купрок ёлгиз кол иши, халойикдан узоклашиб, калбини мустаэусамлаб, ботинан узини чиникти- риб, покланиб бормоги лозим.

6. Мулозимат аз-зикр. Тарикат аъзоси худо номини доимо тилга олиб, унинг шаънига сидкидилдан зикр-самоъ килиши шарт.

7. Таважжуъ ал-Аллох;. Тарикат аъзоси бутун калби, бор ву- жуди ила Алло* таолога мурожаат килиб юрмоги керак.

8. Сабр. Тарикат аъзоси *айвоний хусусиятлардан, ша*во- ний *ирсу *аволардан кутилмоги лозим.

9. Мурокаба. Тарикат аъзоси уз калбини х,ар кандай паст- кашликлардан сакламога, риё ва макру х;ийладан халос булмога шарт.

10. Ридо. Тарикат аъзоси Алло* васлига етишгач, узини Аллох; таолони таниган (ориф) ва конеъ, деб *исобламога керак.

Нажмиддин Кубро араб ва форс тилларида «Рисолат мин муаллифот аш-Шайх-ул-миллат ва д-дин ал-Кубро», «Шар*и рисолаи одобу з-зокин», «Рисолаи шайх Нажмиддин» ва бош- ка асарлар ёзиб колдирган.

Нажмиддин Кубродан кейин, унинг тарикати коидалари (одоблари) Ба*оуддин Накшбанд тарикатларида давом этти- рилди.

XV асрда Марказий Осиёда «Накшбандия» тарикати юзага келади. Бу тарикат «Хожагон» номи билан *ам машхур булиб, унинг асосчиси Абдухолик Риждувонийдир.

Page 62: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Адбухолик; Риждувоний Бухорода «Хожагон» (кейинрок; «Нак,шбандия» деб аталган) таълимотига асос солиб, уз мурид- лари учун бир неча к;онун-к;оидалар, одоб-ахлок, мезонларини ишлаб чикдди. Бундай ахлок, мезонларини Фахруддин Али ас- Сафий «Рашах,а» («Томчи») деб атаб, панд-насщат тарикдсида баён этади.

Абдухолик, Риждувоний томонидан баён этилган панд-на- си*атлар «Нак,шбандия» тарикати аъзолари учун асосий одоб- ахлок; мезони булиб хизмат кдгщи.

Хожа Ба^оуддин Нак,шбанд «Хожагон» («нак;шбандия») та- рик;атини XIV асрда чукур асослаб, бутун мусулмон оламига ёяди.

Шундай кдлиб, накдпбандия таълимоти Марказий Осиё, Урта ва Якин Шарк, халкдарининг ижтимоий-сиёсий, маданий-маъ- навий хдётида жуда катта ахдмият касб этади.

Нак,шбандийлар инсонларни савдо-сотик;, де*к;ончилик, хунармандчилик, бадиий адабиёт, мусик;а, илм-маърифат, хат- тотлик, наккошлик, миниатюрачилик, курувчилик каби юмуш- лар билан шугулланишга даъват этганлар. Шунинг учун уз дав­ридаги илм-маърифатнинг, адабиётнинг атоьути намоёндалари булмиш Абдурах;мон Жомий, Алишер Навоий, Хушхолхон Хат- так, Ах,мад Шо* Дурроний, Суфи Оллоёр, Машраб, Махтум- кули каби Шаркдаги улкан тарак;к;ийпарвар, инсонпарвар шо- ирлар ва мутафаккирлар накдибандия йулидан бориб, уз асар­ларида х;аёт ва инсонни улуглаб куйладилар.

АХМАД ЯССАВИЙ ХДЁТИ

Ах,мад Яссавий туркий тасаввуф шеъриятининг атоьуга ва- кили. У «Девони *икмат» асари билан жах;оннинг бир неча мамлакатларида маълум ва машхур булган.

Яссавийнинг тугилган йили аник; маълум эмас. Лекин ил­мий адабиётларда вафоти 1166-1167 деб курсатилади.

Яссавий Сайрамда таваллуд топган. Кейинчалик шоир ту­гилган ерини «ул муборак Туркистондин» деб таърифлаган. Отаси Шайх Ибро*имдан етти ёшида етим щнган. Дастлабки тах;силни Яссида машхур турк машойихи Арслонбобдан олган. Арслонбоб вафотидан сунг, у тах;силни Бухорода Юсуф Хама­доний кулида давом эттирган.

Page 63: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Яссавий уз асарларида инсонни улукгсаган, инсонни улуг- ликка чорлаган. Унинг уктиришича, инсон *ак,ик;ат к,аршиси- да тик тура олиши, узлиги кдршисида х,ам коматини букмас- лиги шарт. Инсон *аёти нечоглик кул фат ва машак;к;атларга тула булмасин, у комилликка интилиши шарт. Комилликка интилган одам куп кулфатларни бошдан кечиради, турли алам ва изтиробларга дуч келади. Аммо ундаги абадиятга булган ишонч ана шу кийинчиликларда тугилади ва у уз муродига эришади. Яссавий бу «х;ак;ик;атни дарёсидин» деб таърифлаган:

Хакщатни дарёсидин кечгон киши.Узи мунглуг, кунгли сыну к, кузда ёши.Хорлиц, зорлиц, машаццатдир доим иши,Дийдорини талаб цилиб топар, дустлар.'

Яссавий ислом динининг йирик намояндаси сифатида «туп- рок,»ни Алло*нинг мунаввар нури, сув — унинг ёруг хдёти, \аво — буюклиги, олов унинг газаби тимсоли х;исоблайди. Шу маънода тупрок — Ватан. Тупрок неча юз йиллардан буён улуг фарзандларини кучогига босиб келаётган мушфик замин. Шу­нинг учун биз уни эъзозлаб она Ватан деймиз. Бу Ватан утмишда яшаган аждодларимизга оналик килган. Ватан биз учун ва ке- лажак насллар, авлодлар учун *ам Она Ватандир. Яссавий:

Бошим mytppoF, узим туфрог, жисмим туфрог,Хац васлига етармен деб ру%им муштоц!2

— деб Узининг Ватан дийдорига булган согинчини из*ор этган. Демак, инсон Ватан билан уйгун. Шу туйгуга эга булган инсон эл-юрт э^гиромига сазовордир. Бундай инсонни дунё танийди. Бундай кулратли зотларни олам \ам енгиб, босиб утолмайди.

Яссавий ахлоклилик доцида

Яссавий узининг диний-ахлокий карашларида ёмонлик, но- донлик, жа^олатлик, молпарастлик иллатларни коралайди,

1 А^мад Яссавий. Хикматлар. Иафур Иулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1990, 21-бет.

2 Уша китоб, 78-бет.

Page 64: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

«кунгли каттик; халойик;ни» шафкатли булишга, гариб ва етим мазлумларга озор бермасликка даъват этади.

У дейди:

Рарибларни курган ерда огритмангиз,Рарибларга очигланиб суз цотмангиз,Заиф куриб рарибларга тош отмангиз,Бу дунёда рарибликтек бало булмас!1

Яссавий инсон хаётидаги катта курашни — нафсни таслим этишга хизмат к,иладиган кураш хисоблайди. Нафсдан устун- ликка эришган гарибни шох; урнида куради. Яссавийнинг таъ- лимотича, нафс — ички, лекин жуда катта душман. Нафс ин- сондаги бутунликни синдиради. Унинг амрларидан маънавий осойишталиклар бархам топади. Шу боис «нафсни тепиб мех­нат етса ро\ат» англамоги керак. Демак, инсон нафсни узидан йирокдатиб, мехнатга берилса, бу унинг учун рохатдир. Инсон мехнатни рохат деб англамоги керак.

Яссавий хикматларини диёнат зиёси ва иймон шафк,ати ичдан нурлантириб туради. Аллох; кдхру газабларидан курк;май одамларга ранж етказиб, кузларидан ёшлар ок;изувчи багри- тошларга у имонсизлар деб караган, одамларни иймонли булиш­га чорлаган. Яссавийнинг фикрича, на мусулмон, на кофирга, Хеч бировга озор бермаслик керак.

Суннат эрмиш, кофир булса, берма озор,Кунгли цаттир дилозордан худо безор}

— дейди Яссавий.

Яссавий педагогик к,арашларининг ахамияти

Яссавийнинг хикматларида ифодаланган Ватан, инсон ка- молоти, иймон, диёнат, нафсга берилмаслик, рахм-шафк;атли- лик ^ак;идаги ахлок;ий-фалсафий фикр-гоялар хозирги ёшлар тарбиясида хам кимматли кддрият булиб, улар миллий педаго- гикамизга кушилган катта хиссадир.

1 Ахмад Яссавий. Хикматлар. Рафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1990, 8-бет.

2 Уша китоб, 9-бет

Page 65: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ХОЖА БАХОУДДИН НАКШБАНД1

Хаёти, илмий фаолияти

Хожа Бахруддин Накшбанд, Бухоро атрофида, «К,асри х,ин- дивон» деб аталмиш к,ишлокда 818 (1318 мелодий) йилда дин арбоби Жалолиддин оиласида тугилди, диний рухда тарбияла­нади. Балогатга етгач, у де^кончилик билан шугулланади, ма- тога нак,ш (суврат) солиш касбини \ам эгаллайди («Накшбанд» лакаби шу туфайли унга берилган).

Накшбанд факат ёшлигида эмас, балки бутун умрида \алол мехдат билан яшашга алодида ах;амият беради. Накшбанднинг таъкидлашича, мусулмонликда иймондан сунг халоллик би­ринчи уринда туради. Халоллик факат мехнат оркалигина амалга оширилиши мумкин. У бу фикрларини уз фаолиятида намоён этади.

Бах,оуддин Накшбанд 991 (1389) йилда Бухорода вафот этади.

Накшбанднинг бунёдкорлик гоялари

Ба^оуддин Накшбанд уз таълимотида (тарикатида) Аллохга якин булишнинг энг тугри й^ли — жамият саодати учун яшаш, бунёдкорлик, савоб ишларни кдлиш, мукаммал ахлокди булиш­дан иборат гоясини олга суради.

Накшбанднинг таълимотича, инсон оламни билиш, одамни билиш ва ахлокий мукаммалликка, дунё гунохдаридан ^алол- ликка интилиши керак.

Ба^оуддин Накшбанд ун бешинчи асрда Мовароуннахрда ва бутун мусулмон оламида тарикатнинг энг машхур намоён- даларидан бири булиб колади.

Накшбандий тарикати (таълимоти) аслида бир неча авлод машойщининг ва биринчи навбатда Юсуф Хамадоний, А^мад Яссавий, Абдухолик Риждувоний, Бах,оуддин Накшбанднинг тухтовсиз ривожлана борган дунёкарашини узида инъикос эт­тиради.

1 Ушбу макрла академик Иззат Султоновнинг «Ба\оуддин Накдцбанд аба- дияти» рисоласи асосида тайёрланди. Т., «Фан», 1994.

Page 66: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Тарикат одобининг биринчи шарти — «Ул адабдирки, яхши ва ёмонга, улуг ва кичикка бажо келтирурлар. Андокки, барча халойикка узларини кичик ва камрок, тутар ва барчага хизмат хузурида булурлар. Хаттоки уз фарзандларига, ходим ва мунг- лукдарига, (кулларига) хар неча алардан бекоидлик, одобсиз- лик курсалар, хушунат билан (куполлик билан) аларга суз де- маслар, балки насихатни юмшок, ва чучук тил билан килурлар, Хаттоки угригача».

Исломда энг мухим масалалардан бири банда (худонинг кули, одам)нинг Аллохга уз садокатини изхор этишнинг йуллари ма- саласидир. Ибодат шу йулларнинг биридир. Тарикатнинг баъ­зи йуналишларида ибодат (номоздан ташкари) яна зикр, жахр, хилват ва самоъ шаклини олади. Накдпбандия бу жихатдан бош- калардан фарк; кдлади. Хилватдан ва бу билан боглик; булган бошка расм-русумлардан Аллохга якинлашиш хосил булмас- лигини тушунтириш Нак;шбанд таълимотида узил-кесил хукм тусини олади. Бу таълимот тафаккур ривожида олга караб бо- силган катта ижобий кадам булди.

Накшбанд Риждувоний ортидан бориб, хилват ва самоъни анжуманда сухбат билан алмаштирди. Бу янгиликни уз та- рикатининг пойдевори деб хисоблади. У хилватдан кечишни — ^аётга, жамият манфаатларига фаол муносабатда булиш хи- соблади.

Одамларнинг жамъ булиши ва бир-бирлари билан фикр ал- машиб, маърифат орттиришнинг фойдаси каттадир. Накшбанд­нинг уктиришича, Хайрият жамиятда, жамият сухбатдадир. Агар бу йул соликлари (яъни тарикат ахди) бир-бирлари билан сух­бат тутсалар, янада куп «хайру-баракат» булади.

Накшбанд «нафсларингизга ту\мат килинг», шахеий тилак- лар ва манфаатлардан кечиб яшанг ва ишланг деб таълим бе­ради.

Накшбанд уз таълимотининг исломга муносабатини шун­дай тайинлайди: «Бизнинг тарикатимиз урваи вуск;одур» (ис­ломга нисбатан маркам таянчдир), хар бир мусулмонни ис- ломнинг хамма талабларини бажаришга даъват этади.

Накшбандия тарикатининг мохияти «Дил ба ёру, даст ба кор» («Дилингни Аллохга-ю, кулингни ишга багишла») деган калимада уз ифодасини топган.

Page 67: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Накшбандия тарикати узок, фикрий ривожнинг натижаси уларок, майдонга келади, урта асрда ижтимоий ва рухий тарак- киётнинг чуккиси сифатида шаклланади.

Накшбандия тарик,атининг мафкура сифатида узил-кесил шаклланишида уч буюк шахе — Яссавий, Абдухолик Риждуво­ний ва Бахоуддин Накшбанд алохида хизмат курсатдилар. Агар Яссавий жамиятни Аллохни танишга ургатган ва бу йулда тар- кидунёчиликни одат этишга даъват килган булса, Абдухолик Риждувоний худди Яссавийдек Аллохни даъват этиш билан бирга, бунинг учун таркидунёчилик шарт эмаслигини тушун- тирган. Аллохга якдн булишнинг бошка йули, «бу дунё»га фаол муносабат ва инсоннинг ахлокий мукаммаллиги тозалиги йули мавжудлигини кашф этган булса, Бахоуддин Накшбандий худ­ди Яссавийдек Аллохни таниш инсон учун зарурлигини тас- дик этишда давом этган таркидунёчиликни рад этади.

Умуман, Накшбандия таълимотида (тарикатида) уз ифода­сини топган фалсафий, диний ва ахлокий нукгаи назарлар куп жихатдан умумий инсоний мазмунга ва 'кимматга эга булди, бунинг натижасида накшбандия тарикати кейинги асрларда хам бизнинг юртимизда ва жахоннинг куп мамлакатларида халк- ларнинг назарида мукаддас таълимот булиб колади.

Буюк мутафаккир Бахоуддин Накшбанднинг инсон ахло- кини поклашга, юксалтиришга хизмат килган гоялари, таъли- мотлари хозирги даврда миллий педагогика тарихи тараккиё- тида хам мухим кадрият сифатида Узига хос уринни эгаллайди, албатта.

У Ч И Н Ч И Б О БМАРКАЗИЙ ОСИЁДА XIV-XV АСРЛАРДА ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ИЖТИМОИЙ ХДЁТ,

МАДАНИЯТ, МАКТАБ ВА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

XIII аср бошларида Чингизхон истилоси ва килган ёвузлик- лари натижасида Марказий Осиёнинг икгисодий ва ижтимоий хаётида талофот юз берди: шахарлар, сугориш иншоотлари вай- рон булди, олимлар k y b f h h килинди. Халк Чингизхон зулмига Карши кузгалди, унга булган нафрати ифодаланган «Гулдур-

Page 68: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

сун» каби афсоналарни яратди. Бадиий адабиётда Рабгузий «К,иссаи Рабгузий» сингари асарлар ёзилди.

XIV асрнинг урталарида Марказий Осиёда майда феодал Хокимликлар уртасида низо кучайди, иктисод мушкуллашди, сиёсатда бек,арорлик авж олди. Ана шундай пайтда Амир Те­мур сиёсат майдонига чикди. У 1370—1405 йиллар давомида мамлакатни мугуллар зулмидан озод кдпди, хонлар уртасидаги низоларга чек куйди. Хуросонда марказлашган мустакил, куд- ратли давлат барпо этди. У уз фаолиятида давлатни мустах­камлаш, уни бошкаришни мукаммаллаштириш, курилиш, обо- дончилик, сугориш, шахарлар уртасидаги савдо йулларни кен- гайтириш ишларига катта эътибор берди. Унинг даврида Самарканд янгича усулда кайта курилди: шахарда Куксарой, Бибихоним масжиди, Шохизинда мавзолейи, шахар атрофида B o f h Чинор, B o f h Шамол, B o f h Дилкушо, B o f h Бехишт, B o f h Нав каби бог ва саройлар барпо этилди.

Кухак — Зарафшон дарёлари оркали хамда Амударё ва Сир- дарёга куприклар курилди, Тошкент атрофида каналлар, жум­ладан, Сирдарёдан Охангаронга канал утказилди.

Марказий Осиёда рассомчилик, наккошлик, безакли, бади­ий буюмлар ишлаш юкори даражага кутарилди.

Самарканд, Хирот, Балхда яшаб ижод этган Атоий, Сакко- кий, Лутфий, Алишер Навоий каби шоирлар турк-узбек ва форс-тожик тилида шеърий асарлар ёзиб, узбек адабиётининг буюк намояндалари булиб танилдилар.

Атоий уз шеърларида инсоний фазилатларни, самимий сев- ги ва вафодорликни, инсоний гузалликни тасвирлаш оркали инсонларни шу фазилатларни эгаллашга даъват этди, табиат гузаллигини, инсон эркини ул утл ад и.

Саккокий уз газалларида инсон — ёр факат ташки эмас, балки маънавий чиройга эга булиши кераклиги хакида фикр баён этади. У инсоннинг рахм-шафкатли, лутф-карамли, ва- фодор ва садокатли булмогини истайди. Кибр-хаво, мутакаб- бирлик инсон учун ва хакикий ёр учун ёмон хислатлигини ай­тади. Саккокий Улугбекка атаб ёзган касидасида уни маъри- фатпарвар шох ва буюк олим сифатида ул утл ад и.

Лутфий уз асарларида инсонларни хаёт ва севги, бахор ва шодлик лаззатидан бахраманд булишга чорлади, вафодорлик ва садокатлиликни, мардлик ва баходирликни улурлади, маъ-

Page 69: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

рифат ва осойишталикни таргиб килди. Хайдар Хоразмий «Гул ва Навруз» асарида соф севги, самимият, вафо ва садокат, мард­лик ва жасорат, эзгулик ва адолат хар кандай ёвузлик, \атто Улимдан кучли эканини ифодалади, инсонларда бу фазилат- ларнинг булишини истади...

Амир Темур замонида тарих илми, тарихшунослик сохаси­да му\им ишлар килинди. Масалан, Абдураззок Самаркандий- нинг (1413—1482) «Матлаъ ас-саъдайн ва мажмаъ ал-бахрайн», («Икки саодатли юлдузнинг чикиши ва икки денгизнинг куши- лиши»), Хофизи Абрунинг (1361—1430) «Зубдат ат-таворих» («Тарихлар сараси»), Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарно- ма» асарлари юзага келди. Бу асарларда Амир Темур ва тему- рийлар фаолияти, мамлакатда содир булган маданий ва ижти- моий-сиёсий узгаришлар баён этилди.

Журжоний, Тафтазоний, Улугбек, Давоний, Кошифий каби файласуф олимлар мантик, ахлок, математика, астрономия, на- фосат, тилшунослик, мусикашуносликка дойр асарлар ёзиб, бу фанларни ривожлантирдилар.

Мир Шариф Журжоний (1319—1413) уз даврининг таникли шоири, файласуфи, астрономи булиб, Самаркандца мантик, лугатшунослик, шеър назарияси буйича «Ал-Усул ул-манти- Кий», «Таржимон ул Куръон фанин ул-муаммо ва усули ва та- сорифи бафорсий» каби асарлар ёзди.

Эрондан Темур саройига келган комусий олим Садридцин ат-Тафтазоний (1322—1390) мантик, ХУКУК, математика, аст- рономияга дойр асарлар ёзди.

Риёсиддин Жамшид Коший Мирзо Улугбекнинг илмий иш­ларини амалга оширишда фаол хизмат килади, йирик матема­тик ва астроном дифатида «Сулам яс-само» («Осмон нарво- ни»), «Нусхат ул-хадоик» («Боглар сайри»), «Рисола ал-мухи- тийя» («Айлана хакида рисола») каби асарларини ёзиб, Урта Шарк математика илмини юкори боскичга кутарди.

Амир Темур саройида олимлардан Абдужаббор Хоразмий, Шамсидцин Мунши, Абдулла Лисон, Бадриддин Ахмад, Нуьмо- нидцин Хоразмий, Жалол Хокий ва бошкалар хам хизмат кдлиб, турли илм-фанга дойр асарлар яратиб, уларнинг ривожига катта хисса кушдилар.

Амир Темур уз шохлик фаолиятида, ижтимоий-сиёсий ма­салалар билан бирга, маданият ва илм-фаннинг ривожига алохи-

Page 70: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

да эътибор беради, мамлакатни бошкаришида, олимлар, дин уламолари билан мулокотида куриш мумкин. Алишер Навоий билан Абдурахмон Жомий уртасидаги дустлик ва ижодий хам­корлик хам бунга ёркин далилдир.

Амир Темур давлат ишларида исломга таяниб, мусулмон ди- нининг нуфуз-эътиборидан фойдаланади, ислом динининг улуг намояндаларини эъзозлаб, хурмат килади.

Умуман, Амир Темурнинг тарих олдидаги хизмати бенихо- ят каттадир.

Биринчидан, у мамлакатда кучайиб кетган феодал тарк;ок,- ликка бархам бериб, эл-юртни уз туги остига бирлаштирди, марказлашган йирик феодал давлатига асос солди. Бу билан зироатчилик, хунармандчилик, савдо-сотик, ва маданият риво­жига мустахкам замин яратди.

Иккинчидан, Амир Темур бир к;атор халкдар ва юртларга мустамлакачилар зулмидан озод булишда ёрдам берди. Маса­лан, уша даврнинг энг кудратли подшохларидан хисобланган Боязид Илдиримни (1389—1402 йил) тор-мор килиб (1402 й.), Усмонли туркларнинг истибдодига тушиб кдлган Болкон ярим оролидаги халклар ва мамлакатларга озодлик багишлади; Ол­тин Урда хони Тухтамишни (1376—1395 йил) икки марта (1391 ва 1395 й.) тор-мор этиб, Россиянинг мугуллар хукмронлиги- дан кутилишини тезлаштирди.

Учинчидан, Туркистон заминини зироатчилик, хунарманд­чилик, илм-фан ва маданияти ривожланган илгор мамлакатга айлантирди.

XIV-XV асарларда ёзилган асарларда, масалан, «Темур ту- зуклари», Низомиддин Шомий ва Шарофидцин Али Яздий- нинг «Зафарнома», Ибн Арабшохнинг «Ажойиб ул макдур фи ахбори Темур» («Амир Темур хакидаги хабарларда тавдир ажойиботлари») ва бошка асарларда сохибкироннинг тугри- лик, мурувватлилик, эл-юртга мехр-мухаббатлилик, адолатли- лик, мардлик ва кахрамонлик каби инсоний фазилатлари ифо- даланди.

Шунингдек, бу асарларда Амир Темурнинг давлат обруси, шарафи, манфаати сохасида гоят каттиккул булганлиги: у бун­дай пайтларда Узини хам, угил ва набираларини хам, карин- дош-уругларини хам, харбий бошликларини хам аямаганлиги

Page 71: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

баён этилган. Темур шахсиятидаги бу хусусиятлар хакида «Те­мур тузуклари»да батафсил маълумот берилган.

Амир Темур хукмронлиги даврида урнатилган тинчлик мам- лакатда маданият, илм-фан, халк; огзаки ижоди, адабиёт ва санъатнинг ривожида, мадрасаларда таълим-тарбиянинг юк;ори савияда булишида мухим омил булди.

Мовароуннахр ва Хуросон тарихининг кейинги даврларида Шохрух, Улугбек, Мирза Абу Саид, Султон Ахмад, Хусайн Бой- Каро, айникса, Хиндистонда Бобур ва Акбаршох Урта Осиёда Темур даврида карор топган иктисод ва маданиятни ривож­лантириш билан боглик энг яхши анъаналарни давом эттир- дилар.

Йирик шахарларда масжид ва мадрасаларда, масалан, Бухо­рода Хужа Зайнидцин, Болоховуз, Жума, Намозгох, Катга мас­жид и ва Абдулл ахон Кукалдош, Мухаммад Хужа Порсо, Но- дир Девонбеги, Абдулазизхон, Хиёбон, Жуйбори Калон, Рах- монкулихон, Эрназар элчи, Турсунжон, Ниёзкул, Бохарзий, Маъсудия, Мир Араб; Самаркандда Бибихоним, Жоми, Кукгош, Кучкинхон масжиди ва Шайбонихон, Улугбек, Шердор, Тил- лакори; Хивада Матпанабой, Кутлумурод, Оллокулихон мад­расаларда, шунингдек кейинги йилларда (XVII—XIX асрлар­да) Куконда Жоми масжиди ва Мадрасаи Мир (Норбутабий), Тошкентда Хужа Ахрор, Номозгох масжиди ва Баракхон, Кукал­дош мадрасаларда диний таълимот асосида ислом, аруз, илми баён, мантик, тарих, география каби гуманитар фанлардан таш- Кари риёзиёт, фалакиёт, хандаса, табииёт каби аник фанлар хам укитилди. Таълимда шархлаб укиш* мустакил мутолаа, му- нозара, сухбат усуллари кулланди.

Талабалар араб, форс, туркий тилларда ёзилган асарларни ана шу усулларда укиб, ургандилар. Гуманитар ва аник фанлар сохасида Имом Бухорий, Абу Исо ат-Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Юсуф Хос Хожиб, Умар Замахшарий анъаналарини давом эттирувчи Мирзо Улугбек, Крзизода Румий, Риёсиддин Жамшид, Али Кушчи, Султонали Хужандий, Юсуф Табибий, Али Яздий, Абдураззок Самаркандий, Фазлуллох Абдуллайс каби олим ва шоирлар, Абдурахмон Хоразмий, Султон Али Машхадий, Сул­тон Али Ханжой, Мир Али К,илкалам, Халвоий, Рафикий каби

Page 72: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

хаттотлар, Мирак Наккош, Бехзод, Шох Музаффар каби му- саввирлар етишди.

Улар мадрасаларда укиш, мустакил мутолаа, мунозаралар орк;али улуг мутаффакир сифатида жахон га танилдилар^экахон маданияти, илм-фани ривожига салмокди хиссаларини кушди- лар. Бу улуг мутафаккирлар уз асарларида ёш авлод таълими ва тарбияси, таълим усуллари хакида фикр, гоялар баён этиб, пе­дагогик фикр тараккиётида хам салмокли уринни эгалладилар, улар колдирган маданий, адабий ёдгорликлар келгуси авлод тарбиясида мухим омил булди.

/Умуман, XIV-XVI асарларда Марказий Осиёнинг ижтимо- ий-сиёсий ва маданий хаёти билан танишишда шу нарса маъ­лум буладики, Амир Темур барпо этган мустакил марказлаш- ган давлатда Амир Темур куллаган сиёсат улкада илм-фан, санъ­ат, адабиёт, хунармандчилик ва ёшлар тарбиясида мухим ахамият касб этди. Шоирлар, илм ахллари, давлат арбоблари- нинг уз асарларида, инсоний фазилатлар хакида билдирган фикрлари, мактаб ва мадрасаларда ислом таълимотини урга­ниш, ахлок, мантик илмини укитиш — буларнинг хаммаси XIV-XVI асрларда келгуси авлод тарбиясида мухим омил булди. Улуг Алишер Навоий, Мирзо Улугбек, Кошифий, Давоний каби шоир ва олимлар асарларида айтилган, олга сурилган гоялар, карашлар педагогик фикр ривожига кушилган мухим хисса булди. |

МУХАММАД МИРЗО УЛУРБЕК

Хаёти ва илмий-маърифай фаолияти

Мирзо Улугбек Марказий Осиё халклари илм-фани ва ма­даниятини жахон микёсига олиб чиккан, Марказий Осиёда пе­дагогик фикр тараккиётига муносиб хисса кушган улуг сиймо- лардан биридир.

Улугбек 1394 йил 22 мартда тугилади. Отаси Ш о х р у х Амир Темурнинг учинчи угли булиб, Хуросон хукмдори, маърифат- ли, илм-фанга кизиккан шох эди, шу туфайли у дунёнинг тур­ли бурчакларидан купдан-куп фанларга дойр китоб ва кулёз-

Page 73: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

маларни олдириб келиб, Самаркандда катта кутубхона ташкил этади, ёшларнинг илмларни эгаллашлари учун имконият яра­тади. Улугбекнинг онаси Гавхаршодбегим хам уз даврининг ок,ила, билимдон, тадбиркор аёлларидан \исобланарди.

Маърифатпарвар ота-она уз фарзандлари Улугбекнинг тар­биясига алодида эътибор бериб, жисмонан соглом, акл-зако- ват, ахлок-одоб ва илмда баркамол булиб етишувига харакат Киладилар. Улугбекни уз даврининг билимдон ва тажрибали мураббийлари тарбиялаб, саводини чикарадилар, уни диний ва дунёвий илмларнинг асослари билан таништирадилар. Улуг­бек араб ва форс тилларини мукаммал урганади, уз даврининг таникли олими ва санъат хомийси сифатида шухрат козонади, 17 ёшида Мовароуннахр хукмронлигини эгаллайди. Унинг та- шаббуси билан улкада илм, адабиёт, санъат ахллари фанлар- нинг янги-янги кирраларини оча бошладилар. Улугбек уз фао­лиятида асосан фалакиёт фанини ривожлантиришга катта ахамият беради, 1424 йилда Самаркандца курган расадхонаси- да сайёралар сирини урганади. Унинг бошчилигида юздан ор- тик олимлар илмий-тадкикотлар олиб бориб, астрономия ва математика сохасида кашфиётлар яратиб, 1018 юлдузнинг хола­ти ва харакатига дойр асарлар ёзадилар. Бу асарларнинг асо­сий мазмунини «Зижи Курагоний» деб аталувчи астрономия жадвали ташкил этади. Жадвал жахон астрономия фани риво­жига мухим хисса булиб ку шил ад и. Расадхона негизида Самар- Кандда астрономия мактаби вужудга келади. Мактаб уз даври­нинг академияси («Дорул-илм») булган ва Урта асрлар мусул­мон Шарки астрономиясининг ривожига катта таъсир килган.

Улугбек 1449 йил 27 октябрда 56 ёшида ёвузларча улдирилди.

Улугбекнинг таълим-тарбия, илм-фан равняли хакддаги гоялари

Мирзо Улугбек, аввало, ёш авлоднинг аклий ва маърифий тарбиясига катта ахамият бериб, уларни дунёвий билимларни эгаллашга даъват этди, факат ривожланган фан ва маданият- гина инсон тафаккурининг камол топишини таъминлашига ишонди. Олимнинг фикрича, ёшлар олган билимларнинг

Page 74: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

а^амиятини, бу билимлардан макрад нима эканини аник; анг- лаб, билимларини такомиллаштириб боришлари, уларни х;аёт- га татбик, этиш йулларини билишлари, жамият ва халк; фаро- вонлиги йулида зарур хунарларни эгаллаб олишлари лозим. Шу боис Улугбек билимларни нафакдт китоблардан, балки бе­восита ^аётнинг узидан х;ам олишни тавсия этади.

Янги-янги илмий кашфиётлар кдлишни инсон учун олий фазилат деб билган олим уз гояларини амалга ошириш мак;са- дида Мовароуннаэф шах;арларини, хусусан Самарканд ва Бу- хорони илму маърифат марказига айлантирди. «Билимга ин­тилиш х;ар бир муслим ва муслима учун фарздир» — деган ши- орни олга сурди ва мадрасасининг дарвозасига ёзиб куйди. Улугбек узидаги шу инсоний фазилатларни илм-фаннинг рав- нак, топишига, ёшларни тарбиялашга багишланган, ёшлар так;- дири \ак;ида к;айгурган, мактаблар очиб, болаларни укдтган, уларга билим берган, таълим-тарбияни ривожлантиришга ин- тилган, домлаларга нисбатан хурмат ва э^тиромда булган, улар­ни моддий, маънавий томондан куллаб турган. Шу саъй-^ара- катлари билан таълим сифатини кутаришга, мадрасаларда ук^ш- укитиш тизимини жонлантириш га катта х;исса кушган. Чунончи, мадрасалардаги укув тизимини ислох; кдпиб, унда астрономия, география каби аник; фанларни укдгишни жорий этди, таълим мазмунининг сифатини оширди, мадрасаларда укдш муддатини 15-20 йилдан 8 йилга к,иск;артирди.

Улугбек муаллим ва унинг укувчи билан мулоцоти х,акдда

Улугбек мактаб ва мадрасаларда берилган назарий би­лимларни амалиётга татбик; этиш мацеадида мударрислардан укувчилар билан расадхонада амалий машгулотлар утказишни талаб этди, бунга Узи рахбарлик к;илди, унинг фикрича, бола­ларнинг билим олишни истамаслиги мударриснинг нодонли- гидандир, чунки бундай тарбиячилар таълим усулларини но- тугри к^ллаш билан болаларнинг билимга к^зикдшини сунди- ради. Мударрис, авваламбор, узини тарбиялаши, билим ва малакаларни эгаллаши лозим. Улугбек мударрисни уз устида тинмай ишлашга, билимларни такомиллаштириб боришга, х,ар

Page 75: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бир дарсда бериладиган билимнинг юкори савияда булишига эътибор беришга даъват этган.

Улугбек ёш авлоднинг эркин ва *ар томонлама ривожлани­шига булган хукУКини хдмоя килиб, мударрисларни етуклик- ка, фаол, билимдон ва савияли инсонларни тарбиялашга ундади.

Улугбек ёшларни дунё билимларидан баздаманд кдлиш, дарслик хацида

Улугбек халк;нинг билимли булишини орзу килади, уни дунё сирларидан, бойликларидан ба^раманд килишни истайди. У дунёни билиш, англаш учун унинг сиру асрорини топиш, шу­нинг натижасида топган бойликларини халкка хизмат килди- риш зарурлигини айтади. Улугбек инсон кобилияти ва закова- тига ишонади.

Улугбек ёш авлоднинг табиат хакидаги билимларни эгалла­ши зарурлигини алодида таъкидлайди. Унинг укгиришича, фан ва маданиятнинг ривожланиши билан юртда х;акикат барка- рорлашади. Улугбек эл-юртнинг тинч-осойишта булиши учун одамлар уртасида дустлик ва биродарлик, самимият ва адолат баркарор булиши зарурлигини айтади.

Улугбекнинг фикрича, укувчи х;аётида дарсликлар мухдм ах;амиятга эга. Шунинг учун у дарсликларнинг мазмунига ало- хдда эътибор беради ва муаллифлар олдига жиддий талаблар К^яди. Унинг фикрича, Мадраса учун ёзилган дарсликлар янги мазмун билан бойитилиши керак. Уларда кайси фан, вокеа ва хдциса акс эттирилишидан катъий назар, х;аёт \акикатидан бир Кадам чекинишга йул куймаслик лозим. Дарсликлар содда ва тушунарли, араб тилининг мураккабликларидан х,оли тарзда ёзилиши керак, бирок Улугбек дарсликлар канчалик мазмунли булмасин, таълимда укитувчи асосий уринда туриши керакли­гини, уз педагогик мах,орати ва яхши фазилатлари билан укув- чиларга намуна булиши, яхши тарбия курган, чукур билимли, айни чогда, маърифатпарвар инсон х;ам булиши кераклигини таъкидлайди. Улугбекнинг узи Самарканд мадрасасида талаба- лари куз унгида ана шундай фазилатли устоз тимсоли сифати­да фаолият курсатади.

Page 76: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Улугбекнинг оила му^ити, соглом авлодни етиштириш доцидаги фикрлари

Алломанинг уктиришича, боланинг билим олишга булган кизикиши, \авасини оширишда у тарбияланаётган мухит му- хим уринни эгаллайди. Оилада ота-оналар, айникса, укимиш- ли ота-оналар уз фарзандларининг хакикий инсон булиб ка- мол топишига алохида эътибор беришлари лозим.

Улугбек уз педагогик карашларида болаларнинг жисмонан соглом, харбий хунарни пухта эгаллаган, жасур, мард булиб етишувига алохида ахамият беради. Улугбекнинг фикрича, одам соглом ва бакувват булиши учун ёшлик чогиданок жисмоний машклар билан шугулланиши, таълим-тарбияда порахурлик, Каллоблик булмаслиги учун мударрислар одил ва халол були­ши керак.

Улугбек инсонлар уртасидаги муносабатнинг тарбияга таъсири довдда

Улугбек ахлокий тарбия хусусида гапирар экан, бу масалада инсонлар орасидаги узаро муносабат, дустлик ва биродарлик алохида ахамият касб этиши кераклигини таъкидлайди. Унинг фикрича, хакикий ва сохта дустларни ажрата билиш лозим, гаразли киши хеч вакг дуст булмайди, кишиларни у тугри йулдан оздиради. Х,ар бир киши дустона хамкорлик билан хаётий му­аммоларни хал этиши мумкин, киши ёлгиз узи, дустларсиз хеч нарса кила олмайди. Унинг таъкидлашича, хар бир инсоннинг ахлокий шаклланиши олимлар Уртасидаги муносабатларга хам бопшкцир, улар уртасидаги яхши хамкорлик талабаларнинг ахлокий тарбиясида мухимдир.

Улугбек педагогик карашларининг ахамиятиI/

Мирзо Улугбек Марказий Осиёда педагогик фикр ва маъ- рифат тараккиётида узига хос салмокли уринни эгаллади, уму- минсоният томонидан кашф этилган илмлардан бахраманд булиб, жахон фанига мислсиз хисса кушди. Унинг илмларни Урганиш йуллари хакидаги таълимоти, шахеий намуна булиш

Page 77: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

усуллари педагогик таълимда гоятда мухимдир. Улугбек олга сурган таълим-тарбиявий фикр-гоялар уз мохияти билан хозир- ги давр педагогика тарихи тараккиётига хам хизмат к;илади.

Мирзо Улугбекнинг катта хизмати яна шундаки, у бевосита илмий-педагогик к,арашлари билан хам одамларни илмли ва маърифатли булишга даъват этди. Узининг фалсафа тарихи, астрономия, математика, география, адабиёт фанларига оид куп жилдлик асарларида уз даври учун мухим булган илгор педаго­гик фикрларни илгари сурди, одамларни узаро дуст ва биро- дар, мехнатсевар ва инсонпарвар, тинчликсевар ва адолатпар- вар булишга таргиб этди.

АБДУРАХМОН ЖОМИЙ

Хаёти, маърифатпарварлик фаолияти

Нуриддин Абдурахмон Жомий — мусулмон Шаркдда катта шухрат крзонган буюк шоир ва олим, форс-тожик мумтоз ада- биётининг улуг намояндаси.

Абдурахмон Жомий 1414 йилда Жом шахрида тугилди. Ота- си Низомиддин Ахмад уз даврининг илмли кишиларидан эди. У углининг ^ам илмли булишига алохида ахамият беради.

Абдурахмон бошлангич .билимни Жом шахрида, кейин Хиротдаги мадрасада олади. Билимларни чукур эгаллаш ниятида Мовароуннахрнинг илмий-маданий маркази — Самарк;андга келиб, бу ерда Укртшни муваффак;иятли тугаллайди. Хиротга к;айтгач, илмий-адабий ишни давом эттиради, тез фурсатда йи­рик мутафаккир, шоир ва олим сифатида шухрат к;озонади.

Жомий Хиротда, 1469 йилда Алишер Навоий билан тани- шади, шу даврдан бошлаб бу икки аллома Уртасида юзага кел­ган самимий дустлик, ижодца хамкорлик умрларининг охири- гача абадий сакданади.

Жомий 1492 йилда 78 ёшида вафот этади.

Жомийнинг маърифатпарварлик роялари

Жомий узидан олдин утган мутафаккирнинг инсонпарвар­лик анъаналарини давом эттириб, яхшиликни, шафкатлилик-

Page 78: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ни, олижаноблиликни, ижод этишни инсон даётининг мак,са- ди к;илиб куйишни талаб этади, \ар бир инсон хаётда шодлик ва бахтли булишни истаса, у узидан кейинги авлодларга яхши­лик хотираси крлдириши керак. Инсон узининг \имматлили- ги билан барх,аётдир. Инсон вафот этса, унинг яхши номи аср- лар давомида яшайди. Шунга кура, у жамиятда тутган мавкеи- дан катьий назар, ёшлигидан бошлаб ёшларда саховатлилик фазилатини тарбияламоги лозим, чунки саховатлилик курук; ^амдардликдан иборат булмай, таъсир этувчи кучдир. Х,акикий саховатлилик фойдали харакат, иш билан тасдикданиши зарур.

Жомий ацлий, ахлокий тарбия ^авдца

Жомий узидан кейин турли фан, адабиёт, жумладан педаго­гикага дойр улмас мерос колдиради. У уз асарларида, айникса, насрий йулда ёзилган «Ба^ористон» асарида таълим-тарбия ма­салалари хусусида фикр билдирди.

Жомийнинг фикрича, илм инсон учун х;аётга йул очувчи ва уни уз максадига эриштирувчи омилдир. Илм ва хунарни ёш­ликдан эгаллаш керак. Илм инсонга х;амма нарсани осон ва пухта англаб олишга ёрдам беради, мех,натни енгиллаштиради. Жомий ёшларни илмларни эгаллашга даъват этди:

Энг зарур билимни цунт билан урган,Зарур булмаганин ахтариб юрма.Зарурини %осил цилгандан кейин,Унга амал цилмай умр уткурма.1

'^Комий уз педагогик карашларида кишиларни адолат, хуш- муомалалик ва доно суз билан золимларга таъсир этишга даъ­ват этади. У ёзади:

Агар чщса адолатнинг цуёши,Таралгай у;ар томон нури зиёси,Агар зулм этса золим, бу ситамдан Жа%он булгай царо, йуц интщоси} >

1 Абдурахмон Жомий. Бахрристон. Т., «Ёш гвардия» нашриёти, 1979. 15-бет.

2 Уша китоб, 22-бет.

Page 79: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Юкрридаги мисраларда кдлинган насихат, даъват гарчи шох- ларга царатилган булса хам, хар бир иш ва холатда тадбир ва акл билан иш тутиш, дустларга як;инрок; булиш, ёмонлик к;илишдан сакданиш, адолатли булиш хар бир инсонга царата цилинган хитобдир.

Жомий манманлик, кеккайишларни к;оралайди, такаббур- ликни нодонликнинг белгиси деб билади, инсон, хатто, бошк,а- лардан бирор сифати билан юк;ори даражали булса хам, камтар булиши керак.

Кунларинг утаркан териб дур-^икмат,Кунларинг тулщдир булса %yp мехнат 1 —

дейди шоир.

Яхшиликлар бир хонада жам,Камтарликлар унинг калити.Ёмонликлар бошца хонада,Уни очар манманлик ити.Эх,тиёт бул тойиб кетмагил.Шундан келар юзинг шувити,2 —

дейди Жомий.'^Жомий манманлик нодонлик белгиси эканлигини укгириб,

ёшларни бу иллатлардан холи, пок булишга ундайди. Жомий т$трисузликни инсон учун зарурий энг яхши хусусият хисоб- лайди, изхор этиладиган фикр суз ва харакат билан узвий бир- ликда булмоги керак. Шоирнинг таъкидлашича, дилкашлик, ширинсузлик, очик; чехралик ва кувнок^ик кишиларга яхши, ёкимли кайфият бахш этади:

Суз айтсанг ростликни айлагин одат,К,идирма ростликдан яхшироц зийнат.Ростликдан яхшироц зийнатни цачон,%айда курди экан бирор билимдон ?3 "?

1 Хикматлар гулдастаси. Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат на- шриёти, 1982. 25-бет.

2 А. Жомий. Бахористон. Т., «Ёш гвардия» нашриёти. 1979. 11-бет.3 Х,икматлар гулдастаси. Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат на­

шриёти, 1982. 25-бет.

Page 80: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Улуг адиб Уз асарларида хасисликни, угриликни кескин кора- лайди, окилона яшаш, ортикча бойликни мухтожларга бериш, каноатли булиш гояларини олга суради. Жомий дейди:

Харна кирса цимматли мард кулига,Сочар дустлар оётга барчасин,Узи улгач, душманлари булишар,Хасис киши териб йищан нарсасин.1

Дуст танлаш, дустликнинг самимийлиги хакддаги фикрла- рида Жомий одамларнинг узаро муносабатларига эътибор бер- ганини курамиз. Улуг мутафаккир дустлик х;акдца:

Дил, агар ногацон гамга учрасанг,Рамхур дустинг булса, у гам эмасдир.Кулфат куни содщ дустларинг керак,Бахтли кунда дустлар %еч кам эмасдир, — дейди.

Жомий илмларни эгаллашда тажрибага алохдца эътибор бе­ради, \аётда фойдаланилмаган илмни жонсиз, кераксиз илм ^исоблайди. У таълим олдига ёш авлодни жамиятга, одамларга фойдали хизмат киладиган килиб етиштиришни асосий вази- фа килиб куяди.

Жомийча, китоб утмиш донишманд авлодлар билан уз дав­ри ёшлари уртасида восита, инсонга энг яцин дуст, эрта тонг- даги ёрцу, устоз ва мураббийдир. Жомийнинг бу фикри шу жщатдан мухимки, шоир китобни билимнинг манбаи, инсо­ният донишмандлиги хазинаси дейиш билан бирга, дониш мандлар уз асарларини х;аётий тажриба ва кишилар ижоди ме- васи сифатида келгуси авлодлар учун колдирганликларини айтади. Шу сабабли \ам ёшларда китобга мух;аббат, уни Укиш- га кизикиш тарбияланиши керак.

Жомий китобни билим манбаи дер экан, муаллимни келгу­си ёш авлодда бу сифатларни х;осил килувчи устоз сифатида улуглайди, уларни х,аммадан кура ортик хурмат килишга даъ­ват килади. Шу билан бирга, Жомий х;ар бир муаллим чукур билим, акл, энг яхши ахлокий фазилатлар со\иби булиши ке­раклигини х,ам айтади. Жомий бундай идеал укитувчига Алек­сандр Македонскийнинг тарбиячиси Арастуни (Аристотелни)

1 А. Жомий. Ба^ористон. Т., «Ёш гвардия» нашриёти. 1979. 13-бет.

Page 81: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

мисол килиб курсатади. Демак, аклий ва ахлокий жихатдан комил укитувчи хар бир укувчида аклий кобилиятни ривож топтира олади.

Жомийнинг мехнат хусусидаги карашлари диккатга сазо- вордир. У мехнатни инсонга бахтли турмуш бахш этувчи воси­та хисоблайди, хар бир инсон уз халол мехнати билан яшамоги лозим, шундагина у бахтли турмушга эришади:

Уз ме̂ натинг булсин доим йулдошинг,Узга миннатидан огритма бошинг.Чин дуст ул — дустлиги ошаверса гар,Дустидан ёмонлик курганида хам,Бошига минг жафо тоши ётлса,Мехр уйи у тошдан булур мустахкам} —

деб дустлар вазифаси, садокатлиги нималарда намоён були­шини курсатади.

Жомийнинг педагогик карашларида инсоний севги, мухаб­бат масаласи хам алохида у^ринни эгаллайди. Шоир севги-му- Хаббатсиз инсоният хаётини тасаввур эта олмайди. Унингча, севгисиз калб — юраксиз тана. Хаётнинг асоси ва абадийлиги севги туфайлидир. Жомийнинг бу фикрига «Лайли ва Маж- нун» достони ёркин мисолдир. Жомий ушбу достонда инсо­ний севгини юксак улуглайди. Достон кахрамонлари К,айс (Мажнун) ва Лайли соф ва самимий севги сохибларидир. Улар­нинг мухаббати куп тусикдарга дуч келади. Аммо хеч кандай f o b бу севгининг йулини туса олмайди. Уларнинг уртасидаги соф, самимий севги асрлар оша бутун авлодларга мухаббат ва вафо намунаси булиб, уларни шу рухда тарбияламокда. Ж о­мий дейди:

Му%аббат энг гузал афсонадир,Мухаббат энг ёцимли таронадир.

Уз ижодий фаолиятида инсонни улуглаган, инсонийликни куйлаган Абдурахмон Жомийнинг инсон, ёш авлод тарбияси хакида баён этган фикр, гоялари педагогика тарихида мухим ахамиятга эга. Унинг инсонийлик, илмларни эгаллаш, илм

Page 82: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

билан тажрибанинг бирлиги, китоб — билим манбаи, хунар ва касбнинг ахамияти, мехнат ва мехнатсеварлик, химматлилик, камтарлик, дустлик, тугрилик ва поклик, севги ва вафо, шаф- кат, химмат хакидаги фикрлари — бу илгор гоялар факат форс- тожик эмас, балки жахон педагогик фикр таракдиётига кушил- ган кимматли хиссадир.

АЛИШЕР НАВОИЙ

Алишер Навоийнинг маданий-маърифий фаолияти

Узбек халк^шинг улуг мутафаккири Алишер Навоий жахон адабиёти, маданиятига буюк хисса кушган, инсонлар бахт-сао- дати, халк, фаровонлиги, мамлакат ободонлиги учун курашган санъаткорл ард андир.

Алишер Навоий 1441 йил 9 февралда Хирот шахрида тугил- ди. Отаси Риёсиддин Кичкина темурийлар саройидаги амал- дорлардан, онаси шахзодаларнинг энагаларидан булиб, Али- шернинг Укиши, тарбиясига алохида эътибор берадилар. Али­шер 4-5 ёшида мактабга укишга боради. Оила Ирокка кучиб, Тафт шахрида яшай бошлаган йилларида Алишер бу шахарда машхур тарихчи Шарофиддин Али Яздийнинг сухбатида була­ди. Хиротга кайтиб келишганда, Алишер Навоий Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бустон», Фаридиддин Атторнинг «Мантикут- тайр» («Куш тили») асарини укиб урганади, мусика, тарих фан­лари билан жиддий шугулланади. Алишер Навоий 10-12 ёшла- ридан бошлаб шеърлар ёзади. Отасининг вафотидан кейин Абу- лкосим Бобур карамогида тарбияланади.

15 ёшида Хусайн Бойкаро билан бирга Абулкосим Бобур- нинг саройида хизмат килади. Абулкосим билан Машхадга бориб, бу шахарда укишни давом эттиради, Фирдавсий, Низо- мий, Дехлавий, Лутфий, Атоий ижодини чукур Урганади, 18- 19 ёшларида Абдурахмон Жомий билан танишади. Самарканд шахрида булган йилларида атокли олим ва санъаткорлар — Мирзо Хожи Сугдий, Сайид Кутб Самарканд ий ва боищалар асарларини Урганади. Хусайн Бойкаро Хирот тахтини эгалла- ганда, Хиротга кайтиб келади.

Page 83: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Алишер Навоий саройда дастлаб мухрдорлик, сунгра вазир- лик вазифаларини адо этади, ша\арнинг ободончилигига, фу- Каролар тинчлиги, фаровонлигига алодида эътибор беради, ижодий ишини давом эттиради: «Хамса», «Лисонут-тайр» («Куш тили»), « М ахбубул-кулуб» («Кунгилларнинг севгани»), «Мажо- лисун-нафоис» («Гузаллар мажлиси»), «Хазойинул-маоний» («Маънолар хазинаси») ва бопща асарларини ёзади. У уз асар­ларида тарихий-маърифий, ижтимоий-тарбиявий, инсонпар­варлик, халклар дустлиги, тинчлик хакидаги гояларини ифо- далади. Алишер Навоий 1501 йил 3 январда Хирот шахрида вафот этди.

Алишер Навоийнинг халцпарварлик гоялари

Жамиятнинг аъзоси булган хар бир одам уз халкига хизмат к,илиши, ёрдам бериши, фойда келтириши, халк манфаатини уз манфаатидан юкори куймоги — халк учун, ватан учун фой­да эканлигини унутмаслиги керак.

Нафъ етурмакка шиор айладинг,Узунгга ул нафъни ёр айладинг.Нафъинг агар халцца бешак дурур.Билки, бу нафъ узингга купрак дурур.1

Алишер Навоий халкка иш билан хам, суз билан хам, кунгил билан хам фойда келтириш кераклигини айтади, халк манфаа­тини уйлайдиган, халкнинг бахт-саодати учун курашадиган ки- шиларни хакикий одам деб билади:

Одамий эрсанг демагил одами,Оники йуц халц FOMudm f o m u.2

Алишер Навоийнинг инсонга мухаббати ватанга мухаббати билан богланган. Навоий эл-юртнинг обод, фаровон, муста­кил булишини ва унда инсонларнинг дуст-ёр, ахил, ХУР яша- шини истайди. Навоий одамларни ватанни севишга даъват этади.

1 Алишер Навоий, Хамса, Т., 1960, 102-бет.2 Уша китоб, 104-бет.

Page 84: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Алишер Навоий мактабдор ёки мударрис булиб даре берган булмаса хам, таълим ва тарбия ишида жуда катта хизматлар цилди. Машхур тарихчи Хондамир Навоийнинг ёшларга би­лим бериш ва уларни тарбиялаш учун катта имкониятлар туг- дирганини бундай тасвирлайди: «...Атоцли олимлар ва хурмат- га лойиц булган санъат ахлларининг даражаларини кутаришда ва мартабаларини оширишда цулдан келган цадар харакат цилиб, бундай ишларга ахамият берди. Укувчилар фацат уциш билан машгул билишлари учун уларга нафаца тайин этиб, мад- расалар бино цилди».1 Алишер Навоий ёш авлодларининг илм- хунар эгаллашини ва энг яхши инсоний фазилатларга эга ки­шилар булишини орзу цилади.

Алишер Навоий илмий ва адабий фаолиятида хам, таълим- тарбия хацидаги фикрларида хам узидан олдин утган Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Мирзо Улугбек ва бошца мутафаккирлар анъанасини давом эттирди ва бойитди. Унинг илм-маърифат, таълим-тарбия масалалари- даги фикрларида инсонпарварлик гояси марказий уринда ту- ради. Навоийнинг фикрича, инсон дунёда хаммадан юксак, азиз ва цадрлидир.

• Алишер Навоий боланинг вояга етишида, камол топишида тарбиянинг кучи ва цудратига алохида эътибор беради. Тарбия натижасида боланинг фойдали ва етук киши булиб усишига ишонади.

Ёш бола яхши нима-ю, ёмон нималигининг фарцига бора олмайди, чунки унинг тушуниш, фикрлаш, мухокама цилиш цобилияти усмаган булади. Шу сабабли, у уз хусусиятига кура бирор салбий таъсир натижасида ярамас, нотугри йул га тушиб кетиши мумкин. .

Демак, болани жуда кичик ёшидан бошлаб тарбияламоц дар­кор. Тарбия инсонга узида яхши одат ва фазилатлар хосил цилишга ёрдам беради.

Алишер Навоий тарбиянинг кучига эътибор бериш билан бирга, кишининг цандай одам булиб вояга етишига таъсир курсатадиган бошца омилларни хам унутмади. Навоийнинг

1 Хондамир. Макоримул ахлок,- Тошкент., Уз. ФАН, 1941, 23-бет.84

Page 85: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

фикрича, жамиятдан, одамлардан ажралиб, яккаланиб цолган ва уларнинг таъсиридан ташцарида булган киши инсон цато- рига кира олмайди, хунари хам йуц кабидир. Чунки, ёлгиз киши дунёдан бахра топа олмайди, хаёти емирилади.

Алишер Навоий, одам шахси кишилар билан муносабатда, айницса, кишиларнинг бир-бирларига булган рухий, маъна­вий таъсирлари натижасида таркиб топади, деб вояга етказиш- да асосий омиллардан бири тарбия эканлигини уцтиради. На­воийнинг фикрича, яхши таълим ва тарбия олган хар бир киши Искандар каби булмоги мумкин, бунинг учун аслзода ва шах- зода булиши шарт эмас:

Элга шараф булмади жо%у насаб,Лек шараф келди, %аёву адаб.1

Демак, кишининг чинакам инсонлиги, унинг насл-насаби- да, аслзода булишида эмас, балки тарбияли ва хаёли булиши­дадир, кишилар хациций инсонликка тарбия ва таълим йули билан эришадилар.

Алишер Навоийнинг фикрича, тарбиянинг мацсади — ёш авлодни халцпарвар, билимли, энг яхши фазилатларга эга киши цилиб етиштиришдир. Навоий инжиц, ялцов, ёмон хулцли бола­ларни хам тарбия ва уцитиш йули билан тузатиш мумкинлиги- га ишонч билдиради. Навоий жамиятдаги айрим ахлоций жихат­дан нуцсонли кишиларни цайта тарбиялаш зарурлигини цайд этган булса хам, лекин ярамас, фосиц, халцца зарар келтирувчи одамларни тарбиялаш йули билан тузатиб булмаслигини айтади.

Адаб мухаббатга безак ва пардоз беради, адаб таркидан дустликнинг равнац ва бахоси кетади. Адаб ва тавозеъ дустлик кузгусини ярциратади, икки томондан ёруглик етказади.

Навоийнинг фикрича, одоб — одамнинг олийжаноб фази- латларидан биридир. Одобли киши очиц юзли, хушмуомала, ёцимли булади. Бундай кишилар учун икки юзламачилик, цуполлик ётдир. Одобли одам доимо хурмат ва иззатда билади. Ота-она, ака-ука, опа-сингилни, дустларни хурмат-иззат цил- моц — хар бир одобли кишининг бурчидир.Ч/Ялишер Навоий хар бир кишидан ёцимли, назокатли, очиц чехрали ва хушмуомала булишни талаб цилади:

1 А л и ш е р Н а в о и й . Х а м с а . Т . , « Ф А Н » н а ш р и ё т и , 1 9 6 0 , 7 1 - б е т .

8 5

Page 86: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Хар кимгаки, дахр ичида донолик эрур,Хилм ила анга мажлис оролщ эрур У

— дейди шоир, яъни ацлли, доно киши одобли, хаёли, камта- рин, ширин муомалали, хулци ёцимли булади. Ширин сузлик Хар бир киши учун энг яхши фазилатдир. Дагаллик, цуполлик билан муомала цилиш энг ёмон хислатдир.^

Ёмон хулцлилар ёлгиз узларигагина эмас, балки халцца хам зарар етказадилар.

Алишер Навоий лаганбардорликни, хушомадгуйликни энг ёмон хислат деб билади. Ота-оналарни уз болаларини, ёш ав­лодни чин инсонга хос булган энг яхши фазилатлар эгаси цилиб тарбиялашга даъват этади.

Алишер Навоий уз ижодида одамларни карамли, саховатли ва химматли булишга ундайди ва ёшларни хам шундай фази- латли цилиб тарбиялашга даъват этади. Навоий эл-юртга, халц­ца, мухтожларга ёрдам беришни энг юцори карам хисоблайди.

Алишер Навоий инсонпарварлик тарбияси хацида

«Карам, — дейди Навоий, — бир жабрланганнинг цаттиц- чилик юкини кутармоц ва уни уша цийинчиликлардан цутцар- моцдир. Карам — биров машаццат тиканининг огирлигини кутармоц ва у тикан учидан гулдек очилмоц ва уша цилган ишни цайтиб тилга келтирмаслик, огизга олмаслик, ишига миннат цилмаслик ва унинг юзига солмасликдир», — дейди. Химматли кишилар халц орасида обруга сазовордир, Навоий одамларни инсофга, саховатли ва адолатли булишга, бир-бир­лари билан ахил булишга, бир-бирларига ёрдам беришга, ка­рамли билишга даъват этар экан, эхсонли булишни алохида уцтиради. Улуг мутафаккир эхсонни улуиаб шундай дейди: «Эхсон деган сифатни абадий саодат бил... Кишилик богининг кунглига ёцар дарахти эхсондир. Барча мацбул сифатлар ва маъ- цул холатлар эхсонга царашлидир, бу сифат ва холатларни у уз ичига олган хамда шунинг узида воцедир. У барча яхшилик- ларни узида туплаган ва бари яхшиликлар хацицатан унга те- гишлидир».2

1 А л и ш е р Н а в о и й . М а \ б у б у л к у л у б . 1 9 3 9 . 4 3 - б е т .

2 У ш а а с а р . 5 2 - б е т .

Page 87: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Мутафаккирнинг фикрича, яхшиликни узига мацсад килиб олган одам бахтли булади. Бундай одамлар сахий ва х,имматли буладилар. «Сахийлик кишилар богининг хрсилдор дарахти- дир, балки у дарахтнинг ширин мевасидир, одамгарчилик улка- сининг тулкинли дарёси, балки у тулкинли дарёнинг асл гавх;а- ридир».1

Алишер Навоий сахийликни халкка, давлатга факат мол- мулк билан эмас, балки узида булган куч, билим билан маъна­вий ёрдам бериш кераклигини айтади. Шоир сахийлик \им- матли булиш билан богликлигини уктириб: «Сахийлик одам­нинг баданидир, х;иммат унинг жони: ^имматлилардан дунёга юз минг кушойиш булар, х;имматсиз киши эр сонидан эмас, жонсиз баданни киши тирик демас».2

Алишер Навоий педагогик таълимотининг ахамияти

Алишер Навоий уз фаолияти давомида халк ва ватан осойиш- талиги, маданият ва маърифат ривожи учун курашди. Унинг ижодий мероси тарихий-маърифий жщатдангина эмас, балки ижтимоий-тарбиявий жихатдан х;ам катта адамиятга эга.

Ижод этган барча асарларида Навоий инсонпарварлик, эл- юрт фаровонлиги гояларини ифодалади, таълим-тарбияга оид фикрларини баён этди. Унинг бу гоялари баркамол авлодни етиштиришга хизмат килади, буюк аллома изхрр этган бена- зир гоялар миллий педагогика тарихида алодида уринда туради.

ХУСАЙН ВОИЗ КОШИФИЙ

Хаёти, илмий фаолияти

Камолиддин Хусайн ибн Али Воиз Кошифий XV аср мута- факкирларидан биридир. У тахминан 1440 йилларда Хуросон вилояти Сабзавор вилоятининг Байхдк туманида таваллуд то­пади. Хусайн бошлангич маълумотни Сабзаворда олади, 1470 йилларда Абдурахмон Жомийнинг тавсияси билан Хирот ша^-

1 У ш а а с а р . 5 4 - б е т .

2 У ш а а с а р . 5 7 - б е т .

Page 88: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

рига келади, бу ерда Алишер Навоий билан дустона ижодий х;амкорликда булади. Кошифий фалсафа, тилшунослик, ада- биётшунослик, мусицашунослик, диншуносликка дойр асар­лар яратади. У яратган «Лубби лубоби Маснавий», «Ма^буб ул-зухал», «Бадое ул-афкор фи саное-ул-ашъор», «Тафсири Хусайний», «Жавохирот тафсир» асарлари бунга ёрцин мисол- дир. Кошифий педагогикага оид фикрларини «Ахлоци Мухси- ний», «Анвои Сухайлий», «Рисолаи Хотамия» асарларида ифо- далади. Унинг араб, форс, урду тилларида ёзган бу беназир мероси Fap6 ва Шарц мамлакатларида хам севиб уцилади. Воиз Кошифий нотиц, олим, адиб, мударрис, мохир хаттот сифати­да ^ам шухрат цозонди. У 1505 йилда Хирот шахрида вафот этди.

Кошифий ахлоций камолот х,акдца

Кошифий узининг таълим-тарбия хацидаги гояларини асо­сан «Ахлоци Мухсиний» китобида баён цилди.

Кошифий уз педагогик царашларида адолат, инсонпарвар­лик, ахлоций камолот, виждонийлик гояларини олга суради. Унинг фикрича, адолат инсонни бахт ва саодатга муяссар эта­ди. Виждон инсонни назорат цилувчи туйгудир. Инсонпарвар­лик инсоннинг энг яхши фазилатидир.

Воиз Кошифийнинг фикрича, яхши хулц инсон умри маз­мунини белгиловчи омилдир. Яхшилик жамият, халк, учун цилинган иш билан бахоланади. Инсон хаёти равон дарёдек утиб кетаверади. Гап уни фойдали, мазмунли, яхши ишларга сарф цилишдадир. Инсон дунёда учта яхшилик цилиши шарт. Биринчиси: одамлар учун уй, куприк, йул цуриши; иккинчи­си: мевали дарахт утказиши; учинчиси: фарзанд цолдириши керак. Чунки бу яхшиликлар оламда собит цолади. Воиз Ко­шифий дейди:

Чунки цолмас бу жа%он барцарор,Яхши иш цилгилки, цолрай ёдгор.1

Демак, яхшилик инсондан цоладиган абадий ёдгорликдир.

Page 89: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Кошифий яхшилик инсонда фацат тарбия, билим ва тур­муш тажрибалари орцали таркиб топишини айтади. Унинг таъ­кидлашича, яхшиликнинг барцарор булиши учун ёмонликни бартараф цилиш керак.

Кошифий уз педагогик царашларида адолатни улуглайди. Адолат барцарор булган давлатнинг фуцароси бахтиёрдир.

Адл нуридурки мулк андин мунаввар булгу си,Жумлаи олам насмидин муаттар булгуси.Адлинг беш айла, мискинларнинг %ожатин чицор,То санинг %ам жумла мацсудунг муяссар булгуси,1 —

дейди Кошифий.Демак, мамлакатда адолат боций булиши керак. Адолат ин­

сон номини машхур цилади. Адолат — инсонни бахт ва сао- датга етказади.

«Адолатнинг маъноси раият хацида баробарлик булурким, то раоё тобмагай, адал айбидурким, мулкга оройиш берур ва шу ойидурким, анинг нури бирла царонгулик ёрур ва хац суб- хонаху таоло бандаларини адл сифатига буюрур».2

Хусайн Воиз ал-Кошифий виждонлиликни инсонни назо­рат цилувчи туйгу хисоблайди. Унинг таъкидлашича, виждон- лилик таълим-тарбия воситасида хосил цилинади. Виждонсиз- лик туфайли цабихликлар юзага келади. Виждони, номус, ди- ёнати булмаган киши дунёда булган хамма ёмонликни цилишга тайёрдир.

Хусайн Воиз ал-Кошифий кишиларни одил, халол булиш­га, хар бир ишни виждонан амалга оширишга, диёнатли булишга даъват цилади.

Кошифий таълим-тарбия хацида

Воиз Кошифийнинг уцгиришича, инсонни таълим-тарбия орцали цайта тарбиялаш, ацлий цобилиятини устириш мум­кин. Бунинг учун болага яхши таълим-тарбия бериш, унда яхши

1 К о ш и ф и й . А х л о к , и М у х с и н и й . 6 0 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 6 0 - б е т .

Page 90: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

сифатларни устириш, уни ножуя хатти - даракатлардан цайта- риш лозим.

Кошифий уз педагогик царашларида болаларда мустацил фикрлаш цобилиятини устириш масаласига алодида эътибор беради. Ота-оналар ва муаллимлардан бу масалага алохдда ахамият беришни талаб этади. Бу масалада оилавий ва ташци му\ит мух,им уринда туради. Кошифийнинг фикрича, «Мураб­бий (болага) насщат ва таълим беришда лутф ва одоб цоидала- рида цатьий туриши, уларга риоя цилиши даркор. Жамоатчи- лик жойларида унга панд бериш ярамайди, балки хилват жой- да болага гапириш зарур. Агар (мураббий) насщат беришнинг фурсати келганини билса, унга мулойимлик билан мурожаат цилиши лозим, чунки бизнинг замонамизда мулойим ва хуш- феъл булиш мацсадга мувофикдир».1v /Бола тугри сузли, ваъдага вафодор, яхши хулцли цилиб тар- оияланиши керак. «Хар кишида мулойимлик, хушмуомалали- лик бор б^лса, файз-камол топишдан узга эх;тимол йуццир. Хар киши бадфеъл булса, вайрон булишдан чора йуццир. Хушфеъл- лик, мулойимлик хамма неъматларнинг яхширогадир»,2 — дей­ди Воиз Кошифий.

Кошифий тил одоби хацида сузлар экан, яхши фикрни ифо- далашни, ёмон гапни айтмасликни, ёлгон суз сузламасликни, гийбат ва бух;тон цилишдан сацланишини масла^ат беради.)

Кошифий гаразгуйлик, ^асадгуйлик, бахиллик, разилтгйк, худбинлик, хасислик каби иллатларни цоралайди, кишиларни бундай иллатлардан сацланишга даъват этади.

Кошифий педагогик фикрининг ахамияти

Кошифийнинг таълим-тарбия, адолат, диёнат ^ацидаги фикрлари уз давридаги педагогик фикр ривожида мухим ахами- ят касб этади. Унинг гоялари педагогика тарихига муносиб хисса булиб цушилди, уларнинг хозирги давр ёшлар тарбиясига хам хизмат цилиши шубхасиздир.

1 У ш а к и т о б , 1 6 8 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 1 6 9 - б е т .

Page 91: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти

V~ Жалолиддин Мухаммад ас-Сиддиций ад-Давоний 1427 йилда Эроннинг Казарун шахри яцинидаги Давон цишлогида тури­лади. У бошлангич маълумотни уз цишлогида олгандан сунг, Шерозга келиб мадрасада етакчи олимлар цулида тахсил кура­ди. У мадрасани тамомлагач, Табризга боради, «Дор ул-айтом» мадрасасида даре беради. Эрон, Ирок;, Хиндистоннинг куп шахарларини кезиб, олимлар билан учрашади, улар билан фал- сафанинг турли муаммолари буйича бахс юритади, узининг топган бутун бойлигини илм-фан равнацига сарфлайди.

Давоний фалсафа, ахлоцшунослик, педагогика, риёзиёт, фиц\ (мусулмон цонуншунослиги) ва бошца фанлар буйича рисола- лар ёзган. ✓

«Рисолайи исботи вожиб» («Заруриятнинг исботи хацида ри­сола»), «Рисола ул-муфрадот», «Тарицайи тарбият ул-авлод» («Болаларни тарбиялаш усули»), «Ахлоци Жалолий», «Рисолат ул-хуруф» («Харфлар х;ацида рисола»), «Рисола дар илм ул-нафс» («Рухшунослик х;ацида рисола») ва бошца асарлар унинг цала- мига^ансубдир.

/Давонийнинг «Ахлоци Жалолий» рисоласи форс тилида ёзил­ган булиб, унда жамият \аёти билан боглиц булган ижтимоий- сиёсий масалалар, ахлоц, таълим-тарбия ва хулц-одоб цоида­лари уз аксини топган. ^

Давоний 1502 йилда Козарун шахрида вафот этади ва Давон цишлогида дафн этилади. ^

Давоний тарбиянинг ижтимоий мохияти хацида

Давоний таълим-тарбия жараёни хацида фикр юритар экан, болаларнинг яхши фазилатларни эгаллашида ижтимоий мухит ва тарбия мухим ахамиятга моликлигини таъкидлайди. У одам тайёр тутма фазилатлар билан тугилмайди, балки у ташци му- хит ва жамоа хамда тарбия таъсирида яхши ёки ёмон хислат­ларни эгаллайди, дейди. Давонийнинг айтишича, баъзи киши­ларнинг табиатига яхшилик хосдир. Улар хеч цачон бошца

Page 92: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

малакаларни цабул цилмайдилар. Лекин бундай кишилар оз- чиликни ташкил цилади. Бошцалар табиатига ёмонлик сингиб кетган. Бундайлар хар цандай шароитда хам яхшиликни цулга кирита олмайдилар. Улар купчиликни ташкил циладилар. Бу билан Давоний тарбиянинг ижтимоий зарурат эканлигини мах­сус таъкидлади.

Давоний болаларнинг ёш хусусиятларига алохида ахамият беради. Унинг фикрича, бола тарбияси билан жуда эрта ва мун­тазам шугулланиш лозим. Ёшликдан бошлаб болада турли ма­лакалар хосил була бошлайди. Боланинг ацлий тарбиясида од- дийдан мураккабга утиш етакчилик цилиши лозим, зеро даст­лабки вацтда у шакли бир хил нарсаларни бир-биридан ажрата олмайди. Лекин у улгайган сари мураккаб нарсаларнинг фарцига боради. Секин-аста ацли усиб, умумий тушунчаларни идрок цилади. Ёшликда боланинг зехни уткир булиб, нарса ва ходи­саларни тез цабул цилиш цобилиятига эга булади. Унинг таъ­кидлашича, бола цалби тоза тахтага ухшайди, унга хар цан­дай тасвирни осонликча чизиш мумкин.

Давоний боладаги хулц-одобнинг шаклланишида, дунёца- рашнинг таркиб топишида мактаб, оила ва ижтимоий мухит- нинг мавцеи бециёс эканлигини айтади.

Давоний муаллимларни «маънавий ота» деб атаб, уларга юк- сак бахо беради. Таълим беришдек жуда мураккаб жараёнда муаллимнинг цатъият ва сабот-матонати алохида ахамиятга эга эканлигини таъкидлайди.

Давоний муаллимларни икки гурухга булади: болалар хулц- одобига салбий таъсир цилувчи, цупол ва баджахд муаллимлар Хамда ацлли, бола тарбиясидан хабардор, яхши хислатли муал­лимлар. У биринчи гурух муаллимларни цоралайди, хатто улар­нинг таълим-тарбия жараёнидан бутунлай четлаштирилишига тарафдорлик билдиради, кейинги гурухни эса олцишлайди, уларнинг шу харакат йуналишларини маъцуллайди, бундай му- аллимларнинг иш тажрибасини Урганишга даъват этади.

Мутафаккир фикрича, агар ота боланинг жисмоний жихат­дан тарбиялашга сабабчи булса, муаллим унинг тарбиясини камолотга етишувига сабабчидир. Демак, Давоний муаллим­нинг жамият олдидаги ижтимоий мавцеини яхши англайди ва буни бошцаларга хам англатишга харакат цилади.

Агар кишининг рухи уз баданига цанчалик яцин булса, му­аллим хам тарбия сохасида унга шунчалик яцин туради.

Page 93: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Давоний тарбия ишига махсус тайёргарлик лозимлигини таъ­кидлайди, шу мацсадда у ота билан муаллимнинг тарбиявий хислатини циёслар экан, муаллимнинг тарбиялаш усули ота­нинг тарбия усулидан юцори эканлигига унинг махсус билим олганлигини сабаб цилиб курсатади.

Давоний тарбияда оиланинг урни хацида

Давоний ота-онанинг болани тарбиялашдаги а^амиятига кенг тухталади. Унинг фикрига кура, оила тарбиясида ота хам, она х,ам тенг иштирок этиши, уларнинг хар иккиси боланинг яхши хулц-одоб цоидаларини, муайян бир касбни эгаллашига кумак- лашиши, илм-фан ва касб-хунар эгаллашнинг моддий асоси булмиш озиц-овцат, кийим-кечак, керакли буюм ва жихозлар­ни етказиб бериш учун жонбозлик курсатиши керак. Лекин шунга царамасдан, тарбия масаласида, барибир, асосий цийин- чилик онанинг зиммасига тушади. Она боланинг яшаши учун биринчи цувватни уз баданидан беради, бевосита тарбияси билан машгул булади ва узининг бутун мехр-мухаббати ва цалб цурини болага багишлайди. Ота-она болага жамиятда мавжуд булган хулц-одоб цоидаларини сингдиришга, юриш-туриш, ейиш-ичиш, уз цилмиши учун масъулият сезиш, ширинсухан булиш, яхшилик, эзгулик каби оддий ахлоц цоидаларини эгал­лашига ёрдам бериши лозим. Ацлли киши иккита царама-цар- ши фикрни эшитганда, хар бир гапни уз билими билан пухта уйлаб куриши, ацл тарозуси билан улчаши лозим. Ана шундан сунг ацл хукмига тугри келадиган ва аниц исботланган фикрни маъцуллаши зарур.

Давоний касб-хунар хацида

Давонийнинг педагогик царашларида касб-хунар тарбияси­га эътибор алохида Уринни эгаллайди. Олим касб-хунар эгал- лашни инсоннинг энг яхши фазилати деб, уни бойликка хирс цуйишга ва таъмагирликка царама-царши цУяди. Унинг таъ­кидлашича, инсон бойлиги билан эмас, балки узининг халол мехнати, жамият ва узга кишиларга ёрдам бериши билан цадр- ланиши керак. Бунда адолат бош мезон булмоги шарт.

Page 94: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Давоний болалар, албатга, бирор касб-хунар билан шурул- ланиши кераклигини таъкидлаб, бола цайси касбга цизицса, шу касбни эгаллашига ёрдам бериш, уни хар томонлама куллаб- кувватлаш лозимлигини айтади. Ана шу цизицишни аницлаш ва йуналтиришда муаллимнинг мавцеини алохида таъкидлаб курсатади. Х,ар бир одамда хамма касбни эгаллашга эмас, бал­ки муайян бир касбга цобилият булади. Агар одамнинг бирор хунарга иштиёци булмаса, уни шу касбни урганишга мажбур цилмаслик керак.

Давоний оддий халк, мехнатини улустаб, бошца тоифадаги кишиларни уларни хурматлашга ундайди.

Давоний ацлий тарбия хацида

Давонийнинг уцтиришича, ацлий тарбия комил инсон ка- молотида мухим восита булиб хизмат цилади. Энг мухими, илм одамларга тугри йул курсатади, уларни адашишдан сацлайди, мукаммал ва бахтли хаётга етаклайди.

Давоний ацлий тарбия билан шугулланиш инсоннинг ёши­га боклиц эмаслигини, киши улгайиб цолганда хам, билим эгал­лаш мумкинлигини айтади, аммо эрта ёшликдан билимга paF- бат билдиришнинг афзаллигини таъкидлайди.

Давоний илм ахли ва ахлоций фазилат хацида

Давонийнинг фикрича, олимлар жамиятга фойда келтира- диган муаммоларни хал цилишда фаол цатнашишлари лозим. Олимларнинг асосий вазифалари табиат сирларини Урганиш, таълим-тарбия ишлари билан шугулланиш, жамият орасида адолат цонун-цоидаларини ёйишдан иборатдир. Давонийнинг таъкидлашича, давлат бошлиги билимдон, маърифатли, илм- фанни яхши тушунадиган одам булиши керак. Шундагина, у Уз теварак-атрофига ацлли, хушфеъл одамларни туплаб, улар билан кенгашиб, давлатни бошцаради.

Давоний кишиларни, хусусан, ёшларнинг ахлоций фазилат- ларини эгаллаб олишларига алохида эътибор беради ва ахлоц- шуносликни турт асосий тушунча — донолик (хикмат), шижо- ат, адолат ва иффатдан иборат, деб хисоблайди.

Page 95: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Давоний шижоатни ёшлар эгаллаши зарур булган асосий хислатлардан бири деб билади. У шижоатни кенг маънода ту- шуниб, камтарлик, мехр-шафцатлилик, сабр-матонат, вазмин- лик, чидамлилик, хушфеъллик, рухан тетиклик ва бошца ахло­ций цоидаларни унинг мухим хусусияти деб билади. Жумла­дан, шижоат ацл фармойиши билан амалга ошганда ва мацсади (ижобий) сифатларни цулга киритиш булгандагина хациций булади.

Давонийнинг педагогик царашларида ахлоций тарбияга ало­хида эътибор берилганлигини куриш мумкин. Айницса, эзгу- лик, ватанпарварлик, тавозелик, хушмуомалалик, камтарлик унинг царашларида мухим урин тутади. Унинг фикрича, кам- тар одам узини бошцалардан, айницса узидан паст лавозимда булганлардан юцори тутмаслиги керак.

Одцийлик ахлоций хусусиятларнинг энг аълосидир. Одам­лар Уртасида дустлик ва мух;аббат алоцалари самимий булмоги лозим, узаро муносабат мухаббат асосида булиши керак.

Давонийнинг бундай царашлари Шарц педагогикаси тари- хида чуцур из цолдиради. Унинг маърифатпарварлик таълимо­ти педагогика фани ривожига муносиб хисса булиб цушилади, Хозир хам мухим ахамият касб этади.

ЗАХИРИДДИН МУХАММАД БОБУР

Хаёти ва маданий-маърифий фаолияти

Урта аср Шарц маданияти ва адабиётининг буюк намоёнда- си Захириддин Мухаммад Бобур 1483 йил 14 февралда Анди- жонда тугилди. Отаси Умаршайх Мирзо темурий авлодлари- дан булиб, Фаргона вилоятининг хокими булган. Захириддин Мухаммад Бобур уз даврининг таницли муаллим ва мураббий- лари рахбарлигида таълим ва тарбия олди.

Умаршайх 1495 йидда вафот этгач, 12 ёшида отасининг урни- га тахтга Утирди. У хоким сифатида бутун Мовароуннахрда мар- казлашган давлат барпо этишга интилди, аммо у бу ниятига эриша олмади. Андижонни Шайбонийхон эгаллагач, Захирид­дин Мухаммад Бобур Афгонистонга кетишга мажбур булди. Бу мамлакатда Кобул ва Бадахшон шахарларида уз хокимиятини

Page 96: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

барпо этди. Сунгра Хиндистонга юриш бошлаб, у ерда буюк давлатга асос солди.

Бобур уз фаолиятида давлат ишлари билан бир цаторда ма­даният, маърифат, адабиёт ривожига хам улкан хисса кушди. Бобур шеърий-лирик асарларида ёр ва диёр, хижрон, ёр васли, Хаёт лаззати ва шодлигини куйлаш билан бирга, илм-маъри- фат, ахлок-одоб ва ватанга мухаббат туйгуларини хам ифода- лади.

Бобур жахонга машхур «Бобурнома» асарини яратди. Унда Мовароуннахр, Хуросон, Хиндистон халкдари тарихи, урф-одат ва анъаналарини, тарихий шахсларни, мамлакат табиат лавха- ларини акс эттирди. Бобур Хужа Убайдулло Ахрорнинг «Воли- дия» рисоласини форс тилидан узбек тилига таржима килди, «Хатти Бобурий» рисоласида араб алифбосини ислох килишга уринди, аруз вазни ва кофия масалаларига багишланган «Мух- тасар» асарини ёзди.

Захириддин Мухаммад Бобур тарихшунос олим, лирик шоир сифатида яратган машхур асарлари билан халкимиз маънавий маданияти тарихида муносиб уринни эгаллади.

Бобур 1530 йилнинг 26 декабрида Хиндистоннинг Агра шах­рида узи бунёд этган гузал маскан Зарафшон чорбогида вафот этди.

Бобур илм-маърифат хацида

Бобур уз сиёсий, маданий фаолиятида илм-маърифаг ри­вожига алохида эътибор берди, илм ахлига хомийлик килди, илмни зур хавас, иштиёк билан эгаллашга даъват этди. Шоир дейди:

Ким ёр анга илм толиби илм керак,Ургангали илм толиби илм керак.Мен толиби илму толиби илм йуц,Мен бормен илм толиби, илм керак.'

Демак, ким илм талаб булса, унга илмли киши (устоз), илм Урганиш учун олий матлаб булиши керак.

1 Б о б у р . Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . , « Ф а н » н а ш р и ё т и , 1 9 5 8 , 1 4 5 - б е т .

9 6

Page 97: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Бобурнинг ахлоц-одоб хацидаги царашларида яхшилик, ва­фодорлик энг гузал фазилат сифатида улугланади, ёмонлик жафо келтирувчи иллат эканлиги таъкидланади:

Хар кимки вафо цилса, вафо тогщусидур,Хар кимки жафо цилса, жафо тогщусидур.Яхши киши курмагай e'MOHJiUF х,аргиз,Хар кимки ёмон булса, жазо топцусидур.1 —

дейди Бобур ва одамларни элга яхшилик цилиб, узидан яхши ном цолдиришга чорлайди:

Хулцингни рост цилгил %ар соригаки борсанг, «Ахсанта» дер бори эл, гар яхши от чицорсанг.2

Ёки:

Бори элга яхшилм цилгилки, мундин яхши йук,,Ким дегайяар дацр аро цолди фалондин яхшилиг?

Бобур яхши хулцни, кишиларга яхшилик цилишни инсон­нинг олийжаноблиги хисоблайди.

Бобур мехнат ахлини цадрлади ва давлат ахлини «мехнат элини» унутмасликка даъват этади:

Давлатка етиб мехнат элини унутма,Бу беш кун учун узингни асру тутма.4 —

дейди Бобур.Унинг бу инсонпарварлик фазилати «Бобурнома» асарида

Хам Уз ифодасини топган.Бобур маънавий-маърифий царашларида ватан туйгуси сал-

моцли уринда тур ад и.Бобур Афгонистонда ва Хиндистонда давлатни бошцариб

турган холда, умрининг охирига цадар киндик цони тукилган

1 У ш а к и т о б , 1 4 8 - б е т .

2 З а х и р и д д и н М у х а м м а д Б о б у р . М а \ р о м и а с р о р т о п м а д и м . Т . , « Ё з у в ч и »

н а ш р . , 1 9 9 3 , 7 1 - б е т .

3 Б о б у р , Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . , « Ф а н » н а ш р и ё т и . 1 9 5 8 , 1 2 5 - б е т .

4 У ш а к и т о б , 1 4 6 - б е т .

7 - 9 7

Page 98: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

юртини унутмади. У уз она диёрини \аддан зиёд севади, вата- нидан жудолигидан гам-алам чекади. У тугалиб усган юртини цолдириб кетишини «хатолик», «юз царолик» деб билади, узи­ни Уз юртидан жудо булган гариб х,ис цилади. У дейди:

Толиъ щщи жонимга балолир булди,Хор ишники айладим хатолир булди.Уз ерни цуйиб Хинд сори юзландим,Ё раб, нетайин, не юз царолир булди}

Захириддин Мухаммад Бобурнинг асарларида баён этилган маърифий фикрлари, ахлоций-таълимий царашлари мустацил- лик даврида камол топаётган ёшлар тарбиясида хам гоят аха- миятлидир.

Т У Р Т И Н Ч И Б ОБ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА XVI-XIX АСРНИНГ БИРИНЧИ

ЯРМИДА ИЖТИМОИЙ ХАЁТ, МАДАНИЯТ, МАКТАБ ВА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

Марказий Осиёда XVI-XVII асрларда аштархонийлар хук- мронлиги даврида хонлар уртасида узаро низолар янада ку- чайди. Имомцулихон ва Субхонцулихоннинг узаро келишмов- чиликлари натижасида улка ицтисодий, ижтимоий хаётида тушкунлик давом этди. Ицтисодий-ижтимоий хаётдаги бу Холат маънавий, маданий жараёнга хам салбий таъсир курсат­ди. Шунга царамай, бу даврда яшаган Саид Насафий, Тур- дий, Машраб, Суфи Оллоёр каби шоирлар, Мирзакалон Ше- розий, Юсуф Кррабогий, Мухаммад Шариф Бухорий каби олимлар XV асрдаги маданий, маънавий юксалишни давом эттириб, уз асарларида халцни ахилликка, узаро хамжихат- ликка, ёшларни маърифатли цилишга, уларда илм-фанга хавас Хиссини устиришга даъват этиб, таълим-тарбия хацидаги фик- рларини баён этдилар.

XVIIT-XIX аср биринчи ярмида Хива, Бухоро, Куцон хон- лигида хукмронлик цилган хонлар ицтисодий, ижтимоий-сиё-

1 Б о б у р , Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . , « Ф а н » н а ш р и ё т и . 1 9 5 8 , 1 4 1 - б е т .

98

Page 99: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

сий, маданий сохдда мустакил фаолият курсатиб, Шарк ва Оврупа давлатлари билан алокдда булдилар.

Хива хонлигида Абдулгози Мухаммад Амин (1763—1790), Мухаммад Рахимхон I (1806—1825), Аллакулихон (1825—1842) хукмронлиги даврида савдо ва хунармандчиликка, маданий иш- ларга эътибор берилди, ташк,и мамлакатлар билан савдо ало- к;алари ривожлана бошлади.

Хива хонлиги даврида яшаб, ижод этган Шермухаммад Му­нис Хоразмий, Комил Хоразмий, Аваз Утар, Мухаммад Ризо Огахий каби шоирлар ижтимоий-сиёсий, тарихий воцеаларга муносабат билдириш билан бирга, маърифий фикрларини хам баён этдилар.

Бухоро хонлигида Мухаммад Амин (1753—1758) Шох Мурод (1758—1800), Амир Хайдар (1800—1825), Насруллохон (1826— 1860) хукмронлиги даврида ички савдода маданий, ижтимоий хаётда сезиларли ижобий узгаришлар булди. Илм ахилларидан Мухаммад Вафоий «Тухфаи хони», Амин Бухорий «Убайдулла- нома», Мухаммад Мир Олим Бухорий «Футуввати султоний» асарларини яратдилар, Мушфик,ий, Мужрим Обид, Хиромий каби шоирлар бадиий ижодда самарали хизмат к;илдилар.

Кук,он хонлигида Олимхон (1800—1809), Умархон (1809— 1822), Мухаммад Алихон (1822—1842) хонлиги даврида ички савдо жонланди, ташки давлатлар билан савдо алок;алари ри- вожлантирилди, илм ва санъат ривожига эътибор берилди. Розий, Махмур, Увайсий, Нодирабегим, Гулханий каби шоир­лар яшаб, ижод этдилар, уз газаллари, девонлари билан Мова- роуннахр, Туркистон маданияти ривожига, узбек маънавий меросига муносиб хисса кушдилар.

КОМИЛ ХОРАЗМИЙ

Комил Хоразмий хаёти, ижтимоий-маърифий фаолияти

XIX аср Узбек ижтимоий ва адабий хаётининг йирик вакил- ларидан бири Комил Хоразмий 1825 йилда Хива шахрида ту- гилди. Унинг асл исми Мухаммадниёз булиб, Комил унинг адабий тахаллусидир. Комил Хоразмий аввал махалладаги мас- жидда тахсил олди, дарсдан ташцари вак^ларда Уз даврининг

Page 100: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

билимдонларидан, Мадраса мударриси булган отаси Абдулла Охундан сабоц олди, кейинчалик Хивадаги мадрасалардан би- рида уциди, араб ва форс тилларини чукур урганди, Фирдав- сий, Рудакий, Жомий, А. Навоий каби шарц адабиётининг буюк намоёндаларининг асарларини кунт билан уциб, урганди. Фах- ридцин Сайфининг «Латоиф-аттаиаиф» (Турли тоифаларнинг латифалари) асарини узбек тилига таржима цилди. Комил Хо­размий Хивада Саид Мухаммад хонлиги даврида 10 йил хат- тотлик вазифасида ишлади. 1865 йилда Мухаммад Рахимхон хонлиги даврида мирзабоши булиб хизмат цилди. 1883 йилда унинг рахнамолигида рус-тузем мактаби очилди. Комил Хо­размий 1899 йилда 74 ёшида вафот этди.

Комил Хоразмийнинг маърифатпарварлик гоялари

Комил Хоразмий уз асарларида маърифат, ахлоций камо­лот, ватанпарварлик гояларини олга сурди. У илм-маърифат- нинг халц, жамият фаровонлигида тутган мохияти, инсоннинг ахлок, камолотида тутган урни, ахлоций ва нафосат тарбияси­нинг узвий бирлиги хацидаги педагогик фикрларини хам баён этди.

Комил Хоразмийнинг фикрича, илм-хунар, илм-маърифат инсон ахлоций камолоти ижтимоий-маънавий хаётининг ри- вожи учун хизмат цилиши керак.

Шоир дейди:

Эмас кишига бу дунёда мулк мол камол,Хусуни илму уунар келди безавол камол}

Шоирнинг таъкидлашича, мол-дунё, давлат камолот белги­си эмас. Инсон учун зурур булган бу маънавий фазилатни илм- фан, хунар ва замонавий билишларни Урганиш билангина эгал­лаш мумкин.

Камол белгусидур сузга шу̂ рату таъсир,Бу кушга цилгали парвоз паррубол камол.2 — дир.

1 К о м и л Х о р а з м и й . Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . У з б е к и с т о н б а д и и й а д а б и ё т

н а ш р и ё т и . 1 9 6 1 , 1 7 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 1 7 - б е т .

Page 101: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Шоирнинг фикрича, камолнинг маъноси илмни урганиш, яратишдир.

Улуг мутафаккир тил бойлигини пухта, чукур билишни ижо­дий фикрлашнинг асоси хисоблайди. У гузал сузликни дониш- мандлик, Ватан ва халк, учун, унинг маърифий, маданий рав- наки учун хизмат килишни комил инсонлик деб билади. Унинг фикрича, бу йулдаги фидойилик инсон камолотининг асоси- дир. Шоир дейди:

Нщон эт узни ватан кофи ичра анцодек,Сенга йуц булса мурод иштщор яурбат аро.Ватанда сокин улуб сайр эт олами боло,Сафарни айламагил ихтиёр /урбат аро}

Комил Хоразмий ахлок, тарбияси х,акдда

Комил Хоразмий уз ахлокий царашларида таъмагирлик, ик- киюзламачилик, жохиллик, жахдлат, тухмат каби иллатларни коралайди. Унинг таъкидлашича, хаётда буладиган нопоклик- ларнинг олдини олиш инсоний фазилатларнинг баркарор були­шига асосий омилдир.

Комил Хоразмий ёмонликни узига касб килиб олган одам бировга чо^ казиса, уни гам-алам утида куйдиришга харакат Килса, казиган чохига узи тушишини, ёккан оловида узи ёни- шини айтади.

Бировга ёцса киши ёнгай узи ул ymFa,Ким шам уртади парвоналарни, топди гудоз.2 —

дейди шоир.

Комил Хоразмий педагогик к;арашларининг ахамияти

Комил Хоразмийнинг ижтимоий-маърифий сохадаги фаоли­яти, маънавият ва маданият равнаки йулида килган ишлари, ин­сон ахлокий камолоти хакидаги гоялари хозирги давр педагогика тарихида хам узига муносиб уривда туриши шубхасиздир.

1 У ш а к и т о б , 1 6 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 1 6 - б е т .

Page 102: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

МУНИС ХОРАЗМИЙ

Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти

Мунис Хоразмий 1778 йилда Хева туманининг К,иёт к,иш- логада мироб оиласида дунёга келади. Ибтидоий таълимни киш- локдаги мактабда олади, кейин укишни мадрасада давом этти­ради.

Мунис Хоразмий, Хисрав Дехлавий, Хофиз Шерозий, Жо­мий, Навоий, Бедил каби буюк алломалар асарларини мукам­мал укиб, урганади.

Унинг ижтимоий камолотида уз даврининг маърифатпар- варларидан булган отаси Авазбой катта мавкега эга булади.

Мунис уз шеърий асарларини туплаб, 1815 йилда «Мунис ул-ушшок,» («Ошикдар дусти») номида девон тузади, «Фир- давс ул-икбол» («Бахт 6 o f h » ) асарини ёзади, XV аср тарихчиси Мирхонднинг «Равзат ус-сафо» асарини узбек тилига таржима цилади.

Мунис Хоразмий 1829 йилда вабо касали билан вафот этади.

Мунис Хоразмийнинг маърифатпарварлик, халцпарварлик, ахлокий поклик гоялари

Талантли шоир, тарихшунос, хаттот ва таржимон Мунис Хо­размий уз шеърий асарларида маърифатпарварлик, халкпар- варлик, ахлокий поклик гояларини хам олга сурди.

Унинг «Саводи таълим» асарида илм ва илм ахдининг хиз- мати жамият ривожи, эл фаровонлигининг асосий омили си­фатида улугланади.

Мунис Хоразмий:

Олам иши интизоми андин,Олам элининг низоми андин.1 —

деб оламда — жамиятдаги ишларнинг тартибли булиши хам, эл фаровонлигини таъминлайдиган низомлар хам илмга асос- ланишини айтади.

1 Ш е р м у х а м м а д М у н и с . Т а н л а н г а н а с а р л а р . У з д а в б а д и и й а д а б и ё т н а ш р и -

ё т и , Т . 1 9 5 7 , 3 4 9 - б е т .

Page 103: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Мунис Хоразмий кишилик жамияти ривожида элни мукар- рам этишда ёзув-хатнинг ахамияти бек,иёс эканлигини айтади. Унинг таъкидлашича, ёзув суз ва маъно хазинасидир. Ёзув булмаса, айтилган суз унутилади.

У дейди:

Хар сузки кунгилдин улди мажуд,Хат булмаса булгай эрди нобуд...Хат айлар уз ахлини мукаррам,Хатига чекиб улусни %ар дам.1

Мунис Хоразмий илм ва бадиий ижод ахлини суз дурдона- лари хазинасини бунёд этиб, элни мукаррам этишга чорлади.

Мунис Хоразмий адолатлиликни юксак инсоний фазилат хисоблайди. Унинг фикрича, адолат шараф курки, осойиш- талик, хушнудликдир. Шу сабабли х;ам у адолатлиликни улут- лаб:

Адолатдин улди эл осойиши,Эл осойиши — мулк осойиши...Шараф курки ша%дин адолат чот,Эрур халц хушнуд, холик, дот? —

дейди ва одамларни, ёшларни адолат сох;иби булишга даъват этади.

Мунис нафс х;акдда суз юритар экан, нафсга эрк бериш ки­шининг хурматсизланишига, хорликка дучор булишига сабаб булишини айтади. Унинг фикрича, нафс балосига йуликкан кишининг иззати тубанлашади, обру-эътибори йукрлади.

Шоир ёшларни бу балодан сакданишга даъват этиб шундай дейди:

Эй нафс, булур иззат эшиги мадрус (ёпиц),Булсанг не ажаб мазаллат (хорлик) ичра мацбус.Хар dyHFa (пасткашга) цилиб нисор иззат гу̂ арин, Бисёр тукарсен обрую ному с?

1 У ш а к и т о б , 3 4 9 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 2 2 - б е т .

5 Уша к и т о б , 3 3 5 - б е т .

Page 104: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Мунис Хоразмий асарларида баён этилган маърифатпарвар­лик, халкдарварлик, адолат ва ахлокка дойр педагогик фикр, маслахатлардан хозирги мустакиллик даврида хам ёш авлод тар­биясида фойдаланилмокда.

НОДИРА

Мохларойим Нодира 1792 йилда Андижонда хукмдор оила- сида тугилди.

Нодира 1808 йилда Кукон хокими Умархон билан турмуш куради. У маданият, адабиёт ахилларига рахнамолик кдлади, хаттотларга купгина китобларни кучиртиради ва шоирларни янги девон, достонлар ёзишга ташвик, этади, яхши ишлаганлар хизматини кимматбахо нарсалар билан такдирлайди: «Заррин калам» — «Мохир хаттот» унвонини беради.

Нодира узбек ва тожик тилларида шеърлар ёзган ва уларни «Девон»ига мужассамлантирган.

Нодира уз шеърларида мухаббат, садокат ва вафо хусусида- га фикрларини баён этади. Аммо у эзгу орзуларини амалга ошира олмади. У 1842 йилда Куконга бостириб кирган Бухоро амири Амир Насруллонинг фармонига биноан 2 ёшли угли, 12 ёшли набираси Мухаммад Аминхон билан бирга кдгл этилади.

Нодиранинг инсонпарварлик гоялари

Нодиранинг инсон ва табиатга нисбатан царашларида фа- Кат шахеий туйгу ва мухаббат эмас, балки инсон тарбияси Хакидаги фикрлари хам намоёндир. Унинг фикрича, инсон барча мавжудодларнинг энг олийси, энг улугидир. Инсон хаёт гузаллигидан бахраманд булмоги лозим.

Нодира чин инсоний севгини баркамол инсонга хос фази­лат хисоблайди. Шунга кура, шоира инсонларни севги туйгу- ларини хис эта оладиган булишга даъват этади.

Нодиранинг тарбия хакидаги карашларида инсонпарварлик гоялари — адолат, инсоф, халк манфаати мухим уринни эгал-

Page 105: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

лайди. Шоира бу гояларни уз ижодида изчиллик билан таргиб цилади. У султонларга хитоб цилиб, уларни лутфу карамли, адлу эхсонли, халц кунглини шод этувчи булишга ундайди. У дейди:

Буйлаким, мумтоз эрурсен барча султонлар аро,Шод цилтл бандаларнинг кунглини эу;сон этиб)

Нодира доимий равишда халц ахволидан хабардор булма­ган, унга эътибор бермаган хон, султонларнинг шону шавкати бехуда эканлигини айтади. Нодира ёзади:

Фуцаро %олига гар бокса %ар шоу;, анга,Хашмату салтанату раъфату шон барча абас (бехуда). Шоу; улдурки, раиятга тараурсум килса,Йуц эса цоидаи амну амон барча абас.2

Нодира инсонларни, шохдарни мол-дунёга хирс цуймасликка даъват этади.

Нодиранинг фикрича, кимда хациций муцаббат мавжуд булса, бу унинг хациций инсон эканлигига далолатдир. Шу­нинг учун \ам, Нодира инсонларни мухаббат сохиби булишга даъват этади:

Муу;аббатсиз киши одам эмасдир,Гар одамсен, мухаббат ихтиёр эт.3

Нодира хаётнинг туб мохиятини яхшилик биносини барпо этищцан иборат деб билади. Унинг фикрича, кимки тириклик чогида яхшиликлар цилиб, кишиларни хурсанд этиб яшаса, яхшилик бунёд этган булади, узининг бу эзгу ишлари узидан кейин хаётда ёрцин хотира цолдиради.

Умуман, Нодира уз шеърларида баркамол инсонни улуглай- ди. Унинг бу фикрлари ёшларнинг хаёт, яхшилик, баркамол- лик тушунчаларининг туб мохиятини англаб олишига, инсо­ний фазилатли булиб камол топишига ёрдам беради.

1 Нодира. Икки жилдлик. Биринчи жилд. — Т., Рафур Гулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти. 1968, 84-бет.

2 Уша китоб, 118-бет.3 Азиз Кдюмов. Кук;он адабий му^ити. — Т., «Фан» нашриёти, 1961, 222-

бет.

Page 106: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

МУХАММАД РИЗО ОГАХ.ИЙХаёти, адабий-илмий фаолияти

Мухаммад Ризо Огахий 1809 йилда Хева шахри яцинидаги К,иёт цишлогида таваллуд топади. Уч яшарлигида отаси Эрни- ёзбек вафот этади. У тогаси — хоразмлик машхур шоир Шер- мухаммад Аваз уши Муниснинг тарбиясида булади, унинг кума- гида хат-саводини чицаради. Сунгра Хевадаги мадрасалардан бирида тахсил олади, форс, араб тилларини мукаммал урганади.

Огахий уз ижодий фаолияти давомида Саъдий Шерозийнинг «Гулистон», Хисрав Дехлавийнинг «Хашт бихишт», Абдурахмон Жомийнинг «Бахористон», Кайковуснинг «Крбуснома», Хусайн Воиз Кошифийнинг «Ахлоци Мухсиний» асарларини форс тили­дан узбек тилига таржима цилади. У уз даврида таницли мутафак­кир олим, мохир хаттот, таржимон сифатида шухрат цозонади.

Огахийнинг халцпарварлик, инсонпарварлик гоялари

Огахий халцца яхшилик цилишни узининг инсоний бурчи деб билади. Огахийнинг фикрича, одций халцца холис хизмат цилган кишининг мартабаси баланд, элда цуёшдек азиз була­ди. Бу гоя Огахий педагогик царашларининг асосий мазмуни­ни ташкил этади. Инсон маълум бир жамиятда хаёт кечириб, тарбияланар экан, шу жамият аъзолари билан мулоцотда яша- мога керак. Огахийнинг фикрича, инсоний энг яхши фази­лат — халцца, Ватанга, жамиятга халол хизмат цилишдир.

Гар азиз улмоц тиларсан хизмати ихлос ила,Ким, сабаб хизмат эрур, х,ар кимки булди аржуманд. Курки зулмат х,айли дафъига чекар х,ар суб% muUiF, Офтоб ул важу; бирла сурхи руё cap баланд.1 — дейди у.

Огахий инсон камолоти хакида

Огахий инсон камолга етишиши учун, ёшлигидан илм ва касб-хунар эгаллаши шарт эканлигини таъкидлайди. Унингча,

1 Огахий. Асарлар. 1-жилд, 1971, 71-бет.

106

Page 107: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

илм-маърифат инсоннинг маънавий камолотида ва жамият та- рацциётида кучли воситадир, илмларни эгаллаш хар бир мусул­мон учун \ам царз, хам фарз. Инсон цадр-циймати унинг «сим- му зари» (олтин ва кумуши) билан эмас, илму хунари, ожизу бечораларга курсатадиган химмати билан бахоланади. Огахий одамларни шундай фазилат сохиби булишга даъват этади.

Огахий илмга интилишни юцори бахолайди ва хар бир ин­сон илмларни эгаллаши зарурлигини айтади:

Илм андок, ганжи нофиъдур бани одамгаким,Кимда ул булса, ики олам булур обод анго.Касби илм этмай киши гар цолса ма%зи жа\л ила,Икки олам обруйи булгуси барбод анга.1

Огахий нафосат тарбияси хакида

Огахийнинг уцтиришича, инсон билан табиат уртасидаги уй- гунлик, табиат гузаллиги инсон тафаккури, маънавий дунёси ривожида гоят мухимдир. Шу сабабдан у нафосат тарбиясига алохида эътибор беради. Нафосат тарбиясини Ватан табиати, унинг гузаллиги билан богаиц холда амалга оширишни тавсия этади, бахор фаслини таърифлаб дейди:

Уйла етуурди жауонга зинату аро ба%ор,Ким бори ер юзин этти жаннатул маъво ба%ор.2

Огахий мехмондустлик хахида

Огахий халцимизга хос мехмондустликни улуг миллий цад- рият сифатида юцори бахолайди. Мехмондустлик халц, одам­лар уртасида дустлик, мехр-оцибатни мустахкамловчи мухим омиллардандир.

Огахий мехмондустликни гузал фазилатлардан хисоблар экан, мехмонга самимий хурматда булишни, уни очиц чехра билан кутиб олиб, очиц чехра билан кузатиш кераклигини ай­тиб дейди:

1 Огахий. Асарлар. 1-жилд. Т., 1971, 71-бет.2 Огахий. Таъвизун ошицин. Девон. Т., 1972, 85-бет.

Page 108: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Агар ме%мон санга булса муяссар,Анго жонинг уйин жой эт муцаррар.Чу мезгой дустингдур ящ душман,Очуц юзликни, иззатни цил фан.1

Огахийнинг таъкидлашича, мехмонга курсатилган иззат-хур- мат мезбоннинг маънавий, маданийлигининг ифодасидир.

Огахийнинг педагогик фикрларининг ахамияти

Огахийнинг халцпарварлик, инсонпарварлик гоялари, ёш­ларни баркамол цилиб етиштириш, нафосат тарбияси, миллий цадриятларнинг инсонлар уртасида дустликни мустахкамлаш- даги урни, тарбия хакидаги фикр, маслахатлари хозирги давр­да хам кишиларда инсоний фазилатларни ривож топтиришга хизмат цилмоцда.

БЕРДИ МУ РОД БЕРДАК,

Хаёти, адабий-маърифий фаолияти

XIX аср урталарида Кррацалпогистонда ижтимоий-ицтисо- дий хаётидаги царама-царшиликларнинг кучайиши натижаси­да халц онгида юз берган узгаришлар шу даврда яшаб ижод этган Кунхужа, Ажиниёз, Уташ, Бердац каби демократик санъ- аткорлар асарларида уз ифодасини топди.

Бердимурод Каргабай угли Бердац 1827 йилда Кррацалпо- гистоннинг Муйноц туманида балицчи оиласида дунёга келди, 10 ёшида отаси ва онаси улиб, етим цолади.

Бердац аввал овулдаги бошлангич мактабда, сунг мадрасада уцийди. Алишер Навоий, Фузулий, Махтумцули каби мумтоз шоирлар асарларини цунт, зур ихлос билан урганади.

Бердац цорацалпоц халци тарихини, халц огзаки ижодини урганади ва уз асарларида халцининг XVIII-XIX асрлардаги иж­тимоий хаётини ифодалади.

1 Огахий. Асарлар. 2-жилд. Т., 1972, 269-бет.

108

Page 109: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Бердац бутун ижоди давомида халцлар тенглиги, инсонпар­варлик, ватанпарварлик, адолат хацидаги гояларни олга сура- ди. У инсоннинг шахеий бахти халц бахти билан богаиц деб билади. Унинг таъкидлашича, х,ар бир одам бахтга эришиш учун уз шахеий манфаатини халц манфаати билан бирлашти- риши, халц бахти учун, керак булса, жонини х,ам аямаслиги керак. Шоир дейди:

Йигит булсанг арслон каби тугилган,Хамиша сен хизмат этгил халц учун.Йигит булсанг арслон каби тугилган,Узим демай, гамхурлик цил халц учун...Йигит деган яхши билимдон булар,Билим хунар йигит учун шон булар}

Бердацнинг фикрича, инсон олий ахлоций сифатларга, чу- нончи, бегаразлик, олийжаноблик, виждонлилик, мехнатсевар­лик, мардлик фазилатларга эга булиши лозим. У халцни бутун цалби билан севиши, унинг фаровонлиги учун цайгуриши, халц билан бирга булиши зарур.

Бердацнинг уцтиришича, инсон ор-номусли, ацл-идрокли булиши керак. Шундай хислатларни эгаллаши учун эса, у но- дон, номуссизлардан йироц, доно ва оцил кишилардан одоб урганмоги лозим.

Бердац жамиятда бахт ва адолат равнац топиши, барцарор булиши учун хукмдор одил ва доно булиши керак, деган гояни илгари суриб, хукмдор халцца хизмат цилиш кераклиги хацида фикр юритганда, биринчи навбатда, т^рилик, хацицатгуйлик, адолат билан иш юритиш кераклигини айтади. У одил хукм­дор булишини орзу цилиб:

Шод цилиш учун Ватанни,Бахт йулини излар эдим мен...Чузмагил цулингни бекор,Уйланиб, myFpu йулдан бор.Булса гар ацлли сардор,

________ То топгунча излар эдим.2 — дейди.1 Бердак шеъриятидан. Т., 1983, 9-бет.2 Уша китоб, 30-31-бетлар.

Page 110: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Бердац мехнат ва ацлий тарбия цацида

Бердац мехнатни ижтимоий ах,амиятига цараб бахолайди. Унинг фикрича, жамият фаровонлиги учун цилинган мехнат шон ва шарафга муяссардир, уз ватани ва халци бахт-саодати учун жон фидо цилиб мехнат цилганлар, х,ациций ватанпар- вардир, жамият, халц фаровонлиги йулида цилинган мехнат инсонни шарафга муяссар цилади.

Бердац ацлий тарбияга хам алодида эътибор беради. Унинг таъкидлашича, ацлли кишининг сузи билан иши бирдир. Кат­та ацл эгаси тоза кунгилли, хацицатгуй булади, узоцни кузлаб, халци учун ишлайди:

Ацллилар билур сузни фар цини,Хор цилмагай ундай киши халцини.Билур ацл билан узоц яцинни,Шундай одам ишлар доим халц учун.1 —дейди у.

Бердац ёшларнинг ацлий тарбиясида мактабнинг мавцеи катта эканлигини таъкидлайди. Мактабда таълим олган бола, нафацат уциб ёзишни урганиши керак, у мустацил фикрлаш цобилиятига эга билиши, ижодий фикрлаш куникмасини эгал­лаши лозим. Ота-оналар болаларини етти-саккиз ёшида мак­табга беришлари керак. Мактабда болани яхши хулц-атворли цилиб тарбиялаш лозим.

Бердац билим ва тарбия хацида фикр юритар экан, мактаб­да даре берувчи муаллим уз хушмуомалалилиги, пок цалблиги, Хацгуйлиги, уз фанини яхши, пухта билиши билан болаларга урнак билиши кераклигини айтади.

Бердац оила тарбияси цацида

Бердац оиланинг бола тарбиясида мухим урин тутишига ало­хида ахамият беради. У болага булган мухаббатни оила бахти- нинг асоси деб билади. Бердац оила мухитида ота-оналар би­лан болалар уртасида Узаро хурмат булгандагина тарбия яхши натижаларга эришиши мумкинлигини айтади. Бердацнинг уцти-

Page 111: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ришича, инсон тугилган пайтиданоц тарбияга мухтождир, унинг илк тарбиячилари, албатта ота-оналардир.

Бердац гамхур ота сифатида дейди:

То улгунча турри сузла,Отангни, онангни уйла,Яхшига яхшилик айла,Бу одамзод нацши, болам.Етим курсанг кунглингни бер,Яхшилар сенга шуни дер,Мацтаниб демагил, мен шер,Маррурликни цуйгил болам.1

Бердац бахт-саодатга асосланган дустликни, инсоний му­хаббатни, халцца ва жамиятга хизмат цилишга интилиш каби инсоний фазилатларни улуглайди, халцни ахил, узаро мехри- бон булиб яшашга ундайди.

Шоир дейди:

Халойиц бир булиб яшанг ме̂ рибон,Тугилган ер учун хизмат яхши рок;...Одам боласига зийнат номус-ор,Юздан кам булмасин, таниш, дусту-ёр?

Бердац царашларида ахлоц тарбияси

Бердацнинг таъкидлашича, жамият гуллаб-яшнаши учун халцца таълим бериш, унда ижобий хулц-атворни тарбиялаш лозим. Тарбия илк болаликдан бошланиб, бутун умр мобайни- да давом этгирилиши керак. Чунки инсон тайёр ахлоций си­фатлар билан дунёга келмайди. Усиб, улгайиб бораётган бола жамиятдан холи равишда яшай олмайди, жамият унинг хулц- атворини ижтимоий мазмун билан бойитади, инсонга тарбия­вий таъсир курсатади.

Бердац Уз асарларида ахлоц хацидаги фикрларини насихат тарзида баён этди, инсонни ахлоцли цилиб тарбиялаш мумкин деб билди.

1 Уша китоб, 35,36,37-бетлар.2 Уша китоб, 14-бет.

Page 112: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

У уз ахлоций царашларида ёшларда виждонлилик, хаццоний- лик, ростгуйлик, халцца ва дустга содицлик, севгида садоцат- лилик, камтарлик, мардлик, сахийлик, мехмондустлик, доно- лик, билимга цизициш каби инсоний фазилатларга алохида ахамият берди.

Бердацнинг фикрича, ахлоций тарбияда муайян боланинг рухиятини чуцур урганиш, хатти-харакатини, дунёцарашини, ирода-цобилиятини билиш, мавжуд мухитни хисобга олиш керак. Шундагина бола чуцур билимли, яхши ахлоцли булиб шаклланади, даврнинг муносиб фарзанди булиб етишади.

Умуман, Бердац цорацалпоц халцининг демократик мута- факкири сифатида халц учун хизмат цилди, ватанни севди, бутун Хаётини халцца, ватанга бахш этди, ёшларда инсонпарварлик, ватанпарварлик, мехнатсеварлик фазилатларини камол топти- ришда мураббий булди. Унинг педагогик таълимотлари педа­гогик фикр ривожига муносиб хисса булиб цушилди.

МАХТУМКУЛИ

Хаёти ва ижтимоий фаолияти

Туркман шоири ва мутафаккири Махтумцули Давлат Ма­мед угли 1733 йилда тугилади. У аввал овулдаги мактабда, сунг Хива, Бухоро ва Андижон мадрасаларида таълим олади. Гума­нитар ва табиий фанлар билан бирга, заргарлик хунарини хам урганади. У Озарбайжон, Эрон, Афгонистон, Хиндистонда саё- Хатларда булади. Бу юртларнинг халц огзаки ижодини, ёзма адабиётини урганади, маданияти билан танишади. Низомий Ганжавий, Алишер Навоий, Абулцосим Фирдавсий ижодидан бахраманд булади.

Махтумцули уз давридаги мухим ижтимоий-сиёсий, таълим- тарбияга дойр фикрларини «Булмаса», «Келгай», «Ёмгир ёгдир, султоним», «Найлайин», «Ётмас», «Булар», «Кечки замона», «Билинмас» каби асарларида акс эттиради. Бу асарларида тур­кман уругини бирлаштиришга даъват этади. Инсонни ва инсо­ний мухаббатни улуглайди.

Махтумцули 1793 йилда вафот этади.

Page 113: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Махтумцули инсоннинг бахти, тинчлиги халц, Ватан бахти билан бевосита ботик,, шу сабабли хам одамлар Ватан, халк, учун жонини фидо цилиши керак деган фикрни олга суради. Шоир ватанпарварлик тарбиясини барча тарбиянинг асоси деб билади.

Махтумцулининг фикрича, марказлашган давлат, мамлакат барпо этиш йулида каттадан кичик, бутун халц жонбозлик курсатмоги, бир ёцадан бош чицариб фидойилик булмоги ло­зим. Бунинг учун халц онгини уйготиш, кузини очиш керак.

Ватанпарварлик чидамли, хушёр булишни тацозо цилади. Чинакам фарзанд ватан, она-юрт, халцнинг ор-номусини хар нарсадан юцори цуйсин, керак булса, азиз жонларини цурбон цилишга хам тайёр турсин.

Махтумцули одамларни ватан табиатини севишга ундайди, табиат гузаллигини химоя цилганларни хациций ватанпарвар деб билади.

Адиб она юртнинг хислати, гузаллигини таърифлаб, одам- ларда унга мухаббат уйготади, уни эъзозлашга даъват этади. Унинг васф этишича:

Ери гузал-хаста одам сор булур,Орриц, бежон, Fapu6 кунгли чор булур.Сарчаман дарахти билан бор булур,Ажаб, куш солмоща овлоцлари бор}

Махтумцулининг таъкидлашича, инсон учун униб-усган юр- тидан айрилиш — жонидан айрилишдан кура дахшатлироцдир.

Айрилиш она-отамдан,Кузим кувончи-ватандан.Жон бермак осон щжрондан,1 —

дейди Махтумцули. У халц билан бирга, у билан хамдард булиш­ни юксак инсоний фазилат хисоблади.

Page 114: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Махтумцули инсоний фазилатлар цацида

Махтумцули васф этган энг гузал фазилатлардан бири одам- гарчиликдир. У ёшларнинг энг яхши инсоний фазилат эгаси булишларини, катталарни хурмат цилиб, уларга иззат-икром курсатишларини истайди, уларни шундай булишга даъват этади.

Махтумцули туркман халцининг энг яхши удумларини — иноцлик, мехмондустлик, ахиллик, тугри сузлик фазилатлари- ни улуглаб, бу фазилатлар инсонни безовчи хислатлар экани- ни айтади, мехмондустликни мардлик ва одамгарчиликнинг энг гузал белгиси деб билади.

Мард углидир элга ёзар дастурхон,Тугри суз устида берар ширинжон.Умрини утказар, айтмайди ёлгон.'

Махтумцулининг таъкидлашича, мехмон ким булишидан цатъий назар, унга иззат-икром курсатиш, уни epyF юз, ширин суз билан царши олиш лозим.

Махтумцули халоллик, камтарликни, тугри сузликни инсон­ни зийнатлантирувчи, унга шону шараф келтирувчи фазилат хисоблайди.

Махтумцули мехнатсеварлик хацида

Махтумцули узининг педагогик царашларида мехнат ахли- нинг ижодкорлик фазилатини биринчи уринга цуяди. Уни улуг- лайди, хаёт ва жамиятнинг таянчи деб билади. У дейди:

Ери гузал-хаста одам c o f булур,Огрщ, бежон, гариб кунгли 40F булур.Сарчаман дарахти билан 6o f булур,Ажаб, цуш солмоща овлоцлари бор.1

Демак, ерни гузаллаштириш — 6oF-pomap барпо этиш — барча инсон ва жонзотларга цувонч, саломатлик бахш этишдир.

1 М а х т у м к у л и . Т а н л а н г а н а с а р л а р . Т . 1 9 5 8 , 1 1 7 - б е т .

2 У ш а а с а р , 8 9 - б е т .

Page 115: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Умуман, Махтумцулининг ватанпарварлик, халцпарварлик, инсоний фазилатлар, мехр-шафцатлилик, мехнатсеварлик, фар­занд бурчи, бола тарбияси хакида баён этган педагогик фикр- лари хозир хам ёшларни энг яхши инсоний фазилатлар эгаси, комил инсон булиб етишишларига хизмат цилади.

АБАЙ К.УНОНБОЕВ

Хаёти, ижтимоий-маърифий фаолияти

Крзоц халцининг буюк фарзанди Абай (Иброхим) Кунон- боев 1845 йил 10 августда Семипалатинск вилоятида тугилди. 10 ёшга етгунча оилада тарбияланди, бошлангич маълумотни мадрасада олди. У Алишер Навоий, Саъдий Шерозий, Х^жа Хофиз, Фузулий асарларини мустацил уциб урганди.

Абай 10 ёшидан бошлаб шеърлар ёза бошлайди. У уз даври­даги ижтимоий, маданий хаёт билан танишади, келажакка умид билан царайди, бутун умри давомида адолатсизликка, нодон- ликка царши курашади.

Абай таълим-тарбия хацидаги фикрларини «Масъуд», «Ис- кандар», «Азим циссаси» достонлари ва фалсафий царашлари ифодаланган «Насихатлар»да акс эттиради.

Абай 1904 йил 23 июлда вафот этади, узи яшаган Жидебой цишлогида дафн этилади.

Абайнинг маърифатпарварлик гоялари

Абай гарчи соф педагогик асарлар яратмаган, бевосита му- раббийлик билан шугулланмаган булса-да, унинг ижодида ёш­лар тарбиясига оид насихат ва йул-йурицлар мавжудцир. У узи­нинг тарбия хусусидаги царашларини психологик жихатдан чуцур асослаган.

Абай халцнинг маънавий эхиёжларини цондириш учун одам­ларни халол мехнат цилишга, доно ва билимдон одамларнинг маслахатларига цулоц солиб, илмдан бахраманд булишга даъ­ват этади, ишёцмаслик, фаолиятсизлик, лоцайдлик каби ил- латларни цоралайди, бу иллатлар болалар тарбиясига салбий

Page 116: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

таъсир курсатишини уцтиради. Унинг фикрича, эрксизлик, жахолат, ночорликдан кутулиш учун халц билим олиши, илгор халцларнинг маданиятини Урганиши, уз фарзандларини бу маданиятдан бахраманд цилиши керак, дунё хацидаги билим- ларсиз яшаш улкан зарар ва нодонликдир.

Абай бола тарбияси цакдца

Абай болаларда фанга цизициш ва интилишни ривожлан­тириш лозимлигини, бусиз билим олиш мумкин эмаслигини уцтиради. Ёшлар мол-дунё орттиришга ружу цуймасдан, ило- жи борича илм олишга интилишлари зарур. Китоб — билим хазинаси, уни уциб, урганиш керак. Билим йули гоят машац- цатли булса хам, уни мехнат цилиб эгаллашга интилиш, но- мусли ва хацицатгуй булиш лозим. Абай болаларни шу йул билан халцца яхшилик цилишга ундайди. Унинг фикрича, давлат мак­таблар очиши, бу мактаблар учун зарур маблагларни халц Уз зиммасига олмоги лозим, токи унда хамма, хатто цизлар хам билим олсинлар. Ушандагина ёш авлод камолотга эришади.

Абай узининг амалий фаолиятида уз болаларининг уциши билан мунтазам шугулланади, улар билан дилдан сухбатлар куради, уцишда уларга кумаклашади. У таълим-тарбия сохаси­даги цотиб цолган ацидаларга — цуруц ёдлашга, дуц-пуписа билан уцитишга царши чицади, ёшларни илмни онгли равиш­да эгаллашга, оцилона тартиб-интизомли булишга чорлайди. Абай болаларда билимга цизициш устиришни, мустацилликни кучайтиришни, уларни урганилаётган нарсанинг мохиятини англашга одатлантиришни — билим олишнинг зарурий шарт- ларидан бири деб хисоблайди. Унинг фикрича, хар бир одам уз олдига кулчиликка наф етказишни мацсад цилиб цуйиб, илмларни урганиши лозим. Хар бир одам урганаётган илм- хунарни турмушга татбиц цилиш мацеадида урганмоги керак. Чунки илмни фацат билиб куйиш учунгина урганишнинг фой- даси йуц. Киши узининг билмаган нарсасини билиб урганса, ундан бециёс хузур-халоватга эришади. Агар киши илмга ас- тойдил мехр цуйиб урганса, унда янада купроц билсам экан, деган цизициш пайдо булади. Шундагина у кузи курган хар

Page 117: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бир нарсани кунглига маркам тугиб, ук,иб оладиган булади. Абайнинг фикрича, болаларга билим беришнинг самарали йули, аввало уларга она тилини ургатиш, сунг уларни табиий фанлар билан ошно цилиш, шундан кейингина чет тилларни ургатиш лозим, илм урганиш моддий дунёни тугри англаш, инсоний камолотга эришиш учун зарурдир. Лекин бу \ам асосий муд- дао эмас. Асосий муддао, Абайнинг эътирофича, табиат сир- ларини урганиш, саноат, кишлок, хужалиги ва савдони ривож­лантириш, турли халкдар эришган илгор маданиятларни эгал- лашдан иборатдир.

Олга сурган гояларини Абай шундай ифодалайди:

Илм топмай мацтанма,Урин топмай бопланма,Хуморланиб шодланма,Уйнаб бекор кулишга!...Одам буламан десангиз.Тилагинг, умринг олдингда,Унга кайру есангиз.Ёлгон-яшиц мацтанчок,Эринчок, бекор мол чочмок,Беш душманинг билсангиз!Талаб, мехнат, теран уй,KflHoam, ра%м, уйлай куй...Бир олимни курсангиз,«Ундай булмок кайда ?» — деб Айтма илм суйсангиз.Сизга илм ким берар Ёнмай ётиб сунсангиз.'

Шоир ёшларни илм эгаллашга чацирар экан, уни севиб, у билан жидций шугулланишга ундайди. Одам х;ар бир ишга ме)ф- мухдббат билан киришиши лозим, айницса, илм эгаллашга мехр билан, сидцидилдан киришиш зарур. «...чин ният билан урга- наётган булсанг, унда илмга мехринг худди уз онангни мехри- дай илик, ва самимий булади. Сен илмга чиндан х;ам ихлос

1 А б а й . Т а н л а н г а н а с а р л а р , Т . , 1 9 6 1 й .

1 1 7

Page 118: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

цуйсанг, у хам сенга мехр цуяди ва сен уни тезроц кулингга киритасан. Агар сен унга чала мехр куйсанг, урганган илминг Хам чала-чулпа билади»,2 — дейди Абай.

Илм олиш йулидаги энг катта душман бегамлик ва бепарво- лик, деб тушунади Абай. Шу туфайли, у ёшларга бегам булмас- ликни уцтиради. Чунки бегамлик халцнинг, давлатнинг, иб- ратнинг, ацлнинг, ор-номуснинг душманидир; ор-номус булган ерда бегамлик булмайди. Инсон илм олиш жараёнида ацлий жихатдан тобора камолотга эриша боради. Тафаккурнинг ри- вожи нарса ва ходисаларни чукур ва хар томонлама билиш имконини беради. Ацлли одам нарса ва ходисаларнинг туб мохиятига етади, уларни т^ р и бахолаб, аник; хулосалар чицара олади.

Шоир шуни таъкидлайдики, билимга осонликча эришиб булмайди. Машаццатли мехнат, зур иштиёц туфайлигина унга эришиш мумкин. Билимни узлуксиз такомиллаштириб бор- моц зарур. Шунингдек, билим олищда хеч цачон эришилган даражадан цаноатланмаслик керак. Билимни бойитишга, узи­дан кура билимдонроц одамлардан урганишга интилмаслик бегамлик ва бепарволик натижасидир. Билим мустахкам були­ши учун уни узлаштиришдан ташцари, яхшилаб ёдда сацлаш Хам жоиз. Улуг маърифатпарвар ёшларни билимларни шу зайлда эгаллашга даъват этади.

Абай билимсиз одам иродасиз булишини, узгалар фикри би­лан яшашга одатланиб цолишини уцтиради. Шоирнинг таъ­кидлашича, илмсиз, мустацил фикрсиз, ацлсиз нодон булган- лар яхши ва фойдали маслахатга хам цулоц солмайдилар, улар­нинг касби игво тарцатиб, мацтанчоцлик, бировлар шаънини булгашдан иборат булади.

Абай ёшларни билим олиш билан бирга, фойдали хунар- ларни урганишга хам даъват этади. Зеро, яхши хунар хам мод­дий, хам маънавий бойликдир.

Хунари бор — %еч кимга царам булмас,...Халол мехнат — %еч цайда гуноу; эмас!2 — дейди адиб.

1 А б а й . Т а н л а н г а н а с а р л а р , Т . , 1 8 4 - б е т .

2 У ш а а с а р , 7 4 - б е т .

Page 119: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Абай тарбиянинг турли воситалари хакида фикр юритганда оила, мактаб, мехнат ва адабиёт орцали тарбиялаш хусусида гапиради. Болалар характери ва дунёцарашининг шакллани­шида оила бециёс катта ахамият касб этишини хисобга олиб, бола тарбияси билан шутулланувчи ота-оналар, аввало, узлари хар жихатдан тарбияланган булмоцлари зарур, деган ишончга келади. Шоир мактаб бола тарбиясида хал цилувчи урин тути- шини эътиборга олган холда, бу билим учопада таълим-тарбияни ташкил этишнинг йул-йурицлари, узига хос томонлари хацида фикр юритади. У ёшлар тарбиясида адабиёт, айницса, шеъри- ятнинг таъсир кучига алохида ахамият беради. Унинг фикри­ча, шеърий асарлар юксак махорат билан ёзилишидан ташца­ри, fo h t содда булган таццирдагина тарбия ва таъсир кучига эга булади.

Умуман, улуг мутафаккир Абай Кунонбоев бутун хаётида халцни нодонлик, маданиятсизликдан ёрутлик, илм-фан, ма­даният йулига олиб чицишга, ёш авлоднинг янги замонларда камолга эришувига ишонади. Абай уз хаётининг сунгги дамла- ригача, ёшларнинг, халцнинг ахлоций тарбияси, таълими тугри- сидаги доно фикрлари билан уз даврида жуда катта обру цозон- ди. Унинг педагогик фикрлари цозоц халци тарбиясида сал- моцли уринда туради. Унинг хикматларга бой, фалсафий мушохадалар билан йутрилган насихатлари хамон халцни тугри йулга бошламоцда.

Б Е Ш И Н Ч И Б О Б

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМ ИДА ИЖ ТИМ ОИЙ \А Ё Т , МАЪРИФАТ,

МАКТАБ ВА ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

XIX асрнинг иккинчи ярмида Марказий Осиё хонликла- ри — Бухоро, Куцон, Хива хонлари уртасида узаро царама-цар- шилик, низо кучайганидан фойдаланган чор хукумати Узининг ёвуз ниятларини амалга оширишга киришиб, 1853-1895 йил-

Page 120: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

лар давомида Марказий Осиёни босиб олди, мустамлакачилик сиёсатини кучайтирди, сиёсатга царши кутарилган халк; кузго- лонларини аёвсиз бостирди. У Марказий Осиё худудида исти- Комат килувчи турли халкдарни бир-бирига карши кУйиш би­лан улар уртасида низони авж олдирди, Туркистонда мадани­ят, илм-фан, санъат, адабиёт, таълим-тарбия сохасида хам уз сиёсатини амалга ошира бошлади: асосий эътиборни халки- мизни миллий маданияти, тарихидан, урф-одатларидан мах- рум этишга каратди; чор мустамлакачилари шу сиёсат асосида улкада уз мавкеларини мустахкамлашга харакат киддилар. Улка- да юз берган бу вокеалар Ахмад Дониш, Фуркат, Мукимий, Аваз Утар, Завкий каби илгор маърифатпарварнинг дунёкара- шига таъсир курсатди, улар чор маъмурлари куллаган жабр- зулм, хакорат, каршиликларга карамай, маданий кадриятлари- мизни сакдаб колишга харакат киддилар, узларидан олдин утган мутафаккирнинг инсонпарварлик, таълим-тарбия хакидаги маъ- рифий фикр-гояларини давом эттиришни уз олдиларига асо­сий максад килиб куйдилар.

АХМАД ДОНИШ

Ахмад Дониш 1827 йилда Бухоро шахрида дехкон оиласида тугилди. У бошлангич билимни уйда онасидан олади. 9 ёшида мактабга кириб, бу ерда араб тилини урганади, математика, фалакиёт, география, тиббиёт, тасвирий санъат, тарих ва фал- сафий билимларни мустакил равишда эгаллаб, уз даврининг илгор кишиси булиб етишади.

У Бухоро Амири урдасида ёзиш-чизиш хизматида булади, тарих, тиббиёт масалаларига оид китобларни узбек, тожик тил- ларига кучиришга, китоблар ёзишга киришади.

Ахмад Дониш узининг таълим-тарбия, ахлок ва нафосатга дойр фикр-мулохазаларини «Наводир-ул-вакое» асарида, ху­сусан, бу асарнинг «Инсон алокалари ва уларнинг табиати Хакида», «Фарзандларга васият: касб ва хунарнинг фойдалари хакида» бобларида аник ифодалайди.

Ахмад Дониш 1897 йилда 70 ёшида вафот этади.

Page 121: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

А^мад Донишнинг илм ва ахлоций тарбия Хакддаги гоялари

Ахмад Донишнинг уктиришича, илм одамга бахт-икбол бахш этади. Одам яратилгандан сунг унинг туганмас бахти илм ва маърифатда булади. Илм ва маърифат рухнинг истаги булиб, рохатпарастлик ва дангасалик тилагидир.

Ахмад Дониш ёшлар билимларни бевосита кузатиш йули билан онгли равишда эгаллаши, уз фикри ва билимининг хацицийлигига ишонч хосил цилиши, урганиладиган ходиса- нинг мохиятини билиб олиб, энг асосий масалага эътибор бе­риши кераклиги гояларини олга суради. Унинг фикрича, хар бир одам билимни шундай эгаллаши керакки, хар кандай кар- шилик ва эътирозлар унинг уз билимига булган ишончини йукка чицара олмасин, фикри хацицатан тугри булса, одамларнинг келиша олмаслигидан хафа булмасин.

Ахмад Донишнинг уктиришича, ахлоций тарбияда олдинга куйилган мацсадга мувофик бошкаларга фойда келтиришни уз бурчи деб билган шахсни етиштириш асосий вазифа килиб Куйилиши керак. Ёш авлодда мехнатсеварлик, ватанпарварлик, халксеварлик туйгуси, бойликка хирс куйиш каби иллатларга нисбатан нафрат хиссини тарбиялаш керак. Донишнинг фик­рича, одамларда озодликка ва мустакилликка хавас, мухаббат туйгусини тарбиялаш лозим.у£«Агар,— дейди Ахмад Дониш, — биров билан сухбат кур- мокчи булсанглар, уз сифати билан халкка якин булган, акд- ли, хушёр кишилар билан дустлик алокасини богланглар. Чун­ки, окил одамлар хеч кимга ёмонликни хохламайдилар. Акдли одамларнинг аломати улардаги яхшиликнинг ёмонликдан купрок булишида ёки баробар булишидадир. Бундай одамлар олимлар, калам ахиллари ичидан топилади. Булардан бошка - лари билан дустлик килмокчи булсанглар, у вактда ундай одам хеч булмаганда бирорта ёмон феълдан сакданган одам були­ши шартдир...

Агар дустларингизнинг бирор ёмон томонини билсанглар ва уни бу йилдан кайтаришга кучларинг етса, уни кайтаринг- лар. Агар буни килолмасанглар, хамма билан яхши муомалада булинглар. Чунки, дунёда айбсиз дуст топилмайди».1 ^7

1 А х м а д Д о н и ш . Н а в о д и р - у л - в а к о е . — Т . « Ф а н » , 1 9 6 4 , 2 1 5 - б е т .

Page 122: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ахмад Донишнинг фикрича, хар бир инсон уз Ватани учун курашмоги, ёш авлод эзгу ниятли, химматли, жасоратли килиб етиштирилмоги, уларни хар бир ишни бажаришга онгли су- ратда киришиш рухида тарбияланмоги керак.

Ахмад Дониш ахлок-одоб хакддаги карашларида инсонпарвар­лик ва сузлашиш одобига хам алохида эътибор беради. Унинг таъ­кидлашича, миллати ва диний карашдарвдан катьий назар одам­ларни камситмаслик, уларга нисбатан хурматда булиш керак.

Ахмад Дониш касб-хунар хацида

Ахмад Дониш узининг педагогик карашларида касб-хунар урганишга алохида эътибор беради. У ёшларни хунарни факат фойдали булгани учун эмас, балки хаётий зарурият булгани учун эгаллашга даъват этади. Унинг таъкидлашича, хар бир касб-хунар эгаси халол мехнати билан эл-юрт фаровонлиги учун хизмат килиши керак, мехнат килмай дангасалик билан кун кечирган одам уз кадр-кимматини йукотади.

«Дунёда захматсиз рохат, ташвишсиз неъмат топилиши мум­кин эмас»... «Кайси бир хунар, кайси бир касбни кдлмокчи булсанглар, ундан кутилган максад халк учун фойда етказиш булсин»1 — дейди Ахмад Дониш.

Умуман, Ахмад Донишнинг «Наводир ул вакое» асарида таъ­лим-тарбия, мехнат, касб-хунар хакида билдирилган фикрла­ри, педагогик карашлари узбек педагогикаси тараккиётига сал- мокли хисса булиб кушилди.

ФУРКАТ

Зокиржон Холмухаммад угли Фуркат 1858 йилда Кукон шахрида савдогар оиласида тугилди. 6 ёшидан бошлаб эски усул мактабида укиди, 12 ёшида мударрис Пошша Хужадан таълим олди, 14 ёшида мадрасада укиб Хофиз, Бедил, Жомий, Фузулий, Навоий асарларини укиб, урганди.

Фуркат Маргилонда тогаси билан бирга савдо ишлари би­лан хам шугулланди, 1882 йилда Кукон га келиб хаттотлик

1 А х м а д Д о н и ш . Н а в о д и р - у л - в а к ; о е . — Т . « Ф а н » , 1 9 6 4 , 2 1 5 - б е т .

122

Page 123: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

цилиб, «Чор дарвеш» ва «Нух; манзар» асарларини форс тили­дан узбек тилига таржима этади, Мукимий, Завкий, Мухаййир каби шоирлар билан танишиб, улар билан мулокртда булади.

Фурцат 1889 йилда Тошкентга келади, бу шахдрдаги мада­ний хдётни кузатади, театр, клуб ва кургазма залларида, бос- махоналарда, гимназия, рус-тузем мактабларида булиб янгича укиш-укитишларни кузатади. У ма\аллий маданият намоянда- лари, шоир ва санъат а^ялари билан су^батларда булиб, улар билан ижодий дамкорлик килади.

Фуркат 1891 йил май ойида Тошкентдан кетиб, Самарканд, Баку, Истамбул ша^арларида, Арабистон, Миср, Болгария, Гре­ция (Юнонистон), Хиндистон мамлакатларида, Кашмир ви- лоятида булади, Хитойнинг Хутан шахрида бир неча вакт ту- риб, Ёркент шаэфига келади ва умрининг охиригача шу ерда яшаб, 1909 йилда 51 ёшида вафот этади.

Фуркатнинг илм-маърифатпарварлик, ватанпарварлик гоялари

Фуркатнинг ижодий фаолиятида илм-фан, маърифат х;акида- ги карашлар алодида урин тутади. У жамият ривожи ва халк фаровонлигига илм-маърифат оркалигина эришиш мумкин­лигини айтиб, бунинг учун турли фанларни пухта урганиш гоясини баён этади.

Жахон басту кушоди илм бирла,Надур дилни муроди илм бирла.Кунгулларни сурури илмдандур,Курар кузларни нури илмдандур.Керак у;ар илмдин булмоц хабардор,Булар хар цайси уз вацтида даркор,‘ — дейди Фуркат.

Фуркат уз педагогик-маърифий карашларида ватанни, ва- танпарварликни юксак даражада улуглайди. У она Ватан — диёрни нажот, бахт манбаи х,исоблайди. Ватандан жудоликни FaM-эндух;, ранжу алам, мусибат деб билади. Бу фикрини уз \аёти мисолида шундай ифодалайди:

1 Ф у р к ; а т . Т а н л а н г а н а с а р л а р . И к к и ж и л д л и к . I I ж и л д . Т . У з д а в б а д и и й

а д а б и ё т н а ш р и ё т и . 1 9 6 0 , 1 0 - б е т .

Page 124: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ватаннинг иштиёцини тортарам гурбат тми бирла, Туруб эрдим цутулмай руссаю ранжу инолардин)

Фурцат Ватанни ардоцлашни, Ватан равнаци учун жонни фидо этишни улуг неъмат х;исоблайди.

Манам шурида булбул, бустонимдан адашганман,Юзи гул, цомати cape и равонимдан адашганман,Дилим %ажрида цондур дилистонимдан адашганман,Рариби куйи Fyp6am хону-монимдан адашганман, — дейди у.

Фурцат ахлоций тарбия цацида

Унинг таъкидлашича, таълимда ахлоций тарбия f o h t мущм- дир. У самимий дустликни, кишилар орасидаги яцинликни улут- лади, узаро а^иллик ва х,амжи\атликни таргиб этди. Фурцат: «...Уй тутиб ултирган х,амма одамнинг \амсояси бор. Алар эрта оцшомда бир-бирлари билан куришганда иттифоцлик билан куришсунлар. Бир-бирлари билан уруш — талаш айлаб даъво цилишмасун ва муборакбодлик иши булса, муборакбод цилиш- сун ва агар бир киши вафот цилса, мен \ам борай, деб истак билдурсун»,2 — деб уцтирди.

Умуман, Фурцатнинг педагогик царашларида ифодаланган илм-фан ривожи, унинг инсон камолотида тутган урни, Ватан ва ватанпарварлик, халцпарварлик, ахлоций тарбия х,ацидаги фикрлар аедаюгик фикр ривожига цушилган х;исеа сифатида мух,имдир.

ДИЛШОД БАРНО

Хаёти ва педагогик фаолияти

Таницпи шоира, маърифатпарвар Дилшод Барно 1800-1801 йилда Уратепа шахрида тугилади. Дилшод дастлабки маълу- мотни отаси Ра\имкулдан олди, ёшлигидан шеъриятга мехр

1 Ф у р к , а т . Т а н л а н г а н а с а р л а р . И к к и ж и л д л и к . I I ж и л д . Т . У з д а в б а д и и й

а д а б и ё т н а ш р и ё т и . 1 9 6 0 , 1 1 8 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 7 1 - б е т .

Page 125: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

цуйди. Барно тахаллуси билан шеърлар ёза бошлади. У ёшлик чорида ота-онасидан жудо булади. У ун уч йил давомида тур­кий тилни мукаммал урганиб, мактабдорлик цилади.

Дилшод цайнонаси билан бирга узи хам цизларга даре бера­ди, умрининг охиригача ёшларни илм-маърифатли цилади.

«Мен, — деб ёзади Дилшод... Эллик бир йил мактаб тутиб, ...23 толиба тутиб, 891 цизни басавод цилдим. Алардан царийб туртдан бири табъи назмлари бор эрди...боз аввал охир икки юздан ортиц назмхон шоиралар таълим олиб чиццан эрди».1

Дилшод Барно газал, мухаммас, мусаддас, хотираномалар- дан иборат «Тарихи мухосара», «Хатми мунтахабул ашьор», «За- монадан шикоят», «Хаёт мадхи» достонларини яратади. У уз асарларида комил инсон, вафо, соф мухаббат х;ацида фикрлар из\ор этади, вафосизлик, худбинлик, маккорлик, хийлагарлик иллатларини цоралайди.

Дилшод Барно 1905-1906 йилларда вафот этади.

Дилшод Барноиииг маърифий, инсонпарварлик роялари

Дилшод уз маърифий царашларида инсонлар уртасидаги \ам- жихатликни, хамдамликни энг юксак фазилат деб билади. У инсоннинг инсонийлигини улуЕлайди, бу масалага виждонан ва химматли муносабатда булишни таргиб цилади. У дейди:

Аё одам, сенга цувват эрур фарз,Хаётингга эрур куввату FaUpamza монанд,Фазилат булручи %иммат эрур фарз.Булар устига виждон %ам керакдир,Неку равфтор ила иффат эрур фарз.2

Дилшод Барнонинг фикрича, инсон гузаллиги унинг рухий оламидир. Иккиюзламачи, худбин одамлар макр эгаларидир- лар. Инсоннинг ички дунёси ташци циёфасидек гузал булиши керак. Инсонга инсонийликни безаш учун берилган бу гузал­ликни доимо сацлаш лозим.

1 Д и л ш о д и Б а р н о в а м е р о с и а д а б и й . 1 3 7 - б е т .

2 Д и л ш о д . « С а б о т у л - б а ш а р » , 3 7 - б е т .

Page 126: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Дилшод х;аётни, оилани инсон учун катта мактаб хисобла- ди, бутун хаётини, билимини ёшларга бахш этади.

Рузгорим мактабим булди,Илм олсун соуиби идрок У —

дейди Дилшод.Дилшод ёшларни илм олишга, илм ахли булишга даъват

этади.Унинг таъкидлашича, илм инсонни тарих оламига олиб ки­

ради ва бу сохдца булган муаммоларни хал килишга ёрдам бе­ради. Билимда камол топган инсон юксак обру, мавцега эга булади, унинг билимидан хамма бахраманд булади, хатто кеча- кундуз хам ундан нур олади.

Умуман, мутафаккир Дилшод уз маърифий фаолияти даво­мида ёзган асарларида баён этган таълим-тарбия хусусидаги фикрлари хозирги ёшлар тарбиясида хам хизмат цилмоцца.

О Л Т И Н Ч И Б О Б

XIX АСР БИРИНЧИ ЯРМИДА ИЖ ТИМ ОИЙ ХАЁТ, МАКТАБ, ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

Марказий Осиёда бола тарбиясига, уни ахлоций-маънавий баркамол цилиб етиштиришга милоддан олдин яшаган дониш- мандлар хам эътибор берганлар.

Мусулмон ахлининг дунёцараши, фалсафаси, маданияти, ахлоци, хУКУКИнинг асоси булган Куръони Каримда илохиёт, диний эътицод масалалари билан бирга, инсонпарварлик, ин­сонларни цовуштириш, улар орасида адолат урнатиш каби ах­лоций муаммолар ифодаланди; эхсон, сахийлик, сабр-тоцат- лилик, садоцатлилик, кечиримлилик каби инсоний фазилат­лар ва илм мохияти, илм ахлининг вазифалари аниц баён этилди. Бу масалалар пайгамбаримиз Мухаммад алайхиссалом Хадисларида хам ёрцин баён цилинди.

Милодий XIX асрнинг иккинчи ярмига цадар яшаб ижод этган буюк алломалар ёш авлод тарбияси хацидаги фикр-гояла- рини яратган асарларида ёритдилар.

1 Д и л ш о д . « С а б о т у л - б а ш а р » , 5 7 - б е т .

1 2 6

Page 127: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

XIX аср иккинчи ярми — XX аср биринчи ярмида яшаб, ижод этган Абдукодир Шакурий, Исхокхон Тура—Ибрат, Мухам- мадшариф Суфизода каби маърифатпарварлар уларнинг фикр- рояларини, янги давр талабидан келиб чикдан х,олда, давом эт- тирдилар. Улар хорижий мамлакатларда таълим-тарбия сохаси­да кулланган илгор тажрибалар асосида янги усул мактабларини ташкил этиб, таълим мазмунига узгартириш киритдилар, мада­ният ва маърифат ривожига маълум хисса кушдилар.

АБДУКОДИР ШАКУРИЙ

Абдукодир Шакурий 1875 йилда Самарканднинг Ражаба- мин к,ишлогида дехкон оиласида тугилди. У Самаркандда би­ринчи бор янги усулдаги «Усули савтия» мактабини ташкил этди. Мактаб таълимида кулай ва енгил усулларни куллади ва бу сохада катта муваффациятларга эришди. У таълимда, асо­сан, болаларнинг саводли булишлари, уларда нутк; маданияти­ни устиришга эътибор берди, товуш-харф усулини куллаш ор­кали савод чицаришни енгиллаштирди.

Шакурий мактабда болалар узбек тили билан бирга форс- тожик ва рус тилларини хам укитиш керак деб билди ва бу ишни амалга оширишга харакат килди.

Шакурий янги усул мактаб укувчилари учун тушунарли услуб- да «Рахномаи савод» («Савод чикаришга йулланма») ва Исматилла Рахматуллаев билан хамкорликда «Алифбе таълими» кулланмала- рини яратди, тузган бу китобларига, халклар уртасидаги узаро мил­лий, маданий-маърифий алокаларни хисобга олган холда, тожик адабиёти намоёндалари фаолиятидан хам намуналар киритди.

Шакурий укувчиларга касб-хунарларни эгаллашга, мехнат­га кизикишни тарбиялашга эътибор каратди. Шу максадда мактаб укув режасига мехнат дарсини хам киритди, укувчи- ларни дехкончилик, бордорчилик, чорвачиликнинг илгор усул­лари билан таништирди.

Уз даврида таълим ва тарбия сохасида кулланилган илгор усул ва тажрибаларга эгалиги туфайли Шакурий маориф ахли орасида катта шухрат козонди. Таълим-тарбия сохасида у ижод этган янги усул ва тажрибалар Шакурий сафдошлари томони­дан давом этгирилди.

Абдукодир Шакурий 1943 йилда вафот этди.

Page 128: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ИСХОКХОН ТУРА-И Б PAT

Исхокхон Тура—Ибрат 1862 йилда Наманган вилояти Тура- кургон цишлогида 6 o f 6 o h оиласида тугилди. Бошлангич таъ- лимни цишлоццаги мактабда олди, 1878-1886 йилларда Куцон- да мадрасада уциди, араб ва форс тилларини мукаммал урган­ди. У Хиндистон, Арабистон, Афгонистон, Туркия, Болгария, Италияда булиб, халц маданияти, санъати билан танишди, хинд, урду, инглиз тилларини эгаллади, фан ва санъат намоёндалари билан мулоцотда булди. Ибрат «Лугати ситта-ал-сина», «Жо- меъ-улнинг хутут» («Ёзувчилар мажмуаси») асарларини яратди.

Ибрат тарих ва маданиятга дойр ёзган «Тарихи Фаргона», «Тарихи маданият», «Мезон-ул-замон» асарларида узининг пе- дагогик-маърифатпарварлик царашларини баён этди. У уз пе­дагогик царашларида халцлар дустлигига, уцувчиларда нутц ма­даниятини, саводхонликни устиришга, тарихий билимни эгал­лашга, ахлоций тарбияга алохида эътибор берди. Шу мацсадда у «К,алами Мирражаб Бандий», «Илми Ибрат» рисолаларини эълон цилди.

Ибрат таълимда уцувчиларда китобхонлик ва мустацил уциш куникмасини тарбиялаш ва ривож топтиришни талаб этди. Уз талабларини амалга ошириш мацеадида уз уйида «Кутубхонаи Исхоция» номида кутубхона ташкил цилди, цишлоцца маориф, маданият, таълим-тарбия ишларини яхшилаш сохасида олиб борилган тадбирларда фаол иштирок этди.

Ибрат уз педагогик царашларида аёлларнинг билим эгал- лашларига алохида ахамият берди. Таълим-тарбияда уцитув- чининг уз тарбияланувчиларига шахеий намуна булиши ке­раклиги гоясини олга сурди.

Исхоцхон Тура—Ибрат 1937 йил цатагон даври цурбони булди.

МУХДММАДШАРИФ с у ф и з о д а

Мухаммадшариф Суфизода 1880 йилда Чует цишлогида хунарманд оиласида тугилди. Мухаммадшариф бошлангич мак­табда таълим олади.

Суфизода 1900-1913 йилларда Озарбайжон, Арабистон, \и н - дистон, Туркияда булди, Тошкентда «Туркистон вилоятининг газети», «Садойи Туркистон» газеталарида иштирок этди.

Page 129: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Суфизода 1913 йилда Чует цишлогида янги усул мактабини, Камарсада цишлогида етим болалар учун «Дорулайтом» («Етим- лар уйи») очди, катталар учун кечки курслар ташкил цилди.

Суфизода маърифатпарвар шоир сифатида уз асарларида халцни илм-маърифатли булишга даъват этди, Ватан озодлиги хацидаги орзуларини ифодалади:

Кддрдоним цалам, мардона булгил, вацти хизматдур,Агар мендан кейин цолсанг, либосинг сийму зардандур,1 —

деди у.Суфизода Ватан таццири, юрт истицболи х;ацида цайгурди.

У дейди:

Ватан %олиндан утру кузларим сацфинда цон OFAap...Ёзуц олий Ватан уксиз каби бир %ола душмушким,Агар таурир эдарсан, хомаи муъжиза баён оглар.2

Суфизода ватанпарвар, инсонпарвар сифатида халцнинг \ац- хуцуцини химоя цилди, уз замондошларини истицлолга ундади.

Суфизода оналарни улуг инсон сифатида хурмат цилди, улар­ни «Миллати исломиянинг бонуси» хисоблади. У:

Миллати исломиянинг бонуси,Узбек элининг цоракуз о^уси.Кар цилур бир кун жах/i огуси,Илму амал ушбу касал доруси,3

деб, уларни илмли булишга чорлаб, илм жахолатни енгувчи кудратли куч эканини айтди.

Суфизода Уз маърифий царашларида оммавий ахборот во- ситаларини, айницса, кундалик рузномаларни халцнинг маъ- навияти, маданияти ривожида мухим омил эканлигини таъ- кидлади. Унинг фикрича, рУзнома дилни фасли бахор каби яшнатади, «Сув бериб кунгил богини сабзавор» айлайди.

Суфизода инсон хаётида рузноманинг тутган урнини юцори бахолаб шундай дейди:

1 Истикдол кахрамонлари. Танланган асарлар. Т., «Маънавият», 1999, 209-бет.

2 Уша асар, 222-бет.3 Уша асар, 219-бет.

Page 130: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Яшнатиб дил рунчасин, фасли ба$ор айлар газет,Сув бериб кунгул ботни сабзавор айлар газет... Шарцдан Маррибгача булрон %аводисни ёзиб,Не гузал маргуб хабарлар ошкор айлар газет.Куб уцур булсанг, булурсен эл аро чун нуктадон, Сузлаганда сузларигни берубор айлар газет..}

Суфизода 1937 йилда вафот этди.

Туркистонда жадидчилик харакати.Жадидлар маърифат, таълим-тарбия хацида

XIX аср охири XX аср бошларида Туркистонда ижтимоий Хаётда юз берган воцеа-ходисалар ва жадидчилик харакати на­тижасида илгор маърифатпарвар зиёлилар тафаккурида, маф- курасида янгича дунёцараш шаклланди. Улар миллий муста- циллик, таълим тизимини ислох цилиш гояларини илгари сур- дилар, таълим-тарбия хацида фикр, царашларини яратган асарларида, амалий фаолиятларида намоён этдилар.

Бу маърифатпарвар-педагоглар кенг омма уртасида илм-маъ- рифат, маданият тарцатиш учун ц и з б и н кураш олиб бордилар, уз даврининг илгор, пешцадам педагоглари сифатида халцца, жамиятга танилдилар. Улар татар, озарбайжон, рус ва бошца халцлар педагоглари билан алоцада булиб, мактабда Уцувчи- ларга янги усулда она тили билан бирга, география, тарих каби гуманитар ва аниц фанларни уцитдилар, таълим-тарбияга оид дарсликлар ва цулланмалар ёзиб, нашр эттирдилар.

Туркистонда жадидчилик харакати усиб бориши билан ил- Fop фикрли педагог зиёлилар — жадидлар мактабларда таъ­лимнинг янги тизимини амалга ошира бошладилар, улар таш­кил этган «янги усул» мактаблари халцнинг маданий ривожига ёрдам берди, халцнинг эътиборини цозонди.

Туркистон жадидлари озодлик, маърифат учун курашлари- ни маълум дастур асосида икки йуналишда — маданий тарац- циётни ривожлантириш, бунинг учун маърифатпарварликка асосланиш ва бу борадаги фаолиятни амалиёт билан боглиц

1 Истикдол к,ахрамонлари. Танланган асарлар. Т., «Маънавият», 1999, 219-бет.

Page 131: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Холда олиб бориш орцали амалга оширадилар. Улар миллий уйгонишнинг асосини таълимни, уцув дастурларини ислох цилишда курадилар.

Дастурни ишлаб чициш ва амалга оширишда Махмудхужа Бехбудий, Абдулхамид Чулпон, Мунавварцори Абдурашидхо- нов, Абдурауф Фитрат, Садриддин Айний, Хамза Хакимзода Ниёзий, Абдулла Авлоний маърифатпарварлик, таълим-тарбия хацидаги царашлари, гоялари билан шухрат цозондилар.

Узбекистон мустациллиги даврида узбек халци жамият та­рихи ва жахон маданияти, илм-фани ривожига бебахо хисса цушган дахоларимиз орзу цилган эркин, озод хаётга эришди, муцаддас миллий байрамлар, Амир Темур, Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Ахмад ал-Фаргоний, Бахоуддин Нацшбанд, Хожа Ахмад Яссавий, Нажмиддин Кубро, Махмуд аз-Замах- шарий, Хожа Ахрори Валий, Абдухолиц Риждувоний каби буюк аждодларимизнинг номлари тикланди; миллий тафаккур та- рихида учмас из цолдирган Боборахим Машраб, Бахоуддин Нацшбанд, Мухаммад Тарагай Улугбек, Алишер Навоий, За­хириддин Бобур, Абдулла Крдирий, Абулцосим аз-Замахша- рий, Амир Темур, Камолиддин Бехзод, Имом ал-Фаргоний, Жалолиддин Мангуберди каби улуг зотларнинг, Махмудхужа Бехбудий, Абдурауф Фитрат, Абдулхамид Чулпон, Абдулла Кр- дирий, Боту, Усмон Носир каби миллий-озодлик харакати фи- дойиларининг фаолиятларига алохида эътибор берилди, тавал- лудлари нишонланди.

Ислом Каримов Узбекистон мустацил Республика деб эълон цилинган кундан бошлаб утказилган Олий Мажлис сессияла- рида цилган маърузаларида, газета мухбир ва мухаррирлари билан утказилган сухбатларда, ёдгорлик мажмуаларини очи- лиши маросимларида, хокимият йигилишларида, халцимиз- ни янги йил ва байрамлар билан цутловларида... миллий урф- одат, анъаналарни, цадриятларни тадциц этиш, буюк аждод­ларимиз цолдирган беназир таълимотларини чуцур эгаллашни, цатагон йиллар цурбони булганлар рухини шод этишни таъ- кидлади. У ёш авлодни тарбиялаш, уларга таълим бериш гояла­рини уз маърузаларида, асарларида мунтазам баён этиб, илм- фан ахлини, педагог олимларни бу сохада фидойи билишга даъват этади.

Page 132: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ислом Каримов Олий Мажлис биринчи сессияси иккинчи йигилишида сузлаган нутцида хар бир инсон бу дунёда халц хотирасида доимий цоладиган яхши, эзгу ишлар цилиши ке­раклигини айтиб;

«...бу дунёда хамма нарса уткинчидир. Амал хам, мол-дунё Хам, шон-шухрат хам утиб кетади, фацат халц, халцнинг хоти- раси доимо яшайди. Шундай экан хар бир инсон ана шу халц хотирасида узидан яхши ном, эзгу ва савобли ишлар цолди- риш хацида уйлаши керак.

Бизнинг захматкаш ва олижаноб халцимиз бугун сизу биз- дан — узи ишонч билдирган инсонлардан шундай амалий хара­катларни кутмоцца»1 — дейди.

Ислом Каримов маънавий баркамоллик, яратувчиликни улуг фазилат хисоблайди, ана шундай фазилатга эга булмасликни хиёнат деб билади. «Инсон ахлоци, — дейди Ислом Каримов, — шунчаки салом-алик, хушмуомаладангина иборат эмас. Ахлоц — бу аввало инсоф ва адолат туйгуси, иймон, халоллик дегани. Манфаатпарастлик йулида цилинган хар бир иш у цанчалик баландпарвоз таъриф-тавсифларга уралмасин, фатволар туциб чицармасин, барибир Ватанга хиёнатдир».2

Президент Навоий шахрида Алишер Навоий ёдгорлик маж- муининг очилишига багишланган тантанали маросимда одам­ларни беназир зот — Алишер Навоийдан ибрат олиб, етим- есир, бева-бечора, ногирон ва мухтожларга мурувват курсатиш- га, эл-юрт учун мактаблар, шифохона, 6oF-poraap бунёд этишга, илм-фан ва маданият ахлининг чинакам хомийси булишга даъ­ват этди.3

Биринчи чацириц Узбекистон Республикаси Олий Мажли- сининг ун туртинчи сессиясида цилган маърузасида Ислом Ка­римов: «Ногиронларни тулацонли фаол хаётга цайтариш учун уларнинг жисмоний имкониятларини хисобга олиб, уцитиш, цайта уцитиш ва ишга жойлаштиришни ташкил этиш лозим»4- лигини таъкидлади.

У Тошкент Ислом Университетининг очилишига багишлан­ган йигилишда диёримизда етишган буюк алломаларнинг ис-

! Узбекистон овози. 2000 й. 12-феврал, 19-сон.2 Узбекистон X X I асрга интилмокда. Т . «Узбекистон», 2000, 57-бет.3 «Маърифат» газетаси, 2001 й. 25-август.4 Узбекистон X X I асрга интилмокда. Т . «Узбекистон», 2000, 33-бет.

Page 133: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

лом назарияси, фалсафаси, маданият ривожига цушган бена- зир хиссаларини, цолдирган меросларини чуцур урганиш, уни мужассамлаштириб, халцимизга, энг аввало, ёш авлодга етка­зиш талабалар учун хам царз, хам фарз эканини айтиб, уларни ана шу вазифани адо этадиган комил инсон булиб етишишга даъват этди.

Ислом Каримов «Шахидлар хотираси» ёдгорлик мажмуаси- нинг очилишига багишланган маросимда сузлаган нутцида «...озод ва эркин Ватан учун жон берган шахидлар рухи олдида бош эгиб, уларга уз хурмат-эхтиромимизни бажо этамиз.. Мана шу жойдаги минглаб инсонларнинг шу кунгача чирцираб ёт- ган рухи-поклари бугун барчамиздан, эзгу ишларимиздан рози булиб, шояд ором топган булса, ажаб эмас»1 — деб, одамларни Ватан ва халц бахт-саодати учун жон фидо этганлар рухини доимо шод этишга чорлади.

Ислом Каримов вилоят, шахар ва туман хокимлари билан учрашувда республикада \аётимизда барча сохаларда амалга ошириладиган вазифалар кадрларга боглицлигини айтиб, фар- зандларимиз, набираларимиз олдидаги асосий бурчимиз улар­ни эртанги мураккаб, суронли хаётга тайёрлашдан иборатли- гини айтди. Президентнинг таъкидлашича, уларни биздан кура билимли, кучли, доно ва, албатта, бахтли цилишдек эзгу мац- сад хар биримизнинг хаётимиз мазмунига айланиши даркор- лигини таъкидлади. Ислом Каримов яна шуни айтдики, хацицатдан хам уз фарзандларимиз ва набираларимиз билан фахрланишни истасак — улар замонавий билим ва тажрибага эга, иймонли-эътицодли булишларига, Ватанимиз тарихида учмас из цолдирган буюк аждодларимизнинг ишларини давом эттиришларига ишонишимиз лозимлигини таъкидлади.

МАХМУДХУЖА БЕХБУДИЙ

Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти

Махмудхужа Бехбудий 1875 йил 19 январда Самарцанд яцинидаги Бахшитепа цишлогида рухоний оиласида дунёга келди.

1 «Халк; сузи», 2000 й, 13-май, 91-сон.

133

Page 134: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Махмудхужа TOFacH Мухаммад Сиддик; тарбияси ва царамо- гида Усиб вояга етади, эски усулдаги мактаб-мадрасаларда Укиди. 18 ёшида цозихонада мирзолик килади, кози, муфти даражасигача кутарилади.

Бехбудий 1902 йилда Маккага боради, хожи унвонини ола­ди. Кишлокларда ташкил килинган мактаблар учун узбек ва тожик тилида: «Мунтахаби жугрофияйи умумий» («Кдскача умумий жугрофия»), «Китоб ул-атфол» («Болалар учун китоб»), «Мухтасари тарихи ислом» («Исломнинг кискача тарихи»), «Мадхали жугрофияйи умроний» («Ахоли жутрофияси») дарс­лик ва кУлланмаларини ёзади. «Рисолаи асбоби савод», «Рисо­лаи жутрофияи умроний», «Рисолаи жугрофияи Русий», «Ки- тобаул атфол», «Амалиёти ислом», «Тарихи ислом» дарслик ва КУлланмаларини яратади.

1903-1904 йилларда Москва, Петербургда, 1907 йилда Ко­зон, Уфа, Нижний Новгород шахарларида, Арабистон, Миср ва Туркия мамлакатларида булади. Сафар чогида бу шахар ва мамлакатлардаги ижтимоий, маданий хаёт, мактаб, маориф ишлари билан танишади. У ерларда таълим-тарбия сохасида эришилган ютукларни Туркистон вактли матбуот сахифалари- да ташвик этади.

Бехбудий 1913 йилда «Самарканд» газетасини, «Ойна» жур- налини нашр этади. Уларда миллат, унинг хак-*укуки, тил> тарих масалаларига дойр маколалар эълон килади.

1917 йил 16-23 апрелда Тошкентда булиб утган Туркистон мусулмонларининг курултойида миллатни узаро ихтилофлар- дан воз кечишга, буюк максад йулида бирлашишга чорлайди. Аммо у уз орзуларига эриша олмади.

1919 йил 25 мартда Шахрисабзда катл этилди.

Бехбудийнинг миллий мустакиллик гоялари

«Биз, — дейди Бехбудий, — Уз кисматимизни биламиз. Агар бизнинг хаётимиз хуррият ва халкнинг бахт-саодати учун КУР- бонлик сифатида керак булса, биз улимни хам хурсандчилик билан кутиб оламиз. Мумкин кадар купрок яхши мактаблар очиш, шунингдек, маориф ва халк бахт-саодатини таъминлаш

Page 135: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

сохасида тинмай ишлаш бизга Байкал булади».1 — Бу Бехбу- дийнинг асосий гояси э д и .

Бехбудий узи эътик;од куйган олий максадга эришишнинг бирдан бир йули — илм-маърифат таркатиш, ёшлар тарбияси хакида узлуксиз гамхурлик цилиш, шу билан бирга, миллий мустакиллик учун тинмай кураш олиб бориш деб билди, мил­латлар уртасида дустлик, тотувлик булиши зарурлиги хусусида фикр билдирди.

Бехбудий уз мак,садларини факат маърифат оркали амалга оширишга харакат килди. У таълим-тарбия хусусидаги уз гояла­рини амалга оширишнинг бош йули сифатида янги мактаблар очиш, унда ёшларни диний илмлар билан бирга аник фанлар­ни хам укитиш, оврупоча таълим-тарбияни Туркистон мактаб- ларига кенг куламда жорий этишни таргиб килди.

Бехбудий таълим-тарбияда ёшлар онгига дунёкарашни синг- дириб боришга алодида эътибор берди.

Бехбудий мактаб, маорифни — инсон онгини шаклланти­риш ва ривожлантириш, миллатлараро дустликни мустахкам­лаш воситаси хисоблади, очилган янги усул мактабларида укув- чиларни шахе сифатида камол топтиришга, улардаги инсоний фазилатларни шакллантиришга эътибор берди.

Бехбудий Самарканд «Шурой Исломия» жамияти мажли­сида сузлаган нуткида: «Биз туркистонликларга она тилида хам, рус тилида хам эркин сузлай оладиган ва тахрир киладиган, шариатни биладиган ва жахон сиёсий шароитини тушунади- ган кишилар дархол керак»лигини айтиб, бундай хусусиятлар- га эга булмаган киши хеч кандай фойда келтирмаслигини таъ­кидлади.

Бехбудийнинг фикрича, замонлар утса хам, айрим урф-одат ва анъаналар узгармайди, шу боис ёмон урф-одатлар (бидъат- лар)ни йукотиб, яхши урф-одат, анъаналарни такомиллашти- риш керак. Диндан диний-этник адоватни кучайтириш мак- садларида эмас, балки миллий озодлик, ижтимоий тараккиёт учун курашда, Туркистондаги етакчи кучлар ва ижтимоий кат- ламларни бирлаштириш йулида фойдаланиш лозим.

Бехбудий уз педагогик карашларида илм ахлини хаётда со­дир буладиган зарурий янгиликларга ак,л-идрок билан ёндо-

1 «Инкдлоб» журнали, 1922, 1-сон.

135

Page 136: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

шишга даъват этади. У хаётда доимо узгаришлар булиб тури- шини айтиб, таълим-тарбия сохасида уни идрок этишга ало­хида эътибор берди.

Бехбудий таълим-тарбия хакдца

Бехбудий таълим-тарбияда муваффациятларга эришишнинг бирдан бир йули улкада илм-фанни ривожлантириш эканини айтади. Бехбудий таълим-тарбия ишини ижтимоий хаёт, жа- хон мицёсида содир булаётган вокеалар билан боглик, холда олиб боришни талаб этади. У ёшлар тарбиясида, оила, ота- оналар алохида мавцега эга эканини таъкидлайди. У «Падар- куш» асарида: «Бизларни хонавайрон... беватан ва банди к;ил- f o h тарбиясизлик ва жахолатдир, беватанлик, дарбадарлик, асорат, фацирлик зарурат ва хорлик^ар... хаммаси илмсизлик ва бетарбияликнинг меваси ва натижасидир...»,1 — деб ёзади.

Бехбудий таълим-тарбия хакдцаги уз царашларини бадиий ижодца хам ифодалади. 1911 йилда ёзган «Падаркуш» драма- сида ота-оналар билан болалар Уртасидаги нозик муносабат­лар таълим-тарбияда бош масала эканлигини курсатди. У мак­таб тарбияси билан оила тарбияси узвий бирликда олиб бори­лиши кераклигини таъкидлади. Асарда вок,еа Бой билан угли Тошмурод (ота-бола) уртасидаги мулоцотдан бошланади. Бой угли саводсиз булиб, углини укдгм'аганлиги сабабли у одобсиз булиб усади. У бутун оилани халокатга олиб келади. Бойнинг мак^анчоьугаги, ужарлиги, мол-дунёга учлиги утлини хам шун­дай ахволга солади.

Бехбудий асарда Уз гояларини, яъни таълим-тарбиянинг издан чицишига оиланинг узи сабаб булганлигини акс этти­риш орцали баён этди.

Бехбудий педагогик гояларининг ахамияти

Бехбудий маърифат, илм-фан, бадиий ижод сохасидаги бу­тун фаолиятида миллатимиз маданияти, маънавиятининг рав- нак,и учун курашди, буюк сиймо сифатида шухрат цозонди,

1 Бехбудий. Баёни хакик;ат. «Улуг Туркистон» газетаси. 1917, 12-июн.

136

Page 137: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

таълим-тарбияга дойр цимматли фикр, гояларини баён этади. У изх,ор этган бу гоялар мухим ах;амиятга эга булиб, улар мил­лий педагогикамиз тарихига цушилган улкан хиссадир.

Бехбудий узининг бутун фаолияти давомида XX аср бошла- ридан то умрининг охиригача амалга оширган ишлари, илмий- назарий асарлари, айницса, педагогика, мактаб-маориф соха­сида цилган хизматлари билан узбек маданияти тарихида учмас из цолдирди.

Улуг мутафаккирнинг педагогик фикрлари фацат у яшаган давр эмас, балки хозирги ёшлар тарбиясида хам самарали хиз­мат цилмоцца.

САДРИДДИН АЙНИЙ

Хаёти, ижтимоий, маърифий фаолияти

Садриддин Айний 1878 йилда Бухоро вилояти Риждувон ту- манида Соктаре цишлогида дехцон оиласида тугилди. Шу циш- лоццаги масжид царамопщаги эски усул мактабида билим олди. Кейин 1890-1900 йилларда Бухорода Мир Араб, Бадалбек, Хожи Зохид мадрасаларида тахсил олади. Ахмад Донишнинг «Наво- дир ул вацое», Озарбайжон ёзувчиси Хожа Марогийнинг «Иб- рохимбекнинг саёхати» асарларини мустацил уциб, урганади.

Садриддин Айний 1909 йилда Бухорода янги усул мактаби- ни очади, «Ёшлар тарбияси» номида дарслик ёзади. У 1917 йил инцилобидан кейин Самарцандга келади, умрининг охи­ригача шу шахарда яшаб, ижодий иш билан шугулланади: 1918- 1921 йиллар давомида «Биз ким?», «Мария», «Байналмилал мар­ши», «Туркистон улкасига», «Турон марши», «Мактаб марши», «Хилол ахмар марши», «Дорулмуаллимин марши» каби цушиц, шеърлар ёзади.

1924 йилда унинг цизлар мактаби учун «Киз бола ёки Холи- да» дарслиги, 1926-1940 йилларида «Тожик адабиётидан наму- налар», «Кул бола ёки икки озод» каби цисса, хикоялари, «До- хунда», «Куллар», «Етим» асарлари нашр этилади.

Садриддин Айний Иккинчи жахон уруши йилларида «Яра­дор йиртцичнинг жон талвасаси», «Она-Ватан», «Йигирма беш

Page 138: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

йил», «Чин ва ёрцин тонг» каби мацола ва шеърларини ёзади, 1954 йилда «Эсдаликлар» асарини яратади.

Садриддин Айний тилшунос, адабиётшунос, шарцшунос олим сифатида «Фирдавсий ва унинг «Шох,нома»си хацида» (1934), «Камол Хужандий», «Шайхурраис Абу Али ибн Сино» (1939), «Устод Рудакий» (1940), «Шайх Муслихдддин Саъдий Шерозий» (1942), «Алишер Навоий» (1948), «Зайниддин Васи- фий ва унинг «Бадоеъ ул вацое» асари хацида», «Мирзо Абду- цодир Бедил» каби илмий мацолаларини Узбек ва тожик тил­ларида ёзади.

Садриддин Айний 1946—1950 йилларда Самарцанд давлат университетида узбек адабиёти кафедраси мудири булиб хиз­мат цилади, узбек мумтоз адабиётидан даре беради.

Садриддин Айний 1943 йилда Узбекистон Фанлар академи- ясининг фахрий аъзоси, Тожикистон Фанлар академиясининг академиги этиб сайланади.

Садриддин Айний узбек ва тожик адабиёти, таълим-тарбия сохасидаги самарали хизматлари учун давлатнинг юксак ор- денларига сазовор булади.

Садриддин Айний 1954 йилда вафот этади.

Айнийнинг маърифатпарварлик, инсонпарварлик роялари

Садриддин Айний уз маърифатпарварлик царашларида ва­танпарварлик, инсонпарварлик, халцпарварлик гояларини олга суради. Унинг фикрича, тарбиянинг асосий мацсади болани ватанга, халцца садоцатли цилиб камол топтиришдир. У ижо­дий ва маърифий фаолиятларида, уциш китобларида бу гояни болалар онгига сингдиришга харакат цилди. Айний халцнинг ацл-заковатини, куч-цудратини узаро дустлигида, мехр-оциба- тида курди, болаларда халцца хос бу фазилатларни таркиб топ- тиришга даъват этди.

Айний ота-онага хурмат-эхтиромни, улар хацида гамхурлик цилишни юксак инсонпарварлик хисоблади. Айний «Ота-она» Хикоясида дейди: «Ота-онани хурмат цилиш, уларни улуглаш зарур, уларнинг топширицларидан бош тортмаслик керак, хамма

Page 139: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

вацт, хамма ишда уларнинг розилигини олиш керак. Чунки улар бизнинг тарбиямиз учун куп машаццатлар чекканлар».1

Айний ватанпарварлик хусусидаги царашларида ватанпар­варлик, асосан, ватанни севиш, ватанни душмандан химоя цилиш, унинг учун жонни фидо этишдан иборатлигини айта­ди. «Уцишга гайрат цил, одам бул. Кейин кучинг етгунча уз Ватанингга хизмат циласан...»,2 — дейди Айний.

Айний ахлок-одоб, мехнатсеварлик тарбияси ^акида

\^Айний ахлоций тарбия хацида фикр билдирар экан, ахло­ций тарбияланган бола хеч вацт ёлгон гапирмаслигини, хамма вацт чин сузли, соф виждонли булишини айтади. Унинг таъ­кидлашича, «Ростгуй бола хеч вацг ёлгон гапирмайди. Хеч кимга зиён етказмайди... Мактабда ёки йулда бирон нарсани топса, уни албатта эгасига цайтариб беради...».3 v>

Айний ахлоцийликда сахийлик, хайрйХоХлик, камтарликни Хам гузал фазилат хисоблайди ва тарбияда болаларда бу сифат- ларни ривожлантиришни уцтиради. Адиб «Ацлли бола» хикоя- сида болаларни шундай сифатларни эгаллашга чорлаб дейди:

Хар кимса баланд дидли булса,Сахий ва уложат чщарувчи булса,Кимса ким биров нарсасига %асад цилди,Уз иззати нафсини сотди.Азиз булмоц истасанг, эй жон,Хадя цил, зурлик билан олма.Исрофгарчилик йулини тутма,Сахийлик мацсадин тут, лоф урма.4

Айний ахлоц хацидаги царашларида камтарликни энг юк­сак инсоний фазилат эканлигини алохида таъкидлайди. Унинг уцтиришича, болаларни камтарлик рухида тарбиялашда шах­еий намуна, урнак булиш мухим омилдир. Айний ота-оналар-

1 С. Айний, «Та\зиб-ус-сибён» («Пок бола»). 1909, 5-6-бетлар.2 Уша китоб, 64-бет.3 Уша китоб, 20-бет.4 Уша китоб, 2-бет.

Page 140: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ни, катталарни, укитувчиларни камтарликда ёшларга урнак булишга даъват этади.

Айний мехнатни улуклайди, мехнат инсонга хурмат, обру, бахт бахш этишини таъкидлаб, мехнат тарбиясини оилада ёш- лик вацтидан мехнатга куниктириш кераклигини айтади. У мехнат хакидаги уз фикрини «Кдз бола ёки Холида» дарслиги- да Холида ва Фотима образларида ифодалаб, мехнатда циз ва >тил болалар уртасида хамкорлик, узаро кумак булишини тав­сия этди.

Айний уз педагогик царашларида таълим-тарбияда боланинг ёши, рухияти, цобилияти, кизицишини хисобга олишни талаб этади, уларда ишонч туйгусини уйготиш ва устириш керакли­гини уктиради.

Айний педагогик царашларинииг ахамияти

Садриддин Айний адиб, адабиётшунос олим, таникли маъ- рифатпарвар сифатида уз асарларида ва амалий фаолиятида намоён этган таълим-тарбия хакидаги фикр, гоялари, тавсия - лари ёш авлодни ватан ва халкка муносиб фарзанд килиб етиш- тиришга ёрдам берди, унинг бола тарбияси хакидаги таълимо­ти узбек ва тожик педагогикасига муносиб хисса булиб кушилди.

МУНАВВАРКОРИ АБДУРАШИДХОНОВ

Хаёти, ижтимоий-педагогик фаолияти

Мунавваркори Абдурашидхонов 1878 йилда Тошкент шах­рида Шайхонтохур дахаси Дархон махалласида зиёли оилада тугалди. Отаси Абдурашидхон мадрасада мударрис булган.

Мунавваркори бошлангич таълимни уйда онаси Хосиятхон отиндан олди, сунгра Тошкент ва Бухородаги мадрасаларда, кейин бирмунча вакт Туркияда укиди. Мехнат фаолиятини Тошкентда бошлаб, «Тараккий», «Хуршид», «Суръат», «Осиё», «Хакикат» рузномаларини нашр этди, уларда мустамлакачи- ликсиёсати, мустакиллик, халкэрки хакидаги фикрларини баён этди.

Page 141: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

1908 йилда унинг «Сабзавор» (бадиий асарлар туплами), «Ер юзи» (географияга оид), «Тажвид» (Курони Каримни укиш усули ёритилган) китоблари нашр этилди.

Мунавваркори 1917 йилда «Нажот», «Кенгаш» рузномала- рини ташкил этиб, уларнинг мухдррири булиб хизмат килди.

Мунавваркори Тошкентда биринчилардан булиб, уз уйида «Усули жадид» — янги усул мактабини очди ва унинг учун 1907 йилда «Адиби аввал» («Биринчи адиб») — алифбе ва «Адиби соний» («Иккинчи адиб») — укиш китобини нашр эттирди. Ташкил этган мактабида дарсларнинг кургазмали булишига, билимнинг амалиётда татбик этилишига ахамият берди, асо­сий эътиборни таълимнинг демократик асосда булишига карат- ди, болаларга диний ва дунёвий фанлардан сабок берди. У \ар бир фан буйича дастур тузиб, унда болаларнинг аклий, жисмо­ний ва ахлокий жихатдан ривож топишини, таълим усуллари­ни такомиллаштиришни назарда тутди.

Мунавваркори халкнинг озод ва эркин яшаши, уни истик- болга олиб чикиш орзусида яшади, курашди. У улуг мутафак­кир олим, устоз сифатида халк уртасида шухрат козонди. Му­навваркори Абдурашидхонов (1937) катагон йилларнинг кур- бони булди.

Мунавваркорининг таълим-тарбия х,акдцаги гоялари

Мунавваркори Абдурашидхонов уз педагогик карашларида таълим-тарбия ва маорифни исло\ килиш жамиятда миллий ривожланиш ва Ватанни боскинчилардан озод кдлишнинг асо­сий омили билиши кераклиги гоясини олга сурди.

Мунавваркори болалар тарбиясида факат ота-оналар эмас, балки муаллим ва кенг жамоа жавобгар эканлигини айтиб, улар­дан болаларни ахлокди килиб тарбиялашни талаб этди. У ёш­ларни билимларни пухта эгаллашга, мехнат килишга, умумин- соний кадриятларга садокатли булишга чорлади, ота-оналар- ни фарзандларида маънавият, нафосат, гузаллик туйгусини ривожлантиришга даъват килди.

Page 142: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Мунавварцорининг фикрича, Ватанни севиш, унинг гуллаб- яшнаши учун мехнат цилиш ва билимларни эгаллаш шарт. Би- лимсизлик нодонлик, ялцовлик демакдир. У ёшларга хитоб цилиб дейди:

Кузголингиз, эй уртоцлар! Келди бизга ишлаш h o f u ,Биз барчамиз ёш ишчимиз, ишхонамиз мактаб бот.1

Мунавварцори болалар цалбига Ватан туйгусини сингдириб, уларни фуцаролик бурчларини самимий эътицод билан адо этув- чилар цилиб камол топтиришни талаб этди:

Жаннат каби гузал юртинг йитаб сендан иш кутадир, Сени кургач ишсизликни х,асрат чекиб цон ютади.Тур урнингдан, он кузингни,Айт ёвингга сунг сузингни...2

Мунавварцорининг фикрича, ёш авлодни тарбиялаш билан- гина миллатни уйготиш, Ватанни озод цилиш, халц маънавия- тини юксалтириш, турмушни фаровонлаштириш мумкин. Адиб ёшлигидан болаларда мехнатга цизициш, гайрат, жасорат фа- зилатларини тарбиялашни тавсия этади, ёшларни бу фазилат­ларни эгаллашга чорлаб деди:

Сиз %ам туринг, эй уртоцлар,Юрт обрусини ёшлар сацлар.Тирик булсанг, цузрол, уртоц,Кулга ишни тез ол, уртоц?

Мунавваркори педагогик царашларининг ахамияти

Мунавварцори Абдурашидхоновнинг улуг мутафаккир олим ва педагог сифатида халц маорифи тизимини ислох, цилиш, халцни, миллатни илм-маърифатли цилиш, Ватан озодлиги учун

1 Урта Осиёда педагогик фикр тарак,к,истидан лав̂ алар. Т. «Фан», 1996, 272-бет.

2 Уша китоб, 273-бет.3 Уша китоб, 273-бет.

Page 143: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

фидоий булиш, ёшларни замонавий илм-фанни эгаллаган бар­камол инсон цилиб етиштириш хацида билдирган фикрлари уз даврида цанчалик адамиятга эга булган булса, хозирда хам шундай ахамиятлидир.

АБДУЛЛА АВЛОНИЙ

Хаёти ва илмий-маърифий фаолияти

Абдулла Авлоний 1879 йилнинг 12 июлида Тошкентда Мерган- ча махалласида дунёга келди. Отаси Миравлон ака асли цуцонлик булиб, майда хунармандчилик — туцувчилик билан шугулланган.

Абдулла 7 ёшида Уцчидаги эски мактабда, 1890 йилда мад- расада уциди, сунг Шайхонтохурдаги Абдумаликбой мадраса­сида тахсил курди.

1904 йилда Мирободда усули жадид мактабини очишга му- ваффац булди. 1907 йил 4 декабрда унинг мухаррирлигида «Шухрат» газетасининг биринчи сони босмадан чицци.

Авлоний 1909 йилда «жамияти хайрия» очди ва махаллий халц болаларининг уциб, билим олиши учун пул йигиб, мак- табларга тарцатади.

Мактаб иши, халц орасига маърифат тарцатиш Авлоний- нинг октябрь узгаришигача булган фаолиятининг бош йуна- лишини ташкил цилди. Аммо, Чор мустамлакачилик сиёсати­ни амалга ошириб бораётган улка маъмурияти 1908 йилда мак- табни ёпди.

Авлоний 1909 йилда Дегрез махалласида янги мактаб очади, 1909—1917 йиллар давомида унинг «Биринчи муаллим», «Ик­кинчи муаллим», «Туркий Гулистон ёхуд ахлоц», «Мактаб гу- листони», 6 цисмдан иборат «Адабиёт ёхуд миллий шеърлар» туплами нашр этилди. Авлонийнинг педагогик царашлари, асо­сан ана шу асарларда Уз ифодасини топди.

Авлоний октябрь узгаришларидан кейин педагог-олим си­фатида цизган иш олиб борди. 1921 йили Тошкентдаги улка Узбек билим юртида, 1923 йилда Тошкент хотин-цизлар билим юртида мудир, 1924 йилда ̂харбий мактабда Уцитувчи булиб ишлади. 1925-30 йилларда Урта Осиё цишлоц хужалиги макта- бида (САВКСХШ), Урта Осиё давлат университета (САГУ)да даре берди. 1931 йилда САГУнинг тил билими кафедраси буйича

Page 144: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

профессорликка тасдицланди. Илмий ходимлар секциясида, Уздавнашрда, Республика терминология комитетида, Давлат илмий кенгашида масъул вазифаларда ишлади. 1933 йилда улка- да янги мактабларнинг VII синфи учун «Адабиёт хрестоматия - си»ни тузиб нашр эттиради.

Авлоний 1925 йилда «Мехнат цахрамони» унвонига, 1930 йилда «Узбекистон халк; маорифи зарбдори» деган фахрий номга сазовор булди. Ижоди ва фаолияти камол топган, гуллаб тур­ган бир пайтда 1934 йил 25 августда вафот этди.

Авлонийнинг Ватан ва ватанпарварлик роялари

Абдулла Авлонийнинг фикрича Ватан туйгуси энг инсоний, энг муътабар туйгудир. Ватан дарди билан яшамоц, унинг бах- тидан цувонмоц, у билан фахрланмоц керак. Ватан Онадек му- цаддас. Уни кдцрлаш, эъзозлаш, унинг шодлик ва цувончига шерик булиш, гам-хасратини бахам куриш — фарзанднинг му- цаддас бурчидир. Авлоний дейдики: «Х,ар бир кишининг туги- либ Усган шахри ва мамлакатини шул кишининг ватани дейи- лур. Хар ким тугилган, усган ерини жонидан ортиц суяр. Хат­то бу ватан хисси — туйгуси хайвонларда хам бор. Агар бир Хайвон уз ватанидан — уюридан айрилса, уз еридаги каби ро- хат-рохат, яшамас. Маишати талх булуб, хар вацт дилининг бир гушасида уз ватанининг мухаббати турар».

Фарзандлар хам хар хил булади. Онанинг бахтига шерик б^либ, бахтсизлигида ёлгиз ташлаб кетувчи фарзандлар хам топилади. Ватаннинг хам фацат фусункор табиатини, 6 o f - p o f - ларини хуш курадиган, лекин ташвиш ва гамларини уйламай- диган фарзандлари йук, эмас.

«Биз, — туркистонликлар — дейди Авлоний, уз ватанимиз- ни жонимиздан ортик, суйганимиз каби, араблар Арабистонла- рини, цумлик, иссиц чулларини, эскимулар шимол тарафла- рини, энг совук; к,ор ва музлик ерларини бошца ерлардан зиёда суярлар. Агар суймасалар эди, хавоси яхши, тириклик осон ерларга уз ватанларини ташлаб хижрат цилурар эди. Бобола- римиз «Киши юртида султон булгунча, уз юртингда чупон бул, демишлар».1 Ватанни, у цандай булмасин, севиш керак.

1 Урта Осиёда педагогик фикр таракхиётидан лав.\алар. Т. «Фан», 1996, 51-бет.

Page 145: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Абдулла Авлонийнинг фикрича, ахлок; — бу хулцлар маж- муидир. Хулц эса, кишида уз-узидан пайдо булмайди. Улар­нинг шаклланиши учун маълум бир шароит, тарбия керак. Ки­шилар тугилишида ёмон булиб тугилмайдилар, уларни муайян шароит ёмон цилади.

Авлонийнинг таъкидлашича, ахлоц тарбияси хусусий иш эмас. Бу тарбия ижтимоий ишдир. Хар бир халцнинг тарацций цилиши, давлатларнинг цудратли булиши авлодлар тарбиясига куп жих,атдан боЕгсиццир.

Авлоний яхшиликни улуг фазилат хисоблайди, инсонларни бир-бирларига яхшилик цилишга даъват этади. У дейди:

Яхшилик цилсанг, булур жонинг омон,Яхшиликдан %еч киши цилмас зиён.Яхши суз бирлан илон индан чицар,Суз ёмон булса, пичоц циндан чицар}

Авлоний сахийлик, рахм-шафцат, хушфеъллик, хушмуома- л ал икни хам энг яхши инсоний фазилатлар хисоблайди. Са- хийликни олцишлаб, бу хислат инсонга олциш мушарраф эти- шини цуйидаги воцеа мисолида баён этади: Саид мактабга ке- таётганда йулда бир кишини учратади. У киши дейдики: «Углим, икки кундан бери очман, таом олиб ей десам, устимдаги йир- тиц чакмондан бошца хеч нарсам йуц», — дейди. Саид фацир- нинг... холига рахми келуб, атоси берган ун тийин пулни фа- цирга берди. Фацир... офарин цилуб йиглай-йиглай дуолар цилуб кетди. Саид... уйига борган замон цилгон ишини отаси- га сузлади. Отаси хам «сахий Саидим», деб хурсанд булиб, дуо цилди хам бундан сунг Саидга хар куни йигирма тийиндан берурга ваъда цилди, уни олцишлади.

Авлоний такаббурлик, манманликни инсон бошига ёмон оцибатлар келтирувчи иллат сифатида цоралайди. Бунга «Жан- жалчилик зарари» хикоясида икки эчки воцеаси мисолида баён этади.

1 Абдулла Авлоний. Биринчи муаллим. Т., 1915, 37-бет. Ю- 145

Page 146: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Абдулла Авлоний уз педагогик царашларида дустлик ва мех­нат тарбиясига алохида эътибор беради. У хациций дуст ортти- риш ёшликдан бошланишини, бу сифатларни болага ёшлиги­дан сингдириб бориш зарурлигини айтади.

Авлонийнинг фикрича, мехнат кишини бахтиёр ва саодат- манд этадиган, унга игухрат олиб берадиган цандайдир гайри- табиий цудрат эмас. Балки, мехнат уз номи билан мехнат. Би­нобарин, у кишидан куч ва ирода талаб этадиган фаолиятдир.

Авлоний тарбияни кенг маънода тушунади, уни биргина ахлоц билан чегаралаб цуймайди. « C o f танда c o f ацл» деган Хикматнинг бежиз эмаслигини яхши билади. У боланинг c o f -

л и г и хацида цайкуради. Унинг таъкидлашича, «баданнинг са- ломат ва цувватли булмоги инсонга энг керакли нарсадур. Чунки уцумоц, урганмоц ва ургатмоц учун инсонга кучлик, касалсиз жасад лозимдур».

Авлоний виждонийлик хацида

Абдулла Авлонийнинг виждон хацидаги мулохазалари хам диццатга сазовор. «Виждон деб рухимизга, фикримизга таъ­сир циладургон хиссиёт, яъни сезув, туймакдан иборат маъ­навий цувватни ашилур. Биз хар вацт афъол ва харакатимиз- нинг яхши ва ёмонлигини, фойда ва зарарлигини ондак виж- донимиз ила билурмиз. Виждон инсоннинг ацл ва фикрини Хациций мезонидурки, бу тарозу ила уз камчиликларини улчаб, билмак ила баробар, бошцаларнинг хам афъол ва харакотини сезур. Агар ишлагон иши шариат, акл ва хикматга мувофиц булса, мухаббат цилур. К,абохат ва ёмон ишларни цилса, наф- рат цилур...

Виждон яхши хулцларнинг манбаи улдигиндин виждон со- хиблари хар бир ишни бегараз, холис ният ила ишлар. Шул сабабли хар ким назарида мацбул ва суюкли булур...»1

1 А. Авлоний. Тошкент тонги. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1979, 258-бет.

Page 147: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

v Тил га, маданиятга мухаббат х,ар бир кишининг халцига булган мухаббатидир. Авлонийнинг уцтиришича, ^ар бир миллатнинг дунёда борлигин курсатадургон ойинаи \аёти тил ва адаби- ётидур.

Авлоний сузнинг инсон цадр-цимматини белгилашдек мав- цеига умуминсоний нуцтаи назардан ба^о берди. Тил ва суз одоби \ацидаги фикрларини шундай ифодалади: «...суз инсон­нинг даража ва камолини, илм ва фазлини улчаб курсатадург­он тарозисидур. Ак,л со^иблари кишининг фикр ва ниятини, илм ва цувватини, цадр ва цимматини сузлаган сузидан билур- лар».1

Авлоний ростгуйлик ва тугрисузликни инсоннинг энг ин­соний сифатларидан бири сифатида ба^олади.

У дейди: «Хаццоният деб ишда тугрилик, сузда ростликни айтилур. Инсон бустони саломатга, гулзори саодатга ^аццони- ят йули ила чицар. Инсониятнинг илдизи улан рахмдиллик, \ацшунослик, одиллик каби энг яхши сифатларнинг оноси \аццониятдур... »2

Кишиларни яхшиликка ундаш, ёмонликдан цайтариш, ду- нёдаги барча инсонларга эзгулик истаги билан яшаш чинакам олижанобликдир. Одамлар умр буйи бир-бирлари билан ало- цада буладилар. Узаро ёрдамга, \амкорликка хржат сезадилар. Шундай экан, ростгуйлик, тугрисузлик инсонлар хдётида кат­та ахамият касб этади. ’ /

Авлоний илм ва билиш хацида

Абдулла Авлонийнинг фикрича, инсонни камолотга етка- зишда бош омил булган акл илм ва тажриба туфайли ривожла­нади. Илм олиш риёзат чекишни, саъй-гайратни талаб цилади.

Адиб илмнинг жамият тарацциётидаги ролини яхши тушу- нади. Шунинг учун х;ам у, ёшларни илм сирларини билишга, ^одисалар мохиятини англашга чорлайди. У айницса, китоб

1 А. Авлоний. Биринчи муаллим. Т., 1915.2 Уша китоб, 260-261-бетлар.

Page 148: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

мутолаа цилишнинг фойдаси катта эканлигини, унда хикмат куплигини завц-шавц билан гапиради. Абдулла Авлонийнинг фикрича, дунёда китобдан яхши дуст йук;.

Абдулла Авлоний кишининг илм олишини энг юксак фази­лат хисоблайди. Унинг айтишича, илм агар жамият манфаати- га хизмат цилмаса, илм халк; фаровонлиги йулида цулланилма- са, у уликдир. Шунинг учун хам, адиб халцца купроц нафи тегадиган илм-хунар билан шугулланишни таклиф этади.

Адиб илмнинг амалий ахамиятини чуцур тахлил этади. Унинг фикрича, \ар бир киши бирор илм, хунарни эгаллар экан, уни ^аётда цуллай билиши даркор, ана шундагина илм-хунарнинг жамиятга нафи тегиши мумкин. Авлоний уз ил мини амалда цуллай оладиган кишиларни доно инсонлар, деб хисоблайди.

Абдулла Авлоний педагогик царашларининг ахамияти

Абдулла Авлоний атоцли педагог, мураббий сифатида бутун хаётини маърифат ривожига бахш этди. У уз илмий асарлари, дарсликларида Ватан, ватанпарварлик, илм-хунар, ахлоц-одоб, маърифат, инсон камолоти, жамият ривожи хацида фикрлар баён цилди.

Абдулла Авлоний кишиларни яхшиликка ундаш, дунёдаги барча инсонларга нисбатан эзгулик истаги билан яшашни чи- накам олижаноблик хисоблайди. Унинг бу педагогик фикри- таълимоти миллий недаюшка тарихи ривожига мухим хисса булиб цушилди. Авлоний баён этган фикрлар хозирги давр таъ­лим ривожига хам хизмат цилмоцца.

АБДУРАУФ ФИТРАТ

Хаёти, маърифий-педагогик фаолияти

Абдурауф Фитрат 1886 йилда Бухорода савдогар оиласида таваллуд топади. Отаси Абдурахимбой уцимишли, дунёвий во- цеалардан хабардор киши булган.

Фитрат бошлангич билимни Бухорода эски мактабда олди, кейин Мир Араб мадрасасида Уциди. Сунгра Бухоро «Хайрия

Page 149: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

жамияти» йулланмаси билан 1909-1913 йилларда Истамбул до- рилфунунида тахсил олди. Истамбулда у форсий тилда «Муно- зара» (1911 й.), «Сайха» (1911 й.), «Сайёх хинди» (1912 й.) асар­ларини ёзди.

Фитрат 1914 йилда ук,ишни тугатиб Бухорога к,айтгач, Бухо­ро халк, жумхурияти муассасаларида ишлади, «Рахбари нажот» (1915 й.), «Ойна», «Бегижон», «Мавлуди тариф», «Або Мус­лим» асарлари чоп этилди.

Фитрат Туркистонда янги мактаблар очиб, уларни янги дас­тур ва дарсликлар билан таъминлаш \ак,ида к,айгурди.

Фитрат Туркистон мактабларида жиддий узгариш булиши, укувчиларга замонавий, дунёвий билим бериш кераклигини, халк,нинг ижтимоий, маърифий онгини ошириш зарурлигини, маърифат бахт-саодат, миллий тарак,к;иёт ва истикдол замини эканлигини таъкидлади.

Фитрат 1917 йилда Бокуда «Укув» китобини нашр эттира­ди. 1918 йилда Тошкентга келди. Бу ерда Туркистон халк, до- рилфунунида, Тошкент давлат педагогика институтида, Узбе­кистон Фанлар кумитаси к,ошида тузилган илмий-тадкдк,от инс­титутида Шарк, мумтоз адабиёти тарихи ва она тилидан даре берди. К,аюм Рамазон, Шокиржон Рахимий билан \амкорлик- да «Она тили» дарслигини ёзади.

Фитрат 1922 йилда Бухоро Халк; Республикасининг маориф нозири вазифасида ишлаб, узбек ва тожик, туркман, махаллий яхудий болалари учун мактаблар очиш, муаллимлар учун кулланмалар яратиш билан шугулланди.

1923—1924 йилда Фитрат Москвадаги Шарк; тиллари инс­титутида ишлаб, илмий тадк;ик,от билан шугулланди.

1924—1926 йилларда унинг «Абулфайзхон», «Шайтоннинг тангрига исёни», «Арслон» драматик асарлари нашр к,илинди.

Фитрат уз ижодий ва педагогик фаолиятида, яратган илмий ва бадиий асарларида Ватан, халк,, миллат эркинлиги, фаро­вонлиги хакдцаги орзуларини, таълим ва тарбия хак;идаги к;арашларини ифодалади. У Туркистонда ва бошк,а шарк; улка- ларида аток^и олим, маорифчи ва устоз муаллим сифатида шухрат к,озонди.

Абдурауф Абдурахимбой угли Фитрат миллатчиликда айб- ланиб, 1938 йил 5 октябрда к,атл этилди.

Page 150: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Абдурауф Фитрат Ватанни севди, Ватанни бизнинг вали- неъматимиз деб билди.

Фитрат уз асарларида Ватаннинг гузаллигини тасвирлаб дейди:

К,ардошларим, мана, сизга бир улка —Ким, топилмас ер юзида сингари.Хар ёнида кенг, ям-яшил учмоугар,Жон сувидан етишгандир гуллари..}

Фитрат уз ватандошларини азиз диёри Туркистонни севишга, уни асрашга чорлади. У ёшларга хитоб цилиб, уларни шу Ва­тан ва миллат саодати, бахти, равнаци учун фидойилик курса- тишга, жасоратли булишга даъват этди:

Отр йигит, сенинг гузал, нурли кузингда Бу миллатнинг саодатин, бахтин уцидим.Уйлашингда, турмушингда %амда узингда Бу юрт учун цутулишнинг борлигин курдим.Турма — югур, тинма — тириш, букилма — юксал. Хуркма — кураш, цурцма — ёпиш, йурилма — кузгал.2

Фитрат «Хуррият» газетасида эълон цилган бир мацоласида шундай ёзади:

«...Хар бир киши Уз кучи ва имкониятларига ишониши ло­зим. Кимки уз кучига ишонмай, орзу цилган мацсадларига интилса, у, албатта, ярим йулда йицилиб цолади. Кимки ишон- са, у, албатта, бошлаган ишини охирига олиб боради. Инсонга хос бу хис-туйгуларни биз миллатда хам курамиз. Узининг мил­лий кучларига ишонмайдиган миллатлар, албатта, пароканда булади. Уз интилишларини амалга ошириш учун ташцаридан ёрдам кутаётган халц секин-аста жарлик цаърига аганайди...»3

1 Абдурауф Фитрат. Чин севги. Т., Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1996, 34-бет.

2 Уша китоб, 36-бет.3 «Хуррият» газетаси, 1917, 4-август.

Page 151: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Фитрат 1917 йил феврал ва октябр инцилоби оралигида мил­лий кучларнинг бирликка интилиши х,ацида фикр билдириб, уларга хитоб цилиб деди:

«Туркистон мусулмонлари, келинг, Аллох; номи билан, пай- гамбар, дин, миллат номи билан бирлашайлик: биздаги мав­жуд даъволар ва синфий булинишларга кузимизни юмайлик. Исломнинг бош амри номи билан, биродарлик ва бирлик номи билан, Аллох, учун, дин, ватан ва миллат учун биз барчамиз — жадидлар, цадиммийлар, мулла ва бойлар бирлашайлик, бир жойга йигилиб, бир-биримизга ёрдам берайлик».1

Фитрат илм-маърифатнинг моцияти хацида

Фитрат илм-маърифатнинг жамият тарацциёти ва инсон камолоти, маданият ривожида му\им ах,амиятга моликлигини юцори ба\олади.

Фитратнинг «Уцув» китобидан урин олган «Имом Раззо- лий» номли х,икояда баён цилинишича, Имом Раззолий Баг­дод шахрида бир мадрасада уциб, уни тугатгач, китобларини хуржунга солиб, отга юклайди ва узи \ам миниб, уз ша\арига йул олади. Tof тепасига чиццанда цароцчиларга йулицади. К,а- роцчилар бутун бойлиги, китобларини олиб, уни ялангоч х,олда цолдирадилар. Имом Раззолий уларнинг кетидан кета беради. Шунда бош цароцчи орцасига цараб, уни кургач, орцаларидан бормаслигини, йуцса, бошини олишини айтади.

Раззолий утиниб китобларини цайтариб беришларини сура- ди. Китоб булмаса билимсиз булиб цолишини айтади.

К,ароцчилар бошлиги унинг сузларига кулиб, ун йил тири- шиб Уциганларингни нега кунглингда жойлаштирмадинг? Урганган нарсаларингни кунглингда сацласанг эди, бу китоб- ларнинг йуцолишидан сенга зарар келмас эди, деб китоблари­ни цайтариб беради ва яна йулда бошцалар цулингдан олса, яна билимсиз цоласан, дейди.

Раззолий цароцчининг бу сузларидан ибрат олиб, Багдодга келгач, китобларни цайта бошдан уциб, уциганларини юрагига жо цилиб, сацлайди.

1 «Хуррият» газетаси, 1917, 15-июн.151

Page 152: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Фитрат бу х;икояда цароцчилар бошлиги билан Имом Раз­золий уртасида булиб утган савол-жавоб орцали уциш, билим­ни эгаллаш китоб йигаш, туплаш эмас, балки китоблардан олган билимни мияга, юракка жойлаш кераклигини таъкидлади. У маънавий бойлик ва гузаллик негизи инсоният яратган тафак­кур дурдоналарини онгга сингдириш, жойлашдан иборат, де­ган гояни олга суради.

Фитрат инсон камолотида ацлнинг рацнамолиги х,ацида

Фитрат инсон камолотида оила, жамоа мух;им урин эгалла­ши ва ацлнинг комил булиши, ахлоций поклик, донишманд- лик, шижоатлик, адолатлик каби инсоний фазилатларни улуг- лади, инсон ацлий цувватнинг натижасисиз, ацлнинг ра^бар- лигисиз саодатга эриша олмаслигини таъкидлади. Бу сохдда уцитувчилар ра\намолик цилишлари кераклигини айтиб, уцитувчиларга мурожаат цилди, уларни турк элига тугри йуллар- ни курсатишга чорлади:

Орцадошлар, тупланайлик жа^лнинг уйин йищали,Эл кузин олган коронFy пардаларни йиртцали.Биз эрурмиз маърифат арслонлари, илм эрлари,Тупланайлик турк элига турри йуллар очцалиУ

Фитрат учун миллат тинчлиги ва равнаци хдр цандай цадри- ятлардан улурдир. Унинг таъкидлашича, одамлар цандай дин, мазхдб, цавм ва миллатга булинмасинлар, бир отанинг фар- зандларидирлар, бир жинсдирлар. Демак, улар узаро а^ил булмоцлари керак.

Фитрат педагогик царашларининг ахамияти

Абдурауф Фитрат узининг илмий, адабий, маърифий асар­ларида ватанпарварлик, инсонпарварлик, миллатпарварлик, маърифатпарварлик гояларини баён этди, маърифатни кенг ёйишни узининг виждоний бурчи деб билди.

1 Абдурауф Фитрат. Чин севги. Т., Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1996. 37-бет.

Page 153: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

\ /'S Фитрат Ватан равнаци, халц, миллат озодлиги, фаровонли­

ги учун курашди. Бу йулда узи фидойилик тимсоли, намунаси булди, ёшлар хацида цайгуриб, уларни жисмонан соглом, илм- фан сохдби цилиб камол топтириш хусусида фикр билдирди. Унинг ватанпарварлик, халцпарварлик, илм-фан тарацциёти хдцидаги гоялари х,озирги давр учун хам цимматлидир.

ХАМЗА ХДКИМЗОДА НИЁЗИЙ

Хаёти ва педагогик фаолияти

Хамза Хакимзода Ниёзий 1889 йилда Куцон шахрида табиб оиласида тугилди. У ёшликдан уцишга берилиб, 12 ёшида хат- саводли булади. 1906 йилда мадрасага кириб уциди, кейин мус­тацил равишда Лутфий, Алишер Навоий, Гулханий, Муцимий, Фурцат асарларини уциб урганди.

Хамза Хакимзода 1911 йили Куцоннинг Хожибек гузарида мактаб очиб, болаларни уцитади. Уцувчилар учун «Енгил ада­биёт», «Уциш китоби» уцув цулланмаларини яратади.

Хамза Хакимзода 1913 йилда Афгонистон ва Хиндистонда, сунг Макка, Мадина, Шом (Сурия), Байрут, Истамбул, Одесса шахдрларида булиб, 1914 йилда Куцонга келади. У 1915 йилда Шо^имардонда мактаб очади, болаларга дунёвий фанлар дан даре беради. 1915—1916 йилларда «Оцгул», «Кдзил гул», «Пушти гул», «Сарицгул» шеърий тупламларини, «Миллий роман ёхуд янги саодат», «Зарарли \аёт» драматик асарларини яратади, уларда уз педагогик царашларини х,ам баён цилади.

Хамза Хакимзода Шохдмардонда маърифат душманлари то­монидан 1929 йил 18 мартда улдирилади.

Хамза Хакимзоданинг маърифатпарварлик гоялари

Хамза Хакимзода уз педагогик царашларида халц маорифи- ни демократик асосда цайта цуриш, маорифнинг янги тизими­ни яратиш гоясини из\ор этади. У ёшларни баркамол цилиб етиштириш тарбияга боглицлигини айтади. Унинг фикрича, мактаб болаларни илмли, одобли цилиб тарбиялаши ва хунарга ургатиши керак, мактабда дунёвий фанлар уцитилиши лозим.

Page 154: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Хамза Хакимзоданинг таъкидлашича, ацлий тарбияда бола­лар табиат ва жамият цонун-цоидаларини, табиат ^одисалари- ни, уларнинг узаро боглицлигини билиши керак. Шундагина болалар жамият ва халк; фаровонлиги учун хизмат циладиган булиб етишадилар. Унинг уктиришича, ахлоций тарбияда бо­лаларда инсонпарварлик туйгусини ривож топтириш керак. Зеро, инсонпарвар инсонгина кишиларни, ота-онани цадрлай- ди, инсоний хуцуцларни х;имоя цилади, уларга хурмат-эх,ти- ромда булади.

Хамза Хакимзода болаларни ота-онани хурмат цилишга даъ­ват цилар экан, оналар курсатган мехрибонликни, гамхурлик- ни уларга уцтириб дейди:

Парча гушт эрдик тутлган вацтимиз,Онамизнинг 6aFpu булди тахтимиз...Икки-уч йил барри узра кутариб,Катта цилди узи мехнатда %ориб,Жону дилда асради бизни суюб Деди бизни, бошца орзуни цуюб...Яъни йуц бизга онадек мехрибон,Синага цалцон, бош узра соябон.Биз %ам лозим ани шод айламак,Бизга цилган хизматин ёд айламак

/ Хамза Хакимзода тарбияда болада ау*рисузлик, ростгуйлик хислатини шакллантиришга ахамият бериш кераклигини айтади.

Унинг таъкидлашича, «T^Fpn сузли кишилар \ар жойда эъти- борли, дили, юзи равшан булур. Тугри сузли кишилар х;ар доим иззат ва хурматда булурлар. Тугри суз шарафидан нажот топ- моцца зур ишончли булур».2 Хамза ёшларни тугри сузли булишга даъват этиб дейди:

Турри сузла, эй урплл, тил бурмагил ёлгонга %еч.Бир масал бор: «Турри сузлар бошини кесмас цилич» J j

1 Хамза. Сайланма. Т. Рафур Рулом номидаги Адабист ва санъат нашри­ёти. 1979, 90-бет

2 Хамза Хакимзода. К,ироат китоби. 1914, 19-бет.3 Уша китоб, 2-бет.

Page 155: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Хамза Х,акимзода уз педагогик царашларида болаларда сабр- лилик хислатини ривож топтиришга хдм эътибор беради. Унинг таъкидлашича, «Сабрли кишилар хар ерда иззатлик, \ар ким царшисида хурмат ва обрули булур. Сабрли кишиларни хар ким севар ва чин кунглидан дуст тутар».1

Хамза Хакимзода оила мудитида бола тарбияси хацида

Мутафаккир шоир уз педагогик царашларида оила мухити- да болани тарбиялаш масаласи алохида уринда туради. Хамза Хакимзоданинг фикрича, бола баркамол инсон, гузал ахлоцли булиб етишиши учун оилада соглом мухит, тарбия тугри йулга цуйилган булиши керак. Шундагина оилада бола ахлоцли, гузал хулцли, жамиятга, халцца муносиб фарзанд булиб етишади.

Хамза Хакимзода педагогик царашларининг ахамияти

Хамза Хакимзода уз маърифатпарварлик ва ижтимоий фао­лиятида ёш авлод тарбиясига алохида эътибор бериб, уларнинг илм-фанни урганиб, инсонпарвар, гузал ахлоцли булиб камол топишлари хусусида билдирган фикрлари уз даврида цанчалик ахамият касб этган булса, хозирги даврда хам шунчалик цим- матлидир.

АБДУЛЛА КОДИРИЙ

Хаёти ва адабий-маърифий фаолияти

Узбек адабиётининг буюк намоёндаси Абдулла Крдирий 1894 йилда де\цон оиласида таваллуд топди. Мусулмон ва рус-ту- зем мактабида уциди, 1918—1924 йилларда Тошкент Эски ша- хар озуца кумитасида саркотиб, «Озиц ишлари» газетасининг мухаррири, касабалар уюшмасида саркотиб, «Инцилоб» маж- муасида ходим, «Муштум» журналининг тахрир хайъати аъзо-

Page 156: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

си булиб ишлади. 1925-1926 йилларда Москвада Валерий Брю­сов номли адабиёт институтида таълим олди.

Абдулла Крдирий 12 ёшидан ижодий иш билан шугуллан­ди. «Жувонбоз», «Бахтсиз куёв» драмалари, «Улоцца» хдкояси нашр этилди, «Калвак ма\зумнинг хотира дафтаридан», «Тош- пулат тажанг нима дейди» туркумида сатирик х,икоялари бо- силди. 1926 йилда «Утган кунлар», 1929 йилда «Мехробдан чаён» романлари, 1934 йилда «Обид кетмон» циссаси нашр этилди.

«Крдирий романлари бутун таркиби билан узига хос услуб- да ёзилган узбек романларидир. Дунёда бешта, яъни: француз, рус, инглиз, немис ва ^инд романчилиги мактаблари бор эди. Энди, олтинчисини, яъни узбек романчилик мактабини Аб­дулла Кдцирий яратиб берди» (Е. Э. Бертельс. Шарцшунос олим.).

Абдулла Кдцирий тилшунос олим, забардаст таржимон эди. У Н.В. Гоголнинг «Уйланиш», А.П. Чеховнинг «Хамелеон» асар­ларини узбек тилига таржима цилди. «Тула русча-узбекча сузлик»ни тузишда иштирок этди.

Атоцли адиб Абдулла Крдирий (1937-1938) цатагон йиллар- нинг цурбони булди.

Кодирийнинг халцпарварлик, ватанпарварлик, инсонпарварлик гоялари

Абдулла Крдирий уз педагогик царашларида миллатпарвар- ликни улуглади, хдр бир одам уз халци ва ватанига хизмат цили­ши, халц ва миллат манфаатини уз манфаатидан юцори цуйи- ши кераклиги гоясини олга суради. Адибнинг фикрича, хдр бир инсон миллатнинг бир цисмидир. У утганлар ва келгуси авлод олдида масъулдир. У узининг кимлигини, яшаётган за- минига, ватани тупрогига такрор ва такрор янги авлодлар ке- лишини унутмаслиги керак. Халцца мусибат келтирувчи фо- сицларга шафцатсиз булиш лозим.

«Утган кунлар» романининг бош цаэфамони Юсуфбек х;ожи Тошкент ша^ар хркими Азизбекдан юртга уттиз икки тангадан солиц солишга царор цилганини эшитгач, унга: «юрт етмиш кун цамал кечирди. Онадан тугма азоблар, очликлар уткарди

Page 157: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ва уткармокда. Менга цолса бу кунларда уттуз икки танга эмас, уттуз икки цора пул солиш хам орирдир. Юрт беш-ун кун орца- унгини олеин»,1 — деб уни алодатга чорлайди.

Азизбекнинг газаб билан айтган сузларини эшитиб, инсон зотига номуносиб хатти-харакатларини кургач, саройдан чикдб, от устида борар экан, бошига тушиши мумкин булган улимни куз олдига келтирган холда, узича сузлаб боради: «...Мен цон- хурлик учун худонинг фарз цилган хджини адо цилмадим; ол- димда урлим бор, менда бошцаларнинг утлини даррага ёткдзиш чогида кундаланг келадиган виждон бор, дин бор, диёнат бор».2

Юсуфбек хожининг виждони пок, диёнатли эканини яхши билган халк;, унинг даъвати билан курашга отланади, Азизбек- ни орадан кутаришга фотихд уцийди, уни улимга махкум этади.

Абдулла Крдирий ота-она учун кдйруриш, дустларга садо- цатда булиш, мархумларни хотирлаш, беморларга хамдард булиш, моддий ва маънавий мухтожларга хайрихохлик курса­тиш, ^аётда иймонли, диёнатли, эътицодли булишни улуг ин­соний фазилат — инсонпарварлик хисоблайди ва одамларни шундай фазилат со\иби булишга даъват этади, бу хдкдаги фик- рларини Юсуфбек \ожи ва Отабекнинг ижтимоий фаолиятла- рида, узаро сухбатларида ифодалайди.

Отабек уз отасини Мусулмонкул топшириги билан ципчоц- ларни циргин цилинишининг бош омиллардан бири деб айб- лаганда, Юсуфбек хожи унга дейди: «...хафа булма, урлим... Уз наслини уз кули билан кофир калига тутцин кдлиб топшир- рувчи биз кур ва ацлеиз оталарга худонинг лаънати албатта ту- шар, углим! Боболарнинг мукдддас гавдаси мадфун (дафн цилинган) Туркистонимизни... Темур Курагон каби дохийлар- нинг, Мирзо Бобур каби фотихларнинг, Форобий, Улугбек ва Али Сино каби олимларнинг Усиб-унган ва нашъунамо цил- ганлари бир улкани халокат чукурига цараб судрагувчи албатта тангрининг цахрига сазовордир, углим! Гунохсиз бечораларни бугизлаб, болаларни етим, хоналарини вайрон цилрувчи зо- лимлар куртлар ва цушлар, ердан усиб чиццан гиёхлар царги- шига нишонадир, углим!»3

1 А б д у л л а К р д и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а

с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 1 0 5 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 1 0 6 - б е т .

3 У ш а к и т о б , 1 4 6 - б е т .

Page 158: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

К,одирий адолат, ахлок,ий-маданийлик хакдда

Абдулла Крдирийнинг фикрича, адолат факат давлат сиёса- тида эмас, балки оила мухитида хам баркарор булиши керак. Шундагина юртда хам, оилада хам тинчлик, осойишталик, ахил- лик мустахкамланади, баркарорлашади. Адиб адолатни ахло­кий бойлик хисоблайди.

Юсуфбек хожи она билан утил уртасидаги низони бартараф этиш ниятида Маргилондаги кудаси Мирзакарим кутидорга уз хурмат ва эхтиромини изхор этиб мактуб йуллайди, ундан она- сининг талабини мулохаза килиб куришни ва Отабекни кунди- ришни ва у билан бирга Тошкентга келиб, уз куллари билан туйни утказишни илтимос килади.

Юсуфбек хожи Хомид фожеасидан хабардор булгач, Ота- бекка дейди: «Жун одамлар каторида одам улдириб юрдим, дегин?!» «Одам улдириш учун сени ким зурлаб мажбур кил­ди?». Хожи саволларига жавоб олгач, «Бизни кечир, углим!» деб лабини тишлаб, бошини чайкади ва деди: «Хом сут эмган бандамиз!... Ота-онасидан хам сир саклаган бир йигитни уз Углим булиб чиккани менга кизик куринадир... Шунчалик ишларни килиб, нега охирида кайин отангга йуликмай кел- динг?»1 — саволига Отабекдан: «Шунга мажбур эдим», — жа­вобини олгач, Маргилондан кудалари Тошкентга келаётгани- ни маълум килади.

Абдулла Крдирий узбек халкига хос кадимий яхши бир одат мехмондустликни улуклайди, эр кишининг аёл билан куришиш одобини гузал анъана, нафосат рамзи, инсоний по­клик ва улугворлик сифатида кадрлайди.

Юсуфбек хожи узбекона кийиниб... очик чехра, самимият билан кУДаларини карши олади. Кудачаси Офтоб ойим билан сУрашар экан: «Баракалла синглим! Хайтовур чарчамай келди- ларингми, мен сизларни овора килдимов»,2 — деб кулиб узр айтади. Уз олдида салом бериб, буйин эгиб турган Кумушнинг елкасига кули билан аста кокиб суяди ва манглайига тегизиб олган Уз кулини упади: «Бизни шунчалик сийлаб келибсизлар, бу яхшиликларингиз биздан кайтмаса, худодан кайтсин. Олло

1 А б д у л л а К д д и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а

с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 2 9 5 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 3 1 2 - б е т .

Page 159: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

таоло ёшларга тинч ва баракатли умр берсин... Илохим такаб- бул, дуо!»1 — дейди. Хамма дуога юз сийпашади.

Адиб бу маънавий кддриятларни одамлар, халклар уртасида дустлик, мехр-окибатлилик, тинчлик ва фаровонликни юзага келтирувчи мухим восита хисоблайди. Шу туфайли хам, ро- манда адиб Мирзакарим кугидор оиласи ва бу оилада булган никохтуйни, Юсуфбек хожи хонадонида кудаларни кутиб олиш маросимини мехр билан батафсил тасвирлади.

Абдулла Крдирий халкимизнинг мехмонга жон фидо эти- шини эъзозлайди, бу инсоний фазилатни Юсуфбек хожи ва Узбек ойимнинг кудаларига курсатган мехр-окибатида намоён этади: Юсуфбек хожи кудалари келаётганидан хабар топгач, Отабекка турдаги уйни бушатиб, полос ёзиш кераклигини, улар­ни сийлаб, хурматларини бажо келтиришни айтади. Йирокдан кудаларни кузатиб кириш учун Хасанали йул устига чик,ари- лади.

Узбек ойим кудаларини кунгилдагидек кутиб олиб, иззатла- рини жойига куйишга тайёргарлик куради. «Севинчи беринг, бек буви, келинойим келдила» деб келган болага беш-ун пул беради.

Узбек ойим кудачаси Офтоб ойим билан саломлашиб, кучок;- лашиб куришади. Кумушни кучок^аб, юзидан упиб, айланиб ургилади, у билан Офтоб ойимни уйга бошлаб, юкорига так­лиф к;илади.

Йигирма кунлик мехмондорчиликдан сунг Маргилонга ке- тишга отланишганда Юсуфбек хожи, Узбек ойим, Отабек, Ку- муш уларни иззат-хурмат билан кузатишди.

Юсуфбек хожи ижтимоий фаолият сохасида канчалик улуг- вор, донишманд ва куркам киёфада куринса, уз хонадонида, кундалик турмуш муносабатларида хам шунчалик вазмин, сипо ва нуроний бир киёфада намоён булади.

Юсуфбек хожи кундошлар ораси бузилганини эшитса, ик- кала келинни олдига чакиртириб, аввало Кумушдан упкала- ниб: «Ойим, хар нима сиз каттасиз, Зайнаб ёш, каттадан ки- чикка шафкат лозим, мундог яхши эмас!» ва Зайнабга караб: «Болам Зайнаб отин! Сиздан хам ёшлик Fypypn кетмаган, ле­кин маним болам булгонлирингизни сиз хам унутманг», — деб,

Page 160: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

иккисини дуо килиб бир-бирига салом бердиради, «ана, шун- дог булсин, опок, кизларим» деб кетишга рухсат беради. Улар кетгандан кейин олдига кирган Узбек ойимга, уни сизсираб: «Сиз икки келин ушлашни билмабсиз, Зайнабга жабр килган куринасиз, айник,са Зайнабнинг кунглига карашингиз керак, Отабекка хам насихатингиз лозим... К,айин она деганнинг адл туриши лозим. Зайнаб сиз билан маним орзу-хавасимиз?»1 — деб уни тинчитади.

Юсуфбек хожи Кумуш угиллик булганидан хурсанд булади. Аммо табибдан «захар ичибди» деган сузни эшитганда каттик, газабланади, захарни Зайнаб берганлигини билиб, уйдан хай- даб чикариб, Кумушнинг бошига келиб утиради, уз кули би­лан сочларини тузатиб Кумушнинг кукимтил товланган манг- лайини босади: «Ойим... ойим!» — дейди. Кумуш кузини очиб бесаранжон назар ташлаб, таниб... кузгалмокчи булганда Хожи, «Кузгалманг, ойим... кузгалманг!» — деб уни тинчитишга хара­кат килади. «Худо шифо берар, болам!» — деб фотиха укийди.

Мирзакарим кутидордаги миллий урф-одат, анъаналарга мойиллик унинг оила аъзолари билан мулокотларида ёркин к^ринади. У оилада оталик, эрлик мавкеини саклаган холда, хар бир масалани адолат билан хал килади, рафикаси Офтоб ойимни хурмат килади, кизи Кумушни маънавиятли, гузал ах- локли булиб камол топишига ахамият беради, унинг такдири­ни уйлайди. У акл-заковатли одамларни кадрлайди, хурмат килади.

Кутидор Зиё шохичининг уйида мехмондорчиликда булган­да Отабекнинг кенг фикрли, дунё вокеаларидан хабардор, юк­сак ахлок ва маданиятли эканлигини чукур хис килиб, унга мехр куяди. Шу сабабли уз уйида Отабекни ва унга хамрох булганларни хурматли мехмон даражасида кутиб олишга хара­кат килади. Офтоб ойимни огохлантириб дейди: «Мен сенга айтиб куяй... бу кунга бир мехмон айтган эдим. Чурингни ча- Кириб мехмонхонани тозалат. Анави янги копланган курпача- ларингни бер, танчага ушани ёпсин. Катта гиламни хам чикар, уйингда меваларинг бор эдими?... Бор булса, яхши. Бир оздан сунг эт олиб киргизаман. Бараки пишириб куйингиз!»2

1 А б д у л л а К р д и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а

с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 3 1 2 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 3 0 - б е т .

Page 161: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Зиё шохичи ва Хасанали совчи булиб келганларида, улар­нинг максад ва тилакларини эшитгач, уларга: «Отабек каби бир йигитни у т л килиш шарафига ноил була олсам, узимни энг бахтли оталардан санар эдим,... аммо бу тугридаги хамма ихтиёр уз кулимда булмай, орада кукрак сути бериб устирган хотин хам бор... Бу иш учун ёлгиз узим кабул жавоби берсам- да, онаси бир чеккада колдирилса, эхтимол, пухта иш кимаган булармиз...»,1 — деб Уз узрини айтади.

Кутидор Офтоб ойимга Отабекнинг етти пуштини таъриф- лаб беради.

Офтоб ойим: «Узингиз биласиз», — деб жавоб килгач, Ку- тидор совчиларга уз шартларини айтади, улар кабул килади- лар. Икки ёшнинг мухаббати, ували-жували булишларига дуо килишади. Кутидор совчиларга заррин тунлар кийдириб, «Тунлар муборак», — дейди.

Туй куни кизлар базми булади. Кечки соат бешларда Ота­бек йигирма-уттиз чогли ёш йигитлар билан келади. Хутба укилиб, келин ва куёвнинг бирга турмуш куриш розилиги оли­нади, уларнинг хаккига дуо килинади, зиёфат бошланади.

Туйдан кейин, бир йилдан ортик, вакг утганда Мирзакарим кутидор кудаси Юсуфбек хожи йуллаган мактубни олиб, Оф­тоб ойимни вокеадан хабардор килади. У Офтоб ойим, Отабек ва Кумушдан ризоликларини олгач, Тошкентга келиб, Отабек ва Зайнабнинг никох туйларида иштирок этади.-

Хомид фожеасидан кейин Отабек ёзган хатни олиб, вокеа­дан хабардор булгач, Кутидор Офтоб ойимга: «Кдзинг хар кайси ерда булса хам c o f булсин!... Эрига топшириб, сен билан ме­нинг тинчгина дуо килиб утирганимиз маъкул ухшайдир!»... «Менга колса битга-иккита болалик булгунча турсин, деяр эдим. Сен бунга кунмасанг, бир-икки ой туриб келсин лоакал! Бир йигит кизингни деб икки йиллаб саргардон булганда, кизинг- ни икки ойлик кундош азобидан хайф куриш уят, ахир!»2 — дейди кутидор.

Эр ва хотин Тошкентга келишиб, йигирма кун туриб, Мар- галонга кайтишга харакат киладилар, килган иззат ва икром- лари учун рахматлар айтадилар.

Мирзакарим кутидор ва Офтоб ойим Кумуш вафотининг учинчи куни келиб маъракаларда буладилар.

1 У ш а к и т о б , 4 4 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 2 6 6 - б е т .

Page 162: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Абдулла Крдирий Уз педагогик карашларида инсонийлик- ни, х;ак;ик;ий севги-мухаббатни инсон камолоти, ахлокий пок- ликнинг асоси, омили хисоблайди. Унинг уктиришича, инсо­нийлик вафодорлик, шарм-хаёлик, номус-орлик, саъй-гайрат- лилик, тавозелилик, мехр-окибатлилик, самимийлик инсоннинг ахлокий зийнатидир.

Яхши фазилат — гузал ахлокнинг инсондаги мужассамидир.Абдулла Крдирий Отабек ва Кумуш бибида шу ахлокий зий-

натларни мужассамлантиради, йигит ва кизларни гузал ахлок сохиби булишга чорлади. Зеро, гузал ахлокли инсонни эл-юрт эъзозлайди, у халкнинг мухаббатига сазовор булади.

Абдулла К,одирий Отабекнинг ахлокий фазилатларини, сев- гида содиклигини Зайнаб хакида айтган сузларида, Хасанали билан булган мулокотларида, Кумушга йуллаган мактубларида ифодалаган.

Отабек Маргалонда истикомат килиб турган сарой хужра- сига келган мехмонларга чой келтириш учун Хасаналини ча- киради. У келгач, аввал ундан «Тузукмисиз, ота!» — деб сало- матлигини суради. «Худога шукур» жавобини олгач, чой кай- натиб беришини илтимос килади. Мехмон Рахмат, «Бу киши кимингиз булади, бек ака» деб сураганда, Отабек Хасанали хуж- радан йироклашгач, «Кулимиз» деб жавоб беради.

Отабек таникли савдогар булса хам, узига тобе булган кули Хасаналига f o h t самимий муносабатда, хушмуомалада булади.

Хасанали: «Айтинг-чи, мен сизнинг кимингиз» — деб сура- ганда, Отабек «Сизми... Отам булмасангиз хам, мени оталик мухаббати билан севган содик ва мехрибон бир кишимсиз, яъни маънавий отам» — деб «...бу кунгача сиз ёлгиз менга эмас — бизнинг оиламизга оталик мавкеъида туриб, яхшиликдан бош- Кани согинмай келасиз»1 — дейди у.

Отабек ота-онасининг орзусига розилик берганда, инсоний­лик хисси устун келиб, севгилиси Кумушнинг бу вокеадан из- тироб чекишини уйлайди. У уйга келин булиб тушаётган кизга ачинади, виждони кийналади.

1 А б д у л л а К д ц и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а

с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 1 3 5 - б е т .

Page 163: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Отабек ота-онасига дейди: «Мен сизларнинг орзуларингиз- ни бажаришга хар вак? хозирман. Аммо бир бечорага кура била туриб жабр хам хиёнат... сизнинг олатурган келинингизга ачи- наман...».1

Отабек Кумушни, у маънавий гузал, кунгли «Фаришталар кунглидек» пок, узбек хотин-к,изларига хос иффатли, садок;ат- ли, вафодор, жасур булгани учун севади, узини дор остидан кутк,арган, узига янги хаёт бахш этган жасур рафик;а хисоблай­ди. Кумушга булган севгиси Содик,нинг разиллигини барбод этишда унга кудратли куч багишлайди.

«Унинг учун жон бериш жуда ширин эди — узимда кутил- маган бир куч сезган эдим... Мен узимга багишланган куч ман- баини жуда яхши онглар эдим, мендаги бу узгариш манбаи уй ичида ухлагучи бир малак эди... сиз эдингиз!»2 — деб ёзади Отабек Кумушга йуллаган мактубида.

Хуфтон намозидан сунг уйда Фузулий шеърларини ук;иб утирган чогида олдига кирган Кумушнинг кузларида ёшларни куриб: «Ким йиглатти сизни?», «Йиглатган мен эмасми?», «Ота- она ризолигини бир томчи куз ёшингизга арзитдимми?», «Сиз кундингизми, нега?», — деб сураганда, Кумуш: «Мени унут- майсизми?» — деб жавоб берганда, унинг саволига жавоб урнида узича: «Ота-она орзуси...»3 деб сузланади.

Абдулла Крдирий разилликни к;оралайди. У севгида содик,- лик инсонга куч-кувват бахш этишини ва бу куч разиллик ус­тидан галаба к;озониши мук;аррарлигига ишонади. Хакикий севги-мухаббат кудратли кучдир, дейди у.

Кунлар, ойлар утиб, Кумуш Отабекка угил такдим этганда Отабек у ётган уйга кириб «Муборак булсин» деб уни табрик- лайди. У Кумуш захар ичганини билиб, телбаларча югуриб унинг ёнига келиб, юзини очиб манглайини силаб упади. Ко- садаги аталани «Ич муни, ич...!» деб Зайнабга отади, «Кет иф- лос, кет, Талок;сан, талок;!»4 — деб уни хайдайди.

Эртаси кун дафн маросими булди. Учинчи кун Отабек, Мир­закарим кутидор ва Офтоб ойим кабристонга боришди. Ку-

1 У ш а к и т о б , 2 4 6 - 2 6 5 - б е т л а р .

2 У ш а к и т о б , 2 4 6 - 2 6 5 - б е т л а р .

3 Уша к и т о б , 2 6 4 - 2 6 5 - б е т л а р .

4 Уша к и т о б , 3 7 2 - б е т .

Page 164: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

муш к,абри ёнида тиз чукишди. Улардан бир оз нарида утирган к;ори куръон укдаи. Отабек к,айин ота, к;айин онани уйга кел­тириб куйиб, яна кабр ёнига келди ва туни билан шу ерда к;олди.

Бир йилдан кейин Отабек уста Олим билан бирга Тошкент­га келганда, у билан бир хафта туриб, энг сунгги кеч ёлгиз куйи Кумуш к;абри ёнида булади.

Бирор соатдан кейин тиловат тухталди. Отабек холсизланиб оёк; узра турди. К,абр ёнига тиз чукди. Эртаси кун Ёдгорбек учун тикилган кийимларни олиб, уста Олим билан Маргилон- га жунади.

Кумуш х;ам Отабекни, у пок кунгилли, узбек йигитларига хос гузал ахлокий, жасур булгани учун яхши куради, хурмат кдпади, унга садок,атда булади.

Кумуш Юсуфбек хожи юборган хат мазмунидан хабардор булгач, ота-онасининг панд-насихатларини к;абул к;илиб, Ота­бек утирган хонага киради, эхтиром билан: «Мен рози, мен кундим», «Мен сизга ишонаман» — дейди, ва унга узининг хамма тилак ва шартлари маъносини жами булган «мени унут- майсизми?» сурогини беради.

Хомид вок;еасидан кейин Отабек юборган хатни ук;иб, унда ёзилган вок;еалар аниьушгини билгач, рухий азоб чекиб юрган Отабекнинг рухан азобланиб кайгули холатини гойибона та­саввур кдлган холда: «Бечорани нега хайдадингиз-да, нега мени, лоак;ал ойимни бу келишдан хабардор кдимадингиз? Кизин- гизни талок; к;илган бир кишини Тошкант деган жойдан эши- гингизга келиши сизга гариб туюлмаганми эди?»1 — деб отаси- га мурожаат к,илади.

Абдулла Крдирий романда Кумушни хислат тимсоли сифа­тида тасвирлаб, фак,ат севгида эмас, балки atyi-идрок, одобда баркамоллигини бувиси вафоти муносабати билан ота-онаси- га юборган хати намунасида курсатади.

Кумуш уз хатида дейди:«Улим хак, аммо бечора бувим жон берар экан, ёнида туриб

дуосини олиб крлмаганим учун куб хасрат чекдим... куз ёшла- рим билан юзимни ювдим.

1 А б д у л л а К р д и р и й . « У т г а н к у н л а р » . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а

с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 4 , 2 6 5 - 2 6 6 - б е т л а р .

Page 165: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Бу кун бешинчи кундан бери рах,матлик бувим арвохига атаб куръон бошладим, хатим кдлиб багишлайман. Худо гарики рах,- мат килсин, сизга сабр берсин. Энди мусофир кизингизнинг бахтига сиз улманг, омин».1

Абдулла К,одирий педагогик к,арашларининг ахамияти

Абдулла Крдирийнинг «Уткан кунлар» романида ифодалан­ган инсонпарварлик, ватанпарварлик, миллий-маънавий, ма­даний кддриятлар, ахлокий поклик ва гузаллик, адолат ва са­докат, самимий севги хакидаги тарбиявий карашлари миллий педагогика тарихи ривожига кимматли хисса булиб кушилди, ёшларда миллий ифтихор, миллий Fypyp туйгусининг шаклла- ниши ва ривожида мухим ахамият касб этди.

Юсуфбек хожидек табаррук оталар ва уларнинг пурхикмат панду насихатлари хозирги кунда хам зарурдир.

АБДУЛХАМИД СУЛАЙМОН УГЛИ ЧУЛПОН2Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти

Абдулхамид Чулпон 1897 йилда Андижонда Кдтортерак ма­халласида тугилди. Отаси Сулаймонкул Мулла Мухаммад Юнус угли дехкон ва хунарманд хам булган.

Чулпон Андижонда эски усул мактабида укиди, рус-тузем мактабида укиб, рус тилини тулик урганади, Андижон ва Тош- кентдаги мадрасаларда тахсил куради, араб ва форс, турк тил­ларини мукаммал эгаллади. У бутун умри давомида Фирдав- сий, Хофиз, Саъдий, Умар Хайём, Жалолиддин Румий, Али­шер Навоий каби суз санъаткорларининг асарларини мутоала килади.

Чулпон Туркистонда кенг ёйилган маърифатчилик, жадид­чилик харакатининг атокли намоёндалари Мухаммадхужа

1 У ш а к и т о б , 3 6 3 - б е т .

2 Ч у л п о н х а к и д а г и м а к щ а н и т а й ё р л а ш д а О . Ш а р о ф у д д и н о в н и н г « Ч у л п о н

т а р ж и м а и х о л и г а д а с т л а б к и ч и з г и л а р » ( с у з б о ш и ) д а н , Д . К у р б о н о в н и н г

« Ч у л п о н х а ё т и в а и ж о д и й м е р о с и » р и с о л а с и д а н ф о й д а л а н и л д и .

Page 166: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Бехбудий, Абдулла Авлоний, Абдурауф Фитрат, Мунавварко­ри Абдурашидхонов асарларини Укиб урганади.

Чулпон 1914 йилдан чик;а бошлаган «Садои Туркистон», «Са- дои Фаргона» газеталарида уз маколалари билан катнашади.1920 йилга кадар «Иштирокиюн», «К,изил байрок», «Туркис­тон», «Бухоро ахбори» газеталарида масъул лавозимларда хиз­мат килади.

Чулпон 20-йилларда «Уйгониш», «Булоклар», «Тонг сирла- ри», «Соз» тупламларини эълон килади, «Гузал ёзгичлар», «Ада­бий парчалар» китобларини нашр этади, 1926 йилда «Ёрки- ной» драмасини алохида китоб тарзида чоп килдиради.

Чулпон 1931-1935 йилларда Москвада СССР МИК, да тар- жимон булиб ишлаб турганда «Кеча» романини ёзиб тугаллай- ди, Горькийнинг «Она» романини узбек тилига угиради. 1935 йил бошларида Тошкентга кайтиб келганда Горькийнинг «Егор Буличев ва бошкалар» пьесасини, Пушкиннинг «Борис Году­нов» фожиасини ва «Дубровский» киссасини, Эжен Потьенинг «Байналмилал», Робиндранат Тагорнинг «Хой, йуловчи киз», Леонид Андреевнинг «Етти осилган киссаси», Шекспирнинг «Хамлет» асарларини Узбек тилига таржима килади. 1936 йил­да унинг машхур «Кеча ва кундуз» романи алохида китоб шак­лида нашр этилади.

Абдулхамид Чулпон миллатчи, аксилинкилобчи деб айбла- ниб, 1938 йил октябрда отишга хукм килинди, 4 октябрда оти- лади.

Чулпоннинг маърифатпарварлик, инсонпарварлик роялари

Абдулхамид Чулпон илк ижодидан бошлаб жадидчилик гояларининг фаол таргиботчиси сифатида миллатнинг фоже- ий ахволи илдизларини жохилликда, фарзандларини маъри- фатли килмасликда куради ва уз адабий, маърифий фаолияти­да маърифатпарварлик, инсонпарварлик гояларини намоён этади. Унинг гоялари, жумладан «Узбегим», «Виждон эрки», «Кунгил», «Халк» ва бошка шеърларида ифодаланган.

Page 167: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Чулпон маърифатпарварлик, инсонпарварлик ва ватанпарварлик х,акдда

Чулпон узининг маърифий карашларида миллатни ижти­моий хаётда юз бераётган хар бир вокеалар мохиятини аник англаб олишга даъват этади, шундай килгандагина чинакам озодлик учун курашишда хатолик булмаслигини айтади. Чулпон шуро хукуматининг «маърифат харомдур сартга» деб халкимизни камситишидан кайгуради ва халкни сохта шиорларга алдан- масликка чорлайди. У «Узбегим» шеърида:

Сулциллаб келасан, Узбегим,Маърифат отига отланиб.Бир мири топган боладай —Огзингни иржайтиб-суюниб..}

деб халкка мурожаат килади. Чулпон, жабр-ситамларга сабр килиб, «Куз солиб, унгингга, чапингга» караб юрабермаслик, юзаки узгаришлардан кувониб юрмаслик лозимлигини айта­ди. Чулпон заминдошларини миллий маърифатни хам шахар­да, хам кишлокда ёйишга даъват этади:

Кушлоцда фацирлар кутадур —

Кечада, кундузда, сауарларда.Билгилким, %аётинг, томиринг,Узбегим, камбагал цишлоцда,2 —

дейди Чулпон.Чулпон озодлик кураши давом этишига, халкнинг эрк учун

курашиб мустамлакачиларнинг йукотилишига ишонади. У «Виждон» шеърида юрт озодлиги учун курашга отланганлар- нинг кунгли хар нарсадан, шахеий манфаатпарастликдан холи, соф булиши лозимлигини таъкидлайди. У элга шундай муро­жаат килади:

Ай тутцинлар, ай эзилган.Ай цийналган йуцеил эллар.Ай умидсиз, ай чизилган Дор олдида... оппоц диллар\3

1 Ч у л п о н . Я н а о л д и м с о з и м н и . Т . Р а ф у р Р у л о м н о м и д а г и А д а б и ё т в а

с а н ъ а т н а ш р и ё т и . 1 9 9 1 , 3 8 0 - б е т .

2 У ш а к и т о б , 3 8 0 - б е т .

3 У ш а к и т о б , 4 3 7 - б е т .

Page 168: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Чулпоннинг фикрича, зулмкор кучайиб инсонларга эга були­ши мумкин, аммо виждонга эга булолмайди:

Фацат эркин виждонларга Эга булмоц-мумкин эмас!'

деб уктиради шоир.Чулпон келажакка ум ид билан яшади, элни хам ум ид билан

яшашга даъват этди. «Кунгил» шеърида элни кунгил мулкида- ги эркинлик учун курашга ундади:

Кунгил, сен бунчалар нега Кишанлар бирла дустлашдинг?На фарёдинг, на додинг бор,Нечун сен бунча сустлашдинг?2

Чулпоннинг таъкидлашича, кунгил эркинлигини таъмин- лашнинг узигина тугал мак;сад булолмайди. Кунгил ташки олам билан боглик;. Мухторият макомида яшовчи кунгил узини тУдцирган эрк насимларини ташки дунёга юбориб туриши ло­зим. Акс холда, чи^иш имконини топмаган насимлар кунгил- ни вайрон этади. Чулпон шундай эътикод кишисининг, унинг фикрича, «хакррат» ва «тубанликлар»га куникиши кунгилни улдиради. Ташки дунёдаги бу хил холатларга нисбатан исён Килмаган кунгил охир-окибат эркинликдан айрилади — улади. Кунгилнинг яшнаши учун унинг ёниб яшаши, ташки оламни Хам, узидан андоза олган холда узгартиришга интилиши керак.

Чулпон замондошларига хитоб килиб дейди:

Тириксан, улмагансан,Сен-да одам, сен-да инсонсан.Кишан кийма, буйин эгма,Ки сен %ам %ур тутлгонсан?

Чулпон халкни денгиз, тулкин, куч деб хис этади. Халк кузгалса, уни тухтатувчи куч йуклигига ишонади. Унинг укти­ришича, халкнинг истаги уз улкасининг озод булишидир, халк

1 Чулпон. Яна олдим созимни. Т. Рафур Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1991, 437-бет.

2 Уша китоб, 444-бет.5 Уша китоб, 408-бет.

Page 169: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

юртни хар бир нарса билан т^лдиритга, узини тук, этишга кодирдир. Модомики шундай экан:

Бутун кучни халц ичидан олайлик,Кучоц очиб халц ичига борайликР —

деб уз замондошларини халк; билан бирга булишга, мак;садла- рига эришишда унга кумакдош булишга чорлайди.

Чулпон педагогик карашларининг ахамияти

Абдулхамид Чулпоннинг асарларида ифодаланган инсонпар­варлик, ватанпарварлик хакидаги фикрлар уз даври таълим- тарбиясида алохида ахамият касб этди, ёшлар маърифий онги ривожига кучли таъсир курсатди, ёшларнинг утмиш аллома- ларнинг хаёт йуллари, олга сурган гояларини англаб олишла- рига ёрдам берди. Чулпон асарларида ифодаланган маърифий фикрлар хозирги ёшларни баркамол килиб етиштиришга хам хизмат кдлмокда, миллий педагогика тарихига муносиб хисса булиб кушилди.

ЭЛБЕК

Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти

Машрик; Юнус угли Элбек 1898 йилда Бустонлик, тумани- нинг Хумсон цишлогида дунёга келади. Бошлангич таълимни уйда олади. 12-13 ёшларида Тошкентга келиб, Эшонхужа Хо- ний ташкил этган янги усул мактабида укдди. Мактабни би- тиргач, Шайхонтохур дахасида Мунавваркори Абдурашидхо­нов мудирлик килган 6 ойлик Улка укитувчилар тайёрлов кур- сида таълим олди.

Элбек Абдурауф Фитрат ва К,аюм Рамазон бошчилик кил­ган янги мактаблар учун тил буйича дарслик ва кулланмалар яратищда иштирок этади. 1923 йил 3-9 октябрда Бухоро шах­рида утказилган Урта Осиё узбекларининг тил ва имло курул-

Page 170: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

тойида Туркистон Республикаси вакилларидан бири сифатида Катнашади.

Элбек Туркистон Маориф Халк, Комиссарлигининг курсат- масига биноан Сайфи билан хдмкорликда «Узбекча ук,иш ки­тоби» тайёрлайди, китоб 1922 йилда дарслик сифатида нашр этилади. Кейинрок; унинг бошлангич мактаблар учун «Урнак» укиш китоби, 1, 2, 3-синфлар учун «Укиш китоби», 4-синф учун «Гузал ёзгичлар» китоби нашр килинади. Элбек адабиёт- шунослик билан хам шугулланиб, «Фузулий ва Навоий тугри­сида» каби мак;олалар ёзади.

Элбек укиш китоблар ёзиш билан бирга мактабларда муал­лим булиб х;ам хизмат килади, она тили, укишдан даре беради.

Элбекнинг шоирлик фаолияти ёшликдан бошланади, би­ринчи шеърлар туплами 1922 йилда «Армугон» номида нашр килинади. У шеъриятнинг турли жанрларида ижод килди, мум- тоз рус адабиёти намояндаларининг айрим асарларини узбек тилига таржима килди.

Машрик Юнус угли Элбек 1937 катагон йиллар курбони булди.

Элбекнинг маърифатпарварлик гоялари

Машрик Юнус угли Элбек уз шеърий ва насрий асарларида миллий кадриятларни саклаш, ёшлар тарбияси, инсон шахеи, рухияти хусусида хам фикр билдирди.

Элбек 20—30-йилларда миллий кадриятларимизга гайриин- соний муносабатлар булаётган бир пайтда «Бибихоним» шеъ- рини ёзиб, унда одамларни халкнинг тарихий ёдгорликларини «утмишдан эсдалик» сифатида саклаб кол ишга даъват этди.

У деди:

«Утмишдан эсдалик», дедим буни мен, Чиндан-да эсдалик учун яшар...Севикли, муцташам, %айбатли бино,Емирилиш соатин кутгандай булиб,Куринур кузларга цайгулигина...

Элбек «К,айси бири бури» масалида бир кишининг гайри- инсоний килмишини баён этади: бури чангалида типирчилаб

Page 171: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

турган, куткарилгач бугизланган куй «икки кузи термуриб, жони типирчилаб, ётиб хам куйиб» кишига айтади:

« . . . Эй, киши!Бурими ё айткил энди ким вах,ший?Кутцардинг сен мени бури илгиданХ,амда цурцинч шу улимнинг ва^мидан.Энг сунг узингни буридан-да уздирдинг,Курдим энди, чин бури х,ам сен булдинг».

Элбек рамзий маънога эга ушбу масалида рахм-шафкатдан сунг килинадиган ёвузликни крралайди. У одамларни мехр- окибатли, мурувватли, рахмдил булишига чорлайди.

Умуман, Машрик; Юнус угли Элбек ижтимоий ва бадиий ижодда, халк; маорифи хузуридаги илмий кенгаш аъзоси сифа­тида илм-маърифат, ёшлар тарбияси, миллий к,адриятларни эъзозлаш х;ак,идаги гоялари билан педагогик фикр ривожига муносиб хисса кушди.

Е Т Т И Н Ч И Б О Б

XX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМ ИДА ИЖ ТИМ ОИЙ ХАЁТ, ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ, ПЕДАГОГИК ФИКР

1917—1990 йилларда хукмронлик килган Шуро сиёсатида асосий эътибор халкни уз тарихи, миллий маданияти, миллий кадриятларидан, айникса ёшлар калбини миллий Fypyp, мил­лий ифтихор, уз аждодлари билан фахрланиш туйгусидан мах- рум килишга каратилди; таълим-тарбияда укувчиларда комму- нистик ахлокни таркиб топтириш асосий вазифа кдпиб куйидди. Бу сиёсат халкни куплик холига келтирувчи хусусиятга эгали- гини чукур хис этган К,ори Ниёзий, С. Ражабов, Ш. Зуннун, F. Булом, Ойбек, М. Шайхзода, Олимжон, Зулфия, П. Му­мин, Э. Вохидов, А. Орипов ва бошка олим хамда адиблар, мустабид тузумнинг кабих сиёсатига бардош берган холда, уз асарларида эрк, озодлик, халкпарварлик, ватанпарварлик, ин­сонпарварлик гояларини баён этдилар. Улар жадидчилик хара­кати атокли намояндаларининг замондошлари, издошлари си­фатида уларнинг маърифатпарварлик, педагогик фикрлари, иш­ларини давом эттирдилар.

Page 172: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

КОРИ НИЁЗИЙ

Хаёти ва ижтимоий, маърифий фаолияти

Тошмухаммад Ниёз угли Кори Ниёзий 1897 йилда Хужанд шахрида хунарманд оиласида тугилди. Бошлангич билимни Хужандда эски усул мактабида олди. Кейин Фаргонада рус- тузем мактабида укдди. Сиртдан Петербургдаги «Круг самооб­разования» нашриётининг табиатшунослик булимида ук^б, уни тугатгач, Фаргона рус-тузем мактаб биносида узбек мактабини ташкил к;илди. Фаргона таълим-тарбия техникумида директор булиб ишлади. 1926 йилда Тошкентда Урта Осиё давлат уни- верситетининг физика-математика факультетига укишга кириб, уни 1929 йилда тугатди. 1931 йилга к,адар шу университетда ук;итувчи, профессор, 1931—1933 йилларда ректор булиб хиз­мат килди; 1934—1936 йилларда Тошкент давлат педагогика института ва бошк,а олий укув юртларида математика кафед- раларини бошк;арди, 1937—1938 йилларда Узбекистон Халк;Ма- орифи Комиссари ва Фанлар кумитасида президиум раиси ва­зифаларини бажарди; 1939—1943 йилларда Узбекистон халк; ко­миссари совети раисининг уринбосари ва бутуниттифок; фанлар академиясининг Узбекистон филиали президиумининг раиси (1940—43) булиб ишлади, 1943—1947 йилларда Узбекистон Фан­лар академиясида президентлик вазифасини бажарди. Сунгра 1960 йилга кддар Фанлар академияси президиумининг аъзоси, физика-математика булими раиси булиб хизмат килди.

К,ори Ниёзий 1917 йил инк,илобидан кейин янги турдаги мактаблар очишда фаол иштирок этди, мактаблар учун куллан- ма, методик тавсиялар ёзди. У олий математикага дойр «Мате­матика анализининг асосий курси» номида дарслик яратди, математика, педагогика, адабиёт, фалсафа ва ахлокка дойр ил­мий ва оммабоп китоб, маколалар ёзди. Унинг «Улугбек ва унинг илмий мероси», «Совет Узбекистони тарихидан очерк- лар», «Босиб утилган йул хакдда мулохазалар», «Хаёт мактаби» китоблари нашр этилди.

К,ори Ниёзий Япония, Франция, Италия, Польша, Болга­рия, Афгонистон, Хиндистон мамлакатларида булган илмий анжуманларда иштирок этди, маърузалар килди.

Page 173: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ижтимоий хаётда, маориф ва илм-фан сохасида цилган хиз- матлари давлатнинг юцори орденлари, Беруний номидаги Узбе­кистон Республикаси давлат мукофоти лауреата унвони билан таццирланди.

К,ори Ниёзий 1970 йилда вафот этди.

К,ори Ниёзийнинг маърифатпарварлик гоялари

Крри Ниёзий уз педагогик царашларида илм-фанни юксак даражада улуглаб, цадрлайди. У дейди: «Фан — минглаб йил­лар мобайнида заррама-зарра, томчилаб вужудга келган, асли табиати мусаффо ва муаззам мухитдан иборат. Бу эса хакикий, чиндан хам «оби хаёт» мухитидир, чунки хаммамиз, катта-ю кичик, ёшу цари бу мухитдан кундалик хаётимизда бахраманд булиб келмокдамиз. Шунинг учун фан, айникса, халк; хизма- тига царатилган илгор фан чексиз хурматга сазовордир».1

Шунга к^ра, К,ори Ниёзий фан намояндаларини ушбу хур- мат туфайли цандай мухитда булмасин (олий, урта укув юртла­рида, академияларда, омма уртасида) феъл-атворлари, муно­сабатлари, камтарлик ва ростгуйликлари, тил ва дил бирлиги билан бошцаларга намуна булишга чорлади ва «онг ва виждон шуни тацозо цилади» деб таъкидлади.

К,ори Ниёзийнинг фикрича, «Хациций фаннинг узи, унинг асрлар мобайнида вужудга келган якуни покликнинг, демак ахлоцнинг ёрцин намунасидир».2

К,ори Ниёзийнинг уцгиришича, ахлоц тушунчаси фан би­лан Узаро боглиццир. «Шунинг учун хам фан ахлларининг халц олдида жавобгарлиги хам f o h t даражада каттадир».3

Кори Ниёзийнинг маърифий царашларида самимият ва ман- тиц тушунчаларининг фанний асосда, объектив булиши маса- ласи хам алохида Уринда туради. Олимнинг фикрича, хациций фаннинг цонуниятлари объектив булиб, маълум мантицца суя- нади, шунинг учун фикр фанний асосда, объектив булиши керак.

1 Т.Н.Цори-Ниёзий. Хаёт мактаби. Т. «Фан» нашриёти, 1970, 291-бет.2 Уша китоб, 293-бет.3 Уша китоб, 295-бет.

Page 174: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Самимийлик инсоннинг олижаноб фазилатларидан бири- дир. Самимийлик ростгуйлик билан узвий богланган. Бу икки тушунча узаро узвийлиги билан жамият равнацида, айницса, ёш авлод тарбиясида мудим омил булиб хизмат цилади.

Кори Ниёзий жойларда таълим жараёнини кузатишларида уцитишнинг муваффацияти, асосан, уцитилаётган фанга уцув- чиларни цизицгириш эканлигига ишонч хосил цилган. «Мен аминманки, — дейди у, — хар бир нормал цобилият эгаси булган киши хам бу каби натижага эга булиши мумкин. Бунинг асо­сий шарти вацтдан тугри фойдаланиш ёки, бошцача цилиб айтганда, кундалик системали ижодий мехнатдан иборат».1

К,ори Ниёзийнинг фикрича, масалан, математик фанларни мустацил ишлаш жараёнида назарий ва амалий «муаммо»лар учрар экан, улар устида тинмай, кечасию-кундузи уйлаш, иш­лаш керак. Шундагина «муаммо»нинг хал булишига эришила- ди. Кори Ниёзий хам уз педагогик фаолиятида тинимсиз мех­нат туфайли шундай муваффациятга эришган. Бу хацда у шун­дай дейди: «Муаммо» хал булиши билан булут ичидан ярацлаб чиццан цуёшдек чехра очилиб, сарф булган мехнат ва уйцусиз кечалар суз билан тавсиф этиб булмайдиган шодлик билан му- кофотланарди. Натижада кучга — куч, гайратга — гайрат цуши- либ, янги ижодий мехнатга илхомлантирарди».2

Кори Ниёзий илм-фан ахлини хар бир муаммони чидам, кузатиш, изланиш, мехнат билан хал цилишга даъват этади, Хар бир муваффацият инсонга цувопч бахш этишини айтади.

Кори Ниёзий вацтни мураккаб ва мухим тушунчалардан бири сифатида цадрлайди. Унинг уцтиришича, вацт чексиз булиб, на боши ва на охири бор. Вацтнинг узига хос хусусияти шун­даки, уни цайтариб булмайди; унинг оцими утмишдан келгу- сига цараб, доимо бир йуналишда давом этади. Табиатда хеч цандай куч, цудрат унинг оцимини тухтата, цайтара олмайди.

Кори Ниёзий кишининг хаёти вацт билан бопгац эканлиги­ни, вацт — соглиц-саломатликдан кейинги бебахо неъмат экан­лигини айтади. «Менимча, — дейди Кори Ниёзий, — хаётнинг калити хам ана шу бебахо вацтдан тугри фойдаланишдадир.

Page 175: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Башарият тарихи шуни курсатадики, х,атто, тупиа талант ва цобилиятга эга булган кишилар дам, доимий, машаццатли мех,- нат билангина муваффациятларга эришганлар».1

Демак, муваффациятларга эришиш учун вацт имкониятла- ридан тугри фойдаланиш керак. Мавжуд имкониятлар эса, халол мехнат натижасида руёбга чицади.

Кори Ниёзийнинг педагогик царашларида бахт тушунчаси Хам алохида уринда туради. Кори Ниёзий халцнинг орзуси — бахт эканлигини таъкидлар экан, хациций бахтнинг мохияти­ни англаш — инсон онги, виждони ва маънавий савиясига 6 o f -

лицлигини айтади. Олимнинг таъкидлашича, бахт — яхши маи- шат, ицтисодий бойлик омилларидан иборат эмас. Булар хам хаёт учун керак. Лекин хаётнинг бу омиллари мавжуд булганда хам, агарда киши уз хаётининг маъносини билмаса, уни бахт­ли деб булмайди. Ацл-идрокка суянган холда жон-дил билан мехнат цилиб, мустацилликка, озод-эркин хаётга муяссар булиш, бу — хациций бахтдир.

Кори Ниёзий кишиларни ана шу бахтга муяссар булиш йули­да фидойи булишга чорлади.

Кори Ниёзий ёш авлод тарбияси хацида

Кори Ниёзий уз маърифий царашларида ёш авлоднинг маъ­навий ривожига алохида эътибор беради. Унинг фикрича, маъ- навият тарбияси билан шугулланувчи устоз психолог (рухшу- нос) хам булиши керак. Бунинг учун у хаётда содир булаётган Ходисаларни кузатиб бориши керак. Хаёт ходисаларидан ха­бардор булиши, ходисаларни кузатиб бориши лозим. Кузатиш маънавий такомиллашишнинг асосий воситасидир.

Кори Ниёзий устозларни ана шу воситалар билан узининг ва шогирдларининг психологик цобилиятини узлуксиз ривож- лантириб боришга даъват этади.

Кори Ниёзий тарбия хусусида фикр билдирар экан, киши­нинг ацлу идрок ила муътабар булиши хацидаги уз истаклари- ни хам баён этди.

Page 176: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Маълумки, узбек халци азалдан китобхон булган, китобни маданият хазинаси сифатида цадрлаган, даётнинг маъноси деб билган. Халцимиз мадаллаларда, чойхоналарда китобхонликни уюштириб, халк; огзаки ижодидан эртак ва достонларни, мумтоз адабиётдан «Садди Искандарий», «Шоднома» каби асарларни уциб, мутолаа цилишган, асарларда ифодаланган маърифий фикрлар оилаларда фарзандлар учун дам маданий-маънавий озиц булган, уларда китобга х;авас, уни уцишга цизициш уйготган.

К,ори Ниёзий халцимизга хос бу маданий-маънавий удумни улуглайди, ёш авлод тарбиясида мудим омил булган бу удумни давом эттиришни таклиф этади.

К,ори Ниёзий уз асарида мадалла чойхонасида булган ки- тобхонликда иштирок этган вацтида «Шоднома» достони узи­да кучли таассурот уйготганини айтиб, ацл-идрокнинг усиши- га ёрдам берган панд-насидатлар ифодаланган парчалардан мисоллар келтиради:

«Киши ацлу идрок ила муътабар,Шу булмай туриб нацл бермас самар.Тамиз айла, жону танингдир шуур,Бусиз дунёда топмагайсан у,узур,Нима истасанг у мууайё цилур,Дилингни цуёшдек мусаффо цилур...Азиз сацлагил ацлу идрокни,Тегизма унга бошца нопокни...Бирор яхши сузни эшитсаиг агар,Уни билгали 6o f a o маркам камар»}

Кори Ниёзий уз педагогик царашларида хушомадгуйлик ва лаганбардорликни энг зарарли ва разил иллат дисоблаб, цора- лайди. У уз асарида инсон даракатларида бу иллат куринишла- рини цайд цилиб, дурматни хушомаддан ажратиш лозимлиги­ни уцтиради. Унинг фикрича, дурматнинг асосида кишининг маълум фазилати сезилиб туриши, булиши лозим. Масалан, цатъийлик, виждонийлик, билимлилик, мехнатсеварлик, ин­сонпарварлик, ватанпарварлик, камтарлик, бегараз хушмуо-

1 Т.Н.К,ори-Ниёзий. Хаёт мактаби. Т. «Фан» нашриёти, 1970, 97-98 бет- лар.

Page 177: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

малалик, одоблилик фазилатларидан айримлари булиши ке­рак. Шундай хислатли киши хурмат ва тадсинга сазовордир. Хар бир инсон уз-узига дурматда булиши дам керак. Халол меднат инсонга дурмат бахш этувчи мудим омилдир.

К,ори Ниёзий шу омил воситасида ёш авлодни дурмат соди- би цилиб камол топтиришга даъват этади.

Кори Ниёзий оила тарбияси хацида

К,ори Ниёзий оилада фарзанднинг (у угилми, цизми) дунёга келишини ота ва онанинг бахти, цувончи деб билади. У бола­нинг, датто, бир табассумини дунёдаги деч цандай хазина би­лан улчаб булмаслигини айтади. Олимнинг таъкидлашича, она­нинг болага мудаббати чексиздир. Она мудаббати медрибон- лик ва гамхурликнинг, лутф ва карамнинг, умид ва орзунинг манбаи, мужассамидир.

К,ори Ниёзийнинг таъкидлашича: «...инсоннинг болага дациций мудаббати ацлу идрокка асосланган гамхурлик би­лан, тугри йулга куйилган тарбия билан улчанади/ Шунинг учун оилада фарзанд пайдо булган кундан бошлаб, оиланинг жами­ят олдида жавобгарлиги кундан-кунга ортиб боради... ёш ав­лодни тарбиялаш дамма вацт бутун жадон мутафаккирлари- нинг диццат марказида булиб келган. Бу эса, цонунийдир, чунки Усиб келаётган авлоднинг тацдири ана шу муаммонинг дал цилиниши билан узвий равишда, чамбарчас боглангандир».1

1̂ ори Ниёзий педагогик таълимотининг ахамияти

К,ори Ниёзий уз педагогик царашларида инсон ацлу идро- ки, изланиш ва мустацил ишлаш, самимийлик, фан цонуният- лари, вацт ва унинг инсон учун улуг неъмат эканлиги, дациций бахтга муяссар булиш йуллари, ёш авлод тарбиясида китоб- хонликнинг Урни, ота-онанинг вазифаси, дурматга муяссар булиш омиллари, таълим воситалари дацида баён этган фикр­лари дозирги давр ёш авлод тарбияси учун дам цимматлидир.

1 Уша китоб, 180-бет. 12-

Page 178: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

СИДДИК РАЖАБОВ

Ижтимоий, илмий-педагогик фаолияти

Сидцик, Ражабов 1910 йилда Жамбул шахрида хунарманд оиласида тугилди. Бошлангич мактабни тугатгач, Фаргона пе­дагогика билим юртида ук,иди, уни битиргач 1930 йилда Фар­гона педагогика институтига кириб, ук,ишни давом эттирди, 1933 йилда институтнинг адабиёт факультетини тугаллади.

Сидцик; Ражабов 1935—1937 йилларда Узбекистон педаго­гика фанлари илмий-тадк;ик;от института хузуридаги аспиран- турада тахсил олди, 1958 йилда «Узбекистонда совет мактаби тарихи» мавзуида докторлик диссертациясини химоя к,илди.

1959 йилда Россия педагогика фанлари академиясига мух- бир аъзо, 1968 йилда Бутуниттифок; педагогика фанлари ака- демиясининг хакикий аъзоси этиб сайланди.

Сиддик, Ражабов мехнат фаолиятини 30-йиллардан бошлаб, К,ашк;адарё вилояти Бузор туманида A b f o h 6 o f махалласида бош­лангич мактаб очади, мактабда уцитувчи ва мудир булиб хиз­мат к;илади. У Узбекистон педагогика фанлари илмий текши­риш институтида илмий ходим ва Тошкент давлат педагогика института педагогика кафедрасида уцитувчи булиб ишлади.

Сидцик; Ражабов 1941—1943 йилларда «Совет Узбекистони» газетаси бош редактор уринбосари, бош редактори булиб хиз­мат к;штди.

1947 йилда у Низомий номидаги Гошкент давлат педагоги­ка кафедрасига мудир этиб тайинланди, 1961 йилдан бошлаб Узбекистон педагогика фанлари илмий текшириш института директори, 1962 йилда педагогика буйича илмий даражалар берувчи бирлашган кенгаш раиси булиб хизмат кдпди. 1966 йилдан бошлаб Тошкент давлат педагогика института педаго­гика кафедраси мудири этиб белгиланади ва умрининг охири- гача кафедрани бошк,арди.

Сидцик, Ражабовнинг халк; маорифи, педагогика фани ри- вожи сохасида к,илган хизматлари давлатнинг орденлари, юк­сак унвон ва нишонлари билан такдирланди.

Сидцик, Ражабов 1993 йилда вафот этди.

Page 179: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Сиддик, Ражабов уз илмий фаолиятида, асосан, Узбекистонда халк, маорифининг ривожига, дидактик масалаларга, педаго­гик кадрлар тайёрлашга, чет эл илгор педагогик фикрларни таргиб этишга, ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялашга алох,ида эътибор берди.

«Педагогика фани тараккиётининг баъзи масалалари», «Узбе­кистонда совет мактаби тарихига дойр» каби ундан зиёд моно­графия ва рисолалари, «Олий мактаб дидактикасининг маса­лалари», «Замон ва тарбия», «Узбекистонда педагогика фанла- рининг тараккиёти истикболлари» ва бошка юздан ортик маколалари бунга ёркин мисолдир.

«Олий мактаб дидактикасининг баъзи масалалари» макола- сида у, йиллар давомидаги изланишлари, кузатишларига суян- ган холда, таълим жараёнида: илмийлик, узвийлик, назария- нинг амалиёт билан бирлиги, укитишда онглилик, шахе ва жамоа бирлиги, аниклик ва фараз бирлиги, тушунарлилик, би­лимни пухта узлаштириш принципларига амал килиш керак­лиги хакида фикр билдирди.

У уз асарларида ва амалий фаолиятларида хар бир фанни тадкик этишда унинг табиатини, урганадиган нарсасини (пред- метни) пухта билган, барча имкониятлардан фойдаланиб, кийинчиликларни бардошлик билан енгган илм ахли Уз мак- садига эриша олишини таъкидлади.

С. Ражабов илгор тажрибаларни урганиш хакдда

Олимнинг фикрича, республикадаги амалиётчи педагоглар фаолиятида аникланган илгор тажрибаларни, шунингдек, хо­рижий мамлакатлар Я.А. Коменский, К.Д. У ш инский, J1.H. Толстой каби педагог олимларининг илгор педагогик ка- рашларини, у ерларда амалда эришилган ижобий ютукларни урганиш — миллий педагогика, педагогика тарихининг ривож топишида мухим омилдир.

Маълумки, буюк педагог олим Ян Амос Коменский Узи­нинг «Буюк дидактика» асарида инсон табиатнинг дусти экан­лигини таъкидлаб, хар бир инсонни табиатни асрашга, эъзоз-

Page 180: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

лашга, уни бойитишга даъват этди. У мактаб таълимини таби­ат билан боглик; холда амалга оширишни тавсия килди.

Коменский «Она мактаби» асарида боланинг сезги аъзола­рини ривож топтиришга, ахлокий тушунча ва куникмаларини таркиб топтиришга эътибор беришни таъкидлади. У болада т$тфи сузлик, чидамлилик, хушмуомалалик каби фазилатлар­ни шакллантириш ота-онанинг асосий бурчи, вазифаси экан­лигини айтди.

Константин Дмитриевич Ушинский «Болалар дунёси», «Ин­сон тарбия предмети сифатида», «Мехнатнинг психологик ва тарбиявий ахамияти», «Педагогик адабиётнинг фойдаси хакида» каби асарларида таълим принципларини, педагогика илмининг тизимини белгилаб берди. Лев Николаевич Толстой узи таш­кил килган мактаб учун барча фанлар буйича дарсликлар яра- тиб, улар асосида болаларни укиш, ёзишга ургатди, уларда дун­ёвий ва аник фанларни билишга кизикиш туйгусини Устиришга эътибор берди, бу сохада ижобий натижаларга эришди.

Сидцик Ражабов уз илмий фаолиятида, жумладан, «Халк ма- орифи ва педагогик фаннинг буюк алломалари» асарида бу хорижий мамлакат намояндалари асарларида баён этилган педа­гогик фикрларни чукур тадкик этиб, уларни республика таъ­лим-тарбия жараёнига татбик килиш йулларини тавсия этди.

Унинг таъкидлашича, хар бир фанни тадкик этишда унинг табиатини, урганадиган предметини пухта билган, барча им­кониятлардан фойдаланиб, кийинчиликларни бардошлик би­лан енгган илм ахли уз максадига эриша олади.

С. Ражабов уз илмий фаолиятида республикада миллий пе­дагогик кадрлар тайёрлашга алохида эътибор берди. Унинг ил­мий рахбарлигида педагогика тарихи ва назарияси буйича бир юз элликдан зиёд ёшлар фан номзоди ва фан доктори илмий даражасига эришдилар.

Умуман, Сидцик Ражабов халк маорифи, таълим-тарбия, фан асосларини урганиш, тадкик этиш, педагогика назарияси ва тарихи хакица билдирган фикрлари, амалий фаолиятида эриш­ган илгор тажрибалари билан хозирги давр педагогикаси тари- хига муносиб хисса кушди.

Сидцик Ражабов уз асарларида ва амалий фаолиятида хар бир фанни тадкик этишда унинг табиатини, урганадиган нар- сасини (предметни) пухта билган, барча имкониятлардан фой-

Page 181: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

даланиб, кийинчиликларни бардошлик билан енгган илм ахли уз максадига эриша олишини таъкидлади.

Сиддик Ражабов Узбекистонда, шунингдек, кдрдош респуб- ликаларда миллий педагогика буйича миллий педагог кадрлар тайёрлашнинг ташаббускори сифатида Марказий Осиёда пе­дагогика фанини ривожлантиришга харакат килди.

Сидцик; Ражабов уз илмий фаолиятида хорижий мамлакат буюк педагогларидан Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, JI. Толстойнинг педагогик к,арашларини тадкик этиб, илгор фикрларидан рес- публикада таълим-тарбия жараёнида фойдаланишни тавсия этди.

Умуман, Сиддик; Ражабов халк; маорифи, таълим-тарбия, фан асосларини урганиш, таджик, этиш, педагогика назарияси ва тарихи хакида билдирган фикрлари, амалий фаолиятида эриш­ган илгор тажрибалари билан хозирги давр педагогикаси тари- хига муносиб хисса кушди.

ШОРАСУЛ ЗУННУН

Шаркшунос олим Шорасул Зуннун 1898 йилда Тошкентда савдогар оиласида тугилди. Бошлангич таълимни эски усул мактабда олди, кейин Тошкентда рус-тузем махаллий мактаб­да, сунгра Куконда гимназияца укдци. У мустакил мутолаа би­лан жидций шугулланиб, форс, араб, рус, турк ва немис тилла­рини мукаммал эгаллаци. Узбек адабиёти тарихи, ислом дини тарихини, Алишер Навоий, Ахмад Яссавий, Бахоуддин На- кдгбанд, Боборахим Машраб ижодини чукур Урганди. 1917 йил инкдлобидан кейин Тошкентда «Намуна», «Ватан» мактабла- рида, «Нариманов» билим юртида, шунингдек, укитувчилар тай- ёрлайдиган киска муддатли курсларда она тили ва адабиёт хамда бу фанларни укитиш методикасидан даре берди.

Шорасул Зуннун мактаб ва курслар учун дарслик ва кулланма- лар яратишга киришиб «Тил сабокдиги» (1924), «Укиш китоби» (1928) дарсликларини ва «Тил коидалари» кулланмасини яратди.

Шорасул Зуннун халк лушмани, миллатчиликда айбланиб,1929 йилца хибсга олинди. «Айбим шуки, — цейди цомла кама- лиши сабаби хакида, — узбек тили дарслигини ёзганман. Уша дарсликда эга, кесим, феъл, сифат кабиларга мисоллар келти­риш учун Мунавваркори, Абдулла Крдирий, Чулпон асарла-

Page 182: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ридан фойдаланганман...»1 1929—1955 йилларда к,амокда, сур- гунда б^лди. Вак^тинча Тошкентда булган йилларда Охунбобо- ев номидаги тиббиёт билим юртида дарслар рус тилида олиб бориладиган гурухларда узбек тилидан даре берди. 1955 йилда тамоман окданиб келгач, 18 йиллик укитувчилик мехнати тик- ланди, 1956 йилдан бошлаб Узбекистон Фанлар академияси- нинг Абу Райхон Беруний номидаги Шарк,шунослик институ- тида катта илмий ходим сифатида тадк,ик;от ишлари билан шугулланди. У форс, араб ва туркий тилларда яратилган 300 дан ортик; нодир кулёзмаларни тавсифини ишлаб чикди. Абу Али ибн Синонинг «Тиб к;онунлари» биринчи ва иккинчи ки­тобларини узбек тилига таржима килиш ва нашрга тайёрлашда фаол иштирок этди. Сайди Али Раиснинг «Миръотул-мамо- лик» («Мамлакатлар кузгуси») асарини турк тилидан узбек тили­га таржима кдлди. Сайёдийнинг «Тохир ва Зухра» достонини нашрга тайёрлашда масъул мухаррир сифатида иштирок этди.

У туплаган, таржима кдпган хикоя ва тамсиллар, латифа ва Хикматлар «Гулистон», «Муштум», «Фан ва турмуш», «Узбек тили адабиёти» журналларида, «Тошкент окдпоми» газеталари­да босиб борилди, 1977—1982 йилларда Бафур Булом номида­ги Адабиёт ва санъат ва «Уцитувчи» нашриётларида «Оз-оз урга- ниб доно булур», «Донишмандлар тарбия хусусида» номидаги китоб холида нашр этилди.

Шорасул Зуннун 1988 йилда вафот этди.

Шорасул Зуннуннинг инсонийлик, мехнатсеварлик, дустлик хакддаги гоялари

Шорасул Зуннун бутун хаёти, билими ва к;обилиятини эл- юртга, маориф ва маданиятга, таълим-тарбияга багашлаган олим сифатида уз асарларида инсонийлик, мехнатсеварлик, дустлик Хакидаги гояларини баён этди. Олимнинг фикрича, номи ях­шилик билан эсланадиган инсон бахтлидир. Донишманд дейди: «Дунёда инсон учун энг яхши нарса гузал ахлок, тарбия, саъй- гайрат булиб, шу гузал хислатлар билан ном чикдришдир»1.

1 Дурдоналар хазинаси. Т. «Шарк» нашриёт-матбаа концерни бош та\- ририяти. 1999, 189-бет.

1 Донишмандлар одоб-ахлок тугрисида. Таржимон: Ш. Зуннун. Т. «Ук;итувчи», 1986, 22-бет.

Page 183: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Шорасул Зуннун инсон гузаллиги унинг \аёлилигида намо­ён эканлигини, х;аё инсоннинг абадий гузаллиги ва латофати булиши зарурлигини айтади.

Шорасул Зуннун уз ^аётида курган ва билганларидан келиб чиккан щлда, мух;тожларга хайрихохдик курсатишни юксак ин­сонийлик х,исоблайди. Зеро, буюк донишманд Бузуржмеэф х;ам: «Му^тожларга ёрдам беришдан, хайрли ишлар килишдан жуда *ам шодланаман. Менда булардан ортик; севинчлирок; иш йукдир»2 — дейди.

Шорасул Зуннуннинг таъкидлашича, инсонга олий \иммат- лилик азалдан такдирланган улуг фазилатдир.

Анушервон дейди: «Олижаноб булган бир табиб бокаётган беморни \иммат давоси билан даволайди, жах;оннинг ободли- ги олий х,имматли кишилар соясида бунёдга келади»3.

Шорасул Зуннуннинг фикрича, ^алол мехнат, яхши хулк; инсонни шарафлайди, унга обру, бахт, рох,ат бахш этади. Халол мехнат, сахийлик, гайрат, очик; юзлик ва ширинсузлилик бахт­ли одам аломатларидир.

Афлотун дейди: «Мен фидокорона кдлинган ме^натдан \осил буладиган ро^атни \еч нарсада курмадим, чунки танамнинг са- ломатлиги, ру^имнинг саодатини мехнатда топдим»4.

Шорасул Зуннун уз педагогик карашларида тугрилик, хуш- феъллик, х,алол мехнат, оилага гамхурликни саодатмандлик ни- шонаси хисоблайди.

Олим уз педагогик карашларида одамлар, айникса, ёшлар уртасидаги дустлик ва дустлашиш масаласига алох;ида эъти­бор беради. Унинг уктиришича, дустликнинг доимий булиши учун, дуст буладиган одамнинг самимий ва мух;аббатли були­ши керак.

Аклли, одобли, диёнатли булган одам билан дуст булиш ке­рак. Бундай гузал сифатга эга булган одам самимий дуст була­ди. Самимий дуст х,еч вакг дустини унутмайди. Ёрдам сураган вактингда ёрдамини аямайди, ^ожатингни адо этади. Ишда булган дустлигидан кунглида булган дустлиги купрок булади».

2 Уша китоб, 28-бет.3 Уша китоб, 21-бет.4 Уша китоб, 21-бет.

Page 184: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Шорасул Зуннун оиланинг бола тарбиясида тутган урни ?одида

Олимнинг фикрича, боланинг жисмоний, аклий ва ахлокий жихатдан усишига унинг атрофида соглом, тугри фикрли, гузал ахлоьуш одамлар ижобий таъсир курсатадилар. Бола хар жи­хатдан улар каби булиб усади. Бола «Уларга ухшаб етишаман» деган сузни кунглида доимо сакламаса х;ам, барибир уларнинг фикри, ахлокидан бахраманд булади.

Шорасул Зуннун болалар узларидан катталарни, атрофида содир булаётган харакатларни кузатиб, уларга таблиц кила бош­лайдилар. Масалан, дурадгорнинг боласи калига теша олиб бир ёгочни йунса, узини отасига ухшаб иш килаётгандек хис кила­ди. Демак, таклидга булган майл, хаваслари туфайли, болалар ёш чогларидан бошлаб купгина одат, хунарни урганадилар. Ейиш-ичишда, кийинишда, харакатда хам тартиб-интизом ёшликдан эгаллаш керак булган гузал фазилатдир.

Бола тарбиясида, Шорасул Зуннуннинг таъкидлашича, ота- она эътиборга оладиган, алохида ахамият бериши керак булган нарса болани ёшлигидан бошлаб бирор ишга ургатиш, унга Узига мос юмуш бериб, ишга одатлантиришдир. Тили очилиб, юра бошлаган вактида хам унга бирор иш бериш керак, унга бериладиган бу иш ахамиятсиз, хатто «иш» деб аташга лойик булмаса хам, ундан келадиган фойда эътиборлидир. Чунки, ундай иш болада ишни севиш, иш килишга интилиш севгиси- ни, хиссини кузготади.

Шорасул Зуннуннинг педагогик карашларида ёшликдан бо­лани мехнатга ургатиш масаласи алохида уринда туради. Олим­нинг таъкидлашича, дунёда яшашнинг асоси мехнатдир. Бола­нинг узи эркин ишласин, хатолари учун узини жавобгар деб сезсин. Ишлаганда, ишининг натижасини уйлаб ишлашга куниксин, гайрат килсин. Олимнинг уктиришича, бу малака­лар болада дарров хосил булмайди, балки аста-секин юзага келади. Аммо, болада малака хосил килишга замин жуда ёш- лик пайтидан куйилиши керак. Болада мехнат малакаси пайдо булса, у ота-онаси, катталар курсатиб туришини кутиб турмай, узи удцалаб бораверади, дунёда яшаш хар кимнинг уз гайрати ва эътикодига боглик эканини англайди.

Шорасул Зуннуннинг таъкидлашича, болани ишга ургатищца хар бир ишнинг уз вактида сифатли килиб бажарилишига эъти-

Page 185: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бор бериш керак. Ишга одатланиш цанчалик мухим булса, ишни уз вактида бажариш хам шу даражада му\имдир.

Халол мехнатда камол топган инсон Ватан ва халк, учун куп фойдали ишлар килиши шубхасиздир.

Шорасул Зуннуннинг педагогик карашларида аёлларнинг таълим-тарбияда тутган урни алохида эъзозланади. Олим аёл- ларни оиланинг асл таянчиси хисоблайди. Унинг таъкидлаши­ча, инсонлар ахлок;, тарбия хусусида аёлларга тобелар. Олий мартабали ва олий фикрли одамлар хам оналаридан олган тар- биялари билан яшайдилар. Тарбияли аёл оила аъзоларини, дустлар ва куни-кушниларини Узининг гузал тарбия ва гузал ахлоки, фазилати билан мамнун килади, узи хдм бахтли булиб умр кечиради.

Олимнинг уктиришича, инсонларни бахтли этадиган нарса факат илмгина булмасдан, илм билан бирга фазилат хамдир. Фазилат ва гузал хулк булмаса, илм дарахти мева бермайди. Болаларга гузал тарбия бериш, уларни одобли, тарбияли фази­лат эгаси килиб етиштириш аёллар зиммасидадир. Бу бурчла- рини мукаммал адо этишлари учун улар одоб, ахлок, тарбия илми ва коидаларидан хабардор булишлари керак.

Шорасул Зуннун уз педагогик таълимотида назокатлилик фазилатига хам алохида эътибор беради. Назокатсиз, адабсиз одамдан хамма нафратланади. Олим ота-оналарни, болаларни назокатсизликдан сакланишга даъват этади.

Шорасул Зуннун болаларнинг тарбияли ёки тарбиясиз экан- ликлари куч ада юриш-туришларидан билинишини айтиб, куча Коидаларига риоя кдлишини таъкидлайди: «Кучада чол ёки кам- пирга, бола кутариб келаётган хотинга, огир юк кутариб бора­ётган одамга, ожиз, оёги ёки кули ногирон одамларга тугри келиб колсангиз, дархол узингизни бир чеккага олиб, уларга йул беринг. Икки боланинг уришаётганини курсангиз, уларни ажратиб куйинг. Хеч ким билан ножуя хазиллашманг, уни мас- хара килманг. Бир киши ёмон хулки билан дилингизни огрит- са, сиз гузал муомалангиз билан уни уялтиринг» — дейди у.

Шорасул Зуннун болаларга шараф ва номус сузларининг маъносини — ким тугриликни севса, тугриликдан ажралмаса, уни хамма севишини, агарда алдамчи, кузбуямачи булса, одам­лар ундан нафратланишини тушунтириш зарурлигини таъкид­лайди.

Page 186: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Шорасул Зуннуннинг педагогик карашларида инсоний хис­латлар — сабр ва чидам, жасорат ва шижоат, шараф ва номус, назокат, виждон алохида баён этилган.

Унинг уктиришича, сабр ва чидам кайгу-аламларга карши туриб жонни куриклайдиган кийимдир. Инсон доимо бахтиёр, сог-саломат булишни, хамманинг хурматига сазовор булишни орзу килади. Инсон бу орзу-ниятларига муяссар булиши учун узини яхши тутиши, рухсизланмаслиги керак. Рухий кучсиз булган одам хеч вакг гам-гуссадан кутила олмайди. Рухи сабр ва чидамга куниккан инсон уз ниятларига эришади.

Олимнинг таъкидлашича, инсон сабрли ва чидамли булиш билан бирга, жасоратли, шижоатли булиши хам керак, хаётида содир булган нохуш ходиса — гамгинликни бартараф этиш йулларини уйлаб, жасорат ва шижоат билан бартараф килишга Харакат килиши лозим.

Шорасул Зуннуннинг уктиришича, одам доимо тугрилик, яхшилик йулида юрган, уз манфаатини хамма вакт тугрилик, яхшилик учун фидо этган булса, у одам номусли, шарафли одамдир. Уз манфаатини уйлаб, бошкаларга зарар етказган одам шафкатсиз одамдир. Энг катта ёмонликлар килишга одатла- ниб, тугриликдан узок яшай бошлаган одам бутунлай номус- сиз одамдир. Ундай одам жамият учун зарарли одамдир.

Шорасул Зуннун педагогик карашларининг ахамияти

Шорасул Зуннуннинг муаллим, шаркдиунос олим сифатида дустлик, оила мухитида мехнат тарбияси, инсонийлик ва мех­натсеварлик фазилатларига эга булган баркамол шахсни етиш­тириш йуллари, бу сохада намуна булишнинг мохияти хакида донишмандлар таълимоти мисолида билдирган фикрлари хозир­ги даврда хам ёшлар тарбиясига хизмат килади.

ИАФУР FWIOMХаёти ва адабий маърифатпарварлик фаолияти

Бафур Гулом 1903 йилда Тошкентда тугилди. Отаси Рулом Мирза Ориф угли дехкончилик билан шугулланган.

Page 187: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Рафур Рулом дастлабки маълумотни эски усулдаги мактаб­да олди, 1916 йилдан бошлаб 8-рус-тузем мактабида укиди, 1918 йилда 8 ойлик укитувчилар тайёрлов курсида та^сил олди, уни тугаллагач, 1920 йилдан бошлаб «Хаёт» номидаги бошлан­гич мактабда укдгувчи, 3-бокименз болалар уйида мудир булиб ишлади.

Рафур Рулом Навоий, Хофиз, Бедил, Саъдий, Мукимий, Фурк,ат асарларини мустакил равишда Укиб урганди, Унинг да­стлабки шеърлари «Маориф ва уцитувчи», «Янги йил», «Ер юзи», «Муштум» журналлари ва «Кизил Узбекистон», «Ёш ле- нинчи» газеталарида эълон кдлинди.

20—30 йилларда унинг «Турксиб йулларида», «Кукан», «Ти- рилган мурда», «Икки васика», «Туй», «Чутир хотиннинг то- леи», «Ёдгор», «Шум бола», «Хийлаи Шаръий», «Хожи кабул б^лди», Улуг Ватан уруши йилларида «Мен яхудий», «Куза­тиш», «Согиниш», «Сен етим эмассан», «Сув ва нур», кейин­ги йилларда «Янги шеърлари», «Узбекистон чирокдари», «Ас- салом», «Оналар», «Вакт», «Узбек халкининг гурури», «Тонг отар кушиги», «Ш араф кУлёзмаси» шеърий тупламлари нашр этилди.

Рафур Рулом «Навоий» и наша эпоха», «Унутилмас киши­лар тугрисида», «Шоир айблайди», «Ойбек ёзувчи ва олим» каби илмий-назарий мавзуларда макрлалар эълон килди. У ада- биётшунос олим сифатида уз маколаларида халкимизнинг узок асрлик тарихини, маданиятини, жа\он илм-фанига салмокди хдсса кушган халкяардан бири эканлигини курсатишга алох,и- да эътибор берди. «Шараф кУлёзмаси» шеърида:

Кадим узбек халцисан,Асл одам авлоди.Миср эх,ромларидан тарихинг царироцдир —

деди у.Рафур Рулом Шайх Саъдийнинг «Гулистон», Рудакийнинг

«Кариликдан хджоят», В. Шекспирнинг «Отелло», «Кирол Лир», А. Грибоедовнинг «Акллилик балоси», М. Горькийнинг «Бурон Куши х;акида кушик», «Лочин какида кУшик», А. Лохугийнинг «Ватандан карзим», «Эрон кизи», Мирза Турсунзоданинг «Хин-

Page 188: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

дистон к;иссаси»ни, Н. Хикматнинг «Сен менинг ёдимдасан», «Зоя», Шиллернинг «Вильгельм Телль» асарларини Узбек ти­лига таржима килди.

Рафур Рулом 1943 йилда Узбекистон Фанлар академияси- нинг х;ак;ик;ий аъзоси этиб сайланди, 1946 йилда «Мен Шарк- дан келаётирман» номидаги шеърлар туплами учун «Давлат мукофоти лауреата» деган номга сазовор булди, узбек адабиё- тини ривожлантирищцаги улкан хизматлари учун «Узбекистон ССР халк; шоири» фахрий унвонига эга булди, давлатнинг «Буюк хизматлари учун» ордени билан мукофотланди.

Рафур Рулом 1966 йилда вафот этди.

Fa фур Руломнинг ме^натпарварлик, инсонпарварлик fo h c h

Рафур Рулом ме^натни инсон хдётида асосий уринга куяди, ме^натни инсонга гузаллик бахш этишини айтади. Зеро, ин­сон гузаллиги у яратган, ижод этган нарсаларда намоён була­ди. Шоир «Гузаллик нимада» шеърида дейди:

Гузаллик — ишлайиш,Манглайни терлатиш,Гузалдир унган иш,Мацтанса ярашар!1

Зеро, мехнат гузаллиги эрк, ижтимоий тенглик, инсон х,аети билан боглик; булган гузалликдир. Инсон х,ар ж и х а т д а н озод, эркин булмоги керак. Шундагина у Уз хаётини, жамиятни фа- ровонлик омил и сифатида юк;ори ба^олаб, инсонларни Она- Ватанни, уз \аётини гузаллаштиришга чорлайди.

Рафур Руломнинг уктиришича, х,алол мехнат акл, билим, шижоат, виждон самарасидир. Мехнат, бу ижоддир. Халол мех­нат одамга хурмат бахш этади. Мех,натни севган, гайрат ва ма- тонат билан ишлаш, бу тан саломатлиги, кунгил ропати, зех,н- нинг ортиши хамдир. Зеро, хурматли, бахтли булиш мех;натни севиш ва рох;атни мехнатда куришдир.

1 Рафур Рулом. Шеърлар, 1-том. Узбекистон ФА нашриёти, Т., 1957, 9-бет.

Page 189: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Рафур Руломнинг:

Ацлу билим, шижоат одамларники,Виждон билан номланур %ар у;алол мехнат.Хурмат — чин мехнат билан, мехнат бу ижод,Мехнат оша у̂рматни сацлангиз маркам.п

деб одамларни халол мехнат билан эгалланган хурматни сак,- лашга даъват этади.

Рафур Руломнинг педагогик карашларида инсоннинг яра- тувчилик фаолияти улугланади. Унинг фикрича, инсоннинг яра- тувчилик, ижодкорлик салохиятининг хар бир дакикаси, маз­муни, салмога ва мо\ияти асрларга тенгдир. Хар бир инсон уз салохияти, маънавий фазилати оркалигина вокеликни юзага келтиради, «Янгидан жахон» Яратади.

Яшаш соатининг олтин кафтгири Хар бориб келиши бир олам замон,Коинот шу дамда уз куррасидан Ясаб чица олур янгидан жа%он.2

Рафур Рулом бу йилдаги мехнат ва севгини тириклик курки хисоблайди, зое кетказилмаган фурсат инсонни азиз, мукар- рам килишини таъкидлайди.

Яшаш дарбозаси остонасидан Заржал китоб каби очилур олам,Тириклик куркидир мехнат, мухаббат,Фурсатдир цилгучи азиз, мукаррам,3

дейди шоир.Рафур Руломнинг педагогик карашларида к>Ьп йиллик хаётий

тажрибалари билан ватан ва халкнинг икгисодий, маънавий- маданий фаровонлигига, ёшлар тарбиясига улкан улуш куша- ётган кексалар мехнатини кадрлайди, угил-кизларнинг уларни эъзозлаб, маслахат ва тажрибаларидан бахраманд булишлари- ни юкори бахолайди.

1 Уша китоб, 127-128-бетлар.1 Рафур Рулом. ТУрт томлик. Иккинчи том. Шеърлар. Узбекистон ФА

нашриёти Т. 1957, 14-бет.3 Уша китоб, 14-бет.

Page 190: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Шоир узининг «Бизнинг кексалар» шеърида:Оппоц соцолларини тонг ели тараб,Шабнам цатралардай тиник, уй билан.Го% уни текшириб, гох, уни цараб,\ижолари туташ Fynmp куй билан,Мехнат кундузини бошлар кексалар/ ’

дейди ва кузида юз йилнинг мазмуни, кал б ид а халк; хикмати- нинг жонли якуни, сузида маънолар харорати мужассам булган кексалар ватанда жамият курки эканликларини айтади.

Рафур Рулом билимдон кддрдонларидек кексалар хурмати- ни бажо келтиришни инсонийлик, гузал ахлоклилик хисоб­лайди. «Оппок соколларини тонг ели тараб», дала йулларида учраган гузанинг тусига караб, кузакдан хушхабар айтган кек- саларнинг гапини агроном х;ам маъкуллайди.

Рафур Руломнинг фикрича, «кун кеча килинган мехнат» ша- рофати билан эришилган хосил рохати хакида майин кушик- лар яратилади. Бу илм ва тажрибанинг бирлигидир.

Демак, илм ва тажрибанинг узвийлиги хар бир улуг ишнинг самарали булишида асосий омилдир.

Рафур Рулом хар бир даврнинг азиз онларини кадрлайди ва онлар ¥з кадри кандай кадрланаётганлигини сурайди, албатта. Демак, хар бир азиз инсон фурсатни ганимат билиши, халк бахт-саодати, Ватан фаровонлигига арзигулик хотира яратиб, уз хаёти, умри дафтарини безамоги керак. Зеро, вакт — абадий жараёндир. Бу жараённи хеч ким тухтата олмайди. Хар бир инсон шу тез утар вакт ичида фурсатни эзгу ишларга багишла- m o f h , харж килмоги зарур. Рафур Рулом одамларни шунга чорлаб:

Фурсат ганиматдир, шоу; сатрлар-ла Безамок; чогидир умр дафтаринР — дейди у.

Маълумки, узбек халки узининг шаркона инсонпарварлик, етим ва мискинларга гамхурлик фазилатини Иккинчи жахон уруши йилларида республикамизга келтирилган, ота-онадан жудо булган болаларга нисбатан курсатган мехрибонлиги, FaM-

1 Рафур Рулом. Шеърлар. 2-том. Узбекистон ФА нашриёти, Т 1957, 216-бет.

2 Уша китоб, 15-бет.

Page 191: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

хурлигида хам ёркин намоён этди. Рафур Рулом уз педагогик карашларида бу фазилатни улупаб, беназир миллий кдцрият, рахм-шафкатлилик сифатида узининг «Сен етим эмассан» шеъ­рида ифодалади. У диёримизга келтирилган болаларга таскин- лик бериб, мехрибон отадек деди:

Сен етим эмассан,Тинчлан, жигарим.Куёшдай мехрибон Ватанинг-онанг,Заминдай вазмину Мещаткаш, мушфиц Истаган нарсангни тайёрлагучи Халц бор — отанг бор.Чучима, жигарим,Уз уйингдасан,..!1

Рафур Рулом бизнинг диёрда мухаббат, мехр-шафкат барка- рорлигини уктириб, болаларни хотиржам килади, тинчланти- ради, уларда Ватанимизга, халкимизга нисбатан мухаббат туй- гусини устиради.

Рафур Рулом уз етимлик пайтларида бошини силашга бир мехрибон кул, бир огиз ширин суз нондек арзанда булганли- гини хикоя килиб, болаларга тасалли беради. Бола кулгусидан мехрибон отадек кувониб, бу кулги якин кунларда биринчи чечак булишини айтади:

Лаъли лабингдаги Fyma табассум,Албат толеингга Му%ир булади...2

деб уларнинг куксида овунтиради, «Оппок тонг якинлигига», душман тез кунда емирилишига, зулм янчилишига, жахонда тинчлик, озодлик булишига ишонч туйгусини уйготади.

Рафур Рулом уз педагогик карашларида ватанпарварлик тар­биясига алохида эътибор беради. У угли Журани уруш йилла­рида харбий хизматга кузатиш чогада унга килган насихатла-

1 Рафур Рулом. Шеърлар. Биринчи том. 162-бет.2 Уша китоб, 165 бет.

Page 192: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

рида, ватанпарвар ота тимсолида, унга укиган вакд'ларида даре берган муаллимларни унутмасликни, жангларда утмиш бобо- ларининг кахрамонлик, жанговорлик удумларини эсда тутиш- ни, удумлари мададкор булишини уктиради.

Рафур Рулом уз угли хам ёвуз душманга карши курашаётган жангчилар сафига кирганлигидан мамнунлигини изхор этиб:

Сафлар олдида бул, мард бул, ботир бул,Дустларга %амо%анг жура бул, жура бул, —

деб, уни мардликка, ботирликка даъват этади, унга хакикий дустлар билан бирга булишни, Ватан ва халк; хурмати голиб булишини тайинлайди.

Рафур Рулом кудратли куч — халк; йулдош булган жангчи­лар душман устидан галаба козонишига ишонади, утлини Ва­тан ва халк; хурмати учун голиб булишга даъват кдлади.

Рафур Гулом ёш авлод тарбияси хацида

Рафур Рулом уз педагогик ва ижодий фаолиятида ёш авлод таълим-тарбиясига алохида эътибор беради. У утмиш авлод- ларнинг кейинги вакилларидан бири сифатида ёш авлодни кел- гусида замон учун тайёрлаш кераклигини чукур хис кдлади. Чунки ёш авлод келгуси замон одамларидир. Балогат ёшига етган jtoui ва кизлар ким булишлари хакида фикр юритадилар, шу зайлда уларда ватанпарварлик, инсонпарварлик тушунча лари шаклланиб боради. Уларда янгича фикр, дунёкараш, одам­ларга, жамият ва ижтимоий вокеа, ходисаларга янгича муноса­батлар жидций туе касб этади.

Рафур Рулом буни чукур хис килган холда «Навкирон нас- лимиз синов олдида» шеърида ёшларга хитобан дейди:

Ёзажак шеъримга булсин деб асос Кечмишни урзирга айладим циёс.Сиз букун довюрак, цайнаган цон-ла,Аъло бах,оларни кутасиз жон-ла.Ватан истаги х,ам худди ана шу...1

1 Рафур Рулом. Шеърлар. Биринчи том. Т. Уз ФА нашриёти, 1956, 146-бет.

192

Page 193: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Рафур Руломнинг таъкидлашича, бу кунги ёш авлод адиб ёки инженер, ёки астроном булади. Ватан истаги хам худди ана шу. Шоир: «Курсатинг навкирон наслимиз кучин» дея улар­ни Ватан равнаки, халк, фаровонлиги йулида уз салохиятлари- ни намойиш этишга даъват этади.

У «Олтин медал» шеърида ёшларга мурожаат этиб:

Сизсиз келажак йук, сиз ахир халцнинг Минг йилни куражак карогларисиз.Сизсиз ёримайди осмонда Зухра,Замонлар тонгининг чарорларисиз,Беба%о наслсиз, %аёт ва мехнат Сизнинг хамирингиз шу у луг халкка,Ватанга мухаббат билан югрулган..! — дейди.

Рафур Рулом уларнинг олдида турган улуг вазифаларни курсатиб, калбларида халкка, Ватанга мухаббат доимо барка- рор булишини таъкидлайди, уларни: ваъдага вафоли, ахлокда мумтоз, дустпарвар, уз сузли, ёрига содик булишни уктиради. Зеро, бу хислатга эга булиш хар бир ният-орзунинг руёбга чи- Кишида асосий омилдир.

Рафур Рулом педагогик царашларинииг ахамияти

Рафур Рулом шоир, олим ва мураббий сифатида ватан ва ватанпарварлик, инсонпарварлик, мехнатсеварлик, бахт-сао- дат, тинчлик, ёш авлод тарбияси хакида билдирган фикр, гояла­ри педагогика тарихи ривожига салмокли хисса булиб кУшил- ди. Унинг асарларида баён этилган таълим-тарбияга дойр фик­рлар хозирги даврда хам ёш авлод тарбиясида мухим ахамият касб этмокда.

ОЙБЕК

Хаёти ва адабий-маърифий фаолияти

Атокли адиб, адабиётшунос олим Мусо Тошмухаммад Ой- бек 1905 йилда Тошкентда бузчи оиласида тугилди. Бошлан­гич билимни эски усулдаги мактабда олди. Сунгра 1918 йилда

Page 194: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

«Намуна» номидаги бошлангич мактабда укдди, 1921 йилдан бошлаб Навоий номидаги педагогика техникумида Укиб, уни 1925 йилда битиргач, мактабларда укитувчи булиб ишлади, шу билан бирга, Урта Осиё давлат университетининг кечки ижти­моий фанлар факультетида укишни давом эттирди.

Ойбек 1927—1929 йилларда Ленинградца Плеханов номида­ги халк хужалиги институтида, Тошкентда Урта Осиё давлат университетининг иктисод факультетида тахсил олиб, уни 1930 йилда тугаллаб, шу институтда сиёсий иктисод фанидан даре берди.

Ойбек 1930—1937 йилларда маданий курилиш илмий-тек- шириш, Узбекистон Фанлар кумитаси кршидаги тил ва адаби­ёт илмий-текшириш институтларида илмий ходим булиб иш­лади, 1939—1941 йилларда Узбекистон укув-педагогик нашри- ётида адабий таржимон ва мухаррир булиб хизмат килди.

Ойбек 1943 йилда Узбекистон Фанлар академиясининг хакдк;ий аъзоси этиб сайланди, 1945 йилда Узбекистон ёзувчи- лар союзининг раиси ва 1945—1949 йиллар давомида «Шарк юлдузи» журналининг бош мухаррирлик вазифаларини бажарди.

Ойбек ёшликдан бадиий ижод билан жиддий шугулланди, узбек ва рус мумтоз адабиёти намояндаларининг асарини укиб Урганди, А.С. Пушкиннинг «Евгений Онегин» романини узбек тилига таржима килди. Унинг илк шеърлари «Аргумон» (1922), «Туйгулар» (1926), «Кунгил найлари» (1929), «Машъала» (1932), «Навоий гулшани» шеърий тупламлари, 30-йилларда «Дилбар — давр кизи», «Кизлар», «Уч», «Бахтигул ва Согиндик», «Темир- чи Жура», «Навоий» достонлари нашр этилди.

1940 ва ундан кейинги йилларда унинг «Кутлуг кон», «На­воий», «Олтин водийдан шабадалар», «Куёш кораймас», «Улуг йул» романлари, «Болалик» ва «Нур кидириб» киссалари бо- силди.

«Узбек поэзиясида тил», «Абдулла Крдирийнинг ижодий йули», «Навоийнинг дунёкараш масаласига дойр», «Навоий газалиёти», «Алишер Навоийнинг хаёти ва фаолияти», «Муки- мий асарларида социал типлар» каби илмий-назарий макола- лари эълон килинди.

Ойбек «Навоий» романи учун СССР Давлат мукофоти лау­реата, «Болалик» киссаси учун Хамза номидаги Узбекистон ССР Давлат мукофоти лауреата деган унвонларга сазовор булди,

Page 195: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

узбек адабиётини юксалтиришдаги улкан хизматлари давлат­нинг «Буюк хизматлари учун» энг юкрри ордени билан так- дирланди.

Ойбек 1968 йилда вафот этди.

Ойбек асарларида инсонпарварлик, ватанпарварлик гоялари

Ойбек бутун \аёти давомида инсонпарварликни улуг инсо­ний фазилат, ватанпарварликни беназир фидоийлик, уз вата- ни ва халкини чеке из севган, ватан манфаати учун фидоийлик курсатган одамни хакикий инсон деб билди. Унинг бу гоялари бадиий ижодида хам, маърифий-педагогик карашларида хам асосий уринни эгаллади. У педагогик карашларини адолатли- лик, эътикрдлилик, тугрилик, садок;атлилик, диёнатлилик, са- ботлилик, рахм-шафк;атлилик, химматлилик, тавозелик, эркин­лик, озодликка интилиш — халкимизга хос бу фазилатлар акс эттирилган «Навоий» романида Алишер Навоийнинг ижтимо­ий, ижодий фаолиятлари ва Султонмурод, Арслонкул, Зайнид- дин каби илгор фикрлилар хатти-харакати, шахеий сифатлари орк,али баён этди.

«Навоий» романини укиган арман китобхонларидан бири Ойбек номига йуллаган мактубида шундай сузларни изхор эт­ган: «Мухтарам Ойбек! Мен сизнинг «Навоий» романингизни катта завк-шавк билан укиб чикдим... Агар Сиз Навоийдек улуг инсон булмаганингизда, эхтимол унинг образини шундай ишо- нарли килиб яратмаган булардингиз. Назаримда, Сиз Навоий образи оркали Уз идеалингизни, уз f o h ва орзуларингизни тас- вир этгансиз. Мен бу асарни Укиб, Навоийни хам, Сизни хам идеал киши сифатида тасаввур этдим...».

Ойбек уз педагогик карашларида рахбар кунгли эл мухабба­ти билан тулик туришини, хар бир ишида эл тинчлиги, манфа­ати ва зарурияти, орзу-истаклари унинг учун мезон булишини беназир фазилат хисоблади.

Ойбек бу истакларини Навоийнинг Дарвешали ва дусти Хужа Афзал билан учрашганлари ва сухбатларида айтган сузларида ифодалади.

Page 196: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Навоий укаси Дарвешали билан булган бир сухбатда: «Ях­шилик билан ном колдиришнинг узи улуг мукофотдир. Х,им- матингиз самосини харгиз булут копламасин, иним»1 — деб, унга элга доимо химматли булишни тавсия этади. «Бинафша» богида учрашганда унинг юртни душманлардан химоя килиш, юртни эгаллаб олишларига йул куймаслик ниятида эканлиги­ни маъкуллаб шундай дейди:

«Биз юрт кукидан зулмнинг кора булутларини кувмогимиз керак. Кимдан халкка жабр-зулм содир булса, у бизнинг бео- мон душманимиз булгусидир. Алхамдулилло, зулм тигини, кулимдан келганча, ушатмокка бел боглаганмен. Бу мукаддас ишда хаммамиз якдил, яктан булмоклигимиз, Уз манфаатлари- мизни эмас, ёлгиз халк фойдасини назарда тутмоклигимиз ке­рак. Камина учун бу — хакикатларнинг хакикатидир».2

Навоий адолатли мансабдорнинг хар бир иш учун конун олдида масъул булишига, халк тирикчилигини яхшилаш учун лозим булган барча чоралар тугрисида кайгуришига ва давлат- да шундай тартиб урнатишга интилади. У « B o f зогон»да дусти Хужа Афзал билан булган сухбатда инсонни шарафлаб:

«Хуросонда бир давр яратмок лозимки, узга халклар ибрат ола билсинлар. Токайгача инсонлар вахшат сахросида колур- лар! Инсон барча махлукотнинг тожидир. У шарафли, соф, гузал яшамоги керак» — дейди.

Навоий Хусайн Бойкаро фармони билан вазир этиб тайин- ланганлиги хабарини етказган Низомулмулкка шундай дейди: «Фикримча, рутбаларнинг, мансабларнинг паст-баланди йУк- Эл хизматида хамма рутбалар шарафлидир. Юрт учун хатто навкарликни хам ифтихор билан буйнимга олар эдим».

Ойбек илм-фан, санъат эодида

Ойбек илм-фан, санъат сохасида янгиликлар кашф этиб ва бу янгиликлардан эл, улусни, ёш наслни бахраманд этишни илм ва санъат ахли учун улуг химмат, фазилат хисоблайди, Уз педагогик карашларида юкори бахолайди.

1 Ойбек. Навоий. Роман. Т., Уздавнашр, 1944, 44-бет.2 Уша китоб, 198-199-бетлар.

Page 197: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Навоий Султонмуроднинг илмларни эгаллашларидан бехдц хурсанд булиб, уни илмда яратган янгиликларини улус уртаси­да кенг ёйишга даъват этади:

«Химмат ва гайратни асло кулдан берманг. Эл, улус сиздек зотларга гоят мухтождир. Илм дарахтини яхши парвариш этиб, юрт тупрогига чукур томир ёйдирмогимиз ва ундан мул х,осил олмогимиз керак».1 — дейди Навоий.

Навоий « B o f жах;он оро»га Мирак Наккош билан узининг буюк санъати, аклу заковати ва юксак истеъдоди билан гузал­лик яратган, нафосат оламида эзгулик, яхшилик билан ном Колдирган Шаркнинг машхур санъаткорларидан бири Камо- лидцин Бехзод кириб келганда Навоий у билан огаларча мех­рибонлик билан куришади.

Утириб у чизган нафис расмларни шавк; ва завк билан то­моша к;илади, Бехзодга тикилиб караган холда:

«Бу кухна жахон сизнингдек санъаткорни хануз курмаган эди. К,аламингизни хусни хар кандай таърифдан бенихоят ба- ланддир. Бу камолотни яна олийлаштирмок йулида самимий харакат килингиз»,2 — деб уни санъатда янада юкори боскичга кутарилиб, камолот чуккиларини эгаллашга чорлайди. Сунгра, унинг иззат-нафсини саклаган холда, Мирак Наккошни дах- лизга чакириб, унга: «Бу фавкулодда истеъдод нимага мухтож, уни тарбияламок учун нималар килмоклигимиз керак, — бу- ларни батафсил мухокама килурмиз»,3 — деди Навоий.

Ойбекнинг фикрича, юртда санъатнинг турли сохалари ри- вож топиши керак. Санъат ахли касб-хунарда юкори даражада туриши, ватанда санъатнинг ривож топишида фидойилик курса­тиши лозим.

Алишер Навоий «Очмагай эдинг жамоли олам аро кошки» газалини тугаллагач, уйлайди:

«Хуросовда санъатнинг турли бобларида ажойиб мохир санъ- аткорлар бор. Хунармандлар уртасида ажойиб истеъдодли, сер- диккат, серзавк одамлар жуда куп. Нима учун, масалан, хи- тойи чинниларни, хитойи шохиларни, Кашмир шолларини Хиротда яратмок мумкин булмасин! Уларни санъат ва хунар- нинг олий пояларига ташвик этмок керак, улар учун керакли асбобларни топмок керак!».4

1 Уша китоб, 38-бет.2 Уша китоб, 174-бет.3 Уша китоб, 175-бет.4 Уша китоб, 137-138-бетлар.

Page 198: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ойбек одамлар Уртасида содир булган хар кандай низони, эл, юрт тинчлиги, осойишталигини уйлаган холда, узаро кели­шиб бартараф этиш мумкинлигига ишонади. Бундай вактда акл-идрокка, инсоф ва виждонга суяниш окилона тадбирдир, низони бошлаганни мехр-мухаббатли, шафкатли булишга даъ­ват этиш, дустлар билан мулокотда булиш керак, албатта.

Хусайн Бойкаро Бадиуззамон бошлаган урушнинг олдини олиш чоралари хакида маслахат сураганда Навоий унга шун­дай дейди:

«Аклли кенгаш шулки, Бадиуззамон Мирзони аклга чаки- расиз, инсоф ва виждонга даъват киласиз. Унинг кунглида мехру мухаббат уйготишга харакат этасиз. Уртада булиб утган гина- ларни бартараф этиб, самимий садокат, вафо, мухаббатни бар­по килмок керак».1

Султонмурод Хусайн Бойкаронинг фармони билан Мумин- мирзо улдирилганини айтиб, бундай фалокатларнинг такрор- ланишига йул кУймаслик кераклигини айтганда:

«Хар нечук фалокатни дафъ этмокка гайрат килмок керак, муборак ватаннинг, эл-улуснинг саломатлиги учун фидокор- лик курсатмок вазифамиздир. Сиздан тилагим шулки, бир-би- римизга, давлатга, юртга вафо, садокат, мухаббат билан богла- найлик. Вафо ва мухаббат улуг кудратдир»2 — дейди Навоий.

Ойбек она тили тодида

Ойбекнинг таъкидлашича, миллий она тилни эъзозлаш ва бойитиш хам ватанпарварликдир. Она тилини пухта билиш билан бирга, бошка халклар тилини урганиш хам керак. Бу — халкимизнинг маданий, маънавий ривожида мухим омилдир. «Навоий» романининг яратилиши бунга ёркин мисолдир.

Навоий сухбатлар курадиган хонасида Сухайли, Ёрий, Хило- лий, Хасан Ардашер ва узига садокатли мулозимлари билан угказ- ган мажлисида она тилида ёзган шеърлари хусусида суз борганда

1 Ойбек. Навоий. Роман. Т., Уздавнашр, 1944, 456-бет.2 Уша китоб, 484-бет.

Page 199: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

купчилик узбек тили дилдор тил эканини айтади. Мажлисда утир- ган шоир Биноий «Фоний, гузал Фоний» деб кичкиради.

Навоий унга жавобан дейди:«Биз форс тилининг кудрат ва ахамиятини, у тилдаги асар-

ларнинг хусни ва салобатини хеч вакт инкор этмадик. То гудак- ликдан бошлаб форс тилида хам калам сурмокдамиз. Аммо ти- лимизнинг афзаллиги биз учун улуг хакикатдир. Биз гудаклик- да бу ^акикатнинг ишкини кунглимизга жо килганмиз, улганимизча бу ишкни саклаймиз! Шахарларни, кишлокяар- ни, сахро ва тогларни тулдирган эл-улусимиз, ypyF-аймогимиз бор, унинг уз завки, фа\м, идроки бор. Биз элимизнинг зав- Кини, табиатини назарда тутиб, унинг уз тилида калам сурай- ликки, унинг кунгли фикр гуллари билан тулсин. Туркона соз билан тараннум этайликки, элнинг юраги мавжга келсин. Суз гулшанидан узга эллар каторида бизнинг элимиз хам бахра- манд булсин».1

Ойбек дустлик, камтарлик х,акида

Ойбек миллий маънавиятимиз негизи булган дустлик, кам­тарлик, миллий анъана ва урф-одатларни энг гузал фазилат — кадрият хисоблайди. У уз ватандошларини шахсиятларида маъ­навий куч барк урган икки буюк аллома — Жомий ва Навоий­нинг, ёш жи\атдан фаркланишларига карамай, узаро самимий дустликлари, ах,илликлари, камтарликлари каби дустликка, камтарликка даъват этиб, уларни ёш авлод калбида бу фази­латларни сингдиришга чорлайди.

«Жомий мехмонни юмшок пустакка утказади. Узи аввалги урнига, китоблар орасига утирди.

— Жанобларини курмокка букун кунгил филхакикат муш- ток эди, — деди чол кискагина ок соколини силаб куйиб.

— Менинг кунглим хар соат бу масканга талпинади. Не килайликки, машаккатлардан кутилмокка имкон йук, — деди Навоий.

— Узрингизни тангри хам кабул килур, наинки биз каби зар- раи хок! Элга х,олисанилло хизмат килмок инсон комилнинг ишидир. Бу навъ захват — машаккатлар аслида фарогатдир».2

1 Уша китоб, 164-165-бетлар.2 Уша китоб, 200-201-бетлар.

Page 200: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Навоий уз ижодхонасига келган атокли илм, санъат ахдла- рини самимият билан кутиб олиб, уларни турга таклиф кила­ди, уз одатига кура, мехмонлардан куйирокда сокин, камта- рин, муомалада нозик холда утиради. «...бутун олимлар унинг маълумотининг жамики илмларда жуда чукур эканига койил булсалар, хар ерда тасдикдасалар хам, Навоий маълумотфу- рушлик этмас, илм сохасида купрок, уз нуксонларидан гапира- ди. У хар кимнинг фикрини сабр ва диккат билан тинглайди».1

Ойбек педагогик карашларининг ахамияти

Ойбекнинг уз ижодий фаолиятида, «Навоий» романида ва­танпарварлик, инсонпарварлик, илм-фан, санъат ривожи, ва­тан равнаки, халк фаровонлиги йулида фидойи булиш, дустлик, камтарлик, ахиллик хакида олга сурган гоялари, фикрлари, Карашлари XX аср педагогика тарихи ривожига муносиб хисса булиб кушилди.

Асар нихоясида Арслонкул ва Султонмурод ахилликда булишга катьий келишадилар:

«Азиз отамизнинг фикрини, йулини химоя килмок учун,- деди Султонмурод бутик ва хазин овоз билан, киличингизни махкам тутинг, баходир!

— Мен ю тим билан, — киличининг сопини кисиб деди Ар­слонкул, — сиз Уз илмингиз билан халкка, юртга хизмат килай- лик!»2

Илм хомийси ва халк, ватан химоячисининг бу сузлари Ой­бек идеали сифатида хозирги давр учун мухимдир.

ХАМИД ОЛИМЖОН

Хаёти ва ижтимоий, маърифий фаолияти

Хамид Олимжон 1909 йилда Жиззах шахрида дехкон оила­сида тугилди. Бошлангич билимни Жиззахда Наримонов но­мидаги бошлангич мактабда олди. Сунгра 1923—1928 йиллар-

1 Ойбек. Навоий. Роман. Т., Уздавнашр, 1944, 161-бет.2 Уша китоб, 523-524-бетлар.

Page 201: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

да Самарканд билим юртида укиди, 1928-1931 йилларда Узбе­кистон Педагогика академиясида та\сил олди.

Хамид Олимжон 1927 йилдан бошлаб «Зарафшон» (1927), «Ёш ленинчи» (1931) газеталарида, «Курилиш» (1931), «Совет адабиёти» (1932—1934) журналларида булим мудири, масъул котиб, Маданий курилиш илмий текшириш институтида (1932), Тил ва адабиёт институтида (1934—1937) илмий ходим ва Узбе­кистон укув педагогика нашриётида (1937—1938) катта мух,ар- рир, булим мудири, Узбекистон ёзувчилар союзида масъул ко­тиб (1939—1944) булиб хизмат килди.

Хамид Олимжон бадиий ижод билан \ам шугулланиб, 1927—1930 йиллар давомида «Зарарли юрак», «Хакикат излаб», «Тонг шабадаси» ва бошка шеърларини ёзди, «Куклам» шеърлар тупла- ми нашр килинди. 1930—1943 йилларда «Тонг шабадаси» ва бошка шеърларини ёзди, «Куклам» шеърлар туплами нашр килинди. 1930—1943 йилларда «Тонг шабадаси», «Олов сочлар», «Бахтлар водийси», «Узбекистон», «Она ва угал», «Кулингга курол ол» шеърлари, «Маликаи Хуснобод», «Ойгул билан Бах- тиёр», «Паризод ва Бунёд», «Зайнаб ва Омон» достонларини яратди. Шунингдек, бу йиллар давомида у «Жангчи Турсун», «Роксананинг куз ёшлари» балладаларини, «Муканна» драма асарини ёзди. Унинг «Хакикий шараф», «Файзулла ота Юну­сов», «Зайнаб», «Фаргона» тогининг этакларида» каби бадиий киссалари нашр этилди.

Хамид Олимжон «Дустлигимиз хакида», «Мен узбек халки номидан сузлайман», «Бирлик» каби маколалар ёзиб, уларда халклар дустлигини ифодалади.

Хамид Олимжон бу йиллар давомида адабиётшунослик со- л;асида \ам калам тебратиб, «Узбек адабиётининг биринчи дав­ри», «Узбек халкининг адабиёти», «Фархдц ва Ширин», «Али­шер Навоий х;акида», «Навоий ва халк», «Улуг узбек шоири», «Мух;аммад Амин Мукимий», «Салом Пушкин» каби адабий- танкидий маколалар эълон килди. Хамид Олимжон А.С. Пуш- киннинг «Кавказ асири», «Сув париси», М. Лермонтовнинг «Белла», Н.Островскийнинг «Пулат кандай тобланди», А. Кор- нейчукнинг «Пулат Кречет», М. Горькийнинг «Челкаш» ва бошка адиблар асарларини узбек тилига таржима килди.

Шоирнинг узбек адабиёти ривожи сохасида килган хизмат­лари давлат томонидан унвон ва орденлар билан такдирланди.

Хамид Олимжон 1944 йилда вафот этди.

Page 202: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Хамид Олимжон уз бадиий ижодида халкпарварлик, эрксе­варлик, адолат, эзгулик, ватанпарварлик гояларини илгари сур- ди, бу гояларини «Маликаи Хуснобод», «Паризод ва Бунёд», «Ойгул билан Бахтиер» достонларида, «Жангчи Турсун», «Рок- сананинг куз ёшлари» балладаларида х;ам ёркин ифодалади. У уз достонларида мардлик, адолат, х.акдкатнинг абадийлигини узвийликда акс эттирди, адолат, хдкикат, эрк учун кахрамоно- на, мардона курашмок кераклигини айтди.

Хамид Олимжон озодлик, эрксеварлик, эзгулик х,ак,ида

Хамид Олимжон бу хусусидаги педагогик фикрларини «Ой­гул билан Бахтиёр» эртак достонида баён этди. Достонда ях- шиликнинг ёмонлик, адолатнинг зулм, гузалликнинг худбин- лик устидан галаба козониши мукаррарлигини Ойгул, Дархон, Тарлоннинг Жамбил ва Журжон юрти хонларига кдрши ку- рашлари мисолида ифодалади.

Эртакда х;икоя килинишича, Жамбил юрти эли кул Дархон бошчилигида хонга к;арши исён кутаради. Лекин галаба к,озо- на олмайди. Хон Дархонни улдириб, Ойгулни зиндонга сола­ди. Кул Тарлон уни зиндоидан чикариб, сандикка солиб, дарёга окизиб юборади. Ойгул дарёда уч ой ок,иб, Жархон юртига бо­ради. Далада утин териб юрган чол сандикни киргокка чика- ради, Ойгул овозини эшитиб, эл олдида очишга карор килиб, бозорга олиб боради. Одамлар уни угри х;исоблаб, хон олдига олиб борадилар. Сандикни очишганда хон уни куриб, узига хотин булишини айтади. Ойгул уни талабини кабул кдлгандай б^либ, дам олиш бах;онаси билан бир кунга рухсат олади ва фурсатдан фойдаланиб, узини дарёга отади, уни жайхун балик ютади. Сусамбил юртида у балик овловчининг кармогига или- нади. Балик овловчи уни подачи чолнингугли Бахтиёрга бера­ди. Уйда ота, бола балик корнини ёрадилар. Ойгул балик кор- нидан чикиб, уларга таъзим килади. Чол баликни пиширади, утириб бирга ейдилар.

Page 203: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ойгул Бахтиёр билан турмуш куради. Жайхун балик; к,орни- да топган икки гавх;арни чолга беради. Чол уни бозорга олиб бориб, савдогарга сотиб, икки сандик олтинни олиб келади.

Ойгул олтинларни сарфлаб халк, иштирокида Сусамбилни жаннатмакон шахдрга айлантирди, етим-есирларни парвариш Килди, иш билан таъминлади. Эл тинч, тук; яшай бошлади, х;амма хурсанд.

Халойик, Ойгулни улдириш ниятида келган Жархон юрти хонини улдириб, кабрга тик,ади.

Ойгул Сусамбилда хурликни шиор килиб, Бахтиёр билан кайгу-аламсиз юради. Аммо, доимо тугилиб усган юрти Жам­бил ни, кул Тарлонни уйлайди, юртида адолат урнатиш истаги- да юради. Шу истак билан кушинга бош булиб Жамбилга ке­лади, эл талабига биноан хонни улдиради, Тарлонни элга бош- лик этиб, Сусамбилга кайтиб келади.

Хамид Олимжоннинг фикрича, эрк ва озодлик истаги одамга бахтиёрликка эришишга ишонч, куч багишлайди, у яхши ти- лак ва орзуда яшайди. Жасурли инсон ор-номусли булади, унга куркинч бегонадир. Шундай хислатларни узида мужассам кил­ган Дархон хоннинг «не фойда келтирди исён?» деган саволига:

Бош кутардик, зулмдан Булмокчи эдик озод.Лекин бу гал булмади,Аммо тилак булмади.Бир кун сени йицармиз Ва кабрга тщармиз}

деб жавоб берди.Хамид Олимжоннинг маърифий карашларида эл-юртга му­

хаббат, хдмдардлик, меэф-окибатлилик, жасурлик, покдиллик, эл-юртни фаровон килиш истаги юкори уринда туради. Унинг таъкидлашича, калбида эл-юртга, ота-онага мехр, ёвузликка нафрат х;исси булган одам улимни \ам енгади. Ойгул шундай хислатга эга булгани учун зиндонда х,ам, сандикда уч ой окканда \ам, жайхун балик ютганда х;ам улмади, тирик яшади. Эрксе- вар, халкпарвар булгани учун эл уни севди, эъзозлади, унга кумакдош булди.

1 Хамид Олимжон. Танланган асарлар. Уч жилдлик. Иккинчи жилд. Т., Узбекистон давлат бадиий нашриёти, 1958, 104-бет.

Page 204: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ойгул Жамбил хони талабини рад этиб, унга шундай жавоб цилади:

Кузголон цилиб улган Шунча куллар номидан Нафратим бордир санга...Тацдирим ёр булса-ю,Фурсат кулай келса-ю,Сени агар улдирсам,Танингга ханжар урсам,Дунёда энг бахтиёр Одам булардим номдор.1

Хамид Олимжон камтарликни, ахлокий гузаллик ва одоб- лиликни инсонга бахт, обру, мух;аббат ато этувчи юксак фази­лат сифатида кадрлайди. Ойгул шундай инсоний фазилати ту­файли одамлар севгисига, покдил ва мард Бахтиёр билан бах­тиёр турмуш куришга муяссар булди.

Ойгул Бахтиёрнинг отасига дейди:

Ота, кабул килсангиз,Урлингизга тегайин,Сиз хар нарса десангиз Мен буйнимни эгайин.2

Ойгул кУшин билан Жамбил га кирганда хон, беклар кочиб кетадилар. Сокчилар хонни огилхонада ушлаб оладилар. Эл «Ойгул! Хонни улдир!» деб Ойгулга мурожаат килиб:

«Бутун юрт ва барча эл Сендан ушбуни тилар» — дейди.3

Ойгул эл талабига биноан хонни улдиради.Ойгул Жамбилда тинчлик урнатиб, Тарлонни йулбошчи

килиб тайинлаган эл хурсанд:

1 Хамид Олимжон. Танланган асарлар. Уч жилдлик. Иккинчи жилд. Т., Узбекистон давлат бадиий нашриёти, 1958, 105-бет.

2 Уша китоб, 115-бет.3 Уша китоб, 124-бет.

Page 205: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Эл барча рози булди.К̂ алби шодликка тулди...Кайруларини отиб,Муродига етдилар.1

Ойгул Сусамбилга йулга чшданда эл карнай-сурнай чалиб, шод-хуррамлик билан уни кузатади.

Хамид Олимжон педагогик царашларининг ахамияти

Хамид Олимжоннинг халкпарварлик, эрксеварлик, ватан­парварлик, эзгулик, адолат, эл-юртга мухаббат, озодлик учун жон фидо этиш хакидаги гоялари хозирги ёшлар тарбияси учун Хам кимматлидир. Дархон, Ойгул, Тарлон, Бахтиёрнинг эрк- севарлиги, эл-юртга севгининг ёвузликни енгишда кудратли куч булганлиги, Ойгул ва Бахтиёр амалга оширган ишлар ёш­лар учун ёркин урнакдир.

МАКСУД ШАЙХЗОДА

Хаёти ва маърифатпарварлик фаолияти

Максуд Маъсумбек угли Шайхзода 1908 йилда Озарбайжонда Ганжа вилояти Октош шахарида шифокор оиласида тугилди. Илк саводни ибтидоий мактабда олди. 1921—1925 йилларда Бокуда Дорилмуаллиминда (педагогика билим юрти) Укиб, уни тугаллагач, Догистоннинг Дарбанд, Буйнак шахарларидаги мактабларда Укитувчи булиб ишлади, 1933 йилда Боку педаго­гика институтида сиртдан Укиб адабиёт булимини тугаллади.

Шайхзода 1928 йилда Тошкентга келди ва умрининг охири- гача шу ерда яшади. У Наримонов номидаги мактабда даре берди, «Шарк хакикати», «Кизил Узбекистон» газеталарида ишлади, 1933—1935 йилларда Узбекистон халк комиссарлари кошидаги Фан кУмитасида аспирантурада тахеил олди, фило­логия фанлари номзоди илмий даражасига эга булди. У 1935- 1938 йилларда А.С.Пушкин номидаги тил ва адабиёт институ-

Page 206: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

тида илмий ходим булиб хизмат килди, 1938—1967 йилларда Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институтида узбек адабиётидан даре берди.

Шайхзоданинг 1929—1938 йиллар давомида ёзган шеърлари «Жумхурият», «Ун икки», «Янги девон», «Сайлов кушикдари» номларида туплам холда нашр этилди. Бу йиллар давомида у «Урток,», «Мерос», «Тупрок, ва хак» каби достонлар ёзди.

Шайхзода Иккинчи жахон уруши йилларида «Кураш не- чун?», «Жанг ва кушик,», «Кунгил дейдики» шеърий тупламла- рини, «Ун бирлар», «Учинчи угил» достонларини, «Жалолид­дин» драмасини яратди. 1948—1964 йилларда унинг «Юрт шеъ­рлари», «Замон торлари», «Олк,ишларим», «Йиллар ва йуллар», «Шеърлар» тупламлари нашр этилди.

Шайхзода яратган «Мирзо Улугбек» фожиа асари узбек дра- матургиясида катта ютук булди. Шайхзода атокди шоир, дра­матург булиш билан бирга, адабиётшунос олим сифатида «На­воийнинг лирик к;ахрамони хакдца», «Навоий уз даврининг энг маданий кишиси», «Навоий илмпарвар», «Навоийнинг бадиий услуби хакида», «Устоднинг санъатхонасида», «Разал мулки- нинг султони» каби илмий асарлар ёзди.

Шайхзода мохир таржимон сифатида А.С.Пушкиннинг «Мо­царт ва Сальери» драмасини, «Мис чавандоз» достонини, М.Ю. Лермонтов, Н.А. Некрасов шеърларини, Ш. Руставели, Низомий, Фузулий, Мирза Фатали Охундов, В. Шекспир, Бай­рон, Гёте, Эсхил, Эзоп ва бошка адиб, шоирларнинг айрим асарларини узбек тилига таржима килди.

Шайхзода узбек адабиёти, адабиётшунослиги ривожида кил­ган хизматлари учун «Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби» унвони, «Буюк хизмати учун» олий нишон ва бошка нишон, ёрликларга сазовор булди.

Максуд Шайхзода 1967 йилда вафот этди.

Шайхзоданинг маърифатпарварлик, мехнатсеварлик гоялари

Шайхзоданинг педагогик карашларида мехнатсеварлик, ахиллик гояси алохида уринда туради. Шайхзода тинчликни, ахилликни башарият орзуси хисоблайди. Халол мехнатни элга

Page 207: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бахт, рушнолик бахш этувчи фазилат сифатида улуглайди. Унинг фикрича, пахтакорларнинг халол мехнати эл-юрт байрамига файз ато этади.

Шайхзода халкимизга хос химматлиликни онани кадрлаган- дек кадрлайди. Шу химмат она парвариши билан хосил була­ди, вояга етади, ватан ва халк; фаровонлиги ривожланади.

Шайхзоданинг таъкидлашича, халкимизга хос мехнатсевар­лик фазилатининг кудрати шундаки:

Ме%натга ихлосманддир, эрк топган киши,Биз бинокор бир халцмиз, юртнинг сохиби, Райратландик, ботирлик элнинг лацаби.Кошонамиз булгувчи яна хам улуг,Курротмиз басавлат, еримиз булур.1

Шайхзоданинг уктиришича, эрки уз кулида булган киши мехнатга ихлосманд булади. Узбек халки мехнатга чинакам ихлос куйган бинокор халк, кайрат ва жасорат узбек халкига хос улуг фазилат. Шу туфайли кошонамиз — маданиятимиз, илм-фанимиз ривожланмокда, давлатимиз, кудратимиз-химо- ямиз мустахкам, еримиз-хаётимиз булут, юртимиз обод.

Шайхзода лафз халолликни гузал фазилат деб билади. Унинг таъкидлашича, лафзлилик халол мехнатда, эл-юрт вазифала­рини сидкидилдан адо этишда намоён булади. Лафзли киши эл-юртда шухрат топади.

Шайхзода «Лафз» деб аталган шеърида ривоят килиниши- ча, куёш одамларни мунаввар килади, ерга харорат, нарсаларга ранг ва рух багашлайди — буларнинг барини оламни одамлар кузига ёрут курсатиш учун килади.

Она ер инсонлар учун неъматлар тула дастурхон яратади, инсон бу неъматларни олиши фарз ва карз. Арик, сув, фасллар эса, Уз елкаларидаги вазифани адо этганлар.

Табиатнинг бу беназир кучлари: биз уз бурчимизни адо эт- дик, сен Уз вазифангни бажардингми? — деб одамларга муро­жаат киладилар.

Шайхзода шеърда куёш, она ер, сув, фасллар Уртасида булиб утган диалогни ифодалаш оркали одамларни эл, юрт буйруги-

Page 208: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ни лафз \алоллик билан мехнатга — иш килишга чорлайди. У дейди:

Элнинг, юртнинг, куёш нинг, сувнинг буйрут...FaHpamda шухрат топар марднинг улут...Йитштириб бир ёща цуруц сузларни,Пахтани йигмоцликка цилайлик шитоб.Лафз халолцулларнинг тилида: Ишдир.'

Зеро, фидокорона килинган мехнат ро^атидан афзалрок, х;еч нарса йук;. Инсон вужудининг саломатлиги х,ам мехнат туфай- лидир. Доноларнинг укдиришича, мех;натни севиш, гайрат ва матонат билан ишлашнинг учта ширин меваси бор: тан сало­матлиги, кунгил ропати, зех;ннинг ортиши.

Шайхзода тинчликни умумхалк, орзуси, башарият умиди, деб билади. Унинг фикрича, яхшилик х,ам, а^иллик х;ам тинчлик- дан бахраманд булади. Тинчлик баркарор булар экан, улкалар орасида дустлик муста^камланади, халкдар калбида севинч барк; уради, инсон-инсонга идеал ишончга эга булади. «Севги ва тинчлик» шеърида дейди:

Истайманки, одам булсин боща намуна,Салом бериб, салом олеин улкалар инок,...Истайманки, яхшиликлар колсин эсдалик.Йигитга ишк,, цариларга осойишталик?

Аммо, Шайхзоданинг таъкидлашича, тинчлик факат орзу, истак билан баркарор булмайди. Тинчлик учун тинимсиз фао­лият курсатиш, харакат килиш, \аракатда эса самара булиши керак. Бунинг учун одамлар х;имматли булиши х,ам керак.

Файз олиб камолинг ёрурларидан Юртда хар бир киши чарогбон булсин:3 —

деб уларни шундай фазилат со\иби булишга даъват этади.

1 Шайхзода. Шеърлар. Т. Узадабийнашр, 1964, 255-бет.2 Уша туп лам, 117-бет.3 Уша туплам, 7-бет.

Page 209: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Шайхзода покдиллик, камтарлик, мурувват дакдца

Шайхзоданинг педагогик карашларида пок кунгиллилик улугланади, ёвузлик кораланади. Шайхзода «Болалар \омий- си — муаззам диёр» шеърида, х;аётда гулшан богларни х;ароб килишни, чирокдарни учириб туй аэутни хуноб килишни ис- тамайдиган, уксизлар холи яхши булишини хохдовчи одамлар куплигини таъкидлайди. Шу билан бирга, кулгидан фарёдни, \аётдан улимни афзал курадиганлар, болалар бахтига захдр соч- мокчи, дунёнинг равшанлигига зулмат куймокчи булганлар кам борлигини айтади.

Шайхзода ана шу ёвуз ниятлилардан болаларни сакдашга даъват этади. Унинг уктиришича, ёвуз ниятлилар уз ниятлари- га эриша олмайдилар, чунки замон оркага кайтмайди. «Илон- га чакдирмас боласин шункор» дейилганидек, «Боланинг х,омий- си ота-оналар бор». Ота-оналар азалдан уз фарзандларининг ^омийлари булганлар. Улар болаларини ёвузликдан сакдаб, уларнинг кунглига шафкат, марх,амат туйгусини солишга ^ара- кат кдпганлар ва енгил мае диёр яратганлар.

Шу туфайли \ам Шайхзода:

Шу ота-оналар булишиб х,амкорЗур диёр яратган — енгилмас диёр} — дейди.

Шайхзода Уз педагогик карашларида камтарликни юксак ин­соний фазилат хисоблайди. У бу х,акдаги фикрини «Камтар­лик» шеърида рамзий тарзда чирок тимсолида ифодалади.

Ривоят килишича, сув буйида баланд устунга осиб куйилган кичик чирок сочиб турган ёрукпик кенгликни чулгаб олган.

Чирок кунглида дагдага \ам, манманлик х,ам йук. Шунинг учун «... бешак турган жойи, хурмати юксак».

Демак, камтарлик фазилатига эга булган инсон хам, шуб^а- сиз эл-юрт одэмати ва э^тиромига сазовор булади. Зеро, халк наздида камтарлик инсон учун эскирмайдиган энг куркам ли- босдир. Шунга кура, Шайхзода одамларни ёшларни жа\он жилвасини узида мужассам этган калб мехридан бахраманд этишга даъват кдлади.

1 Шайхзода. Асарлар. Олти жилдлик. Иккинчи жилд. Т. Рафур Рулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти. 1971, 108-бет.

Page 210: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

К,алб муштдагу, аммо мех,ридаЖилваланар бутун бир жа%он.1 — дейди у.

Маълумки, «Ассалому алайкум» узбекча «сизга тинчлик булсин» демакдир. Бу калиманинг салмоги шундаки, у инсон дилига мурувват, шафкат бахш этади. Шу сабабли, Шайхзода яхшиларни авайлаб асраб, «салом»нинг салмогини оьуташга даъват этади. У:

Дустлар, яхшиларни авайлаб сацланг.«Салом» деган сузнинг салмогини оцланг? —

деб, дустларга яхшилар улганда юз соат йиглагандан, тириклиги- да уни бир соат йукдаш афзаллигини уктиради. Шайхзода дейди:

Улганда юз соат йимаб тургандан, —Уни тиригида бир соат йуцлангР

Шайхзода бу сузлари билан одамларни бир-бирига ахил, ти- рикликда бир-бирларини к;адрлашга чорлайди.

Шайхзода педагогик к;арашларининг ахамияти

Максуд Шайхзоданинг халкимизга хос мехнатсеварлик, тинчликсеварлик, ахиллик, лафзхалоллик, покдиллик, камтар­лик фазилатлар хакидаги педагогик карашлари, мехнатни се- виш, гайрат ва матонат билан ишлаш, яхшиларни асраш, тинч- ликнинг баркарор булишига ишонч билан караш хакидаги фикрлари ёшларни баркамол килиб етиштириш сохасида олиб борилаётган умумий тарбиявий ишга муносиб хиссадир.

ЗУЛФИЯ

Хаёти, ижтимоий, маърифий фаолияти

Зулфия Исроилова 1915 йилда Тошкентда хунарманд оила­сида тугилди. Бошлангич билимни Тошкент хотин-кизлар пе­дагогика билим юртида олди, 1933—1935 йилларда Низомий

1 Уша китоб, 295-бет.2 Уша китоб, 324-бет.3 Уша китоб, 324-бет.

Page 211: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

номидаги Тошкент Давлат педагогика институтида укиди, 1935—1938 йилларда Узбекистон Фанлар Академияси тил ва адабиёт института аспиранти сифатида тахсил курди.

Зулфия 1938—1940 йилларда Республика болалар ва ёшлар адабиёти нашриёти мухаррири, 1941—1950 йилларда Узбекис­тон Давлат нашриёти бадиий адабиёт булими бошлиги, 1950- 1953 йилларда «Узбекистон хотин-кизлари» («Саодат») журна- ли мудири булиб хизмат килди.

Зулфия ижоди 1930 йилдан бошланди. 1930—1939 йилларда «Хаёт варакдари», «К,излар кушиги», «Шеърлар» тупламлари босилди. 1943—1945 йилларда «Хулкар», «Уни Фарход дер эди- лар», «Хижрон кунларида» каби тупламлари нашр килинди. 1950—1958 йилларда шоиранинг «Мен тонгни куйлайман», «Ду- гоналар билан сухбат», «Юрагимга якин кишилар» тупламла­ри, «Мушоира» асари босилди. Зулфия 1971 йилда Ойбекка багишланган «Куёшли калам» достонини яратди.

Зулфия адабиётшунос сифатида «Паранжили хотин билан учрашув», «Дугоналар билан сухбат» каби маколалар эълон килди. У Н.А. Некрасовнинг «Рус аёллари» ва бошка шоирлар асарларини узбек тилига таржима килди.

Зулфиянинг узбек адабиётини ривожлантиришда ва ижти­моий хаётда килган катта хизматлари давлатнинг юксак ор- денлари, «Узбекистон ССР халк шоири» унвони, Неру, Хамза ва Нилуфар номидаги мукофотлар билан такдирланди.

Зулфия 1996 йил биринчи августда вафот этди.

Зулфиянинг ватанпарварлик, инсонпарварлик, мехнатсеварлик гоялари

Зулфия Ватанни севиш, инсон бахтини, дустликни эъзоз- лаш гояларини олга сурди. У Ватан гузаллигини, инсон бахти ва дустликни, Ватан ва халкка садокатлиликни куйлашни улуг бахт ва шараф деб билди. У Ватан хакидаги гояларини «Ме­нинг Ватаним», «Икки мактуб» каби шеърлари ва «Уни Фар- Ход дер эдилар» балладасида ёркин ифодалади.

Зулфия тугилиб усган Ватани гузаллигини чукур хис кила­ди: Ватаннинг кум-кук боглари, соф булокдари, баланд токла-

Page 212: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ри, бепоён пахтазорлари, хатто кдзиб ётган кумлари ажиб жилва ва мехрибонлик билан унда узига нисбатан мухаббат, севги уйготади. Шунинг учун шоира Ватанни хаёт лаззати, бахт ёри деб билади.

Зулфиянинг фикрича, Ватан мехри, ишкд хар бир инсон крнида кечмога керак, инсон к;албига мехр, севги бахш этган Ватанга хужум кдлган фашистларга к;арши курашмоги лозим, Ватан билан севги барк,арордир.

Зулфия халкдмизга хос ватанпарварлик фазилатини «Кулим- да куролу, устимда шинел» шеърида хам йигит ва кдз образида ифодалади.

Йигит фронтдан севгилисига хат ёзади. Кдз сафарга чикдш олдидан унга шундай жавоб йуллайди:

«Нега хат ёзмайсан, енгдими хижрон,Бардош цилолмайин унутдинг тамом?»...Дебсан, бауодирим, хатни куп ёздим,Мендаги мухаббат cufmoc мактубга.Кутдим, уйламаки севгидан оздим,Бардош берар экан севги ма^бубга...1 Ишнинг к,анотида сени суро/угаб,Парвоз цилмоцдаман осмонда енгил,Тездан етажакман сенинг ёнингга,Кулимда цуролу, устимда шинел.2

Зулфия шеърида узбек кдзларига хос Ватанни севиш, Ватан олдидаги бурчни хис кдлиш, бурчни бажариш билан Ватанни, ёрни рози кдлиш хислатини, севгининг кудратини улуглади, барча кдзларни шундай фазилатли булишга чорлади.

Зулфиянинг педагогик к;арашларидаги ватанпарварлик хис- лати, айник;са, «Уни Фарход дер эдилар» балладасида ёркдн намоёндир. Балл ад ада баён кдлинишича:

А%л, юрак, санъат, истеъдод,Хаво, тупрок;, сув — бутун хаёт,Хаёт учун отилди жангга,Жонни тикиб она Ватанга.

1 Зулфия. Асарлар. Икки жилдлик. Биринчи жилд. Т., F. Рулом номида­ги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974, 48-бет.

2 Уша китоб, 48-бет.

Page 213: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Жунай берди ишчи, пахтакор, Жунай берди олим, санъаткор...‘

Шу жумладан, Фарход образини яратган Крбилжон Сидци- к;ов хам. У жангда улим олдидан бутун кучини йигиб кушик; айтади:

«Азиз Ватан, жонажон Ватан,Керак булса бурбон жону тан.Бахт, эркимиз цолсин деб элда,Му̂ аббатинг, кудратинг дилда Курсатамиз курашда сабот,Ёвдан сени циламиз озод.Халк,им учун, санъатим учун Яна жангга кираман бу кун!»2

Крбил к,ори — Фарход азот бош кутаради, лекин к;имир- лашга мадори йук;, атрофга назар ташлайди. Шунда Улим куздан гойиб, куз олдида она юрти Узбекистон, халк;и, ёр-дустлари, уйи, мехрибон онаизори, отасининг нуроний юзи намоён була­ди, улар унинг йулларига интизор.

Кенг пахтазор, водий, 6 o f , бустон Бари булиб бир Узбекистон —Гуё унга башшлади куч,Деди: — Уч ол, душмандан ол уч.п

Командири унга сув ичиради, улим нарига кетгандай тую- лади. Жанг зафари унинг рухини шод этади:

— Украина туфротн озод Куриш, дустлар, тилагим эди.Курдим!Зафар бизники энди,Жон дустларим, хуш цолинг, — деди— Мен учун х,ам уч олинг, — деди.— Мен улимдан асло цурцмайман,Лекин яшамоцни истайман.. ,4

1 Зулфия. Асарлар. Иккинчи жилд. Т. 1975. 10-бет.2 Уша китоб 12-бет.3 Уша китоб, 13-бет4 Уша китоб, 15-бет.

Page 214: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

К,обил к^ори Украина ерларида жанг килади, украин халки- нинг озодликка эришишига ишонади.

Уз халкига мурожаат этиб:

Азиз халк,им, фарзандлик %ащи,Курашингга рух,им-ла ёрман.Душманини енголган халк,им Зафарида, баррида борман.1 —

дейди у.Зулфия севги ва бурчни инсоннинг энг олий хис-туйгуси

Хисоблайди ва улуглайди. «Икки мактуб» шеърида фронтда булган йигит севгилисига йуллаган мактубида у билан утказ- ган ширин дамларни, хайрлашув онларни унга эслатиб дейди:

Хрзир мен жангдаман — сендан узоцда,Туплар гумбурлайди, атроф кор оппок,.Кузларим олдида юртдаги боглар,Ва сен чилвир сочим, йулимга муштоц}

Йулига мушток булган севгилиси йуллаган мактубида у би­лан юрган сув буйларида ращонлар кукаргани, гуллар чаман булиб очилгани, унинг синглиси билан доимо бирга булаётга- нини айтиб, йигитнинг калбида ишонч туйгусини кучайтира- ди. У дейди:

Доимо у билан мен, у ухшар сенга,Унинг х,ам сеиипгдек кузлари хумор,Сенинг табассуминг, сенинг циёфанг,Сенинг су б̂атингдек ширин сузи бор...Фронт у,ам, зафар хам эслатар сени,Куёш нафасингни, ой бощшингни,Иссик, юзларингни эслатса синглинг,Юрагим эслатар дил ёцишингни.3

К,из унга етишадиган кунлар якинлигини изхор этади, ви- сол умиди узига сабр-токат багишлаётганини маълум килади. У шу билан йигитни хам сабр-токатли булишга чорлайди.

1 Зулфия. Асарлар. Иккинчи жилд. Т. 1975. 16-бет.2 Уша китоб, 68-бет.3 Уша китоб, 69-бет.

Page 215: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Зулфия шеърда йигит ва киз тимсолида ахлокий поклик, севгида садокатлилик инсон хаётида мухим омил булишини, инсоний севгининг Ватан севгиси билан узвийликда намоён к,илиб, угил ва кизларни улар каби ватанпарвар, ахлокий ка­молот сохиби булишга даъват килади.

Зулфия инсонпарварлик хакида

Зулфия педагогик карашларида инсонпарварликни, эл-юрт учун кайгуришни, илмни эъзозлашни инсоний улуг хислат сифатида кадрлайди, инсонпарвар инсон элда хам, юртда хам хурмат ва эхтиромга сазовор эканлигини таъкидлайди.

Шоира бу гояларини «Раис шундай булса» шеърида хужа- лик раиси мисолида намоён этади. Шеърда хикоя килиниши- ча, хужалик раиси пахта, пилла режалари ортоти билан бажарил- ганидан хурсанд, хотиржам булиш билан бирга, эл хол-ахволини хам уйлайди, у хар бир хонадонда булаётган хурсандлик ва таш- вишдан хабардор. «Эл, куш тинару у билмас хордик», «Раис огох хар дард, хар кимдан». Шоира раис билан дала буйлаб борар экан, раис тусатдан кадамини тезлаиггиради, кадам ташла- шини курган одамлар хайрон, барчанинг нигохи унга боккан.

Раис хужаликда шухрати элга ёйилган сут согувчи кизнинг уйига боради ва курадики: врач булишни о'рзу килиб, укишга кирмокчи булган киз билан она уртасида келишмовчилик. Она «Шахарга куймайман. Укишинг бас!» — деб насихат килиб, кизнинг ёлбориши, утиниши, куз ёшлари унга кор килмайди.

Раис онанинг «Киз кетса, жунатинг бирга мени хам» деб Куйган шартига кунади, улар билан бирга институтга боради, рахбарга вокеани тушунтиради. Рахбар онани иш билан таъ­минлаб, кизни укишга кабул килади.

Она барча шубха-ташвишларни унутиб, согиниш бахонаси билан йил утмай хужаликка кайтиб келади.

Шоира дейди:

Куриб тургайман яхши раисни,Сут согувчи кизнинг уйи турида Турилиш дардидай мушкул онг бах,син Фарзандин идрокнинг вазмин нурида.К,оронру шу дилни эритар зиё,

Page 216: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Биламан, щз булар тилакка восил...Яхши раис халцнинг хизмат, меурида,Дарёдай тошади далада %осил..}

Демак, aiyi-идрок билан хар к,андай мушкул онг бахсини Хал кдлиш мумкин. Идрок нури дилни хам эритади-юмшата- ди, инсонни уйлаган тилагига мушарраф кдлади. Шундай ак^- идрокка эга булган раис — рахбар «халкдинг хизмат, мехрида» булади, далада хосил хам мул — тулиб тошади.

Зулфия барча хужалик рахбарини идрок сохиби булишини орзу кдлади.

Зулфия мехнатсеварлик хакдца

Зулфиянинг педагогик царашларида мехнат, мехнатсеварлик Хам алохида уринда туради. Мехдат мехрини инсонга гузаллик, завц, шодлик, ором, шухрат келтирувчи ноёб гавхар хисоблайди.

«Богбон» шеъридаги кекса 6of6oh мехнат мехри билан бо­гата кирар экан, унинг гузаллигига цараб, хатто дунёни унута- ди. Кулида гулцайчи, белбогида теша. К,айчи билан куриган шохчаларни, теша билан патак илдизларни кдркдди, тупрокди курт, чикдндилардан фориг этади. Кейин кексалик мехри би­лан гулбогни оралаб юради, завьуганиб очилган гуллардан тан- лаб-танлаб гулдаста ясаб, хамрохи — шоирга тухфа кдлади.

Шоира дейди:

Бутун узи ва цайнок,Хаётдан цалбида жар уз богин.Ёт ут, хасни янчар,Терар гул.К,ачонТопдим, — дер гав^ару ой ёнган ноёбни ?2

Маълумки, мехнат гузаллиги унган ишда, мехнат ахлида на­моён булади. Узининг халол мехдати билан ерни — богаи гузал- лаштиргани учун 6of6oh хам гузал. Халол мехнат шарофати билан у шод. Мехнат уз гузаллиги билан 6of6oh хиссиётига, Хиссиёти орцали онгига таъсир этган.

1 Зулфия. Асарлар. Иккинчи жилд. Т. 1975. 231-бет2 Уша китоб, 240-242-бетлар

Page 217: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Зулфия шеърда ана шу фикрни ифодалаган, богбонларни мехр билан гулбогаар яратишга чорлаган.

«Лобар цизларга» шеърида айтилишича, Зулфия «Мехнат ва тинчликнинг мул хосил туйи»га боради, «Куёшга ета олгудай» пахта хирмонларини куриб цувонади, хирмонларда лобар, цалби эзгу умидларга тулик; цизлар хиссаси борлищцан завцланади ва:

Кумушдай очилган бу пахталарда,Сизнинг цулингизнинг хиссаси улуг.Жон-дилдан ишлайсиз, чунки цалбингиз,Эзгу умид билан севгига тулиц.1 — дейди у.

Зулфиянинг фикрича, цизлар «ажойиб халцнинг» фарзанди ва камтарлик фазилатига эга булганликлари билан бахтиёрлар, олга томон ундовчи режаларини \ам бажарадилар. Шоира циз- ларга хитобан дейди:

Тинчлик ва шодликни яратувчи халц,Сизнинг цулингиздан кийинса гузал.Сизнинг юрагингиз фахр-ла тулса,Азизлар, бахт бундан булурми афзал?2

Демак, пахтакор лобар цизлар Уз мехнати билан элни кийин- тирса, унга гузаллик бахш этса, бу — улар учун беназир фахр ва бахт.

Зулфия цизларни ана шундай бахтга сазовор булишга даъ­ват этади.

Зулфия педагогик царашларининг ахамияти

Шоиранинг Ватан ва ватанпарварлик, инсонпараварлик, мех­нат ва мехнатсеварлик фазилатларининг маънавий мохияти, севги ва ацл-идрокнинг инсонга хурмат, шухрат бахш этувчи- лик кудрати хацидаги фикрлари XX аср педагогик ривожига кушилган хисса сифатида, угил-цизларнинг ва эл-юрт олдида­ги бурчни чукур хис цилувчи, ахлоц-одобли булиб етишишла- рига хизмат цилади.

1 Уша китоб, 128-бет2 Уша китоб, 129-бет

Page 218: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ЭРКИН вохидовХаёти ва адабий-ижтимоий фаолияти

Эркин Вохидов 1936 йил 8 декабрда Фаргона вилоятининг Олтиариц туманида уцитувчи оиласида тугилди. Отаси Иккин­чи жахон урушида жарохатланиб, 1945 йилда 33 ёшида вафот этади. Бир йилдан кейин онаси хам дунёдан утади. Эркин Во­хидов тогаси цулида тарбияланади. Тогаси касби юрист булса х;ам, адабиёт ва санъатга цизиццан, шеъриятни нозик тушуна- диган киши билган. Уйларига шоир Чустий, хонандалар — ака- ука Шожалиловлар, Маъруфхужа Баходиров, машхур олим ва таржимон Алихон Согуний каби санъат ахллари тез-тез келиб туришган. Уйда Хофиз, Навоий, Бедил, Фузулий байтлари Хацида фикрлашув хам булган. Ана шу мухитда Эркин Вохи- довда адабиётга цизициш уйгонади.

Эркин Вохидов Тошкентда 22-мактабда уциб юрганда «Муш- тум» журналида биринчи шеъри босилади. Мактабни тугатгач, Тошкент давлат университетининг филология факультетида уциб, уни 1960 йилда тугатади. 1955-60 йилларда «Тонг нафа- си» шеърлар туплами босилади, Сергей Есенин шеърларидан таржима цилади, атоцли адиб, шоирлар Ойбек, Рафур Рулом, Абдулла Кдхор, Миртемир, Шайхзода билан мулоцотда була­ди. 1963—1970 йилларда «Чарогбон», «Нидо», «Палатада ёзил­ган достон» шеърий китоблари, «Олтин девор» драма асари нашр этилади.

1970—1987 йиллар орасида буюк немис шоири Гётенинг «Фа­уст» фожиа драмасини узбек тилига угиради, жахон ва рус ада- биётини пухта урганади.

Бу йилларда «Хозирги ёшлар», «Мухаббат», «Тирик сайёра- лар», «Рухлар исёни» достони, икки жилдлик «Мухаббатнома» сайланма шеърий тупламлари, 1992 йилда «Изтироб», 2000 йилда «Ишц савдоси» сайланма тупламлари нашр цилинади.

Эркин Вохидов 1975 йилдан «Ёш гвардия» нашриётида бош мухаррир уринбосари, сунг бош мухаррир, кейин «Ёшлик» жур­налида редактор, Рафур Рулом номли адабиёт ва санъат на­шриётида директорлик вазифасини адо этади.

Эркин Вохидов узбек адабиётининг ривожига цушган улкан хиссалари, жамоат ишлари сохасидаги самарали хизматлари

Page 219: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

учун давлатимиз уни орденлар, «Халк, шоири» унвони, «Буюк хизматлари учун» ордени, «Узбекистон цахрамони» унвони билан такдирлади.

Эркин Вохддовнинг ватанпарварлик ва халкпарварлик, инсонпарварлик роялари

Эркин Вохидовнинг бадиий ижоди ва маърифий фаолияти­да Ватан ва халцца содицлик, эл-юрт камоли ва равнаци орзу- сида яшаш, инсоний гоялари асосий уринда туради.

Шоир асарларида узбек халцига хос инсонийлик, самими- ят, мехр-оцибат, Ватан ва халцца мухаббат ва содицлик, фи- дойилик каби фазилатлар фахр билан тараннум этилган. Ва­танга хитоб цилиб:

Барринг толе нурига тулсин,Она юртим — мунис маконим.То тирикман, сеники булсин Шеърим, умрим, юрагим, жоним.1

дейди Эркин Вохидов.Шоирнинг ватанпарварлик, халцпарварлик гоялари «Она

тупроц», «Улка», «Нидо», «Узбегим», «Ватандин яхши ёр булмас» ва бошца шеърларида ёрцин ифодаланган.

Эркин Вохидовнинг фикрича, «Она тупроц» — ер, тупроц аслида муътабар, табаррук эмас. Ер, тупроц инсоннинг халол пешона тери билан муаззам, инсон ёт назардан асраб, жонини фидо этгани сабабли у муцаддас. Шоир дейди:

Дастлаб уша ер узра одам Тукканида х;алол манглай тер,ТавУ,ар унди она тупроцдан,KymtiyF булди муаззам бу ер.Муборакдир инсон туккан тер,Муьтабардир цутлур тоза цон!2

Демак, инсон пешона тери муборак, унинг тинчлик ва осойишталиги учун туккан цутлуг тоза цони муьтабардир.

1 Э. Во\идов. Ишк; савдоси. Сайланма. Биринчи жилд. Т., «Шарк», 2000, 33-6ej.

2 Уша китоб, 33-бет.

Page 220: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Эркин Болидов ватандошларини муборак пешона терлари билан муборак заминдан гавхарлар ундиришга, керак булса, муътабар кутлуг жонларидан кечиб уни ёвдан асрашга чорлайди.

Эркин Вохидовнинг уктиришича, Ватан ишкдца ёнган к;алб Хеч цачон хор булмайди, юртда яшашнинг завцини туйган одам бахтиёр, юракдан элни суйган одам чин углондир. Наслига куй- ган такдирдагина Ватанни севиш саодат хисобланади. Ватан­ни севмаган инсон жахонда бахтиёр булмайди.

Эркин Вохидов бу уцгиришлари билан Ватандан яхши ёр булмаслигини таъкидлайди, ватандошларини юрт хуснига бо- циб, кунглини 40F этишга, шу элнинг утлиман деб гурурланиб куксини тогдек тутишга, Ватанни куз цорачипадай асраб, азиз тупрогини бог-роглар этишга даъват этади.

Ватан %ар зарра тупротн.Кузингга сен ffapoF этгин.Боболар маскан этган Бу азиз тупроцни 6of этгин,Ярашгай ифтихор этсангки,Ортиц ифтихор булмас.1

Эркин Вохидовнинг ватанпарварлик царашларида садоцат- нинг ёрцин намунаси булган цайрагоч хакидаги ривоят гоятда ибратлидир. Шоирнинг ривоят цилишича:

Кекса цайрагочнинг илдизин очиб,Тортдилар цуш арцон солиб белидан.Лекин у тупроцца панжасин солиб,Сира цузралмади унган еридан.Нщоят гурс этиб ерга цулади,Бутаб, сунг кутариб кетдилар, бироц —У уз панжасида олиб жунади Яшаган еридан бир сицим тупроц}

Тарбиявий ахамиятга эга бу ривоят ватанпарварликнинг, ва­танга садоцатлиликнинг жонли тимсоли булган Жалолиддин Мангуберди улими хакидаги воцеани эслатади. Душман Жало- лидцинни улдириб, белидаги тицмачоц халтани олади, бир дунё

1 Э. Вохидов. Ишксавдоси. Сайланма. Биринчи жилд. Т., «Шарк;», 2000, 207-бет.

2 Уша китоб, 99-бет.

Page 221: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бойликка эга булдим деб севинади. Аммо бу бойлик Жалолид­дин асраб юргани Хоразмнинг бир сик;им тупроги эди.

Эркин Болидов баён этган цайрагоч хакидаги ривоят хам тарбиявий ахамиятга эга булиб, у ёшларда «садок;ат»нинг маз­мунини билиб олишга, Ватанга ва халкка садокат туйгусини ривож топтиришга ёрдам беради.

Маълумки, узбек халки куп асрлик тарихга эга булган халк;- У Имом ал-Бухорий, Ибн Сино, Ал-Хоразмий, Ал-Беруний, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий, Мирзо Бобур, Шох Машраб, Нодира, Фуркат, Мукимий каби алломаларни етиштирган; Александр Македонский, Чингиз, Ботухонлар тигига бардош берган, уларнинг зулмига карши мардона курашган, аммо «маъ- рифатнинг шуъласига талпиниб яшаган». Мустабид тузум ту- гаши билан у курган жабру жафолар кущ а тарих оркада колди. Таникли адабиётшунос олим Иброхим Рафуров айтганидек: «Олам узра янги миллий мустакил давлатларнинг озодлик ва демократик куёши балкиди.

Жахон харитасида Узбекистон Республикаси деган муста­кил... давлат кад кутарди. Халкларнинг уз-узлари ва бир-бир­ларини янгидан таниши бошланди». Эркин Вохидов ана шу тарихий узгаришлардан, узлигини жахонга мадх килиш имко­нини берган давр, буюк юрт угли булганидан фахрланиб ёзган «Узбегим» касидасида дейди:

Мен буюк юрт углидирман,Мен башар фарзандиман,Лекин аввал сенга булсам Содиц yFAOH, узбегим

Эркин Вохидов Узбек халкининг миллий одатига кура, уз халкига илтижо билан шундай мурожаат килади:

Бу цасидам сенга, халцим,Оц суту туз хурмати,Эркин углингман, цабул эт,Узбегим, жон узбегим?

Мустабид йилларда Эркин Вохидов ёзган «Узбегим» каси- даси узбек халкининг миллий уйгонишига, унутилаётган кУхна

1 Уша китоб, 202-203-бетлар.2 Уша китоб, 202-203-бетлар.

Page 222: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

тарихини, утмиш буюк мутафаккир заминдошларини билишга кдзшдиш, к;албида фахр-ифтихор уйготди. Кдсида узбек халкд, ёшлар онгига курсатган кучли таъсири билан таълим-тарбияда алодида, мухим ахамият касб этди, этмокда.

Эркин Вохидов дуст, дустлик хакида

Эркин Вохидов инсонлар уртасидаги хак;ик;ий дустликни ва мохиятини улуглайди. У дейди:

Дуст билан обод уйинг,Гар булса у вайрона х,ам.Дуст цадам цуймас эса,Вайронадир кошона %ам.1

Эркин Вохидовнинг таъкидлашича, яхши дустлар дустга ором, хурсандлик бахш этади. Тугри суз, ростгуй дуст берган озоридан к;очмаслик, ранжимаслик керак. Хакикий, покдил дуст берган озор йул куйилган камчилик, хатонинг такрорланмас- лигига ёрдам беради.

Шоирнинг фикрича, жахонда дустсиз яшаш мумкин эмас. Излаб дуст топиш керак, у юз минг булса хам оз. Бу йулда эхтиёт булиш лозим. Битта душман мингтанинг урнини боса- ди, мингтага татийди. Эркин Вохидов дейди:

Дуст цидир, дуст топ жахонда,Дуст юз минг булса оз.Куп эрур бисёр душман Булса у бир дона %ам.2

Эркин Вохидов дуст топишнинг асосий йули мехрли булиш эканини айтади:

Дусти содиц йуц экан деб Уртаниб куйма ва лек,Ме%р уйин кенг очсанг, Эркин,Дуст булур бегона %ам?

деб маслахат беради у.

1 Э. Вохидов. Ишцсавдоси. Сайланма. Биринчи жилд. Т., «Шарк;». 2000. 151-бет.

2 Уша китоб, 151-бет.5 Уша китоб, 152-бет.

Page 223: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Эркин Вохидов камтарликни улуг инсоний фазилат деб би­лади, бу фазилат сохиби доимо иззат-хурматда эканлигини таъ­кидлайди, у манманлик, кибру хаволик ёмон иллат эканлиги­ни айтади.

Эркин Вохидов уз фикрини чойнак билан пиёла хакидаги накл мисолда баён этиб дейди:

Гарчи шунча маррур турса %ам,Пиёлага эгилар чойнак.Шундай экан, манманлик нечун,Кибру %аво нимага керак?1

Шоир, манманлик, кибру хавога берилганлар канчалик MaF- рур булмасинлар, камтаринлар олдида буйин эгишга мажбур эканликларини уктириб, уларни пиёласимон камтарин булишга даъват этади:

Камтарин бул, %атто бир цадам Утма рурур остонасидан.Пиёлани инсон шунинг-чун Упар доим пешонасидан.1

деб уктиради Эркин Вохидов.Инсон хаётида фурсат — вакт энг кимматли саналади.

Утмишда донишманд ота-боболаримиз фурсатни беназир неъмат билиб, одамларни макол ва хикматли сузлар воситаси билан вактнинг хар бир дакикасидан унумли фойдаланишга, бирор дакикани хам зое утказмасликка даъват килганлар. Фур- сатнинг кадрига етмаганларга бахт, шон-шараф насиб булмас- лигини айтганлар. Улар «Вактинг кетди — бахтинг кетди?», «Фурсатни утказдинг — ютказдинг», «Вакт кутиб утирмайди», «Ёкут билан вакт топилмас, вакт билан ёкут топилур», «Хар бир ишнинг вакги бор, вакгни билганнинг бахти бор» каби макол ва хикматли сузлар воситасида ёш авлодни тарбияла- ганлар. Эркин Вохидов «Фурсат — олтин» билан бошлаган шеъ­рида бойлик кетидан кувиб фурсатнинг кадрига етмаган, кек-

1 Уша китоб 15-бет.2 Уша китоб 15-бет.

Page 224: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

кайган ёшларга бефойда утган х;аёти учун вак? келганда жавоб бериш — фойдасиз эканини айтиб дейди:

Фойда бермасМинг тавбанг у кунСурар экан фурсат сар̂ исоб.Бенаф утган Хаётинг учунВацт олдида берарсан жавоб.1

Эркин Вохидов ёшларни фурсатни ганимат билиб, хар бир дакдк;а вакд'дан унумли фойдаланишга даъват этади, уларни халк,, жамият учун фойдали ишлар билан шутулланишга чорлайди.

Эркин Вохидовнинг педагогик карашларида оилада бола тар­биясига хам эътибор берганини курамиз. Шоир ота-оналарга ёш болани «шайтон» келди, «бобов келди» деб курк;итмаслик- ни маслахат беради. Шоирнинг фикрича, бу зайлда тарбия- ланган бола улгайиб, хаётда учраб турадиган айрим «бобов» кабиларга — к;абих одамларга дуч келганда «Итдан курккан сок;овларга ухшаб к;олмаслигини таъкидлайди.

То улгайиб, дуч келганда «бобов»ларга,Ухшамасин итдан цурццан соцовларга».

— дейди Эркин Вохидов,Шоир ота-оналарга болаларни шадцодликка (ужарликка),

рахмсизлик ва бедодликка (арз-додга кул о к, солмайдиган, адо- латсизликка) ургатмаслик кераклигини хам айтади. Бундай хислатга эга булган бола улгайиб хаётда дуч келган инсопларга беандиша одамларга (шайтонларга) ухшаб кдлажагини укти­ради. У дейди:

То улгайиб, дуч келганда инсонларга,Ухшамасин андишасиз шайтонларга.

Эркин Вохидов педагогик царашларининг ахамияти

Эркин Вохидовнинг Ватан ва халкка содиьушк, эл-юрт тинч- лиги ва осойишталиги, равнак;и хакидаги гоялари, Ватан иш- кдда ёнган калбнинг абадийлиги, Ватанга садок,атлилик, мус-

1 Э. Вохидов. Ишк, савдоси. Сайланма. Биринчи жилд. Т., «Шарк;», 2000, 66-бет.

Page 225: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

так;иллик шарофати билан эришилган неъматлар, дуст ва дустлик, инсоний меэф, инсон фазилати, камтарлик, фурсат — вак;тни ганимат билиш, оила мухитида бола тарбияси, ота-она- ларнинг бола тарбиясидаги бурчи, гузал ахлок, хусусидаги пе­дагогик к,арашлари ёш авлодни гузал ахлок; сохиби кдлиб етиш- тиришга хизмат кдлади, миллий педагогика тарихига муносиб Хисса булиб кушилади.

АБДУЛЛА ОРИПОВ

Узбек адабиётининг таникли намояндаси Абдулла Орипов1941 йил 21 мартда К,ашк;адарё вилояти Нукуз кдшлогида ту­гилди, ёшлигида Алишер Навоий, А.С. Пушкин ва таникуга узбек шоирларининг асарларини укдци. 1948 йилда урта мак­табга кириб, 1958 йилда битирди. Сунгра Тошкент давлат уни­верситетининг филология факультетида таълим олди, талаба- лик йилларидаёк; истеъдодли шоир сифатида эътибор к;озонди. «Митти юлдуз» деб аталган биринчи шеърлар тупламидан кей­ин унинг бир неча тупламлари, «Жиноятга йул», «Х,аким ва аёл» каби достонлари нашр этилди. У сохибкдрон Амир Темур хакдда пьеса ёзди, улуг италян шоири Дантенинг «Илохий ко­медия» («Дузах») асарини узбек тилида чоп этди. У фак,ат ’Узбе­кистонда эмас, хорижий мамлакатларда хам талантли шоир сифатида шухрат к;озонди.

Абдулла Орипов узбек адабиётининг ривожидаги улкан хиз­матлари учун давлатнинг орденлари, жумладан, «Буюк хизмат­лари учун» ордени билан мукофотланди, «Узбекистон халк; шо­ири», «Узбекистон К,ахрамони» унвонига сазовор булди.

Абдулла Ориповнинг ватанпарварлик, инсонпарварлик гоялари

Абдулла Ориповнинг педагогик карашларида ватанпарвар­лик, инсонпарварлик туйгуси асосий уринда туради. Абдулла Орипов учун еру осмон мукдцдас Ватан. Аммо, Узбекистон тупроги Абдулла Орипов учун тутиё, халкд эса Бухорий, Тер- мизий, Юсуф Хос Х,ожиб, фаргоний, Маргилоний, Ахмад Яс­савий, Беруний, Ибн Сино, Форобий, Навоий, Нак;шбанд,

Page 226: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Улугбек, Бобур каби алломаларни, Кубро, Мангуберди, Амир Темур каби буюк саркардаларни етиштирган халк,. Шунинг учун Абдулла Орипов шу халкка, шу Ватанга таъзим бажо этади. Шоир «Мен нечун севаман Узбекистонни» шеърида Узбекис- тонни севишининг сабабини из\ор этиб дейди:

Хуш, нечун севаман Узбекистонни,Сабабини айтгин десалар менга,Шоирона, гузал сузлардан олдин Мен таъзим циламан она халцимга}

Абдулла Орипов жахон маданияти, илм-фани ривожида муносиб уринни эгаллаган буюк зотлар — боболаримизни етиш­тирган халк, Ватан фарзанди булгани билан фахрланади, за- миндошларини шундай хис-туйгу сохиби булишга даъват эта­ди. Шоирнинг фикрича, Узбекистонни факат унинг бойлик­лари учун эмас, буюк алломалар Ватани булганлиги учун севиш керак. Бу Абдулла Ориповнинг асосий ватанпарварлик гояси.

Абдулла Орипов Узбекистонни азалдан Она, сингил, ёр тим­солида куради. Узбекистонни жони-жахони, насибаси шу ди- ёрда булганини узи учун шон-шараф деб билади. У дейди:

Юртим сенда экан насибам ту гал,Сен узинг масканим, сен узинг шоним.Сен онам, сен синглим, ёримсан асал,Эй жоним, жсщоним Узбекистоним.2

Шоир уз истагини изхор этиб Ватанга мурожаат килади:

Юртим, фацат сенинг цулингдан тутиб, Болангдай эргашиб кета олсам бас.Сен пири комилсан, мен сенга мух,иб,Сени танимаган мени х,ам билмас?

«Изхор» шеърида айтилган изхор факат Абдулла Орипов эмас, бутун борлиги билан Узбекистонни севган, шу азиз диёр фар­занди булгани билан фахрланган хар бир узбекнинг дил изхори- дир. Абдулла Ориповнинг таъкидлашича, насиба ато этган, сий-

1 Абдулла Орипов, Йиллар армони. F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъ­ат нашриёти. Т. 1984, 57-бет.

2 Уша китоб, 360-бет.3 Уша китоб, 360-бет.

Page 227: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

лаган, пири комил тимсоли булган Узбекистонни танимаган инсон шу заминда яшаётган одамларни хам танимайди.

Буюк аллома Абу Носр Форобий айтганидек, инсоний ву- жуддан мак,сад — энг олий бахт-саодатга эришувдир. Абдулла Орипов Узбекистонда яшаб олий бахт-саодатга эришгани би­лан фахрланади.

Атокуга шоир вафодорликни юксак инсоний фазилат хисоб­лайди: «Аёл» шеърида умр йулдошини фронтга кузатиб, х;аёт- нинг барча кулфатларига бардош берган, садок;атли, вафодор аёлни шундай инсоний фазилат сохибаси, тимсоли сифатида курсатади. Абдулла Орипов одамларни шундай аёлларга сажда ва эхтиром этишга ундайди. Шоир дейди:

Назокат пайтимас, яцинроц келинг,Буюк зот цошида айлангиз сапом.Шу содиц бевага саждалар цилинг.Шу содиц бевага айланг эхтиром.Хатто зеб-зийнатни юлциб зиёда,Хайкал %ам цуйингиз бамисли хаёл,Шундайлар булмаса агар дунёда,Бу цадар му^тарам булмасди аёл}

Абдулла Орипов дуст ва дустлик тарбияси хэдида

Абдулла Орипов узбек халкдга хос хайрихохликни беназир фазилат хисоблайди. Унинг уктиришича, хар бир инсон учун хайрихох — дуст керак. Хакдкдй хайрихох «Мунис кузларини тикиб, мултираб турган болакай, «Кузда таважжухи, дуоси тил- да», «барака, ик;бол» тилаб турган кекса чол» дир. Хаётда таъма кдлмайдиган, дардли кунлар да кумаклашадиган хайрихохлар Хам бор. Аммо одамлар уларни пайк;амайдилар, уларни ганим биладилар. Аслвда шулар хам хакдкдй хайрихох дустлардир. Абдулла Орипов одамларга хитоб кдлади:

Дуст излаб бехуда кезгунча олам,Оёгинг остига боцсангчи, инсон!Мунис кузларини тикиб, мултираб,Болакай юзингдан излайди нигох,...Мунис термулиб колди кекса чол,

Page 228: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Кузда таважжу̂ и, дуоси тилда У сенга тилади барака, щбол.Сен раним атаган цай битта инсон Сен учун цайдадир чекди танх,о ох,.1

Абдулла Орипов хдсрат хак;к,и иймон келтириб, шу одамлар чин хайрихох эканлигига иймон келтиради. Шоир олам шун­дай инокугак туфайли бир бутунлигини айтади. Зеро, мухаббат Хам, дустлик хам шу хайрихохликдан бошланган, бошланади. Абдулла Ориповнинг фикрича, шундай хайрихохлар борлиги туфайли инсон, шох ёки гадо булишидан к;атьий назар, рухига гам голиб була олмайди. Шу сабабли хам, шоир юртдошларига мурожаат этиб:

Гар дуст йщитса %ам оётнг чалиб,Бошингни силайди уша хайрихох;}

дейди.

Абдулла Орипов ахлокий фазилатлар хакида

Абдулла Ориповнинг уктиришича, инсон турилади, усади, ул- гаяди. У узидан олдин яратилганлардан фойдаланади. Утганлар уз манфаатларини уйлаб эмас, балки келгуси авлодни уйлаб узла- ридан ёдгорлик колдирганлар, савобли ишлар кдлганлар. Аб­дулла Орипов «Савоб» номли шеърида одамларни утганлар каби келгуси авлодга узларидан ёдгорлик крлдиришга даъват этиб:

Авжи саратонда х,ансираб, ёниб,Крвирилиб оловли йуллар тафтида Муздайин булоцдан сув ичгач цониб,Хррдик, олганмисан чинор тагида ?3Рух,ингда сафо-ю танингда мадор Умидбахш цушицлар куйлаганмисан?Уша пайт, уша он %еч цурса бир бор Чинорни ким эккан — уйлаганмисан?4

деб уларни савобли иш кдлишга чорлайди.

1 Абдулла Орипов. Йиллар армони. F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъ­ат нашриёти. Т. 1984, 363-бет.

2 Уша китоб, 363-бет.3 Уша китоб, 334-бет.4 Уша китоб, 334-бет.

Page 229: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Шоир хаётда яратилган барча нарсалар — соя-салкини би­лан инсонга рохат бахш этаётган чинор хам, мамлакатларни, шахар ва к.ишлок.ларни бир-бирига боглаган йулларнинг бар- часи кимларнидир мехнати эвазига юзага келганлигини айтар экан, уз замондошига мурожаат килиб: «Хуш, сен нима кдляп- сан? Жуда булмаса, оддийгина инсонлик бурчингни адо этяп- санми?», «собит кимсага насиба узатганмисан», «Кучангдан лопиллаб утганда тобут, сен уни турт кадам кузатганмисан?», «Чорасиз бир инсон учраган дамда, унсиз сурогига килдингми жавоб» деб ундан сурайди ва килган булса, бу ишларининг барчаси савоб эканлигини уктиради.

Абдулла Ориповнинг фикрича, ана шу оддий бурчларни амалга оширган кишилар улуг ишларга хам уз хиссаларини кушадилар — шоир шуни истайди.

Абдулла Орипов узининг «Одамлар» деб номлаган шеърида узбек халкига хос мехмондустлик фазилатини улуглайди. Эмиш, бир одам кош корайган пайтда йул йироклигини хис этиб, утиб бораётган одамга: «Эй, йуловчи, була кол кунок, уйда борин курамиз бахам» деб уйига таклиф килади. Мехмон таклифини кабул килиб, уйда колади. Мезбон топган-тутганини мехмон олдига ёзади. Икковлари утган-кетганни эслашиб отамлаша- ди. Хориган йуловчи ва мезбон ухлашади. Йуловчи эрта тонг- да уйкудан туриб «Хой, мен кетдим. — К,ол! — Рахмат» — деб йул га тушади.

Хатто бир-бирининг исмини хам сурашмаган, бир-бири билан кайта куришадими-йукми, бундан катьий назар, уй эга- си учун мехмон айтган шу бир калима «Рахмат» сузи катта мукофот эди:

Ажралишар, улар %аттоки Исмларин сурашмаслар %ам.Улар цайта учрашар балки,Балки цайта учрашмаслар у,ам}

Мехмон мезбоннинг мехр-окибатлигини бир умр унутмай- ди, эслаб юради.

Абдулла Орипов халкимизда: «Мехмон азиз», «Мехмон отанг- дан улуг» деган маколларни шеър мазмунига сингдирган холда одамларни миллий урф-одатимиз булган мехмондустликни унутмасликка даъват этади.

Page 230: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Абдулла Орипов уз педагогик карашларида узбек халкининг мезф-окибатлилик фазилатини миллий кадрият сифатида улут- лайди. У айрим муаммоларни факат илм-фан эмас, балки мехр билан х;ал килиш мумкинлигини айтади. Масалан, «Самовий мехмон, беш донишманд ва фаррош кампир киссаси»да тас- вирланишича, самодан тирик жон ерга тушгани хусусида шов- шув таркалади. Билагон олимлар йигилишади... бу зот сирини англашмокчи буладилар. Замонавий фан-техниканинг барча ютукларидан фойдаланиб ку рад ил ар. Аммо самовий мехмон Килт этмасдан ётади.. олимлар унинг бепарволигидан хайрон. Нихоят муаммо илм доирасидан ташкарида, акл мантикидан холи равишда хал булади:

Бир фаррош кампир:Азбаройи ме$р билан Бошгинасин силади.Тиканакдек тикка усган Сочгинасин силади,1

Сирли мавжудотга жон кирди, хатто кузига ёш келади, бир оздан кейин оёкка туриб юради, нималарнидир гапиргандек, жилмайгандек билади.

Демак, хаётда илм-фан инсон хаётида содир буладиган бар­ча муаммони хал кдлиб, ечиб беравермайди. Хаётда шундай муаммо борки, уни инсоний мехр билан хал килиш мумкин. Шу туфайли хам, Абдулла Орипов одамларни мехр-окибатли билишга чорлайди.

Шоирнинг таъкидлашича, хаётда савобли иш килмайдиган- лар хам бор. Айрим одамлар борки, улар тузалганларни буза- дилар, яратилганларни барбод этадилар. Бу — ёмон иллат, Ин­сон килган савобли ишлари билан азиздир:

Фацат савоб борки, жа%он бус-бутун,Фацат савоб борки, азиздир Инсон.2

—дейди Абдулла Орипов.

1 Абдулла Орипов. Йиллар армони. F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъ­ат нашриёти. Т. 1984, 391-бет.

2 Уша китоб, 391-бет.

Page 231: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Абдулла Ориповнинг ватанпарварлик, инсонпарварлик, Она замин хакидаги фикрлари, Узбекистон фарзанди булиш билан фахрланиш, вафодорлик, инсоний фазилат, дуст ва дустлик, чин инсон келгуси авлодни уйлаб узидан унга ёдгорлик колди- риши кераклиги, инсон кудрати, мехмондустлик фазилати, мехр-ок,ибатлилик, савобли ишларни килиш ва бу фазилат со- Хибларининг хаётда инсон такдирида тутган урни хакидаги фикр-гоялари бугунги кунда камол топаётган ёшлар тарбияси­га хизмат килади, миллий педагогика тарихига муносиб хисса булиб кушилади.

ПУЛАТ МУМИН

Хаёти, ижтимоий ва маърифатпарварлик фаолияти

Пулат Мумин 1922 йилда Тошкентда дехкон оиласида ту­гилди, 22-урта мактабда укиди, уни битиргандан кейин Низо­мий номидаги Тошкент давлат педагогика институтида тахсил олди, 1944 йилда тугаллади. У укишни Узбекистон Фанлар ака- демияси А. С. Пушкин номидаги тил ва адабиёт институти­да аспирантурада давом эттирди.

Пулат Мумин 1946—1951 йилларда «Ленин учкуни» газета- сида, 1951—1964 йилларда Узбекистон давлат нашриётида булим мудири, Узбекистон ёзувчилар союзида адабий маслахатчи, Узбекистон маданият вазирлигида санъат ишлари бошкарма- сида драматургия буйича бош мухаррир булиб хизмат килди.

1949 йилда унинг «Сайранг кушлар» шеърий туплами, кей­ин «Бул тайёр!», «Тиш чуткаси эртаги», «Хунардан унар», «Тугри усган гул булар», «Акл каерда булар?», «Олтин най», «Рахматга рахмат!», «Эсон ва Омон», «Одоб ва офтоб», «Яхшиларга ухша- сам», «Гул ва пиёз», «Кулди хиёл», «Мен севаман, сен севасан- ми?», «Олтин бошоклар» китоблари нашр этилди, «Крвоквой билан Чаноквой», «Сукатой-Конфетвой», «Баходирнинг жасо- рати» драмалари босилди.

Пулат Мумин Пушкин, Маяковский, Маршак, Милаков, Барто, Носов каби кардош шоирларнинг болаларга атаб ёзган асарларидан айримларини узбек тилига таржима килди.

Page 232: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Пулат Мумин республикада болалар адабиётини ривожлан- тиришдаги хизматлари учун «Узбекистонда хизмат курсатган санъат арбоби», «Узбекистон халк; ёзувчиси» унвонлари, «Эл- юрт хурмати» ордени билан такдирланди.

Пулат Муминнинг маърифий-тарбиявий гоялари

Пулат Мумин уз асарларида одоблилик, яхшилик, камтар­лик, мехнатсеварлик, тугрилик гояларини олдинга сурди. Бу гояларни «Офтоб яхши, одоб хам яхши», «Акуши куп ишлат- са...», «Бахорнинг шарти», «Салимжон-нимжон», «Кугкарил- ган баходир» шеърларида, «Турт тугри ва турт угри» хикояси ва бошка асарларида хам баён этди.

П^лат Мумин «Офтоб яхши, одоб хам яхши» шеърида бола­ларга офтоб ва одобнинг хислатини тушунтиради. У офтоб- нинг TOF-TOULJiapra нур сочиб оламни иситишини, одоб салом- аликда, яхши сузда, юз-кузда намоён булишини уктиради. Шоир дейди:

Оламнинг юзи Офтобдан исир.Одамнинг юзи Одобдан исир}

Пулат Мумин шу хислатлари билан офтоб олам учун, одоб одамларда, болаларда доимо баркарор булишини таъкидлайди.

Пулат Муминнинг фикрича, акд инсон зийнати. Бош акд хазинаси. Акл факат нарсани асраш, аяш-эхтиёт килишга хиз­мат килмайди. Бу хизмати билан у камайиб хам колмайди. Акдни доимо харакатлантириб туриш керак.

Харакатсиз цолган нарса Булгандай майиб,Ишламаса ацл, бошда Крлар камайиб!2

дейди шоир.Пулат Мумин болаларни акл хазинаси бошни билим, мех­

нат, ишлаш билан тулдириб туришга чорлади.

1 Щ лат Мумин. Чамандаги чаманим. Т., «Чулпон», 1992, 56-бет.2 Уша китоб, 94-95-бетлар.

Page 233: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Пулат Мумин яхшилик кдл ишни улуг фазилат хисоблайди. Ях­шилик хакидаги гоясини «Турт тутри ва турт >три» эртагида ифо­далади. Эртакда баён этилишича, бир куни туртга угри йуловчи- ларни тунаш максадида кучага чикацилар. Утиб бораётган бир одам- ни тухтатадилар. Улардан бири огир ахролга тушганда бу одам овкат билан бокади, у шу ошпазнинг инсонийлигидан хайратланиб, узи­нинг тубанлашганини тушунади, хис кдлади ва шу ондан эътибо- ран угриликни, текинхурликни тарк этади. Узи ким эканлигини англаб олишга сабабчи булган ошпаз га миннатдорчилик изхор эта­ди. Уфи ошпаз билан бирлашиб, ундан хунар урганади. Бошка угрилар хам узларига ёрдам берганларни эслаб, кдлмишларицан пушаймон булиб, халол мехнат кдлишга киришадилар.

Пулат Мумин бу эртак оркали яхшилик яхши фазилат экан­лигини, яхшилик ёмонлик устидан голиб чикишини уктириб, болаларни тугриликка, одамларга доимо яхшилик килишга, яхшилик сохиби булишга даъват этади.

Пулат Мумин копток каби семизликни, баданнинг хамир- дай юмшоклигини, рангнинг синикишини, кузнинг доимо уйку босгандай булиб китобга каролмай колишини ялковлик илла- ти хисоблайди. Болада бу иллат мехнатдан кочиш, баданни чиникгирмаслик окибатида хосил булади. Шоир бу гояни «Са- лимжон-нимжон» хазил кушигида баён этади.

Салимжон ялковлиги туфайли нимжон холига келган, хатто китоб укиёлмайди.

Салим, Салим, Салимжон,Бунча булдинг сен нимжон?Копток мисол семирдинг,Гуё танинг хамиржон,Салимжон-нимжон.

Пулат Мумин Укувчилар номидан Салимжонга маслахат бе­риб шундай дейди:

Бизлар каби куч йищин,Тур, уртоцжон тез чиццин.Буларсан полвон!1

Пулат Мумин мехнат инсонни жисмонан чиниктириш, би­лимга кизикиш уйготиш, куч-кувват багишлаш хислатига эга- лигини айтади, болаларни мехнатни севишга чорлайди.

Page 234: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Пулат М^мин бахорни гузаллик тимсоли, инсонга завк бахш этувчи фасл деб билади. Хар бир инсон у бахор бахш этган рохатдан бахраманд булиш билан бирга, унинг гузаллигини янада оширишга харакат кдлиши керак. Бу — бахорнинг шарти.

«Бахорнинг шарти» шеърида бахор билан болани сухбат- лаштиради. Бахор узига нисбатан кандай хурмат ва химматли эканлигини боладан сурайди. Бола: «Номингни кушик, килиб куйлайман, бокларингдан гулдасталар ясаб, устозларга coBFa Киламан» — деб жавоб беради. Бахор бола жавобидан к,аноат- ланмаганини айтади. Шунда бола уйга толиб, кучатлар утк,аз- ганини эслаб, бу ишдан бахорни хабардор кдлади. Боланинг бу жавоби бахорни кувонтиради. Бу тафсилот оркали Пулат Мумин болаларни уз мехнатлари билан бахорни, демак Ватан­ни янада гузаллаштиришга даъват этади.

С А К К И З И Н Ч И Б ОБ МУСТАКИЛ УЗБЕКИСТОНДА ИЖТИМОИЙ ХАЁТ,

МАКТАБ, ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ, ПЕДАГОГИК ФИКР РИВОЖИ

f t [991 йил 31-августда Узбекистон Республикаси мустакил деб эълон килинган кундан бошлаб мустакилликни, мамлакат фа- ровонлигини, халкдинг тинчлигини, осойишталигини саклаш асосий максад, усиб келаётган авлодга эътибор устувор вазифа килиб куйилди." 1992 йилда кабул килинган «Таълим т>трисида»ги конун асо­

сида ишлаб чикилган таълим тизимига кура:— таълимнинг узлуксиз булиши узаро мутаносибликда таш­

кил этилиши;— таълим ва тарбияни комплекс равишда уюштириш;— таълимни демократлаштириш ва инсонпарварлаштириш;— таълим системасини фан хамда ишлаб чикариш сохалари

билан интеграциялаштириш;— умумий урта таълим негизида ёшларни махсус таълим

муассасалари укишга, мутахассисликка, касб-хунарга тайёрлаш деб белгиланди.

Республикада амалга оширилган узлуксиз таълим барча таъ­лим боскичлари: мактабгача тарбия, умумий урта, урта махсус,

Page 235: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

касб-хунар, олий таълим хамда олий таълим туридан кейинги таълим турлари уртасида узвийлик ва узаро мутаносиблик були- шида, таълимни илм-фан, ишлаб чикдриш ютукдари билан бо^дик холда ташкил этишда мухим омил булди.

Тарбияга кдмровли ёндашилганлиги натижасида аклий мех­нат, ахлок,ий нафосат ва жисмоний тарбия уртасида узвийлик мустахкамлана бошлади, укувчилар фаолиятининг мазмунли булишини, таълимий вазифаларнинг хам камровли тарзда амал­га оширилишини таъминлади.

Тарбияга камровли ёндашиш оила, мактаб, жамоатчилик уртасидаги алокани кучайтиришда, бу алоканинг педагогик хусусият касб этишида ижобий ахамиятга эга булди.

Республикада яратилган давлат стандартларида уларнинг иж­тимоий максадни ифода этувчи булишига эътибор берилди, уларда мустакиллик даври талаб этаётган таълим мазмуни, усул ва шакллари белгиланди.

Таълимда кулланган тест усули иктидорли болаларни аник- лашга, уларнинг илм-фан асосларини эгаллашларида мухим усул сифатида хизмат килди.

1997 йил 29-30 августда булиб утган Узбекистон Республи­каси Олий Мажлиси биринчи чакирик IX сессиясида Прези­дент Ислом Каримов 1997 йилга кадар булган даврда таълим тизимида эришилган ютукпарни кайд килган холда, таълим сохасида килинадиган ишларни, кадрлар тайёрлаш тизимида туб ислохотлар килиш зарурлигини айтди ва ислохотларни амалга ошириш йулларини курсатди.

Президент «Бугунги замон талаби, эртанги келажагимизнинг ташвишлари биздан халк таълими тизимини ислох килиш за­рурлигини такозо этмокда» деб ислохот килиш давр талаби эканлигини алохида уктирди.

Сессияда «Таълим тугрисида»ги конун ва «Кадрлар тайёр­лаш миллий дастури» кабул килинди. К,онун ва дастур асосида республикада амалга оширилаётган таълим-тарбияда тубдан, кескин узгариш була бошлади. Бу конун ва дастур ёш авлодни Ватанга садокатли, унинг мустакдллигини асраб-авайлашга тай- ёр, кенг тафаккурли, мустакил фикрлаш кобилиятига эга, жис- монан соглом, маънавий ва маданий, маърифий жихатдан бар­камол килиб етиштиришда мухим омил булди.

Крнунда таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий прин­циплари аник курсатилди, таълим Узбекистон Республикаси

Page 236: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ижтимоий тараккиёти сохасида устувор эканлиги кайд килин­ган холда, таълим сохасидаги давлат сиёсатининг асосий прин­циплари куйидагилардан иборатлиги айтилди:

— таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик харак- терда эканлиги;

— таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги;— умумий урта, шунингдек, урта махсус, касб-хунар таъли-

мининг мажбурийлиги;— Урта махсус, касб-хунар таълимининг йуналишини: ака­

демик лицейда ёки касб-хунар коллежида укишни танлашнинг ихтиёрийлиги;

— таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги;— давлат таълим стандартлари доирасида таълим олишнинг

Хамма учун очиклиги;— таълим дастурларини танлашга ягона ва табакалаштирил-

ган ёндашув;— билимли булишни ва истеъдодни рагбатлантириш;— таълим тизимида давлат ва жамоат бошкарувини уйгун-

лаштириш.Таълим тизимини инсонпарварлаштириш ва демократлаш-

тиришда:— укувчиларнинг билим ва кобилиятларини устиришга, улар­

ни миллий ва умуминсоний кадриятларга эътикодли булиш рухида тарбиялашга, шахе ва жамият, жамоа урталаридаги му­носабатларни уйгунлаштиришга, укитувчи билан укувчининг узаро муносабатини «Устоз ва шогирд» асосида булишига;

— укувчиларда юксак эстетик хис-туйгуни, билим олиш ма­даниятини шакллантиришга, шахеий ва ижтимоий фаолиятини ривожлантиришга, тарбиялашнинг устувор йуналишларини уз ичига олган таълим-тарбия дастурларини такомиллаштиришга;

— узлуксиз таълим тизимига таълимни дифференциация- лаш принцип ва механизмларини жорий этишга;

— укувчилар, умуман ёшларда миллий истиклол гоясини шакллантиришга, бунинг миллий ва умуминсоний кадриятлар акс эттирилган укув кулланмалар, бадиий асарлар яратишга;

— таълим-тарбияда санъат асарлари — адабиёт ва тасвирий, амалий санъат намуналаридан фойдаланишга ахамият берилди.

Узлуксиз таълим:— таълимнинг устуворлиги — ривожланишининг биринчи

даражали ахамиятга эга, билим, таълим ва юксак интеллект- нинг нуфузлиги;

Page 237: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

— демократлашуви — таълим ва тарбия услубларини тан- лашда укув юртлари мустакдллигининг кенгайиши, таълимни бошк,ариш давлат-жамият тизимига утказилганлиги;

— инсонпарварлашуви — инсон крбилиятларини очиш ва унинг таълимга нисбатан булган турли-туман э\тиёжларини к;ондирилиш, миллий ва умумбашарий кддриятлар устуворли- гини таъминланиш, инсон, жамият ва атроф-мухитнинг узаро муносабатларини уйрунлаштириш;

— ижгимоийлашуви — таълим олувчиларда эстетик бой дунё- к;арашни хосил к;илиш, уларда юксак маънавият, маданият ва ижодий фикрлашни шакллантириш;

— миллий йуналтирилиши — таълимнинг миллий тарих, халк, анъаналари ва урф-одатлари билан узвий уйгунлиги, Узбе­кистон халк,ларининг маданиятини сакдаб к,олиш ва бойитиш, таълимни миллий тарак,к,иётнинг ута мухим омили сифатида эътироф этиш, бошк;а халкдарнинг тарихи ва маданиятини хур- матлаш;

— таълим ва тарбиянинг узвий боЕликушги, бу жараённинг Хар томонлама камол топган инсонни шакллантиришга йунал- тириш;

— ик,тидорли ёшларни аникдаш, уларга таълимнинг энг юк;ори даражасида, изчил равишда фундаментал ва махсус би­лим олишлари учун шарт-шароитлар яратиш асосида ташкил этилди ва ривожлантирилди.

Миллий дастурда куйилган максадни — таълим сохасини тубдан ислох килиш, уни утмишдан щлган мафкуравий к,араш- лар ва саркитлардан тула халос этиш, ривожланган демокра­тик давлатлар даражасида, юксак маънавий ва ахлок;ий талаб- ларга жавоб берувчи юк,ори малакали кадрлар тайёрлаш Мил­лий тизимини яратиш учун республикада куйидаги вазифалар амалга оширилди:

— «Таълим тугрисида»ги Узбекистон Республикаси кону- нига мувофик таълим тизими ислох килинди, давлат ва нодав- лат таълим муассасалари хамда таълим ва кадрлар тайёрлаш сохасида рак;обат мухитини шакллантириш негизида таълим тизимини ягона укув-илмий-ишлаб чик;ариш мажмуи сифати­да изчил ривожлантирила бошланди;

— таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини жамиятда амалга оширилаётган янгиланиш, ривожланган демократик ХУКУКИЙ давлат курилиши жараёнларига мослаштирилди;

Page 238: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

— кадрлар тайёрлаш тизими муассасаларини юкори мала- кали мутахассислар билан таъминлаш, педагогик фаолиятнинг нуфузи ва ижтимоий макоми кутарилди;

— кадрлар тайёрлаш тизими ва мазмуни мамлакатнинг иж­тимоий ва икгисодий тараккиёти истикболларидан, жамият эхтиёжларидан, фан, маданият, техника ва технологиянинг за­монавий ютуклари асосида ривожлантирилмокда;

— таълим олувчиларни маънавий-ахлокий тарбиялашнинг ва маърифий ишларнинг самарали шакллари хамда усуллари ишлаб чикилди;

— таълим, фан ва ишлаб чикариш интеграциялаштирилмок- да, тайёрланаётган кадрларнинг микдори ва сифатининг дав­лат талаблари даражасида булиши шаклларининг механизми ишлаб чикилди;

— кадрлар тайёрлаш сохасида узаро манфаатли халкаро хам­корлик ривожлантирилмокда.

«Таълим тугрисида»ги конунда таълим турлари: мактабгача таълим, умумий урта, Урта махсус, касб-хунар, олий, олий Укув юртидан кейинги, кадрлар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш, мактабдан ташкари таълимдан иборат килиб белги- ланди.

Мактабгача таълимда бола шахсини соглом ва етук, мактаб­да Укишга тайёрланган тарзда шакллантириш асосий максад Килиб куйилди.

Бу таълим олти-етти ёшгача оилада, болалар богчасида ва мулк шаклидан катьий назар, бошка таълим муассасаларида олиб борилди.

Умумий урта таълим: бошлангич таълим (1-1V синфлар); уму­мий урта таълим (I-IX синфлар)дан иборат булди.

Бошлангич таълим умумий урта таълим олиш учун зарур булган саводхонлик, билим ва куникма асосларини шакллан­тиришга каратилди. Мактабнинг биринчи синфига болалар олти-етти ёшдан кабул килинди. Умумий урта таълимда укув- чиларга билимларнинг зарур хажми берилади, мустакил фикр­лаш, ташкилотчилик кобилияти ва амалий тажриба куникма- лари ривожлантирилади, дастлабки тарзда касбга йуналтиришга ва таълимнинг навбатдаги боскичини танлашга ёрдам беради.

Урта махсус, касб-хунар таълими олиш максадида хар ким умумий урта таълим асосида академик лицейда ёки касб-хунар коллежида Укишнинг йуналишини ихтиёрий равишда танлаш ХУКУ^ига эга булди.

Page 239: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Академик лицейлар ва касб-хунар коллежлари укувчилари- га эгаллаган касб-хунари буйича ишлаш ХУКУКИ берилди, улар уз билимларини навбатдаги бос^ичда давом эттириш учун асос буладиган урта махсус, касб-хунар таълимини хам эгалладилар.

Академик лицейда укувчилар интеллектуал к,обилиятлари- ни жадал устириб, улар уч йил давомида чукурлаштирилган билим олдилар.

Касб-хунар коллежи укувчиларнинг касб-хунарга мойилли- ги, майорат ва малакасини чукур ривожлантиришни, танлан- ган касблар буйича бир ёки бир неча ихтисос олишни таъмин- лайдиган уч йиллик урта касб-хунар укув юрти булди.

Урта махсус, касб-хунар таълим турини тамомлаган бити- рувчиларга урта махсус маълумоти хакида диплом топширили- ши белгиланади.

Олий таълим юкори малакали мутахассислар: бакалавр ва магистрлар тайёрлашни таъминлайди.

Умуман таълимнинг янги тизимини ташкил килган барча Укув масканларида асосий эътибор укувчиларда мустакил фикр юритиш куникмасини хосил килишга, эгаллаган куникмала­рини тажрибада намоён этишларига каратилди. Шунингдек, уз Ватанининг фидойиси сифатида ижтимоий-сиёсий хаётда онгли равишда иштирок этишга, мамлакат такдири учун уз зиммасига масъулият олишга кодир. Шахсни камол топтириш учун шарт-шароит яратилди.

Республикада тарбия мазмуни, шакли тубдан узгарди, тар­биявий ишлар аник максад томон йуналтирилди, бу жараёнда субъектларнинг узаро самарали хамкорликда булишлари учун узвийликда булган тарбия шакли, восита ва усуллари ишлаб чикилди, амалиётга татбик этилди. Укувчиларни маънавий-ах- локий жихатдан баркамол шахе килиб етиштиришда миллий маданият, маънавият, илгор миллий анъана, урф-одат ва мил­лий ва умумбашарий кадриятлар асос булди.

Ислом Каримов Олий Мажлис сессияларида килган маъ­рузаларида, газета мухбир ва мухаррирлари билан утказган сух- батларида, ёдгорлик мажмуаларининг очилиши маросимлари- да, турли анжуман ва йигилишларда миллий урф-одат, анъа- наларни, кадриятларни тадкик этиш, буюк аждодларимиз Колдирган беназир таълимотларни чукур эгаллашни, катагон йиллар курбони булганлар рухини шод этишни таъкидлади. У ёш авлодни тарбиялаш, уларга таълим бериш гояларини уз маъ-

Page 240: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

рузаларида, асарларида мунтазам баён этиб, илм-фан ахлини, педагог олимларни бу сохдда фидойи булишга даъват этади.

Ислом Каримов Олий Мажлис биринчи сессияси иккинчи йигалишида сузлаган нуткида хар бир инсон бу дунёда халк; хотирасида доимий кдладиган яхши, эзгу ишлар кдлиши ке­раклигини айтиб;

«...бу дунёда хамма нарса уткинчидир. Амал хам, мол-дунё хам, шон-шухрат хам утиб кетади, факат халк;, халкдинг хоти- раси доимо яшайди. Шундай экан, хар бир инсон ана шу халк, хотирасида узидан яхши ном, эзгу ва савобли ишлар щлди- риш хакида уйлаши керак.

Бизнинг захматкаш ва олижаноб халкимиз бугун сизу биз- дан — узи ишонч билдирган инсонлардан шундай амалий хара­катларни кутмокда»1 — дейди.

Ислом Каримов маънавий баркамоллик, яратувчиликни улуг фазилат хисоблайди, ана шундай фазилатга эга булмасликни хиёнат деб билади. «Инсон ахлокд, — дейди Ислом Каримов, — шунчаки салом-алик, хушмуомалаликдангина иборат эмас. Ахлок — бу аввало инсон ва адолат туйгуси, иймон, халоллик дегани. Манфаатпарастлик йулида килинган хар бир иш у кан- чалик баландпарвоз таъриф-тавсифларга уралмасин, фатволар тукиб чикармасин, барибир Ватанга хиёнатдир».2

Президент Навоий шахрида Алишер Навоий ёдгорлик маж- муининг очилишига багишланган тантанали маросимда одам­ларни беназир зот Алишер Навоийдан ибрат олиб, етим-есир, бева-бечора, ногирон ва мухтожларга мурувват курсатишга, эл- юрт мактаблар, шифохона, бог-роглар бунёд этишга, илм-фан ва маданият ахлининг чинакам хомийси булишга даъват этди.3

Биринчи чакирик Узбекистон Республикаси Олий Мажли- сининг Ун туртинчи сессиясида кдлган маърузасида Ислом Ка­римов: «Ногиронларни тулаконли фаол хаётга кайтариш учун уларнинг жисмоний имкониятларини хисобга олиб, укдтиш, Кайта укитиш ва ишга жойлаштиришни ташкил этиш лозим»4- лигини таъкидлади.

Президент Тошкент Ислом Университетининг очилишига багишланган йигалишда диёримизда етишган буюк алломалар-

1 Узбекистон овози. 2000 й. 12-феврал, 19-сон.2 Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон», 2000, 57-бет.3 «Маърифат» газетаси, 2001 й. 25-август.4 Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т., «Узбекистон», 2000, 33-бет.

Page 241: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

нинг ислом назарияси, фалсафаси, маданияти ривожига кушган беназир хиссаларини, к,олдирган меросларини чукур урганиш, уни мужассамлаштириб, халкимизга, энг аввало, ёш авлодга етказиш талабалар учун хам к,арз, хам фарз эканини айтиб, уларни ана шу вазифани адо этадиган комил инсон булиб ети- шишга даъват этди.

Ислом Каримов «Шахидлар хотираси» ёдгорлик мажмуаси- нинг очилишига багишланган маросимда сузлаган нуткдда «...озод ва эркин Ватан учун жон берган шахидлар рухи олдида бош эгиб, уларга уз хурмат-эхтиромимизни бажо этамиз. Мана шу жойдаги минглаб инсонларнинг шу кунгача чиркдраб ёт- ган рухи поклари бугун барчамиздан, эзгу ишларимиздан рози булиб, шояд ором топган булса, ажаб эмас»1 — деб, одамларни Ватан ва халк, бахт-саодати учун жон фидо этганлар рухини доимо шод этишга чорлади.

Ислом Каримов вилоят, шахар ва туман хокимлари билан учрашувда республикада, хаётимиздаги барча сохаларда амал­га ошириладиган вазифалар кадрларга боглик,лигини айтиб, фарзандларимиз, набираларимиз олдидаги асосий бурчимиз уларни эртанги мураккаб, суронли хаётга тайёрлашдан ибо- ратлигини айтди. Президентнинг таъкидлашича, уларни биз- дан кУра билимли, кучли, доно ва албатта, бахтли кдлищцек эзгу мак;сад хар биримизнинг хаётимиз мазмунига айланиши даркор. Ислом Каримов яна шуни айтдики, хакдк,атдан хам Уз фарзандларимиз ва набираларимиз билан фахрланишни иста- сак — улар замонавий билим ва тажрибага эга, иймонли-эъти- Кодли булишларига, Ватанимиз тарихида учмас из крлдирган буюк аждодларимизнинг ишларини давом эттиришларига ишо- нишимиз лозимлигини таъкидлади.

Республика педагог олимлари бу масалаларни жидций тад­жик этиб, XXI асргача педагогик фикр ривожланишини уз тад- к,ик,отларида ёритмокдалар.

Тулик, ишонч билан айтиш мумкинки, кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг амалга оширилиши, жамиятда янгича онг, янгича тафаккурга эга булган, миллий истикдол гояси негизи- да шаклланган шахенинг тайёрланиши мустакдллигимизни мус- тахкамлашда асосий пойдевор булади.

1 «Халк с з̂и», 2000, 13-май, 91 сон. 16- 241

Page 242: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

АСКАР ЗУННУНОВ

Хаёти ва ижтимоий-маърифий фаолияти

Аск,ар Зуннунов 1915 йилда Тошкент шахрида савдогар оила­сида тугилди. 1923—1929 йилларда эски усул ва янги турдаги бошлангич мактабда таълим олди, 1929—1933 йилларда 9 йил­лик билим юртида укдди, 1938—1943 йилларда Тошкент кечки давлат педагогика институтининг филология факультетида тах,- сил олди. У 1952 йилда К. Д. Ушинский номидаги Республика укитувчилар малакасини ошириш института кршида ташкил килинган номзодлик курсида укиб, 1955 йилда тугаллади, 1961 йилда «Рафур Руломнинг хдёти ва ижодини 10-синфда урга­ниш» мавзуида номзодлик, 1975 йилда «Узбекистон мактабла- рида адабиёт укитиш методикасининг ривожланиши» мавзуи­да докторлик диссертациясини хдмоя килди.

Аскар Зуннунов уз мех;нат фаолиятини 1933 йилда Тошкент шахрида 19-туликсиз урта мактабда котибликдан бошлади, бош­лангич синфларда ишлади, сунгра 5—7 синфларда она тили ва адабиётдан даре берди. У 1961 йилга кддар Тошкент шахрида- ги 16, 20, 143, Фаргона вилояти Бешарик туманидаги 17, Тош­кент вилояти Тошкент туманидаги 33-мактабларда укитувчи, илмий булим мудири, директор, Кдшкадарё вилояти Шахри- сабз туманида халк маорифи мудири булиб хизмат килди.

Аскар Зуннунов 1961 йилда Узбекистон педагогика фанла­ри илмий-тадкикот институтига ишга утди. Бу ерда ишни му- х.аррирликдан бошлаб, 1962—1991 йиллар давомида илмий хо­дим, она тили ва адабиёт укитиш усули булими мудири, илмий котиб, директор уринбосари вазифаларида хизмат килди. У 1992—1993 йилларда «Халк педагогикасини урганиш» булими мудири, институт директори, 1994 йили «Педагогика ва Мил­лий истиклол мафкураси» булими мудири булиб ишлади.

Аскар Зуннунов 1963—1990 йиллар давомида ижодий иш билан шугулланиб, урта мактабларда адабиёт укитиш методи­каси буйича «4—10 синфларда адабий-назарий тушунчаларни урганиш», «Мактабда Рафур Рулом х;аёти ва ижодини урганиш», «Адабиёт назарияси» кулланмаси, «Ифодали укиш асослари» (хдмкорликда), «Бадиий асар та\лили», «Адабиёт укитиш ме­тодикаси», «Баёнлар туплами» (дамкорликда), «Узбек адабиё­ти тарихидан очерклар» каби кулланма, монографиялар яратди.

Page 243: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Аскар Зуннунов урта мактабнинг 5—7 синфлари учун дарс- лик-мажмуалар, кечки мактабнинг 10, 11, 12-синфлари учун адабиёт дарсликлари яратишда иштирок этди.

У уз педагогик фаолиятида урта ва олий укув юртлари учун миллий педагогика тарихи буйича кулланма ва дарсликлар яра- тишга хам алохида эътибор берди: «Донишмандлар тарбия ху­сусида» 1992—2002 йилларда, «Халк педагогикаси — инсон ка- молотининг асоси», «Хдёт — ибрат манбаи» китобларини ёзди. Унинг рахбарлигида «Марказий Осиёда педагогик фикр тарак- киётидан лавхалар» кулланмаси, олий укув юртлари учун «Пе­дагогика тарихи», академик лицей ва касб-хунар коллежлари учун «Педагогика тарихи» дарсликлари нашр этилди.

Аскар Зуннунов ёш авлод тарбияси, адабий таълим ва педа­гогика фани сохасида килган хизматлари давлат томонидан Олий Совет Президиумининг «Фахрий ёрлиги», «Узбекистон­да хизмат курсатган укитувчи» унвони, «Шухрат» медали, «Эл- юрт хурмати» ордени ва нишонлар билан такдирланди.

Аскар Зуннуновнинг тажрибага асосланиш, шахсни шакллантириш гоялари

Аскар Зуннунов тадкикотларида адабиёт методикасининг пе­дагогик тажрибаларга асосланиши, таълимда укувчиларнинг хам тенг хукукдй иштирокчи булиши, бадиий адабиётни укитишда унинг узига хос хусусиятларига эътибор бериш, укувчиларда ижодий фикрлаш кобилиятини ривожлантириш, уларни шахе сифатида тарбиялаш гояларини илгари сурди.

Аскар Зуннунов таълим-тарбияда ибратнинг мохияти хакида

Бу хакда Аскар Зуннунов шундай дейди:«Бокий оламнинг узи ибрат манбаидир. Хаётдаги яхшилик

ва ёмонлик, поклик ибрат намунасидир. Инсон яхшилик одамга кувонч бахш этишини куриб яхшилик килишга интилади, ёмон­лик одамни бадном килишини куриб ундан йирокдашишга Харакат килади. Ибрат шу жихатлари билан инсон тарбиясида алохида уринда туради.

Page 244: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Асрлар давомида аклий ва жисмоний тарбияда ибрат булиш, намуна курсатиш асосий уринда турган. Донишманд ота-бо- боларимиз, маърифатпарвар алломалар уз фаолиятларида бо­лаларга урнак булишга харакат килганлар, ижод этган нарса­ларини инсон акл-заковатининг яратувчилик кудратига эга эканлигига намуна килиб курсатганлар, болаларни купрок та­биат багрида булишга чорлаганлар, усимлик ва хайвонот ола- ми билан таништирганлар. Улар куллаган бу усуллар болалар­да табиатга, унинг гузаллигига хавас уйготган, уларда яхшилик килиш хиссининг шаклланишига хизмат килган. Ота-боболар ана шу амалий ишлари билан ёшларга ибрат булганлар».1

Аскар Зуннуновнинг таъкидлашича, таълим ва тарбияда ик­кинчи даражали иш булмайди. Барча ишнинг самарали були­ши уларни окилона амалга оширилишига, укитувчилар урта­сида ахиллик баркарор булишига, уларнинг ижодкорлигига, укувчилар билан одилона мулокотда булишларига богликдир. Табиийки, бунда рахбарнинг рахбарлик махоратига эгалиги гоятда мухим омил булади, албатта. Чунки рахбар — директор укитувчилар ва укувчилар фаолиятини асосий максад томон йуналтирувчи шахсдир.

Олимнинг фикрича: «Идеал инсон булмаганидек, идеал рах­бар — директор хам булмайди. Аммо, таълим-тарбияга рахбар­лик килувчи шахе билимдон, педагогик махорат сохиби, мада­ний-маънавий жихатдан етук, педагогика ва психология буйи­ча билимга эга ва бу сохадаги янгиликлардан хабардор булиши керак. Инсонпарварлик рахбарнинг асосий фазилати булмоги лозим. Зеро, у маданий-ахлокий инсон тимсолидир».2

Дархакикат, мактаб рахбари узининг юксак маданийлиги, таълим-тарбияга дойр билим ва малакага эгалиги билан укитув- чиларда фан янгиликлари таълим-тарбияда янгича усулларни куллашга интилиш уйготади, улар билан укувчилар уртасида самимий мулокотни мазмунан баркарорлаштиради. Зеро, «Укитувчи укувчининг рухияти, фикрлаш кобилияти, хавас- истаклари, ахлок-одоби хакида тасаввурга эга булиши керак. Уларнинг ана шундай сифатга эга булиши таълим-тарбия си- фатининг юкори даражада булишида мухим омил булиб хиз­мат килади»3 — дейди Зуннунов.

1 А. Зуннунов. Х,аёт — ибрат манбаи. Т. «Фан» нашриёти, 2000 йил, 6-7- бетлар.

2 Уша китоб, 66-бет.3 Уша китоб, 71-бет.

Page 245: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Аскар Зуннунов педагогик тажрибада, мактабда, таълим-тар­бияда ишни кдмровли ташкил этиш кераклигини айтади. Зо- тан, бу тадбир замон талаби булиб, таълим-тарбияни узаро боглик; тарзда, яъни укитувчилар жамоаси эришган илгор усул­ларни х;аётга татбик этиш билан такомиллаштириб бориш, мак- табдаги тарбия билан оиладаги тарбиянинг узвийликда були­шига эришиш укувчининг шахе сифатида шаклланишида му- Хим омил булиши шубхасиздир.

Ана шу илмий, амалий фаолияти билан педагогик жамоа ота-оналар — оила учун ибрат булиши табиийдир.

Аскар Зуннуновнинг тарбияда онанинг тутган урни ^акида

Аскар Зуннуновнинг фикрича, тарбияда билим ва тажрибага эга булган, миллий кадриятлардан хабардор укитувчи болалар­ни билимли, гузал хулкли килиб етиштириши шубхасиздир.

Аммо, уларнинг болаларга берадиган тарбияси тарбиянинг асосий замини булган оила, тарбия илмидан хабардор ота-она, айникса, иффат, шарм-хаё, ор-номус либосини кийган, сабр дурдоналари билан зийнатланган, бахт-саодатнинг мужассам тимсоли булган она тарбияси даражасида булмайди.

Олимнинг фикрича, инсонни бахтли этадиган нарса, фа- кат, билим эмас, балки инсоний фазилат, гузал ахлок ва одоб- дир. Илм ва инсоний фазилатга эга булган инсонгина жамият, жамоат олдидаги бурчини тулик ва халол адо этиб, хурмат- эхтиромга сазовор булади.

Инсон ана шундай бахт ва шон-шухратга онанинг беназир хизмати, тарбияси оркалигина эришади. Зеро, «Оиланинг асл таянчи — хотиндир. Чунки инсонлар ахлок, тарбия хусусида хотинлардан бошка хеч кимга тобе булмайдилар. Хатто олий мартабаларда ва олий фикрли одамлар хузурида илм олувчи- лар хам оналаридан олган тарбиялари билан яшайдилар».1

Демак, инсонларнинг саодати тарбияга боглик булиб, тар­бия эса хотинлар кулидадир. Оналар ана шу ибратли фазилат- лари билан инсон тарбиясида алохида уринда турадилар.

1 Донишмандлар тарбия хусусида. Шарк тилларидан Ш. Зуннун таржи- маси. Тупловчи ва нашрга тайёрловчи А. Зуннун.

Page 246: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Аскар Зуннуновнинг педагогик карашларида Ватан туйгу­си, мустакил, озод Узбекистонни шарафлаш алохида уринда туради. У узбек халки жамият тарихи ва жахон маданиятининг юксалишига беназир хисса кушган Имом Исмоил ал-Бухорий, Абу Исо ат-Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райхон Беруний, Юсуф Хос Хожиб, Мирзо Улугбек, Али­шер Навоий, Захириддин Мухаммад Бобур каби буюк дахолар шухрати тикланган, педагогик гоялари хаётга татбик этилаёт- ган эркин, озод хаётда яшаш муяссар булган инсонни бахтиёр инсон хисоблайди. «Донолар айтганидек, келажакда уз халки­нинг ифтихори булиш насиб этган хар бир инсоннинг, давлат рахбарининг умри бокийдир. Инсоннинг асосий хислати ба- шариятни севишдир. Бу хислатга эга булган инсон халкнинг осойишталиги учун хаётини бахшида этишга хам тайёрдир»1 — дейди Аскар Зуннунов.

Аскар Зуннунов педагогик карашларининг ахамияти

Хаётий тажрибалар, кузатишлар, изланишлар асосида таъ­лим ва тарбияга рахбарлик килувчи шахенинг уз фаолияти, амалий ишлари билан жамоага ибрат булиши, илгор тажриба­ларни хаётга тадбик этиб бориш, мактаб таълим-тарбиясининг оила таълим-тарбияси билан узвийликда булиши, Ватанни ша­рафлаш хакидахи фикрлари ривожланаётган миллий педагоги кага кушилган хиссадир.

МАЛЛА ОЧИЛОВ

Хаёти, ижтимоий, илмий-маърифий фаолияти

Малла Очилов 1931 йилда Кдшкадарё вилояти Касби тума- ни Хужахайрон кишлогида дехкон оиласида тугилди. Бошлан­гич маълумотни кишлокдаги бошлангич мактабда олди. 1946- 1949 йилларда К,арши педагогика билим юртида, 1951 — 1955

1 Донишмандлар тарбия хусусида. Шарк, тилларидан Ш. Зуннун таржи- маси. ТУпловчи ва нашрга тайёрловчи А. Зуннун, 128-129 бетлар.

246

Page 247: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

йилларда Низомий номидаги Тошкент Давлат институтида тах- сил олди, 1955—1958 йилларда аспирантурада укшш.

Малла Очилов 1968 йилда Тошкент Давлат университетида педагогика фанлари номзодлиги, 1968 йилда Москва давлат педагогика институтида «Уцитувчи одобининг шаклланиши» мавзусида докторлик диссертациясини химоя килди.

Малла Очилов 1976—2001 йиллар давомида Сирдарё вилоя- тида бошлангич синф укитувчиси, К,арши давлат педагогика институтида катта укитувчи, бошлангич таълим педагогикаси ва психологияси кафедраси, педагогика кафедраси, «Олий мак­таб ва таълим мазмунини замонавийлаштириш» илмий-тадки- Кот лабораторияси мудири булиб хизмат килди.

Малла Очилов 1958—1990 йилларда бошлангич таълим, укдгув- чи касби, ахлокий тарбия, тарбиявий ишлар, талабаларнинг ил- мий-тагщикрт ишларига дойр йигирмадан ортик, рисола, 1991— 2001 йилларда педагогикадан курс иши, педагогика дастури, таъ­лим стандарта, концепцияси, укув кулланмалар билан бир кдторда, «Янги педагогик технологиялар», «Укитувчи одоби», «Муаллим — касб меъмори» номларида йирик асарлар яратди.

Унинг таълим-тарбияга оид юздан ортик, макрлалари газета, жур­нал ва илмий тупламларда эълон килинди. У Я.А. Коменскийнинг «Буюк дидактика» асарини узбек тилига таржима килди.

Малла Очиловнинг педагогика ривожи, таълим-тарбия со­хасида к;илган самарали хизматлари давлатнинг орден ва ме- даллари, нишонлари хамда «Узбекистонда хизмат курсатган ма­даният ходими» фахрий унвони билан такдирланди.

Малла Очиловнинг уцитувчи шаъни, одоб ва ахлоци х,ак,идаги гоялари

Малла Очиловнинг фикрича, инсоннинг шаъни — юксак фазилатдир. Инсон шаънининг юксаклиги унинг уз-узига, ат- рофидаги кишиларга, жамиятнинг унга булган муносабатла­рида ёркин сезилади, хизматлари ва ахлокий фазилатлари жа- моатчиликка маъкул булгандагина юксак эъзозланади.

Малла Очиловнинг таъкидлашича, укитувчи одобида шаън, тушунча укитувчилар жамоасида, укувчи ва ота-оналар Урта­сидаги эгаллаган хурмата ифодаланади. У киту вч и укувчилар- ни хурмат кдлса, унинг хурмати ортади. Педагогик бурч укитув-

Page 248: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

чидан укувчиларда шаън ва к,адр-к,иммат хиссини устиришни талаб этади. Бу, уз навбатида, болаларга билган хурмат, ишонч ва талабчанлик билан узвийликда булиши керак.

Малла Очилов укитувчининг адолатлилиги хакида

Малла Очиловнинг педагогик карашларида адолатлилик ин­соний энг гузал хислат дисобланади. У укитувчининг касбий- ахлок;ий фазилатларида адолатлиликни юкори уринга куяди, адолатлиликни акл ва соф мулохдза билан иш юритишни жа­сорат ва катьийлик хисоблайди. Унинг таъкидлашича, адолат­лилик инсонпарварликнинг асосидир. Одобли ва инсонийлик кишини ёмон ишлардан саклаш, хатоликлардан асраш, яхши ва тугри йул га солищца мухим омилдир.

Малла Очилов укитувчининг адолатлилиги хдкида сузлар 3KaHj шундай дейди:

«Укитувчи одобида адолатлилик фазилати педагогик фази- латнинг узига хос хусусиятлари билан боглик холда намоён була­ди. Укитувчи одобида адолатлилик муаллимнинг холислигида, ахлокий тарбияланганлик даражасида, укувчилар хулкини, жа­моат ишларига муносабатини, билимини бахолащца куринади».1

Малла Очилов билимдонлик, халоллик, ростгуйлик х;акида

Малла Очилов билимдонлик, халоллик, ростгуйликни укитув­чининг мухим фазилати, маънавий бойлиги хисоблайди. Унинг фикрича, бу фазилатлар инсоний муносабатларни гузаллаиггиради.

Инсоннинг моддий эхтиёжи кондирилиши мумкин, аммо маънавий эхтиёжлар маънавий бойликлар каби чексиздир. Олимнинг таъкидлашича, «Киши инсоният яратган маънавий бойликларни канчалик куп узлаштирса, унинг шахси шунча­лик баркамол булади».2

Малла Очилов эгаллаган маънавий бойлиги, билимдонлиги халк манфаати, ёш авлод бахти, истикболи, келажаги учун хиз­мат килган укитувчини бахтиёр укитувчи деб билади. Хар бир

1 Малла Очилов. Муаллим — калб меъмори. Т. «Укитувчи», 2001 й. 47-бет.2Уша китоб, 47-бет.

Page 249: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

инсон буюк инсон булиши учун, аввало жамият тараккиёти йулида, инсониятнинг буюк орзу-истакларини руёбга чикариш йулида хизмат килмоги ва бунинг учун, зарур булса, уз хаёти­ни хам курбон килишга тайёр турмоги керак.

Малла Очилов хар бир укитувчидан уз билимдонлигини, ин­соният бойликлар яратувчи эканлигини ёшлар онгига сингди- ришга, улар шахсини шакллантиришга даъват этади. Унинг уктиришича, укувчининг маънавий киёфасида халоллик, рост­гуйлик, ахлокий поклик ва камтарлик фазилатлари баркарор булиши керак. Чунки: «Бу фазилатлар кишига ички гузаллик, маънавий поклик багишлайди, кишининг кадр-кимматини оширади».1 Укитувчини халоллиги уз вазифасини виждонан ва онгли равишда бажаришда намоён булади.

Малла Очилов ахлокий идеал хакида

Малла Очилов ахлокий эътикоднинг асосини ахлокий иде­ал ташкил этишини айтади. Олимнинг фикрича, укитувчи одо­бида ахлокий идеал унинг шахсиятида булган юксак фазилат­лар хакидаги гоялар тизимидир. Ахлокий идеал укитувчининг таълим-тарбия жараёнидаги хатти-харакатларини тартибга со­лади ва ёшларни ахлокий баркамол килиб тарбиялашга хизмат Килади. Ахлокий идеалда жамиятнинг укитувчига куядиган талаблари ифодаланади. Бу талаблар укитувчининг уз педагог­лик бурчини самарали бажариши учун зарур булган ахлокий фазилатларни унда мужассамлаштиради. «Ахлокий идеал- нинг, — дейди Малла Очилов, — узига хос хусусияти шундан иборатки, у Укитувчи эришиши лозим булган максадни хам назарда тутади. Ахлокий идеал келажакка йуналтирилган булади. Шу билан бирга, у реал борликка хам асосланади».2

Малла Очилов эътикодли ва ибратли булиш докида

Малла Очиловнинг фикрича, укитувчининг эътикодли ва ибрат-намунали булиши таълим-тарбиянинг самарали булиши­ни таъминловчи асосий омилдир.

1 Уша китоб, 52-бет.2 Уша китоб, 96-бет.

Page 250: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Малла Очиловнинг уктиришича, онгли равишда х;осил Килинган, миллий ва умуминсоний кддриятларга ва уз-узига нисбатан талабчанликка асосланган эътикдцгина педагогик одоб деб хисобланиши мумкин. Уз касбини севган, эътикодли укитувчи баркамол шахсни шакллантира олади.

Олимнинг таъкидлашича: «Укитувчининг ахлокий киёфа- си, ибрат-намунаси болага хар кандай насихатдан кура кучли- рок таъсир этади. Укитувчининг фидойи ишларини, мехнати, яхши хатти-харакатларини курган укувчи унга эргашади... Ким­ки узига нимани раво курса, бошкалардан хам ушани талаб этиши ахлокий таъсир утказишнинг самарали усулидир».1

Малла Очилов педагогик карашининг ахамияти

Малла Очиловнинг укитувчи шаъни, ахлок-одоби, адолат­лилик, билимдонлилик, ростгуйлик, ахлокий идеаллик, эъти- Кодлилик ва ибрат-намуна каби миллий ва умуминсоний кад- риятларнинг укитувчига хос фазилат эканлиги, ана шу фази- латларга эга булиш таълим-тарбияда асосий омил булиб хизмат Килиши хакидаги фикрлари педагогика тарихи ривожига бир Хисса сифатида кушилиши шубхасиздир.

ШАВКАТ КУРБОНОВ

Х^ёти, мехнат ва илмий фаолияти

Шавкат Эргашевич Курбонов 1951 йил 16 ноябрда Тошкент шахрида ишчи оиласида тугилди. 1959—1969 йилларда Миро- бод махалласидаги 40-урта мактабда укиди. 1969—74 йилларда Тошкент политехника институтини битириб, Узбекистон Рес­публикаси Фанлар академиясининг механика ва иншоотлар мустахкамлиги илмий-текшириш институтида хизмат килди.

1979—1983 йилларда Москва давлат университетида аспи- рантурани тугаллаб, 1984 йилда номзодлик диссертациясини Химоя килди.

Шавкат Курбонов 1986 йилдан 1996 йилга кадар Олий ва урта махсус таълим вазирлигида инспектор, бош инспектор,

1 Малла Очилов. Муаллим — кдлб меъмори. Т. «Укитувчи», 2001 й. 103-бет.250

Page 251: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

булим ва бошкарма бошлиги, 1996—1997 йилларда Узбекистон Республикасининг Вазирлар Махкамасида етакчи, бош мута- хассис, 1997—1999 йилларда Узбекистон Республикаси Прези­дента девонида бош консультант, 1999—2000 йилларда Олий ва урта махсус таълим вазирлигида вазирнинг биринчи урин- босари булиб ишлади.

Шавкат Карбонов 2000 йилда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг педагогик асослари» мавзусида докторлик диссер- тациясини химоя килди. У 2000 йилдан буён Узбекистон Рес­публикаси Президента девонида Кадрларни тайёрлаш ва ук;итиш шуъбаси мудири лавозимида фаолият курсатмокда.

1999—2003 йиллар давомида унинг педагогика йуналиши- га дойр «Педагогик илмий-тадкик;от муаммолари ва йуналиш­лари», «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури», «Жамият риво­жига таъсири», «Кадрлар тайёрлаш миллий моделида узлук­сиз таълим», «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури: стратегик максадга эришиш», «National program for personnel training: the basis for the achievement of strategic goals», «Кадрлар тайёр­лаш миллий модели ва дастури», «Мустакиллик берган имко- ният», «Миллий истиклол гоясини шакллантиришда ташки- лий-услубий ёндашувлар», «Формирование национальной идеи независимости в сознании молодёжи», «Замон чакирик ва талабларини олдини олишда таълимнинг маъсулияти» асар­лари чоп этилди.

Шавкат Курбоновнинг миллий истиклол гоясини амалга ошириш гоялари

Шавкат Курбоновнинг асарларида миллий истиклол гояси­ни «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»га боглик холда ёш авлод калбига сингдириш гояси илгари сурилади ва унинг назарий- методик хамда ташкилий тамойилларини такдим этилади. Кур- бонов миллий истиклол гоясининг асосий максади хакида фикр билдириб дейди: «Миллий тараккиёт йулидаги асосий гоя — Ватан равнаки, озодлик ва халк фаровонлиги гояси. Ушбу гоя халкимизнинг асрий интилишларининг мохиятини, унинг гу- манистик кадриятлар билан чамбарчас богланган бунёдкорлик фаолиятига интилишини акс эттиради.

Page 252: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Миллий истиклол гояси шахе хУКУКлари ва эркинликлари­ни амалга ошириш, жонажон мамлакатимиз тинч ва хавфеиз келажагига ишонч гоясини биринчи уринга куяди».1

Шавкат Курбоновнинг таъкидлашича, Ватан — хар бир одам учун мукдддасдир. Хар бир одам Ватанда яшаш билан уз хаёти­нинг маъносини англаб олади, дунёни хис килади, тушунади, шу зайлда унда дунёкдраш шаклланади. Бу йул буюк аждодлар бизга крлдирган беназир меросдир.

Шавкат Курбоновнинг фикрича, Ватан равнак,ининг асоси куйидагилардан иборат:

— давлатнинг икгисодий кудратини мустахкамлаш, тадбир- корликни ривожлантириш, икгисодий фаолият эркинлиги, иктисодиётни илгор технологиялар асосида модернизациялаш;

— халкнинг маънавий бойлиги, унинг интеллектуал салохия- тини ва профессионализмини ошириш;

— халкнинг бунёдкорлик кобилиятларидан хар томонлама ва тула-тукис фойдаланиш;

— маънавий бой, интеллектуал ва юксак маданиятли, ахло- кан хамда жисмонан соглом ёшларни тарбиялаш.2

Шавкат Карбонов миллий ва умуминсоний кадриятлар ^акида

Шавкат Курбоновнинг таъкидлашича, миллий ва умумин­соний кадриятлар халкнинг иродаси, орзу-умидлари, озодлик ва фаровоиликка интилишларини акс эттиради ва бойитали. Миллий истиклол гоясига хос бу хусусиятлар куйидагилардир:

— халк онгида устувор булган фикр — дуст ва яхши кушни булиб, тинчлик ва тотувликда, якиндан хамкорликда яшаш;

— «оила», «махалла», «Ватан» деган тушунчаларни мукаддас деб билиш;

— ота-она, кушнилар, бутун жамиятни шубхасиз хурмат кдлиш;— миллат маънавиятининг хаётбахш манбаи сифатида она

тилини севиш;— катталарга — эхтиром, кичикларга — хурмат, деган эъти-

кодга амал килиш;

1 Ш. Курбонов, Э. Сейтхалилов, М.Куронов, Р.Аэушддинов, И.Мажи­дов. Миллий истиклол гоясини шакллантиришда ташкилий-услубий ёнда- шувлар. Т. «Академия», 2002, 220-221-бетлар.

2 Уша китоб, 221-бет.

Page 253: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

— мухаббат, гузаллик ва нафосат тимсоли, абадий хаёт рам- зи булган аёл ни кддрлаш;

— сабр-токат ва мехнатсеварлик;— халоллик, «мехр-о^ибат».1Миллий истиклол f o h c h куйидаги умуминсоний к;адрият-

ларни эътироф этади ва узида акс эттирган:— конуннинг устуворлиги;— инсоннинг асосий ХУКУК ва эркинликларини таъминлаш;— турли миллат вакилларини, уларнинг маданиятини ва кад-

риятларини хурмат килиш, улар билан хамкорлик кдниш, дустлик ва яхши кушничилик;

— динлараро багрикенглик;— дунёвий билимларга интилиш, маърифатпарварлик;— турли халкларнинг илгор тажрибасини, инсоният мада­

нияти ютукларини урганиш ва эгаллаб олиш ва хоказо.2

Шавкат Курбонов кдцрият ва уларни билиш хакида

Шавкат Курбонов уз педагогик карашларида миллий ва уму­минсоний кддриятларни улуглаб, уларнинг хусусиятлари хакдда фикр билдиради. Унинг уктиришича, кадрият инсон хаётининг мазмунидир. К,адрият учта ижод (шу жумладан мехнат), ке­чинмалар (севги) ва муносабат кадриятларидан иборат кадрият- ларнинг асосий манбаи «ун минг ноёб вазият» олами ва вази- ятларнинг хар биридан ноёб маъно топишга кодир булган «маъ- но органи» сифатидаги инсон виждонидир. «Кддрият» оддий онг сохасида хам, илмий, методологик ва фалсафий билим со­хасида хам кенг ёйилган, кенг маънони ифодаловчи тушунча­лар мужассамидир.

Шавкат Курбонов кадриятлар инсон амалий тажрибасини мавжуд маънавий ва маданий намуналар билан таккослаш- киёслаш асосида вужудга келишини ва кадрият инсоннинг яшашдан максади, кузлаган, афзал деб хисоблаган нарсалари­ни, тасаввури ва эстетик дидини аник тушуниш омил и экани­ни айтади. У кадриятларни билиш:

«— таълим тизимидаги барча субъектларнинг узлигини бел­гилаши ва узини руёбга чикариш механизми учун;

1 Уша китоб, 204-205 бетлар2 Уша китоб, 205- бет

Page 254: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

— педагоглар фаолиятидаги янги маъноларни танлаб олиш­нинг психологик механизмини тушуниш учун»1 foat мухим эканлигини таъкидлайди.

Шавкат Курбонов таълим ва тарбия хакида

Шавкат Курбоновнинг фикрича, таълим ижтимоий хаётнинг махсус сохаси. Таълим, болалар ва катта ёшдагиларнинг узаро хамкорликда ва якка холда, маданий кддриятларни узлашти­риш жараёнида ривожланиши учун шарт-шароитлар яратади, укитиш ва укишнинг, тарбиялаш ва уз-узини тарбиялашнинг, ривожланиш ва уз-узини ривожлантиришнинг, улгайиш ва иж- тимоийлашишнинг синтезидир. Мажозий маънода таълим — одам образини яратишдир.

Таълимда кузланган максадга — шахсни, жамиятни ривож­лантириш, хаётнинг маданий ва цивилизацион шаклларини сак­лаш ва ривожлантириш, шахенинг фаолият турларини узлаш- тириши воситасида эришилади.

Тарбия кенг маънода ижтимоий-маданий сохада тажриба­лар ташкил этиш йуллари билан боланинг ички хис-туйгула- рини юзага чикариш жараёнидир.

Шавкат Курбоновнинг таъкидлашича, уз-узини ривожлан­тириш — узини такомиллаштириш, узини харакатлантириш, узини шахе сифатида шакллантирищдир. Таълим ва тарбия бо­лага хамма вакт ички шароит оркали таъсир килади. Хар бир бола узини-узи ривожлантиришда укитувчи ва ота-оналар ёр- дами зарурлигини \ис килади. Бунга алохида эътибор бериш укитувчи ва оталарнинг биринчи даражали вазифасидир.

Шавкат Курбонов йуналтирилган таълим хакида

Шавкат Курбонов уз педагогик карашларида укувчини шахе сифатида шакллантиришга алохида эътибор беради. Унинг фик­рича, шахсга йуналтирилган таълимни амалга оширишда Укитувчи ва укувчининг эркин ва мустакил фаолият курсати- ши мухим омилдир. Укитувчининг таълимнинг устувор мак­садга эришувига каратилган харакати таълим технологияси Кисмларини узвийликда булишини таъминлайди.

Page 255: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Билимдонлик, билим ва цобилиятлар мажмуи сифатида, уцувчида маънавий ва интеллектуал фазилатларнинг кдрор то- пишида f o h t мухимдир. Таълимнинг асосий мацсади хам шу.

Шавкат бурбонов таълимни инсонпарварлаштириш ва инсонпарварлаш хацида

Шавкат Курбонов уз педагогик царашларида таълимни ин­сонпарварлаштириш ва инсонпарварлашга (гуманитарлаш) ало­хида эътибор беради.

Унинг уцтиришича, таълимни инсонпарварлаштириш кенг цамровли муаммодир. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг мац- сад ва вазифаларини амалга ошириш ана шу муаммони хал цилиш- га бошикдир. Зеро, хозирги мустациллик давр таълимни инсон­парварлаштириш асосларини аницлашни, таълимни ислох кдлиш- нинг инсонпарварлик стратегиясини, инсонпарварлашни шахенинг мустацил ривожланиши, унинг дунёцарашини шакл- лантиришнинг усули эканлигини асослашни тацозо этмокда.

Шавкат Курбоновнинг фикрича, таълимни инсонпарварлаш­тириш — бу инсонпарвар foh ва мацеадларни одамлар дунёца- рашида, уларнинг узаро муносабатларида ва узаро бир-бирла­рига таъсир курсатишида хосил килиш жараёнидир.

Таълим жараёнини инсонпарварлаштириш таълим олувчи- нинг ахлоций имкониятини аницлаш усули, бу имкониятда онгли муносабатни шакллантириш хамда шу муносабатни юзага чицариш йулларини узлаштиришдир.

Инсонпарварлаштириш таълим олувчини, булажак мутахас- сисни эркин, мустацил фикрловчи шахе цилиб тайёрлайди, шу йул орцали таълим билан ижтимоий муносабатлар уртасидаги зидциятлар бартараф этилади.

Шавкат Курбоновнинг таъкидлашича, инсонпарварлашти- ришга асосланган таълимда инсон мукаммал шахе булиб ри­вожланади, узини шахеий-ижтимоий (социал) жихатдан на­моён этиш асослари механизмларига эга булади. Шунда кадр­лар тайёрлаш миллий дастурининг инсонпарварлик мохияти Хам намоён булади.

«Бундай холда таълим бериш ва тарбиялаш мацеадлари, маз­муни ва усулларини, шунингдек, воситаларини белгилашда хал цилувчи рол уйнайди. У таълим жараёнида уцитувчилар билан

Page 256: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

таълим олувчилар уртасидаги узаро алоканинг характери узга- ришига — таълим олувчиларнинг фаоллиги ва мустакиллиги- ни ошишига ёрдам бериб, таълим жараёни мустакил билим олишга айланишига олиб борадики, бу жараён укувчи таълим бериш ва тарбиялаш объекта сифатида узини-узи бунёд этув­чи субъектга айланади»1 — деб уктиради Курбонов. Демак, таъ­лимни инсонпарварлаштиришдан максад — таълим субъекти булган укувчига узини, уз имкониятларини, уз ички имкони­ятларига мос килиб кашф этишда ёрдам беришдир.

Шавкат Карбонов педагогик карашларииинг ахамияти

Шавкат Курбоновнинг миллий истиклол гоясини ёш авлод онгига сингдириш, миллий ва умуминсоний кадриятларнинг укувчи шахсини шакллантириш, таълим ва тарбия, укитувчи ва укувчи эркинлиги ва мустакиллиги х;акида билдирган фик­рлари, тавсиялари мустакил республикада ривож топаётган пе­дагогика тарихига кушилган салмокли х,иссадир.

МУХАММАД КУРОНОВ

Хаёти, мехнат ва илмий фаолияти

Мухаммад Куронов 1957 йилда Самарканд вилояти Кушра- бот тумашща тупщци. Урта мактабда укиди, Самарканд Дав­лат Педагогика институтининг педагогика ва бошлангич таъ­лим методикаси факультетида у^иб, уни 1979 йилда битирди.

1998 йилда Москвада Педагогика фанлари академиясининг «Тарбиянинг умумий муаммолари» институтининг «Мактабдан ташкари тарбиявий ишлар назарияси ва методикаси» лаборато- риясининг кундузги булим аспирантурасида та^сил олди, «Мак­табдан ташкари тарбия муассасалари бадиий тугаракларида усмир- ларнинг миллатлараро мулокот маданиятини тарбиялаш» мавзу- сида номзодлик диссертациясини, 1992 йилда «Узбекистон умумтаълим макгабларида миллий тарбиянинг илмий-педагогик асослари» мавзуида докторлик диссертациясини ^имоя килди.

Page 257: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Мухаммад Куронов илмий-педагогик фаолиятида Самарканд Давлат университетида маънавият ва маърифат жамоатчилик маркази ра^бари, Узбекистон Республикаси Президента хузу- ридаги Давлат ва жамият курилиши академиясида илмий-тад- к,икот булими бош мутахассиси, сунгра Республика Маънави­ят ва маърифат маркази булими бошлиги, Миллий мафкура илмий таргибот марказида директор булиб хизмат килди. 2003 йилдан буён Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камаси аппаратининг бош мутахассиси булиб ишламокда.

Мухаммад Куронов Узбекистон файласуфлари миллий жа- мияти томонидан тайёрланган «Миллий истиклол гояси: асо­сий тушунча ва тамойиллар» рисоласини тайёрлашда иштирок этди. 1994—2003 йилларда унинг «Мактаб маънавияти ва мил­лий тарбия», «Мафкуравий таргибот: таъсирчанлик ва услуб», «Инсон омили», «Миллий истикдол гояси: кургазмали восита­лар» асарлари нашр этилди.

Мухаммад Куроновнинг Миллийлик ва миллий тарбияни юксалтириш гоялари

Мухаммад Куронов уз асарларида миллийликни кадрият, миллийликни узида мужассамлантира олган хар бир инсонни миллий донишмандлик вакили деб билади. Унинг фикрича, миллийликни узида мужассам килган инсон ота-боболардан мерос б^либ колган уз миллий кадриятларига чукур хурмат билан карайди, уни одамлар орасида кенг таргибот килади. Чунки, ота-онаси унинг онгига миллийликни сингдирган.

Мухаммад Каронов миллий тарбиянинг назарий асоси хакида

Мухаммад Куроновнинг таъкидлашича, хар бир «Инсон узи­нинг ижтимоий-маданий ривожланиши жараёнида уз аждод- ларининг миллий кадриятларини ижодий узлаштирувчи, за- монавийлаштирувчи ва бойитувчидир. Узининг ана шундай инсоний бурчларининг хар бир шахе томонидан мукаммал ба­жарилиши ижтимоий тараккиётнинг маданий окимларини Хосил кдцади. Ана шу нуктаи-назардан хар бир инсон узида17- 257

Page 258: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

тарихий, ижтимоий, маданий-миллий курсаткичларни мужас- самлаштирувчи тарбиянинг махсулидир».1

Мухаммад Куронов таълимнинг миллий тарбиявий имкониятлари хакида

Мухаммад Куронов уз педагогик карашларида таълимнинг миллий тарбиявий имкониятларига алохида эътибор беради. Унинг фикрича, мактабларда таълим ва тарбия мазмуни, мак;- сади, тамойиллари узаро мувофиклаштирилган булиши керак. Бу мувофиклаштириш Укувчиларни янги ижтимоий шароитда яшашга тайёрлашга, уларнинг миллий гурур, виждонийлик, миллатлараро мулокот маданияти, миллий ахлок-одоб, ватан­парвар, миллий истиклол мафкурасининг сохиби булишлари- га хизмат килиши керак. Бунинг учун укувчилар бу тушунча - ларнинг мазмуни ва таркиби хакида аник тасаввурга эга були­ши лозим. Шундагина улар бу тушунчаларнинг илохий мохиятини англаб, билиб оладилар, узларида бу фазилатлар шаклланаётганини хис кила бошлайдилар.

Мухаммад Куроновнинг фикрича: «Хис килинмаган фази­лат... Шахенинг хулк-атворида онгли, устувор равишда намо­ён булмайди».2

Мухаммад Куронов миллий тарбия мезонлари хацида

Мухаммад Куронов таълим-тарбияда, аввало, уни амалга ошириш мезонларини аниклаб олишни тавсия этади. Маълум­ки, тарбия назариясида янги тушунчаларнинг пайдо булиши ижтимоий-сиёсий, маданий, мафкуравий хаётда рУй берган узга- ришлар билан белгиланади. Узгаришларни билиш эса, укув- чиларнинг «Узбекистон ватанпарварлиги», «миллий Fypypn», «миллий одоби», «виждони», «миллатлараро мулокот мадани­яти», «миллий мафкуравий онглилиги» каби тушунчаларнинг мезонларини илмий асослашни талаб этади.

1 Мухаммад Куронов. Мактаб маънавияти ва миллий тарбия. Т., «Фан», 1995,9-бет.

2 Уша китоб, 61-бет.

Page 259: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Мухаммад Куроновнинг фикрича, укувчиларнинг миллий тарбиявий фазилатларининг мезонини илмий жихатдан асос- лаш керак. Бу илмий асослаш:

«— замонавий педагогика фанининг илгор усули — модел- лаштиришни самарали куллаш имконини беради;

— жахон тарбиявий тажрибалари намуналарига асосланиш имконини беради;

— миллий тарбиявий фазилатларнинг Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули талабларидан келиб чик;иб белги- ланишини кафолатлайди;

— мезонлар мазмунида миллийлик, аждодларга, замондош- ларга хурмат, маданий ворислик тамойиллари сакданади, paF- батлантирилади;

— системалилик, комплекслилик, яхлитлилик, функционал- лилик, шахеий хусусиятларга асосланувчи ёндашувлар уйрун- лигига эришиш учун имкон яратилади».1

Мухаммад Куроновнинг таъкидлашича, миллий тарбия ме- зонлари укувчи шахенинг миллий туйгусига бевосита алок;а- дор булган фазилатлари ва уларнинг узаро алокдца булиши хисобга олинган холда асосланади, укувчиларнинг ёши, аклий, махаллий хусусиятлари эътиборга олинади.

Мухаммад Куронов укувчиларнинг миллий жихатдан тар- бияланганлик курсаткичлари ва мезонларини уч боекдчда курсатади: биринчи боск;ич (I-синфлар) ватанни англаш, мил­лий гурур асослари, миллий одоб, виждонийлик, миллий маф­куравий дунёк;араш асосларидан; иккинчи боскич (V синфлар) ватанпарварлик, миллий гурур, миллатлараро мулокот мада­нияти, миллий одоб, виждонийлик, миллий мафкуравий онг- лилик; учинчи боск;ич (X-XI синфлар) Узбекистон ватанпар- варлиги, миллий гурур, миллатлараро мулокот маданияти, мил­лий одоб, виждонийлик, миллий мафкуравий онглиликдан иборат эканлигини айтади.

Мухаммад Куроновнинг фикрича, Узбекистон ватанпарвар- лиги: «Миллий давлат — Узбекистоннинг бир ва бутунлигини тушуниш ва исташ, куллаб-кувватлаш; ягона фукдролик масъ- улиятини тушуниш; Узбекистоннинг тарихи хозирги ва кела- жагига муносабат билдира олиш; ватанпарварликка дахлдор ишларда, тадбирларда онгли катнашиш; Узбекистон учун жон- куярлик; ватан манфаатига йуналтирилган уйгун шахеий мак;-

Page 260: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

садларга эгалик; Узбекистоннинг келажагига, унинг буюкли- гига эътикод; шаккоклик, Она-Ватан, Узбекистонни, ватан- дошларни камситилишига, ватанни севмасликка салбий муно­сабатини намоён ^ила олиш»дан иборатдир.

Мухаммад куронов мактаб, оила ва махалланинг миллий тарбиядаги хамкорлиги хахида

Мухаммад Куроновнинг педагогик царашларида бу масала алохида уринда туради. Зеро, узбек оиласига хос илгор миллий тарбиявий анъаналар, урф-одатларни тиклаш, бойитиш, мак­таб тарбияси билан уйгунлаштириш нафак,ат хар бир оила, балки республика ижгимоий-маданий хаётини маънан бойитишга хиз­мат килади. Миллий истиклолнинг муваффакияти хам куп жихатдан оиланинг миллий тарбиявий имкониятларини тако- миллаштиришга боЕликдир.

Мухаммад Куроновнинг уктиришича, узбек оиласи — мил­лий дунёкараш манбаидир. Бу хозир укувчиларда миллий маф­куравий онглиликни шакллантиришда катта ахамиятга эга. «Утмишда булажак ота-оналар уз ота-оналаридан узлаштирган дунёкарашни синтез килиб, уз оилавий дунёкарашларига ай- лантирар ва шу асосда фарзандларида миллий дунёкарашни шакллантириб келардилар. Дунёкарашнинг бирлиги — мил- лийлиги туфайли авлодлар орасида хамфикрлик, узаро ишонч, иззат, максад бирлиги, самимийлик тантана килди».1

Хозирги мустакилликда укувчиларда миллий тарбиявий фа­зилатларни шакллантиришда мактаб, махалла, оилаларнинг мус­тахкам хамкорлиги гоят мухимдир.

Мухаммад Куронов таълим-тарбия хакидаги карашларининг ахамияти

Мухаммад Куроновнинг асарларида ифодаланган миллий тар­бия, миллатлараро тотувлик, ватанпарварлик, миллий мафкура­вий онглилик, узбек оиласи, мактаб ва махалла, оила хамкорлиги, миллий гурур, миллатлараро мулокот маданияти хакидаги фикр­лари ёш авлодни шахе сифатида шакллантиришга хизмат кдлади.

1 Мухаммад Куронов. Мактаб маънавияти ва миллий тарбия. Т., «Фан», 1995, 91-бет.

Page 261: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Иккинчи цисмХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА

ПЕДАГОГИК ФИКР

Б И Р И Н Ч И БОБКДДИМГИ ЮНОНИСТОН (ГРЕЦИЯ)ДА ТАЪЛИМ-

ТАРБИЯ, ИЛМ-ФАН, АДАБИЁТ, САНЪАТ

ДЕМОКРИТ

Юнонистонда милоддан олдинги V асрларда болалар гурух- гурух килиб укитила бошланди, шу зайлда мактаб таркиб топ­ди. Таълимда болани муносиб фукаро килиб тайёрлаш, ахлок- ли килиб етиштириш асосий максад килиб куйилди.

Юнонистонда Спарта ва Афина давлатида таълим ва тарбия узига хос тартибда амалга оширилди.

Спартада давлат тарбия тизими таркиб топиши билан тар­биянинг максади угил болаларни бакувват ва чиниккан жанг- чи килиб етиштиришдан иборат булди. Давлат бола тугилган кунидан бошлаб, уларнинг оилада тарбияланишини назорат Килиб борди, кичик болаларни энага-канизаклар ёрдамида она- лари тарбияладилар. Угил болалар 7 ёшдан 18 ёшгача махсус тарбия муассасалари — агелларда укидилар. Агелларда таълим болаларни ёзиш ва хисобга ургатишдан иборат булди. Бола­ларда саволларга аник ва киска жавоб бериш малакасини ри- вожлантиришга эътибор берилди. Тарбия бутун жамоанинг иши хисобланди, лашкарбошилар, давлат арбоблари болалар билан ахлокий ва сиёсий мавзуларда сухбатлар утказиб турдилар.

18 дан 20 ёшгача булган йигитлар эфебияда махсус харбий тайёргарликдан утдилар, сунгра кушин сафига утдилар ва туда ХУКУКЛИ фукаро хисобландилар.

К,излар уйда тарбияландилар, тарбияда уларнинг хам жис- монан соглом бул ишларига, харбий тайёргарликка эга булиб етишувларига эътибор берилди.

Афинада милоддан олдинги V асрларда фалсафа, санъат, ада­биёт, педагогика ривожланди.

Афинада аклий, ахлокий, эстетик ва жисмоний тарбия кам- ровли равишда — узвий бирликда амалга оширилади, асосий

Page 262: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

эътибор болани маънавий ва ахлоций жих;атдан камол топган инсон цилиб етиштиришга царатилади.

Болаларни 7 ёшгача оилада энага тарбиялади, энага бола­ларга бадиий асарларни уциб беради, улар билан турли уйин­лар утказади, мусица эшиттиради.

Болалар 7 ёшдан бошлаб турли хил мактабларда уцийдилар, 13 ёшдан 14 ёшгача грамматист ёки кифарист мактабида таъ­лим оладилар, грамматист мактабда Уциш, ёзиш ва санашни урганадилар.

Кифарист мактабида угил болаларга адабий маълумот, эсте­тик тарбия берилади, улар ашула айтишга, нотицлик санъати- ни, мусица асбобларини чалишни урганадилар.

Палестда деб аталган укув юртида уциган болалар, асосан, жисмоний машц билан шугулландилар, улар билан сиёсий, ахлоций мавзуларда сухбатлар утказилди.

Афинада кул эгалари уз болаларини гимназийлар (гимназия- лар)да] уцитдилар. Болаларга фалсафа, адабиётдан таълим бе-

/ рилди! улар давлатни бошцаришга ургатилди. 18 ёшга етганла- ^ рида харбий-жисмоний тайёргарликни давом эттирдилар.

Умуман, Афинада тарбия тизими жисмоний мехнатдан ибо­рат булди(. Кддимги Юнонистонда педагогик назария педаго­гик фалсафанинг узвий цисми сифатида ривожланди, Суцрот, Платон, Демокрит, Аристотел ва бошца мутафаккирлар таъли­мотида мухим Урнини эгаллади. Бу мутафаккирлар таълим-тар­бия назариясини ишлаб чиццилар. Юнонистондаги педагогик таълимот ривожига улкан хисса цушдилар.

Демокрит (460—370) — фалсафа, математика, физика, био­логия, тиббиёт, рухият, санъатга дойр асарлар яратиб, инсон шахеининг царор топиши унинг табиати ва тарбиясига бокниц деб хисоблади. У агар инсон уцимаса, махорат ва донишманд- ликка эриша олмайди. Инсон машц цилиш туфайли камолотга эришади. Ёшларга ацл-идроклик, кексаларга донолик хосдир. Ацл-идрокни уларга вацт эмас, балки тегишли тарбия ва таби­ат бахш этади, деган фикрни олга сурди. -

Демокрит болаларга ташци мухит, намуна булиш, суз орца­ли таъсир курсатиш, ишонтириш ва далиллар билан тарбия­лашга, уларни мехнат цилишга одатлантиришга алохида ахамият беради. Унинг таъкидлашича, мехнат цилишга одатлантириш орцалигина болаларни ёзувга, мусицага, жисмоний машцца Ургатиш мумкин. Демокрит жамият олдидаги бурчига садоцат-

Page 263: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ли, ижтимоий ва сиёсий хаётда фаол иштирок этувчи кишини ахлокий инсон деб хисоблади.

Демокрит аклни ифодали сузлар билан ривожлантириш ке­раклигини айтади.

СУКРОТ

Хаёти, маърифий фаолияти

Сукрот милоддан олдин 469 йилда Афинада хайкалтарош оиласида дунёга келди. У бирон бир асар ёзмаган, мактабда даре бермаган, лекин уз шогирдларини хакикатни билишга ундаган. У хак,ик,атни бахс оркали, сухбат йули билан билиш, англаш мумкин деган f o h h h олга сурган, сухбатда асосий эъти- борни инсон онги ва тафаккурини тахлил килишга к,аратиш зарурлигини айтган. У тавсия этган бу усул уз даврида «Сукрот усули» деб аталган. Сукрот милоддан олдинги 399 йилда де­мократия душманлари томонидан улдирилди.

Сукротнинг билим ва ахлок хакидаги таълимоти

Сукротнинг фалсафий ва педагогик карашларида тарбия- дан кутилган максад инсонни билимларни билиб олишга эриш- тириш, уни юксак ахлокий килиб камол топтиришдир. Сукрот уз таълимотида мардлик, донолик, муътадиллик, адолатлилик тушунчаларини изохлаб беради. Унинг фикрича, мардлик куркувни даф килиш, донолик — жамият конунларига риоя Килиш, муътадиллик — уз хиссиётларига эрк бермаслик, адо­лат — яхшиликни амалга ошириш йулларини урганишдир.

Сукротнинг таълимотича, инсон энг аввало, умумий ахлок мезонларини, инсон учун мукадцае булган фазилатларни анг- лаб олиши керак. Инсоний фазилат эгаси яхши фазилатларни намоён эта олади. Инсон ахлокий фазилатларни илм-фан, таъ­лим оркали эгаллайди, ахлокнинг ягона сохиби булади. Aiyi билан ахлок уртасида зиддият булиши мумкин эмас. Хунардан яхширок, илмдан улугрок нарса йук. Шарму хаёдан яхширок безак, зебу зийнат йук, бадфеълликдан ёмонрок душман йукдир.

Сукротнинг ахлок хусусидаги таълимотига кура, эзгулик — билим, донишмандлик — яхшиликни билувчига яхшилик

Page 264: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

килишдир. Окил, доно одамлар халол касб билан шугулланиб, шу касбларидан топган мол-дунёларидан мухтожларга инъом- эхсон киладилар. Аччикланган вактларида тилларини ёмон сузлардан, кулларини одамларга озор беришдан сакдайдилар.

Сукрот, агар бир одам сенинг айбингни юзингга солса, кам- чиликларингни танкид килса, уни дуст деб бил, гузал хулк,- атворли булишга, ярамас ишлардан сакланишга гайрат кил, деб маслахат беради.

Сукрот тадбиркорликни улуглаб, уни энг гузал инсоний фа­зилат хисоблайди. Унинг уктиришича, гузал тадбир ишлатиб, душманни дуст этиш, нодон ва жщил одамни таълим ва тар­бия килиб, донолар даврасига, бадахлок фосикларни панд, насихат билан ислох этиб яхшилар каторига кушиш энг афзал амаллардандир.

Сукрот узининг педагогик карашларида мехнат тарбиясига ало­хида эътибор беради, мехнатни ахлокий гузаллик деб билади.

Сукротнинг таълим-тарбия хакидаги таълимоти, кадимги Юнонистонда фалсафий-педагогик фикр ривожига улкан хисса булиб кушилди.

ПЛАТОН

Хаёти, ижтимоий, маърифий фаолияти

Платон — машхур юнон мумтоз файласуфи. У милоддан олдин 428 йилда Афинада аристократ оиласида дунёга келган.

Платон Жанубий Италия ва Сицилияларни кезиб, 388 йил­да Афинага кайтиб келади. IV асрнинг саксонинчи йилларида Сицилия хукмдори Тунгич Дионисий саройида унинг уигани тарбиялаш билан шугулланади... Платон узи уйлаб чиккан «иде­ал кулдорлик давлати» тузишни шу шахарда амалга оширмок- чи булади. Аммо унинг гояси хукмдорга макбул булмайди ва уни денгизчилар кулига топшириб, улдиришни буюради. Ден- гизчилар уни Эгин шахрида бир савдогарга кул килиб сотади- лар. Савдогар дусти булгани туфайли Платон яна Афинага кай­тиб келади ва уз фалсафий мактабини тузади, мактабни Афина Кахрамони Академа шарафига «Академия» деб атайди, илмий фаолиятини давом эттиради. У «идеал кулдорлик давлати»

Page 265: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

хакдцаги гоясини амалга ошириш ниятида узи тарбиялаган шах;- зода Кенжа Дионисий хукмронлик килаётган Сицилия шахри- га боради. Лекин орзуси бу ерда хам амалга ошмагач, ноумид булиб уз Ватани Афинага ^айтади, 368 йилда вафот этади.

Платоннинг таълим-тарбия хакидаги гоялари

Платон тарбияни ташкил этиш хакидаги фикрларини «Дав­лат» ва «Крнунлар» асарларида баён этади. Платоннинг фик­рича, катталарнинг болаларга курсатган таъсири, болаларда ахлокий сифатларнинг таркиб топишида куринади.

Платон хис-туйгуга таъсир этишни кичик ёшдаги болалар­ни тарбиялашнинг асоси хисоблайди. Кичик ёшдаги болалар хузур килиш, завкланиш, кайгуриш оркали яхшилик ва бахт- саодат тушунчалари хакида хам тасаввурга эга буладилар.

Платон уйинни, адабий асарлардан укиб беришни, афсона- ларни хикоя килишни тарбия воситаси хисоблайди.

Платон кичик ёшдаги болаларга нимани укитиш, нимани Хикоя килишни конунлаштириш кераклигини айтади. Унинг таъкидлашича, катталар болалар уйинини кузатиб туришлари, лекин уларнинг уйинига кандайдир янгилик киритмасликлари керак. Фанларни болаларга зурлаб эмас, балки осон йул билан укитиш лозим. Чунки эркин одам хар кандай фанни кулларча урганмаслиги керак.

Платон «Давлат» асарида болаларни ёшлигидан бошлаб иж­тимоий тарбиялаш гоясини олга сурди ва уни ташкил этиш­нинг муайян тизимини таклиф этди. Унинг таклифига кура, шахар ва кишлок ахолисининг 3 ёшдан 6 ёшгача булган бола­лари махсус жойда уйнаши керак. Бу жойда давлат томонидан тайинланган аёллар тартибни кузатиб туришлари ва уйинга рахбарлик килишлари лозим. 6-12 ёшдан бошлаб болалар мак­табда укиш, ёзиш ва хисобни, шунингдек, ашула айтиш ва му- сика асбобларини чалишни урганадилар. 12 ёшдан 16 ёшгача палестрада укийдилар. Палестрда жисмоний тарбияга ахамият берилади. 16 ёшдан бошлаб йигитлар арифметика, геометрия, астрономияни урганадилар. 18 ёшдан 20 ёшгача улар эфебияда махсус харбий-жисмоний тайёргарликни утайдилар. Бу бос- Кичда улар уз имкониятларидан келиб чиккан холда, жангчи-

Page 266: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

лар, х у н а р м а н д л а р , дехконлар, савдогарлар гурухида колади­лар, таълим олишлари тугалланади.

Платон уз фаолиятида биринчилардан булиб, болаларни из­чилликда тарбиялаш гоясини олга суради. Унинг бу гоявий таклифи мактабгача тарбия назариясининг кейинги тарак^иё- тида мухим ахамият касб этади.

Платон педагогик таълимотнинг ахамияти

Буюк файласуф Платоннинг «фарзандларингизнинг илм ва адабини узингизнинг илм ва адабингиз билан чекламанг, уларни келгуси замон учун тайёрланг, чунки улар сизнинг замонан- гизга тегишли эмас, улар келгуси замон одамларидир» — деган хикматлари хозирги даврда ота-оналар, мураббийлар учун хам кдмматлидир.

АРИСТОТЕЛ

Хаёти, педагогик фаолияти

Аристотел — Арасту кддимги Юнон фалсафаси ва фани та- рак;кдётида янги давр яратган буюк мутафаккир. Арасту ми­лоддан аввалги 384 йилда Стагир шахрида табиб оиласида ту­гилди, 322 йилда вафот этди.

Аристотел 20 йил давомида Афина шахридаги Платон ака- демиясида таълим олади, 343 йилда Македония тахтининг во- риси Александр Македонскийнинг тарбиячиси булиб хизмат к;илади. 335 йилда у Афинада Ликей номида шахеий мактаби- ни ташкил кдлади. У мантик; илмига оид «Категориялар», «Тал- Кин хакида», «Биринчи ва иккинчи аналитика», «Тоника», био- логияга дойр «Жон тугрисида», «Хайвонлар тарихи», «Хай- вонларнинг келиб чикдши», фалсафага дойр «Математика», ахлок,кд оид «Никомах этикаси», «Эндем этикаси», ижтимоий- сиёсий ва тарихий масалаларга оид «Политика», «Политая», санъат, поэтика ва риторикага дойр «Риторика», «Поэтика» асарларини ёзади. У яратган бу илмий асарлар антик дунёнинг энг улуг ютуги сифатида маънавий маданият ривожида мухим ахамиятга эга булади.

Page 267: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Аристотел узининг ахлок;кд оид асарларида тарбиянинг мак;- сади табиат билан боглик, булган инсонни тадрижий ривож- лантиришдан иборат, деб билади, a*yi ва иродани ривожланти­риш мухим эканлигини айтади. Унинг таълимотига кура, бо­лаларнинг ёш хусусияти дисобга олинган холда жисмоний, ахлокдй ва акушй тарбия узвий бирликда амалга оширилиши керак.

Аристотел тарбия муддатини 21 йил: бола тугилгандан 7 ёш­гача, 7 ёшдан 14 ёшгача, 14 ёшдан 21 ёшгача деб белгилади. У боланинг х,ар бир даврдаги узига хос хусусиятини курсатди, хар бир даврда амалга ошириладиган тарбиянинг мак,сади, маз­муни ва усулларини баён этди.

Аристотел болаларни мактабгача ёшда тарбиялашга алох,и- да эътибор беради. Унинг фикрича, болани ургатиш мумкин булган барча нарсага гудаклигидан ургатиш керак. Бола 7 ёш­гача оилада тарбияланиши лозим. 7 ёшгача давр усиш даври дисобланади. Шунга кура, биринчи навбатда, уларни жисмо- нан ривожлантиришга эътибор берилади. Бу ёшдаги болалар­ни уз вактида овкдтлантириш, харакатда булишларига эътибор бериш, чиниктириш зарур. Болалар ёшларига мос уйинлар билан шугулланиши керак. Уларга эртак ва х,икоялар айтиб бериш оркдли нуткугарини устириш, 5 ёшдан бошлаб улар оила­да мактабга тайёрланиши лозим. Бола 7 ёшдан бошлаб давлат хузуридаги мактабларда укдши керак.

Аристотел бола тарбияси давлат ихтиёрида ва барча фукд- ролар учун бир хилда булишини химоя килади. Чунки давлат тарбияда уз олдига аник; бир мак,садни куяди. Шунинг учун хам тарбияга, уз хохишига кура укдтиш ва тарбиялашни иста- ган ота-оналар эмас, давлат рахбарлик кдлиши керак. Хар бир фукдро уз-узича яшамайди, у барча фукдро каби, шу давлатга мансубдир, давлатнинг узвий булагидир. Давлат унинг хак;ида гамхурлик кдлади.

Фукдро факдт уз шахеий иши билан шугулланмай, фукдро - ларнинг тинчликда яшаши, фаровонлиги йулида фаолият курса­тиши керак.

Аристотелнинг таъкидлашича, «бола 5 ёшдан бошлаб 7 ёш­гача келгусида урганиши зарур булган фанлар буйича дарслар- га кдтнашиши керак». Бу Укув предметлари она тили (к;оида-

Page 268: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

лар — грамматиканинг асоси), гимнастика, мусикд ва расм- дир. Тарбия гимнастикага боглик; холда бошланади. Аммо, бун­да, жисмоний тарбияга хаддан ташкари берилиб кетмаслик керак. Тарбиянинг максади болани уз буш вактини онгли ра­вишда утказишга ургатишдир.

Мусика бу максадга эриштирувчи мухим воситадир. Му- сика факат онгли кунгил очишга эмас, инсоннинг ахлокий сифатига хам таъсир этади.Чунки мусикада инсон хулки, орзу- умидлари мавжуддир.

Аристотел дуст орттириш, дустларга нисбатан шафкатли ва мархаматли булишга даъват этади. Унинг таъкидлашича, киши иложи борича узига душман орттирмаслиги керак. Душман- лик курсатганга мархамат назари билан караш, дилозор булмас- лиги керак. Шундагина у дустлари каторидан жой олади. Дустларни шафкат ва мархамат билан сарафроз килиш лозим, шунда улар самимий дуст булиб коладилар. Ёлгончи кишидан вафо кутмаслик керак. Кишининг асли пок булса, у одам элга манфаат етказади.

Аристотелнинг педагогик таълим олишнинг ахамияти

Аристотел «Эй мард одам! Одамийлик кил, олий химматли, очик чехрали, ширин сузли бул» деб, одамларни баркамол фа­зилат сохиби булишга даъват этади. Буюк олимнинг бу даъва- ти уз даври педагогик ривожида канчалик мухим ахамиятга эга булган б^лса, хозирда хам мухимдир.

КВИНТИЛИАН

К ади м ги Римда таълим-тарбия, мактаб, илм-фан, санъат

Кддимги Римда милоддан олдинги III-I асрларда илм-фан, адабиёт, тарих фанлари, меъморлик ва тасвирий санъат ри- вожлана бошлади. Табиий фан сохасида милодий II асрда Пто- ломей «Альмагест» асарини ёзиб, унда оламнинг геоцентрик тизимини баён этади. Диофант «Арифметика», Папп Алексан- дрский «Математика туплами», Витрувий «Архитектура хакида 10 китоб»ини яратади.

Page 269: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Тарих фани сохасида Тит Ливийнинг «Рим тарихи», Корне­лий Тацитнинг бадиий-дидактик рухдаги «Анналлар» ва «Та­рих» асарлари юзага келади.

Бадиий адабиётда Овидийнинг «Мухаббат илми», «Метамар- фозалар» каби машхур асарлар ёзилади.

Кддимги Римда хосил байрамлари билан боглик, холда те­атр, цирк санъати вужудга келади, мусикдсида, айникса, туй, диний маросим кушикдари яратилади. Турли чолгу асбоблари ижод этилади.

Кддимги Рим меъморлигида Пантеон каби улугвор бинолар курилади, безак рассомлигида енгил накшлар, к,искд сюжетли расмлар ишланади. Хдйкалтарошликда шартлилик кенг урин олади, христиан афсоналари акс эттирилган сюжетли рельеф- лар билан безатилган мармар саркофаглар тайёрлаш санъати ривож топади.

Марк Фабий Квинтилиан мактабга асос солган олим сифа­тида танилади, «Нотик,ни тарбиялаш хакида» ги асарида педа­гогик карашларини ёритади.

Табиийки, Кддимги Римда илм-фан, адабиёт ва санъат со­хасида юз берган бу ютуклар педагогик фикр ривожига хам уз таъсирини курсатган. Римда милоддан олдинги II аср уртала- рида болаларни гурухларга булиб укитиш бошланади. Y f h j i болалар хам, кизлар хам 7 ёшдан укидилар. Бадавлат оилалар- да кизлар она рахбарлигида билим оладилар, угал болаларни уйда муаллимлар укитадилар.

Квинтилианнинг педагогик гоялари

Квинтилиан укитувчиларнинг уз мутахассислиги буйича чу- КУР билимга эга булишларини талаб этади. У дейди: «Фанда дастлабки маълумотдан нарига силжимайдиган, калби кал баки ишонч билан тулган, факат узларини олим деб билган киши- лардан ёмони йук»-

Квинтилиан хар бир илм ахлларини, шу жумладан, укитув- чиларни доимий равишда уз билимларини ошириб боришга даъват этади. Квинтилиан болаларни уйда эмас, мактабда укитиш гоясини олга суради. У мактабнинг тарбиявий таъси­рини кайд килган холда, уй мухитида болада ёмон хулк хосил булиши мумкинлигини айтади: болалик чогида ота-оналар уни

Page 270: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

эркалайдилар, натижада бола аклий ва жисмоний тарбиядан маэфум булади. У катталардан ноурин сузларни урганади. Бо­лалари бу сузларни такрорлаб, ноурин даракатлар килса, кат­талар хафа б^либ, уни койидилар. Вахрланки, бунинг учун, аввало, уларнинг узлари айбдор эканликларини уйламайдилар. Бола катталардан урганиб олган ноурин сузларнинг узига ёмон- лик, нафрат келтиришини уйламаган холда, уларни мактабда \ам такрорлайди, бошкалар уртасида ёйилади. Шу сабабли \ам, Квинтилиан болаларни мактабда укитишни талаб килади.

Римда милоддан олдинги II аср бошларида Медиоланс (Ми­лан), Аугустодунуме (Отэн), Бордигале (Бордо), Карфаген, Ан- тиохи ва бошка шах;арларда мактаблар очилиши билан «Юве- несть» ёки «Ювентус» («Ёшлар», «Ёшлик») деб аталган ёшлар ташкилотлари хам юзага келади.

Мактабларда кизлар угил болалар билан бирга укидилар, умумий дастур асосида мажбурий равишда укишни давом эт­тирадилар.

Квинтилиан уз педагогик карашларида инсоннинг табиий белгиларига эътибор беради, болаларнинг тугма кобилиятини юкори ба^олади, тарбия билан куп нарсага эришиш мумкин- лигига ишонч \осил килади. Квинтилианнинг фикрича, инсон шахеининг шаклланиши учун болани ёшлигидан бошлаб тар­биялаш керак. Чунки болада тез берилиш хусусияти мавжуд- дир, тарбияда бу масалага доимо ахамият бериш керак.

Квинтилиан, Аристотел каби, 5 ёшдан 7 ёшгача булган давр- ни мактабга тайёргарлик даври хдеоблади. Унинг фикрича, бола 7 ёшгача оилада тарбияланиб, она тили ва грек тилини эгалла­ши керак, болалар билан мунтазам равишда турли кизикарли машгулотлар ташкил этиш лозим. Ёш болани макташ билан кунглини кутариш, мукофотлар, тарбияда ижодий фаолиятни ривожлантириш гоят мухимдир.

Квинтилиан таълимда кургазмалиликка эътибор беради, таъ­лимда узвийлик ва изчиллик булишини талаб этади. Унинг таъ­кидлашича, болага куп нарсани ургатишга х,аракат килмаслик керак, аммо билганини пухталаш лозим. Булажак нотик хоти- рали булиши, бадиий сузлаш малакасини эгаллаши керак. Бо­лаларда бу малакани мактабгача ёшидан бошлаб ривожланти­риш зарур. Квинтилиан шеърларни ёд олдиришни болани но­тик килиб етиштиришда мух,им восита хисоблайди.

Page 271: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Умуман, Римда Квинтилиан мактабга асос солган, антик педагогиканинг биринчи назариётчи ва амалиётчи олими си­фатида шухрат козонади, хар йили Веспасиана императори- нинг кимматбахо совгалари билан такдирланади.

КОНФУЦИ

К̂ адимги Хитойда таълим-тарбия

Хитойда фалсафа милоддан аввалги VI-V асрларда пайдо б^либ, фалсафий тафаккур — конфуцилик, легизм, даосизм, мо- изм тараккиётида мухим адамиятга эга булди. Бу таълимотлар, асосан, ахлокий-сиёсий хусусиятга эга булган. Мамлакатда дав­лат курилишини кдйта куриш, идора тизимини яхшилашга булган х;аракат туфайли фалсафа хам сиёсий туе олди. Мана шу хара­кат жараёнида Конфуци уз таълимотлари билан сиёсат майдо- нига чикди. Унинг таълимотлари шогирдлари томонидан «Лунь ой» («Сухбат ва мухокамалар») асарида баён килинди, ривож- лантирилди, кейинчалик расмий идеологияга айланди.

Асосий негизи «Дао дэ цзин» ва «Чжуан-цзи» асарларида акс эттирилган даосизм таълимотида инсон фаолиятини чек- лаб куядиган хар кандай конун ва коидалар кораланади, циви­лизация ютукдаридан воз кечиш таргиб этилади, табиат ва олам шарафланади, кишилар табиийликка чакирилади.

Конфуцилик — кадимги Хитойда юзага келган ахлокий-си- ёсий таълимот. Унинг асосчиси Конфуцидир.

Конфуци ва унинг таълимотини химоя килганлар инсон- парварликка эришиш учун хар бир киши хулк-одоб меъёрига амал килган холда Уз-узини тарбиялаш, шу асосда маънавий камолотга эришиш гоясини таргиб килганлар. Конфуци таъ- лимотига кура, инсонпарварликка факат жамиятнинг юкори табака вакиллари, мумтоз кишиларигина эришиши мумкин.

Хитойда Конфуци тузган мактаб куп аср давом этди. Ми­лоддан аввалги 136 йилда император У Ди хукмронлик килган даврда Конфуци карашлари расмий равишда таълимот-тизим деб эълон килинди. Шундан кейин Конфуци таълимоти икки минг йилдан ортик вакт мобайнида хукмрон идеология сифа­тида давом этди.

Page 272: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Конфуци (Кунцзи) — Хитойнинг таникди мутафаккири. У эрамиздан олдинги 551 йилда камбагал оилада тугилди. Ёшли­гидан етимликда усади, Jly подшолигида кичик бир мансабда ишлайди, кобилиятли хизматчи сифатида танилади.

Конфуци сиёсий хаётда хам иштирок этади. Мамлакат буйлаб сафарларда булади, халк хаёти билан якиндан танишади, тур­ли тоифа одамлар билан учрашади, сухбатда булади. Орадан 14 йил утгач, сафардан кайтиб, колган умрини сиёсий х,аётдан четда, Уз шогирдлари, издошлари билан бирликда утказади. У давлат идораларида ишламаган холда, халк орасида катта шух­рат козонади. У эрамиздан олдинги 479 йилда вафот этади. Унинг таълимотини шогирдлари давом эттирадилар.

Урта асрда Хитой билан чегарадош булган Япония, Корея, Вьетнам давлати, халки Конфуци таълимоти таъсирида булади.

Конфуци ахлокий-сиёсий гояларининг негизи давлатни ах­лок коидалари асосида бошкариш таълимотидир. Унинг таъ­кидлашича, ахлок коидаларига асосланган давлатни бошкарувни куллаш ва химоя килиш керак. Бунинг учун номлар узгарти- рилиши лозим. Давлатни шафкат, саховат билан бошкариш яхши усулдир.

Конфуцининг уктиришича, давлатни бошкарувчи саховат­ли, эзгу ниятли булиши керак. У бундай бошкарувчини ос- мондаги шимолий ёруг юлдузга ухшатади. Унинг уктиришича, ахлокий жихатдан кайта тарбияланган бошкарувчигина ёруг юлдуз була олади. Юлдузлар ёруг юлдузни ураб олгани каби халк унинг атрофида булади.

Узини тута билиш, ахлок коидаларига риоя килиш — Кон­фуцининг «инсоний севги», «узини тута билиш» хакидаги таъ- лимотининг асосий мазмунидир. Конфуцининг фикрича, хар бир инсон Узидан бошка одамларни севмаса, у ахлок коидала­рига риоя кила олмайди, ахлок коидаларига тугри муносабатда була олмайди.

Конфуци таълимотича, кичикларнинг ота-она ва акаларга доимо хурматда булиши инсонни севишнинг асосидир. Ин­сонпарварлик одамларга мухаббат демакдир. Факат инсонпар- варгина одамларни сева олади, севиш ва нафратланиш хисла- тига эга булади. Демак, Конфуцининг фикрича, барча одам­ларни севиш, уларга бир хил муносабатда булиш хам мумкин эмас. Конфуци «хурматли», «мурувватли», «тутрисузли», «уткир зехнлик» ва «рахмдиллик» фазилатларига эга булганларни ин-

Page 273: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

сонпарвар хисоблайди. Конфуци давлатни шундай одамлар бо- цщаришини талаб этади. Унинг таъкидлашича, мурувватли рахбаргина халк; хурматига сазовор булади, халкнинг хурмати унинг зафарларга эришувини таъминлайди.

Конфуцининг ахлокий-гоявий карашларида давлатни бош- каришда халкни кадрлаш мухим уринда туради. Унинг фикри­ча, халк;к,а мурувват билан рахбарлик килиш, олдин уни бойи­тиш, сунгра уни инсонпарварликка ургатиш керак. Шунда инсонпарварликда халкни кадрлаш намоён булади.

Конфуци умри давомида, асосан, укитувчилик билан шу- гулланди. У укитувчилик фаолиятида Укиш, урганиш билан би­лимларни эгаллашга эътибор берди. Унинг таъкидлашича, бола жиддий ва сабот билан мехнат килиш оркали билимларни эгал­лаши, куп тинглаши, эшитганларидан энг мухимини билиб олиши ва унга риоя килиши керак.

Бола куп нарсани куриш ва курганини хотирасида сакдаши лозим. Конфуцининг уктиришича, инсонда кобилият, доно­лик ва акл Укиш, урганиш, куриш, мехнат оркали ривож топа­ди. Конфуци факат яхши одамдан эмас, балки ёмондан хам урганишни тавсия этади.

У таълимда укиш ва фикрлаш, уйлаш мухимлигини айтади. Унингча, укимаслик ва фикр юритмаслик, бу — халокатдир, укишни фикрлаш билан бирлаштириш лозим. У килган китоб Хакида фикр килинмаса, бундай укишнинг фойдаси булмайди, бундай укиш кишини толиктиради. Конфуци уз тажрибасини умумлаштирар экан, бутун кун буйи овкатланмай, тун буйи ухламай, укигани хакида уйлаганини, лекин бундан фойда булмаганини айтади. Шунга кура, Конфуци Укишни уйлаш, фикрлаш билан узвий бирликда, уз вактида амалга оширишни тавсия этади.

Конфуци таълимотига кура, укишца амалда куллаш зарур булганни аникдаб олиш гоят мухимдир. Конфуци китобни Укиш ва Укилганни вакги-вакги билан такрорлаш кераклигини укги- ради. Унинг таъкидлашича, кишининг одамларга муносабати унинг мактовга сазовор булган ишларида ёркин куринади. Кимдир макгалса, у хаётда, амалда синаб курилади, яхши му­носабати бошкалар учун намуна булади. Муносабат хакидаги бу фикрлар хам Конфуцининг билимни амалда синаб куриш гояларининг ифодасидир.

Конфуци, узининг педагогик фаолиятида тажрибага алохи­да эътибор берди, илгор гояларни олга сурди.

Page 274: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Масалан, киши ниманидир билади ва хисоблайди. Билма- са, хисоблай олмайди. Бу — билимга тугри муносабатдир. Укитувчи турт нарсадан — КУРУК фойдасиз фикрлашдан, Уз мулохазасида катъий туриб олишдан, кдйсарлик килишдан, факат узи хакида уйлащдан катьий сакланиши керак. Бу гоялар- нинг биринчиси соф кунгил билан муносабатда булиш, ик­кинчиси шахсиятга берилмаслик ва кайсарлик килмасликдир.

Конфуцининг уктиришича, соф кунгилли одам одамларнинг сузига караб эмас, харакатига карайди, лекин яхши сузларини хам маъкуллайди. Бу билан у одамни ва унинг сузларини тах­лил килиш мохиятини билиб олиши кераклигини таъкидлайди.

Конфуци иккиюзламачиликни саховатликнинг душмани деб билади. Унинг фикрича, иккиюзламачи, одамлар орасида гуё тугри — олтин йулда бораётгандек булади, хакикатда эса ахло­кий коидани бузади. Шунинг учун иккиюзламачилар «паст ода- м»лардир.

Конфуци дуст танлашда олдин уни синаб куришни тавсия этади.

Умуман, Конфуци гоявий-ахлокий, маърифий ва англаш, билиш хакидаги карашларида илгор фикрларни олга сурди, унинг гоялари илгор фикрлилар томонидан давом эттирилди, хитой маданиятига кУшилган мухим хисса булди.

ИККИНЧИ БОБ ШАРК, МУТАФАККИРЛАРИ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

ХАВДДА

САЪДИЙ ШЕРОЗИЙ

Хаёти, адабий-маърифий фаолияти

Шарк мумтоз адабиётининг буюк намояндаларидан бири Муслихиддин Саъдий Шероз шахрида 1184 йилда тугилди. Саъдий мутул боскинчилари Урта Осиё ва Эронда хукмронлик Килаётган, халк уларнинг зулмига карши курашга отланган даврда яшади, ижод этди. Саъдий озодлик учун олиб борилган курашда халкнинг галаба килишига ишонди, уз асарларида акс эттирди.

Page 275: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Саъдий бошлангич маълумотни Шероздаги мактабда олади, уни тамом кдлгач, Бощод шахридаги Низомия мадрасасига укишга киради, укишни тугаллагач, Шарк мамлакатлари буйлаб саёхдтга чикади. У шу саёхати даврида х;аётда юз берган вокеа- ларни куради, катта хаётий тажрибага эга булади. У 1255 йилда уз она шахри Шерозга кайтиб келади ва хаётининг сунгги йил- ларини ёлгизликда утказади. Саъдий ёши 70 га борганда, 1257 йилда узининг машхур «Бустон», 1258 йилда «Гулистон» асар­ларини ёзади. У газаллардан иборат булган «Куллиёт» тупла- мидан урин олган бу икки асарларида халкни бирлашишга, хаётни севишга, хаётни яхшилаш учун мехнат килишга даъват этади.

Саъдийнинг «Гулистон» асари тарбиявий панд-насихатдан иборат хикоялар ва хикматлар тупламидир. Адиб бу асарида жахонгашталик йилларида хаётда курган, билган вокеаларни баён этди, улардан ахлокий хулосалар чикарди, хаётда йилдан адашганларга тугри йул курсатди, буни у узининг инсоний бурчи деб билди.

Саъдийнинг инсонпарварлик, ватанпарварлик гоялари

Саъдий Шерозий инсоний кадр-кимматни мехнатда, хунарга таянишда деб тушунади ва шундай деб таълим беради:

Уз ме^натидан нон еган киши,Хотам миннатидан озод ёз-циши.х

— дейди у.Саъдий ватанпарварлик, халкпарварликни юксак кадрлади

ва отал ар тилидан ёшларни халкка содик булишга чакиради.

Уз элига вафо цилмаган киши,На севимли булур ва на дониишанд.2

Саъдий одамлар уртасида инсоний алока булишини таргиб кдлади. У инсониятни бир бутун тана деб билади, хар бир одам- ни унинг бир кдсми хисоблайди. Унинг фикрича, тана-инсо-

1 Саъдий. Гулистон. F. Рулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти. Т. 1968, 6-бет.

2 Уша китоб, 150-бет.

Page 276: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ният-соглом, барча аъзолари c o f булиши керак, ёш болани камол топтириш учун, тарбия жараёнида унда х,аёт учун зарур булган сифатларни шакллантириш керак. Сифат эса, инсонда аста-секин, аввало оилада ва мактабда тарбия йули билан, кат­та булганда хаётий тажриба ёки уз-узини тарбиялаш жараёни­да шаклланади.

Саъдий оилада бола тарбияси хакида

Саъдийнинг фикрича, оила боланинг бахти, келажаги учун замин яратувчидир. Оилада асосий таянч отадир. У масъули- ятли тарбиячидир. Ота уз болаларини тарбиялаши, укитиши, хунарга ургатиши, жисмонан чиникгириши керак. Боладаги Кобилиятни ривожлантириши керак. Бунинг учун, болани тар­биялаш керак, тарбия булмаса, боладаги крбилият сунади.

Саъдий уз педагогик карашларида тарбияни уч асосий кури- нишга — аклий, нафосат ва жисмоний, мехнат тарбиясига була­ди. Адиб болани тарбиялаш вазифасини уларнинг ота-онала- рига, айникса, отага юклайди, яъни оилавий тарбияга катта эътибор беради, ота, ота-оналарга мурожаат килади. У ёзади:

Утай яхши ном билан десанг агар,Сен углингга ургатгил илму уунар.Агар булмаса ацлу фикри унинг Нишон цолмагай сендан улган кунинг.Ота-онаси эркалатса нуцул,Жуда куп цийинчиликни кургай утп.Ацл ургату, тугрилик, поклик.Севиб эркалатма, цил идроклик.Уз углингни цолдирмагил бе^унар.'

— дейди Саъдий.Саъдий ота-оналарга, хар бирининг характерини хисобга ол­

ган холда, ахлокий тарбияни боланинг ёшлигидан бошлашни тавсия этади, характер шакллангач, болага тарбия таъсир эт- майди.

1 Саъдий. Гулистон. F. Рулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти. Т. 1968, 145-бет.

Page 277: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Аклий тарбия, Саъдийнинг назарида, билимни эгаллаш ва уни хаётга тадбик; этиш билан бопшкдир, аклий тарбия уни хаётга тадбик; этиш жараёнида ривожланиб боради.

Саъдий билимни хаётга татбик; этишни ташвик; этар экан, унинг хаётий мохиятини исботлашга харакат килади. Унинг фикрича, билимни эгаллаган одам акуыи ва ахлоклидир. Бун­дай одам жамиятда кддрланади, кдерда булмасин уни хамма хурмат килади, у хамма ерда шухрат козонади.

Саъдийнинг фикрича, «...икки тоифа одам бехуда ишлаб, бехуда харакат килган булади: бири мол-мулк йигиб, фойда- ланмаган ва иккинчиси эса, илм олиб унга амал кдлмаган одам».

Харчанд уцибсан, билимдонсан,Агар амал цилмадинг, нодонсан. '

Одам билимни турмушда фойдаланиш учун эгаллайди, таж- рибада кулланмаган билим фойдасиздир.

Саъдий тажрибани ахлокий маънода тушунади. У одамлар- дан ахлок меъёрини билишни ва хаётда унга риоя килишни талаб этади. Шу билан бирга, у билимни барча сохада одам- ларда гузал инсоний фазилатларни шакллантиришга йуналти- ришни талаб этади. Унинг уктиришича, билимни эгаллаш ва унинг чуккисига кутарилиш, билимга кизикувчан, хамма ерда ва хамма вакт изланувчан, янгиликларни олга сурувчан булиш йули билан унинг хакикийлигига ишониб, онгли суратда Узлаш­тириш керак. Мунозарасиз билим ривож топмайди. Одамни Хаётга тайёрлаш учун, аввало, аклий тарбияни тажриба билан боглаш, мустакил укиш йули билан амалга ошириш керак. Аклий ривожланиш ахлокий камолот учун зарур, у ахлокий тарбия билан богланиши керак.

Саъдий ахлоций тарбия тодида

Саъдийнинг педагогик карашларида ёш авлоднинг ахлокий тарбияси марказий уринда туради. Бу масалани ечишда Саъ­дий инсонпарварлик принципидан келиб чикади. Унинг таъ-

Page 278: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

лимотига кура, инсоний мухаббат ва хурмат туйгуси инсон к;ад- риятида, ахлокий тарбияда асосий уринни эгаллайди. Шу маъ­нода, у ёшларга мурожаат кдлиб, уларни билимларни эгаллашга, ахлокий булишга даъват этади.

Мухтожларга ёрдам беришни Саъдий биринчи даражали ин­соний фазилат хисоблади. Айникса, у етим болаларга ота-она- лари каби гамхурлик килиш, инсонпарварлик ва одамийлик мухтожлар хаётини яхши билган мехнат ахлига хос хусусиятдир.

Етимлар бошига мудом соя сол,Арит гарду чангин, тикан кирса ол.Етим турса олдингда маъюсдил,Уз урлингни %атто упиб суймагил..Арит ра%м этиб, оциб куз ёшини,Юзин чангин арту сила бошини,Агар унда йуцдир цариндош, таниш,Узинг парвариш цил, узинг парвариш . '

Саъдий ахлокий одамдаги ростгуйлик хислатини энг мухим фазилат деб билади. Бу фазилатга эга булган одам боцщалар- нинг мухаббати ва хурматига сазовор булади.

Саъдий тарбия усуллари доцида

Саъдий ишонтиришни тарбиянинг асосий усули хисоблай­ди. Адиб ишонтириш билан бирга каттиккул булишни таклиф этади. Шу билан бирга, у ёшлигидан болада хушфеъллик, дустлик фазилатларини тарбиялашни тавсия кдлади.

Инсон бопщаларнинг ишончига факат узининг ростгуйли- ги билан эришади. Шунинг учун хар кандай вазиятда рост га- пириш, хатто, ростгуйлиги узига нохушлик келтирганда хам ростгуй билиши керак. Рийбатчилик, чакимчилик, ёлгончи- лик — инсон учун ёмон хислатдир.

Саъдий ёшларни одамлар билан мулокотда булиш коидала- ридан хабардор булишга, уйлаб, хар бир сузни улчаб гапириш- га ургатишга даъват этади. Аклли одам куп ва уйламасдан га- пирмайди, уз сузи-фикрини худди кимматбахо ёкут каби дил- да саклайди.

Page 279: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Саъдий камтарликни кенг маънода тушунади, камтар одам хушмуомала, тавозели булади, яхши ва самимий маслах,атларга эътибор беради, унга мацганчоцлик, хушомадгуйлик, чацим- чилик бегонадир. Камтарлик хациций билиши, куз-куз цилин- маслиги керак.

Саъдийнинг фикрича, хациций камтар одам узини узи мак,- тамайди ва бошцаларнинг мацговига мухтож хам булмайди. Агар у яхши одам булса, бу сифатининг узи унинг яхшилигидан далолатдир.

Саъдий дустликни одамнинг шахе сифатида шаклланишида асосий омил деб билади. Унинг назарида хакикий, самимий дустлик инсон цалбида учмас из цолдиради, унинг ахлоций циёфасига таъсир этади. Агар одам уз хатти-харакатига кура ёмон булса, унинг дустлиги бошцаларга салбий таъсир этади.

Саъдий дустликнинг тарбиявий ахамиятини юцори бацола- ган холда, ота-оналарни огохлантириб, уз болаларининг ёмон- лар билан мулоцотда булишига йул куймасликни айтади.

Саъдийнинг уктиришича, дустлик икки мухим хусусиятга — самимийлик ва тарбиявийлик хусусиятига эга. Адиб бошига кулфат тушган одамга мурувват курсатган, унинг душманлари билан алоцада булмаган одамни хациций дуст деб билади.

...Агар оцил эсанг, дустдан кечмагил,Ушанда fohum куз очолмайди бил...Агар сен эсанг дуст билан жону тан,Раним емирилур шо%у илдиз билан.1

дейди шоир.

Саъдий педагогик царашларининг ахамияти

Саъдий Шерозийнинг юцорида баён этилган таълим-тар- бия хакидаги фикрларининг негизи хаётий тажрибалари, халц огзаки ижодидир.

Саъдий одамларни мехнатни севишга, инсониятга фойда кел- тирадиган булишга, дини, эътицоди, жинси, миллатидан цать-

Page 280: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ий назар, одамларга нисбатан хурматда булишга даъват этди. Саъдий ушбу педагогик кдрашлари билан кейинги авлодларга улмас мерос колдирди. У цолдирган бу мерос хозирги ёшлар тарбиясига хам хизмат килиши табиийдир.

ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ1Румийнинг хаёти, педагогик карашлари

Жалолиддин Румий 604 хижрий сананинг раббиул аввал ойи- нинг олтинчи кунида — милодий 30 сентябр 1207 йилда Балх шахрида тугилди. Отаси Мухаммад Баховуддин Вал ад уз замо- нининг машхур суфийси булган, Султон-ул уламо аталган.

Баховуддин Валад беш яшар угли Жалолиддин билан Балх- дан кетиб Нишопурдан утаётганларида улуг шайхлардан бири, машхур шоир Фарицидцин Аттор билан куришадилар. Фари- диддин Аттор Жалолидцинга узининг «Асрорнома» асарини тухфа кдпади.

Баховуддин Валад Нишопурдан Туркия ерларига утиб, Ар- зиндонда, сунгра Окшехирга келади ва шу шахардаги мадраса- да турт йил даре беради. Сунгра Окшехирдан Лоранда шахрига (хозирги Караман) боради. Шахар хокими Амир Муса унга атаб махсус Мадраса курдиради ва уни мадрасанинг бош мударриси этиб тайинлайди. Кейин Баховуддин Валад турк султони Ало- вуддин Кайкубоднинг таклифи билан Кунёда шахрига бориб, шу ердаги Олтин мадрасасида истикомат килади.

Жалолиддин илмларни, асосан отасидан Урганади, Лоранда шахрида илмини камолга етказади, отаси Кунёдага кетгач, унинг урнига бош мударрис этиб сайланади, ваъзхонликда шухрат Козонади.

Румийнинг инсонпарварлик гоялари

Румий бутун умри давомида ирки, тили ва диний мазхаби- дан катьий назар, инсонлар тенглигини химоя килди, инсон иродасини озодликнинг мухим воситаси деб хисоблаб, шу асос-

1 Румий х.ак.идаги мацолани тайёрлашда унинг «Учмок а̂ канот йук; вале учайман» асари ва «Сунгги суз» (Рухият шоири)дан фойдаланилди. «Шарк юлдузи», 3-4 сон.

Page 281: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

да ахлок-одоб масалалари хакида фикр баён этди. У инсонлар­ни мехр-шафк;атли, боадаб булишга даъват этади. Унинг фикри­ча, адаб билан жахон нурга тулади, малак пок, мусаффо булади.

Нурга тулгай, бок;, адаб бирлан фалак,Пок, мусаффодир адаб бирлан малак.1

дейди Румий.

Румийнинг маънавий-ахлок,ий царашлари

Румий вафодорликни, севгида садокатли булишни ташвик; этади. Адиб хамзабонлик — дустликни дилни дилга ошно — бегонани пайванд этувчи восита деб билади. Хамдил булиш ундан хам яхшидир. Унинг фикрича, агарда одамлар узаро ах,ил булсалар, нуткбозликка хожат йук, калблар — юракнинг узи таржимонлик вазифасини бажаради. Шоир дейди:

Хамзабонлик дилни дилга банд этар,Ошно-бегонани пайванд эт ар.1

Турли тилда сузлашувчи, миллатлари турлича булган одам­лар узаро дуст булсалар, уртада воситачи булишига хожат йук:

Уртада ул нутци бийрон не керак,Таржима цилмоща цодирдир юрак...2

Румий засадни коралайди, бу хусусиятга эга булган хасад- гуйлар аклли булсалар хам аслида мусулмон эмаслар.

Румий жахолатни нохушлик, низо хосил килувчи иллат хисоблайди, инсонларни бирликка, сулага даъват этади.

Румий дустлик ва инсонийликни улутлаб, хакикий дуст ба- мисоли кузгу булишини укгириб, уни кусурдан холи булишга даъват этади. Унинг уктиришича, «Севги бор жойда ситам хам булади». Бегоналарга эмас, дустларга ситам килинади. Аммо ситамда хам ситам бор. Ситам ундан мухтасир булганга, унинг узи учун яхшилик ва севги эканлигини билганга килинади... «Шунинг учун, — дейди Румий, — модомики, сен узингда бир

1 Уша китоб, 8-бет.2 Уша китоб, 16-бет.3 Уша китоб, 16-бет.

Page 282: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

дарё ёки пушаймонлик хис этаркансан, билгилки, бу сенга Ал- лохнинг инояти ва севгисидан бир далилдир. Агар сен OFa- инингда бир кусур курсант, бу сендаги нукеоннинг аксидан иборатдир. Одам х,ам худди шундай ойнадир. Сен уша кусурни узингдан узоклаштир. Чунки ундан хосил булган сендаги из- тироб узингдан чиккан гамдир. Ундан хафа булганинг замон узингдан х;ам инжийсан».1

Румий каноатсизлик кунгилсизлик холатлар келтиришини айтиб, кишиларни сабр-каноатли булишга, мол-дунёда хам маълум улчов борлигига риоя килишга чакиради.

У дейди: «...аттор дуконига боришинг билан у ерда шакар- нинг жуда куп эканини курасан. Бирок; аттор сенинг пулингга яраша шакар беради... Худди шундай одам борки, денгизларга конмайди, одам буладики, бир томчи сув билан кифояланади, ортикчаси унга зарар келтиради. Бу факат маъно оламидан, яъни илм ва хикматда эмас, балки хамма нарсада шундай.

Дунёдаги мол-мулклар, олтинлар, кимматбахо тошлар кон- лари сунгсиз улчовлардир. Бирок;, улар инсонга бахоси микдо- рида келади, ортик^асини эса, кутаролмай, ак̂ гдан озади».2

Румий иймонни улуглаб, уни, хатто, намоздан юк;ори хисоб­лайди, унингча, иймон одамлар учун абадийдир: «...Намознинг жони (рухи) ук;илган намоздан яхширокдир. Иймон намоздан устундир. Чунки намоз кунда беш махал, иймон эса хамма вакт фарздир.

Намоз узрли сабаб билан колдирилиб, фурсат булиши би­лан адо эгилиши мумкин.

Иймон учун хеч кандай узрли сабаб билан бузиб, кейинрок бажариш рухсати йук. Намозсиз иймоннинг фойдаси булади. Бирок иймонсиз намознинг фойдаси йук- Худди мунофиклар- нинг намози сингари».3

Жалолиддин Румий одамларга мурожаат килиб, уларни бу дунёда бирга булишга даъват этади: «Одамлар, — дейди шоир, — биз бу дунё уйида бирга эдик, дейишлари ва бир-бирлари би­лан гузал бир тарзда келишиб, богланишлари керак. Одамнинг яхши ва ёмонлигини бир четга куйиб, унинг шахсияти аслига

1 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур. «Шарк юлдузи», 1995, 3-сон, 192-193 бетлар.

2 Уша китоб, 196-бет.3 Уша китоб, 196-197 бетлар.

Page 283: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

эътибор бермок керакки, курамиз, ул зотнинг кандай узлиги ва жавхари бордир. Курмок ва билмок, мана шунак,а булади».1

Демак, дуст танлашда инсон шахсиятини, унинг кимлиги- ни билиш, уни куриш ва билиш — мухимдир.

Румийнинг таъкидлашича, хар бир одам аввало узини сина- ши ва куриш, руза, намоз, ёлгизлик, биргалик ва шунга ухшаш нарсаларнинг кай бири узига фойдали эканлигини, кайси йулдан борса, ахволи тез яхшиланишини билиши, уйлаб кури- ши лозим, унинг илгариланишини кайси иш таъмин этса, шу йулдан бориши, муфтийлар хар канча фатво берсалар хам, олим­лар фатвосига кулок солиши лозим. Румий олимларни, илм ахлини орифдан устун куяди ва маъноли инсон хисоблайди, инсонни буюк бир муъжиза ва ичида хамма нарса ёзилган деб билади.

Жалолиддин Румий акл хакида суз юритар экан, уни инсон вужудида бир амр деб билади. Унинг таъкидлашича, «Мабодо вужуд раиятлари унга буйсунса, барча ишлар текис кетади. Агар аксинча эса, хаммаси издан чикади. Сархушлик келиши билан бу кулу оёкдан ва вужуднинг барча аъзоларидан хар хил но- маълумликни кутса булади».2

Румийнинг фикрича, инсон ва шундай холатга тушмаслиги учун, вужуд раиятлари aiyira бош эгишлари зурур. «Чунончи, тикувчилик дуконига берилган ёш бола устага итоат килиши лозим. Модомики, боланинг максади ушбу касбни урганмок экан, демак, у уз тасарруфидан воз кечиб, устанинг амрига «лаббай» деб жавоб бериши шарт».3

Румий уз педагогик карашларида амал ва илм хамда икки- сига эга булган инсоннинг хаётда тутган мавкеига алохида эъти­бор беради, илмни хамма нарсадан устун куяди, одамларни илмларни эгаллашга даъват этади. «Амал хамда илм мавжуд- дир, — дейди шоир. — Баъзиларнинг амал и бору, ил ми йук. Баъзиларда эса аксинча. Агар инсонда хам амал, хам илм булса, у ута муваффакиятли зотдир. Бунга ухшаган нарса шудир: бир одам йул юради, аммо бу унинг йулими-йукми, билмайди, кур- курона харакат этади.

1 «Шарк юлдузи», 1995, 5-6 сонлар, 198-бет.2 Уша журнал, 197-бет.3 Уша журнал, 208-бет.

Page 284: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Бошка биров эса, йулни хам, манзилни хам билади. Унинг учун аломату ишоратга хожат йук,. Иш унинг кулидан келади. Энди киёсланг, бу одам каерда-ю, наригиси кдерда? Демак, илм хамма нарсадан устундир».1

Румий инсон ру^ияти ва китобхонлик хакида

Румийнинг инсон рухияти, унга хос хусусиятлари хакидаги фикрлари хам мухим педагогик ахамиятга эга. Бу буюк шоир одамларни уз умрларини бехуда у т к а з м а й , гофилликни таш­лаб, инсонлар учун фойдали иш килишга чорлайди. «Инсонда шу кддар улкан ишк, хирс, орзу ва дард бордирки, юз минг- ларча олам узиники булса хам, кунгли тинчимайди. У машрул булган ишида, санъатда, илми нужумда, хакимликда... хамма- хамма фойда хам хузур тополмайди. Чунки истаган нарсасини кулга киритолмаган. Ёр дилоромдир, яъни кунгилни тинчлан- тирувчи, демакдир. Шундай экан, кунгил бошка билан кандай хотиржам булсин. Завк ва орзулар зинапояга ухшайди. Зина- лар утириб, дам олишга мослашмаган, аксинча, устига босиб утилади, холос. Умрини шу зинапояларда бехуда утказмаслик учун гофилликдан тез уйгонган ва ахволнинг мохиятини анг- лаб етган зот кандай бахтли!».2

Улуг мутафаккир хар бир инсоннинг севимли булишини ис- тайди, севимли булган кишида гузаллик булади. Унинг укти­ришича, «Севилган киши гузалдир. Хамма гузаллар севила- вермайди ва севилиши шарт хам эмас. Гузаллик севимлилик нинг бир жузъидир. Севимли булмок аслдир. Бу булгандан кейин гузаллик хам мавжуддир».3

Жалолиддин Румий таълимда хар бир укилган китобнинг маъносини билиш мухимлигини таъкидлайди, маънога эъти­бор бермаслик кур-курона укишдир. Олимнинг таъкрщпашича укувчи Куръонни тугри укийди, маъносидан хабари булмайди, унга маъно англатилса хам, барибир, кур-курона укийверади. Маънога юзланишни инсон дастлаб унчалик севмайди. Бирок вакт утган сайин ёктира боради. Бу жараён суратда (шаклда) аксинча кечади. Чунки шакл бошда хуш ва латиф туюлади,

1 «Шарк; ю л д у з и » , 1995, 5-6 сонлар, 208-бет.2 Уша журнал, 212-бет.3 Уша журнал, 216-бет.

Page 285: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бирок У билан канчалик куп бирга булингани сари укувчи ун­дан совиб боради. Куръоннинг шакли кайда-ю, маъноси кай- да! Худди шундай, агар инсон шаклидан маъноси кетса, жаса- ди колади. Жасадни эса, хеч ким ушлаб турмайди».

Демак, китоб укишдаги асосий максад маънодир, уни анг- лаш, билишдир.

Румий маърифий-ахлоций к;арашларининг ахамияти

Уз даврининг буюк мутафаккирларидан булган Жалолид­дин Румий уз асарларида зулмни коралади, адолатни тараннум этди. Румий инсон иродасини озодлик, эркинликка эришиш- нинг мухим воситаси хисоблади. У инсон уз ХУКУКИНИ идора этишда озод булишини айтди, инсон шахсиятига хурматда булишни, халк ва миллатлар уртасида ахиллик, дустлик були­ши гоясини олга сурди.

Румий баён этган бу маърифий-ахлокий фикрлар инсон- парварликдан иборат булиб, педагогик фикр тараккиётига кушилган мухим хиссадир.

АБУЛКОСИМ ФИРДАВСИЙ

Хаёти ва педагогик дарашлари

Абулкосим Фирдавсий — жахон адабиёти, маданиятига бе­бахо хисса кушган буюк суз санъаткори.

Абулкосим Фирдавсий Тусий номи билан шухрат козонган. Фирдавс (жаннат 6 o f h ) сузидан олинган булиб, шоир Тусда (Эронда хозирги Фирдавс шахри) тугилгани учун Тусий деб юритилган.

Абулкосим Фирдавсий 940—941 йилда Табарон вилоятининг Туе шахрига якин Бож кишлогида дунёга келди. Ёшликдан халк огзаки ижодини, ёзма адабиёт ва тарихни, кадимги афсо- на ва ривоятларни, араб ва пахлавий (кадимги эрон) тиллари­ни мукаммал урганди. 35 ёшида (975 й.) «Шохнома» асарини ёзишга киришади, хижрий 400 (милоддий 1010—1011) йилда тугаллайди. 60 минг байтдан иборат булган «Шохнома»ни эрон шохи Султон Махмудга такдим этади. Аммо асар Султон Мах-

Page 286: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

мудга маъкул булмайди. Шундан кейин Фирдавсий Табарис- тон (Мазондарон)дан Ирок^а утиб, Бакдодца яшайди, умри­нинг охирида ватани Божга кайтиб келади, бир неча йил уз богада яшаб, шу ерда х,ижрий хисоби билан тахминан 411— 416 (милодий 1020—1026) йиллар орасида вафот этади.

«Шохнома» миф ва афсона, ривоят ва достонлардан иборат булиб, унда «халк; кахрамонлиги, ватанпарварлик, чет эл боскинчиларига карши мардона кураш, марказлашган феодал давлатни вужудга келтириш гояси, адолатли шох орзуси, яхши­лик ва ёмонлик кучлари уртасидаги зиддият, самимий севги ва садокат, маърифатпарварлик, одоб-ахлокка дойр насихатлар..», «Фирдавсийнинг дунёк,араши, истак-орзулари, хусусан эпос- нинг бош кахрамони Рустам образида мужассамлашган».1

Фирдавсийнинг дидактик к,арашлари

Фирдавсий мехнат ва мехнатсеварлик, илм ва билим, акл ва хикмат, саховат ва химмат хакида фикр билдириб, кишиларни одил ва окил булишга чорлайди, золимлик, крнхурлик, тан- баллик ва химматсизликни крралайди.

Фирдавсий мехнат ва гайратни улуглайди. Унинг фикрича, ишдан кочган кишидан ном, ор-номус ва жанговарлик хам йи- роклашади. Жахонда мехнатсиз фойда йукдир, кимки дангаса б^лса, унга бойлик келмайди... Ёш киши дангаса булса, хаёт- нинг к;алби ундан туяди (безор булади).

Фирдавсий мехнат килиш билан хунарни эгаллашни таргиб Килади, хунарнинг мохиятини таърифлаб, одамларга уч нарса­ни орзу килишни маслахат беради. У дейди:

Пок зоту хунару насабинг агар Бирлашса ажойиб мевалар берар...Яздон инояти киши гав^ари,Ёмонга йуламас, кочар у нари..Хунар урганурсан у,ар хил кишидан,К,очмасанг меунату, ранж ташвишидан...Бу учликни топсанг сунг керак axji Уни паст-баландни ажратгувчи бил.

1 Н.М.Маллаев. Абулкосим Фирдавсий, Т. 1962, 55-бет.286

Page 287: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Бу турт нарса танда булса мужассам,Таъмадан кутулгай, тортмас гам-алам .1

Фирдавсий хунарни эъзозлайди, хунар энг аввало гавхардан яхши, хунар тажриба ва матонат билан кулга киритилишини айтади. Фирдавсийнинг таъкидлашича, инсон канча бойлик эгаси булса хам, агар у тажрибасиз булса, у хунар эгаллай олмайди.

Фирдавсийнинг уктиришича, акл ва билим \ар бир инсон­нинг фазилати ва бойлигидир. У аьутни улуглаб дейди:

Худо неъматларин олийси идрок,Ацлни васф этар кимки дили пок.Акл бир тирик жон, билмайди завол,Акл турмуш асли, буни ёдлаб ол.Акл йул курсатиб, дилни этар шод,Хар икки оламда аклли обод.Аклдан рамгинлик, шодлик, уктамлик,Аклдан борлигу-йуглигу, камлик.Агар акли хира булса х,ар инсон,Шодликка эриша олмас бир замон! 1 Акл ва идрокдан безак топса дил,Уни гавуар тула ганжга щ ёс кил}

Улуг шоирнинг фикрича, акл ра\намодир, кунгилни шод кдлувчидир, шодлик ва одамийлик акут туфайлидир, куплик ва озлик ундандир. Кимки акдоиз булса, унинг багри Уз кдлми- шидан яраланади.

Фирдавсий илмни кудратли куч хисоблайди. У тож-тахт учун Хам, шодлик учун хам билим булиши шарт эканлигини айта­ди, илмларни эгаллашга даъват этади:

Хар нечук илмдан эшитсанг бир суз,Уни тинмай урган кечаю-кундуз.Илмдан бир ш ума дилга тушган он,Шунда билурсан, илм бепоён.4

Фирдавсий хар бир инсонга панд-насихатга ва ибратли хат- ти-харакатларга амал килишни маслахат беради. Унинг таъ-

'Абулкрсим Фирдавсий. «Шохнома». Иккинчи китоб. Т. 1976, 7-8 бетлар.2 Абулкосим Фирдавсий. Шохнома. Биринчи китоб. Т. 1975, 35-бет.3 Уша китоб, 37-бет.4 Уша китоб, 37-бет.

Page 288: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

кидлашича, х;ар бир киши эшитган фойдали сузларини унут- маслиги керак.

Умуман, Абулкосим Фирдавсийнинг фалсафий, ижтимоий, ахлок;ий-таълимий к,арашлари уз даври ва ундан кейинги давр учун хам мухим ахамиятга эга булди, унинг панд-насихатлари хозир хам катта ахамиятга эгадир.

МИРЗО АБДУЛКОДИР БЕДИЛ1Шаркнинг буюк шоири, файласуфи, мутафаккири Мирзо

Абдукодир Бедил Бенгалиянинг Азимобод шахрида 1664 йил­да харбий хизматчи оиласида тугилди. Бир ёшида отасидан етим колади, онаси тарбиясида вояга етади. Беш ярим ёшида уни мактабга берадилар. Абдулкодир 7 ёшидаёк саводли булиб, 10 ёшида араб тили грамматикасига оид «Крфия» китобини пухта узлаштиради.

Абдулкодир билимини, асосан, уйда эгаллайди. Амакиси Мирза Кдландар, тогаси Мирза Зарифнинг ёрдами туфайли тасаввуф фалсафасини, хинд ва урду тилларини, юнон, айник­са, Аристотел фалсафасини урганади. Шох Камол, шох Фозил ва Мирза Абулкосим каби олимлардан таълим олади, уз дав­рининг олим, шоир ва санъаткорлари билан самимий муло- котда, муносабатда булади, ижод килади.

Бедил шох Аврангзебнинг Угли Мухаммад Аъзамшох навкар- лигида хам хизмат килади. Аммо, у харбий хизматда узок вакт булмади, узини севикли ишига — илм-фан ва адабиёт сохаси­да ишлашга багишлади.

Бедил тугилган шахри Азимободдан Хиндистоннинг сиё­сий ва маданий пойтахти Дехлига кучиб келиб, умрининг охи- ригача шу ерда яшаб, 1721 йилда вафот этади.

Бедил Хиндистон халклари — хинд ва мусулмонларнинг турмушини, диний ва миллий урф-одатларини, халк огзаки ижо­дини чукур Урганади.

У Низомий, Аттор, Саъдий, Жомий, Дехлавий, Хофиз, Али­шер Навоий, Беруний, Ибн Сино, Улугбек, Бобур каби буюк алломаларнинг бадиий ва илмий асарларини зур кизикиш, мехр билан укиб, урганади. Узи «Бедил» (яъни «Дилсиз») тахаллуси

'^Ушбу м ак,о л а академик Иброхим Муминовнинг «Мирзо Бедил» асари ва «Узбек совет энциклопедияси»да берилган маълумот асосида тайёрланди.

Page 289: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

билан 130 мингдан ортик, шеърий, 50 босма табокдан зиёд нас- рий асарлар ёзади. Жумладан, «Тилсими \айрат» (1669), «Тар- кибот ва таржибот», «Мухими аъзам» (1681), «Тури маърифат» (1687), «Ишорат ва хикоёт», «Рикдъот» («Мактублар»), «Разал- лар», «Рубоийлар», «К,асидалар», «Чор унсур» («Турт унсур», 1703), «Ирфон» («Билим», 1721) ва бошкалар.

Бедил узининг «Ирфон» асарида табииёт, ижтимоиёт, ада­биёт, фалсафа масалалари хусусида фикр баён килиб, киши­ларни, бинобарин ёшларни хам илм-маърифатга, адолатга даъ­ват этди, хунар, санъат, шахе эканлиги, дустлик, мухаббат, ва­фодорлик, адолатни мадх этди. Бедил «Ирфон» асаридан урин олган «Комде ва Мудан» достони билан уз замонасининг пе­дагогик фикрлар тарихида хам янгилик яратди.

Достонда Бедил адолатсизлик устидан адолат, жахолат ус­тидан илм-маърифат, улим устидан хаётнинг тантана килиши- ни ифодалаш билан, шохларни, бинобарин барча инсонларни адолатли булишга ундади, зулмнинг фожиасини курсатди.

«Kjaepda булса золим бадкирдор,Бир куни у енгилиб, сунг булар хор»}

дейди у.Бедил инсонларни рахм-шафкатли булишга даъват этар экан,

гарибу ожизларга ёрдам бериш, бу — икболли булиш, кора кунларни бартараф этиш эканлигини айтиб, шундай дейди:

Барибларга кимки курсатса ёрдам,Крра кундан кутулгуси у х,ар дам.%аердаки булса икбол кургони,Ожизларга ёрдам унинг нарвони}

Улуг шоир хар бир иш-харакатда сабрли, ташвишли кун- ларда бардам булишни маслахат беради. Бедил сабр — севинч ойнаси, висол, таскин йули, кишини мурод максадга эришти- риш йули эканлигини уктиради, хар бир ишда шошмасликни, сабрли булишни маслахат беради. У Мудан тилидан дейди:

Сабр билан х,ар ким дилга берса кул,Севинч ойнаси кургай албат ул...

1 Бедил. Комде ва Мудан. Т. УзССР давлат бадиий адабиёт нашриёти. 1960, 44-бет.

2 Уша китоб, 44-бет.

Page 290: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Сабри билан киши максадга етар,Чунки у сабр ташвишлардан ор этар.Сабр жойида х,овликишга йул булмас,У — висолдир, у у,ар кимга кул келмас.Сабр йулини таскин йули дегайлар Мурод-максадга у билан етгайлар.1

Бедил мардликни юкори бахолайди. Мардлик, жасорат ки­шига бахт, икбол, орзуларга эриштирувчи омил эканлигини айтиб, инсонларни, бинобарин ёшларни мардлик фазилатини эгаллашга даъват этиб:

Мардлар чиндан бел борласа х,ар ма%ал,Бахти кулиб, топгай орзуси амал.К,атъий булса марднинг а%ду журъати,Кукни ерга туташтирар райрати? —

дейди шоир.Бедил, Шаркнинг алломалари каби, инсоний мухаббатни

улуглайди. Унинг фикрича, соф севги-мухаббат инсонга шух- рат, камолот бахш этади, хар кандай зулм, золимликдан, бой- ликдан юксакдир. Бу foh «Комде ва Мудан» достонида уз ифо­дасини топган.

Бедил «Ирфон» асарида инсонларни улуглади, уларни ях- шиликка, ёмонликни бартараф этишга даъват этади, иркий, миллий, диний эътик;одларидан к;атъий назар, х;амма инсон Хурмат ва эхтиромга сазоворлигини айтади.

Бедил инсонни севади, унинг мехрибони булади. У инсон­ни хазрат деб билади. Унинг уктиришича, хамма инсон ХУР- матга лойик;, эхтиромга сазовор, мехрибонликка мухтождир. Айни вактда инсон Уз ватанининг содик фарзанди, уз элининг гамхури булмоги керак.

Бедил ижтимоий хаётдаги, инсонлар уртасидаги салбий хол- ларни дангасалик, макр-хийла, хиёнат, каллоблик, игвогарлик, ёлгончилик, очкузлик, хасислик, кибр-кеккайишни коралади. У инсонларни мехнатсеварликка ундади, камтарликда камол топишни, яхшилар билан дустлашиб, ёмонлардан йирок булиш­ни маслахат беради.

1 Бедил. Комде ва Мудан. Т. УзССР давлат бадиий адабиёт нашриёти. 1960,28-бет.

2 Уша китоб, 29-бет.

Page 291: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Бедил, кунгли очик; ва сахий кишилар ойнадек ёруг нураф- шон булсалар, макр-хийлали, кунгли к,оралар к;оронгу, зулмат- симон эканлигини ук,тиради. У дейди:

Агар табиати касеро моили нифоц даръёби,Ба яцин шиноси, ки су^бати акобир дарнаёфтиУ

Маъноси: агар бир киши табиатида нифокушкка — икки юзламачиликка, алдамчиликка мойиллик топсанг, шуни аник, билгинки, у кишидан яхшилик курмайсан, ундан яхшилик ол- майсан.

Бедил «Комде ва Мудан» достонида инсонни кдцрламайди- ганларнинг мунофиьутиги хулкдда, хатти-харакатида намоён- лигини ук;тириб, ёшларни бу иллат билан магрурланмасликка, иззат, дурмат к;адрин билишга ундайди. Шоир дейди:

Иззат, хурмат цадрин билмай у;ар киши, Тартибсизлик булса унинг уй, иши.Холи узрин излаш керак хулцидан,Одоб келмас хушсизларнинг цулидан.Телбалик у;ам одобдир му^аббатда,Лекин магрурли куз булур рафлатда.2

Бедил хунармандчиликни, айник;са, дехдончиликни юксак бахолайди. У дех,к,ончиликни инсон х,аётида биринчи даража- ли адамиятга эга эканлигини таъкидлади.

Бедил жамиятдаги хаёт, тирикчилик лаззатларининг барча- си дех,к,ончиликнинг самараси деб билади, шу сабабли зироат- чиликни фавкулодда баланд бахолайди. Бедилнинг фикрича, зироатчилик жамият тирикчилигининг пойдевори, у таркрк; ин­сон хаётининг уртокдашувининг биринчи шартидир.

Бедил жамиятда дехкончиликда булган таъмагирликни, те- кинхурликни к;оралайди.

Бедил одамнинг к д д р - к и м м а т и ва фазилати диний эътик;од- да, иркда, миллатда эмас, балки мехнатида деб билади. У хунар- сиз, бирор мехнат билан шугулланмайдиган кишиларни к;айси табак;адан булмасин к;оралайди.

Бедилнинг фикрича, сув усимлик оламига к;анчалик зарур булса, хунар хам инсонга шунчалик зарур. Мехнат билан банд

1 Уша китоб, Ирфон, 74-бет.2 Бедил. Комде ва Мудан. Т. УзССР давлат бадиий адабиёт нашриёти,

1960, 39-бет.

Page 292: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

булмаган одам марваридсиз чиганокдек бефойдадир. Хар бир касб Уз хусусиятига ва хосиятига эга, бирор хунарга эътибор- сиз караш пасткашликдир. Олимнинг таъкидлашича, кишилар темирчилик, тукувчилик, уст-бош ва пойафзал тикувчилик ва бошка хунарларни эгаллаши, хдр бир киши кандай булмасин бирор фойдали иш билан шугулланиши керак. Бедилнинг фик­рича, ипакдан ёки купол матодан килинган уст-бош киши­нинг хатти-хдракатида кузга ташланадиган хдкикий киёфаси- ни яширмайди. Масалан, калам кора булганлиги билан зиёнли эмас, аксинча, у инсон учун жуда му^им ва фойдалидир.

Кишининг киёфаси хатти-хдракатида соф рангдек равшан куринади. Хат коралиги билан уятли эмас.

Демак, инсон, кандай бир )<унари, касб-кори билан булма­син, у жамият учун кадр-кимматли булиши керак.

Умуман, Мирзо Абдулкодир Бедил уз даврининг буюк, ил- Fop мутафаккири сифатида шухрат козонди. Унинг гоялари маъ- рифатга, илмга, педагогик фикр ривожига илхрмбахш манба- лардан бири булиб хизмат килди, килмокда.

УЧИНЧИ БОБОВРУПО МУТАФАККИРЛАРИ

ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ХАК.ИДА

ЯН АМОС КОМЕНСКИЙ1Хаёти, илмий-педагогик фаолияти

Буюк славян педагоги Ян Амос Коменский 1592 йилда Чех диний жамоасида тегирмончи оиласида тугилди, жамоадаги мактабда укиди.

Коменский ота-онасидан эрта жудо булади, жамоа аъзола- рининг ёрдами билан университетга кириб, укишни тамомла- гандан кейин, Фулкеннс шахридаги кардошлик мактабида Укитувчи булиб хизмат килди. Сунгра махаллий жамоада рах;- барлик вазифасида ишлайди, илмий ишлар билан шугулланиб, чех тилининг хусусиятларини, халк огзаки ижодини Урганади,

1 Бу макрла М.Ф.Шобоева макщаси асосида кайта ишланган холда тай- ёрланди. «Педагогика тарихи» (Т. Укитувчи»). 1985. 25-28 бетлар.

292

Page 293: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Кардошлик мактабларидаги укитиш мазмуни ва усулларини такомиллаштириш устида иш олиб боради. 1628 йилда чех халкд билан бирга Полыианинг Лешно шахрига кучиб келади, бу шахарда хам кардошлик мактабини очиб, укитувчи булиб иш- лайди, узига оламшумул шухрат келтирган «Буюк дидактика» ва «Оналар мактаби» асарларини нашр кдлдиради. Бу даврда у табиат ва жамият хакидаги билимлар энциклопедияси — «Пан- софия»ни яратиш устида иш олиб боради. Коменский 1641 йилда инглиз олимларининг таклифига биноан Лондонга бо­ради, катта тантана билан кутиб олинади. Швеция ва Венгрияда булганда хам мактабларни ислох килиш билан шугулланади, «Хислар воситаси билан идрок килинадиган нарсаларнинг су- ратлари» дарслигини, «Инсоний ишларни тузатиш хакида уму­мий маслахатлар» асарларини ёзади.

Коменский 1670 йилда вафот этади.

Коменский бола тарбияси, инсоннинг табиат билан уйгунлиги х,акнда

Коменский урта асрдаги тарбиядан фаркли уларок, тугилга- нидан бошлаб бола эгаллаган кобилиятини худонинг тухфаси Хисоблади ва, айни пайтда, бу кобилият факат тарбия жараё­нида ривожланишини уктирди. Коменский инсоннинг ривож­ланишида тарбиянинг урни бенихоя эканлигига ишонади ва тарбия туфайлигина хар кандай болани юксак ахлокли, маълу- мотли килиб етиштириш мумкин деган фикрни билдирди, бо­лани ёшлик чогидан жисмонан соглом, маънавиятли килиб тарбиялашни талаб килди.

Коменскийнинг фикрича, тарбия табиатга уйгун булиши, тарбияда боланинг шахеий хусусиятлари хисобга олиниши лозим.

Коменский уз педагогик карашларида инсонни табиатни бир Кисми деб хисоблади ва табиатдаги барча мавжудотни ягона бир конунга буйсунади, деган f o h h h олга суради. Унинг фик­рича, таълимни болаларни нарса ва мавжудотлар билан таниш- тиришдан, уларни идрок килдиришдан бошлаш, ундан кейин уларга хос хусусиятларни урганишга утиш зарур. Коменский­нинг уктиришича, рассом хам шу зайлда иш куради. У аввал

Page 294: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

тасвирлайдиган буюмнинг умумий, хомаки расмини чизади, кейин унинг айрим к,исмларини тасвирлайди.

Бу уктирииида Коменскийнинг уз педагогик коидаларининг тугрилигини тасдиклаш учун зарур булган узига хос усул уз ифодасини топган. Бу усул уз даврида Коменскийга узининг шахеий тажрибасини асослашга ёрдам берган.

Коменскийнинг фикрича, боланинг ёш хусусиятларини хисобга олиш асосига курилган таълимгина уйгун булади.

Коменский таълим ва унинг узвийлиги х;акида

Коменский барча болаларни билимларни идрок килишга к;одир деб хисоблаб, «барчани хамма нарсага ургатиш» зарур­лигини, таълимнинг умумий булишини талаб килади. Бу таь- лим барчага, жумладан, угил болалар ва кизларга хам тааллук- ли булиши лозим.

Коменский мактаб болаларига хар томонлама билим бери­ши, уларнинг акл-идроки, ахлоки, хис-туйгулари ва иродаси­ни ривожлантириши лозимлигини таъкидлайди.

Коменский инсон ривожланишини турт боскичга: гудаклик, болалик, усмирлик, етуклик даврларга булади. Коменский ту- гилганидан бошлаб 6 ёшгача булган болалар учун алохида она­лар мактабини очишни, уларга оналар рахбарлигида таълим ва тарбия беришни тавсия этади. Унинг тавсияси буйича, 6 ёш­дан 12 ёшгача булган болалар укиш она тилида олиб борила­диган мактабда таълим оладилар. Бу турдаги мактаб хар бир жамоада очилиши керак. Илм олишга мойиллиги сезилган 12- 18 ёшли Усмир ва йигитлар шахарда ташкил этиладиган лотин мактаби ёки гимназияга боришлари лозим. Коменский олим булишни хохлаган 18 ёшдан 24 ёшгача булган ёшлар учун хар бир давлатда академиялар ташкил этишни таклиф килади.

Унинг фикрича, ёш авлоднинг хар томонлама тарбияли були­шини таъминлайдиган таълим боскичларида изчиллик ва уза- ро бирлик булиши, катьий ва ягона тизим карор топиши даркор.

Коменский барча боскичлар учун (академиядан ташкари) таълимнинг мазмунини ишлаб чикади. У хар бир фаннинг Укитилишини «энг оддий элементлардан» бошлаб, болалар билими ривожини хисобга олган холда такомиллаштириб бо- ришини тавсия этади.

Page 295: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ЖАН-ЖАК РУССО

Ижтимоий, фалсафий царашлари

Жан-Жак Руссо 1712 йилда Женевада хунарманд-соатсоз оиласида тугилди. У ёшлик, усмирлик йилларида изчилликда билим олмади, куп вактини Франция ва Швейцарияда утказ- ди, турли хунарларни урганишга уринди. 30 ёшга тулган пай­тида Парижга келиб, уша давр адиб ва файласуфлари, табиат- шунослари билан танишди, мулокртда булди. 1754 йилда у «Одамлар орасида тенгсизликнинг келиб чикдши», 1762 йилда «Ижтимоий шартнома» асарларини ёзди. Руссо бу асарларида инсон хУКУ^ини химоя к,илади, давлат халкка хизмат килиши гоясини илгари сурди.

Руссо 1762 йилда яратган «Эмил ёки тарбия тугрисида» номли романида озод янги одамни тарбиялаш йулларини курсатди.

Руссо 1778 йилда Парижда вафот этди.

Руссо табиий ва эркин тарбия х,акида

Табиий тарбия назарияси Руссо педагогик карашларининг асосини ташкил этади. Унинг фикрича, тарбия табиийлик, та­биат билан узвийликда булгандагина болаларнинг ривожланиш- ларига ёрдам беради. Тарбияни белгиловчи ана шу учта омил- нинг хаммаси бир-бирига мувофик харакат килсагина, тарбия Уз вазифасини бажаради.

Руссонинг таъкидлашича, тарбияни табиатга боглик холда амалга ошириш — боланинг табиий ривожланиб боришига риоя килиш демакдир. Руссо болани синчиклаб урганишни, унинг ёши ва узига хос хусусиятларига эътибор беришни таъкидлайди.

Руссо бола тугилган кунидан бошлаб истеъдоднинг ривож­ланиши учун яхши шароит яратиш тугрисида гамхурлик килиш зарурлигини айтади. Тарбиячи болага узининг фикр-мулоха- заларини, тайёр ахлокий коидаларни мажбуран кабул килдир- маслиги, табиатига кура унинг усиши ва эркин ривожланиши­га имконият яратиш керак. Табиий тарбия — бу эркин тарбия- дир. Бола узининг нотугри ишлари натижасини, шу ишлар

Page 296: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

туфайли пайдо буладиган зарарли окибатларни хис килиши лозим.

Тарбиячи уз олдида турган вазифа хакида аник, тасаввурга эга булиши зарур. Руссо боланинг шахе сифатида таркиб то- пишида тарбиячининг мавк,еи катталигини айтади. Тарбиячи тарбияланувчига умуминсоний кадриятлар асосида тарбия бе­риши керак.

Руссо боланинг ёшлик хусусиятини хисобга олган холда, тарбияни турт даврга булади.

Биринчи давр — тугилганидан 2 ёшгача, нутк; пайдо булган давр. Бу даврда болани жисмоний тарбиялашга алохида эъти­бор бериш керак.

Иккинчи давр — 2 ёшдан 12 ёшгача булган давр. Бу даврни Руссо образли кдлиб «акл-идрок уйкуси» деб атади. Унинг фик­рича, бу даврда асосан, боланинг ташки оламни хис килиш кобилиятини ривожлантириши лозим.

Учинчи давр — 12 ёшдан 15 ёшгача булган давр. Бу ёшдаги боланинг аклий ва мехнат тарбиясига эътибор бериш керак.

Туртинчи давр — 15 ёшдан балогатга етгунча булган давр. Руссонинг фикрича, бу даврда боланинг хулк-атворида турли- ча узгаришлар булиши мумкин.

Шунга кура, бу даврда ахлокий тарбияга алохида эътибор берилиши лозим.

Руссо икки ёшгача булган болани парвариш килиш — овкат- лантириш, тозалигини саклаш, чиниктиришдан иборат экан­лигини айтади. Бу даврда бола хакида, асосан, она гамхурлик килади. Она уни уз сути билан бокиб катта килади. «Она булма­са, бола хам булмайди!». Бу даврда бола эркин харакатлар кила­ди. Бунда унинг жисмоний чиникишига эътибор берилади.

Бола соглом булиши, табиий эхтиёжлари кондирилиши ло­зим. Аммо боланинг хар кандай истакларини бажармаслик ке­рак. Барча истакларни бажариш бу унда рахмеизлик, жохил- лик хислатларининг ривож топишига сабаб булиши мумкин.

Икки ёшдан бошлаб бола хаётида янги давр бошланади. Бу даврда асосий эътиборни унинг сезги аъзоларини ривожлан- тиришга каратиш зарур.

Руссонинг фикрича, бола нуткини ривожлантиришни сунъий равишда тезлаштирмаслик керак. Бу холат сузни нотугри та- лаффуз килишга, ran мазмунини тушунмасликка олиб келиши мумкин. Шу сабабли боланинг билган нарсаларини гапириш-

зоо

Page 297: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ларига эришиш f o h t мухимдир. Бола 2 ёшдан 12 ёшгача таби­ий холда ва шахеий тажрибаси асосида ижтимоий ходисалар Хак,ида тасаввурга эга булиши, уйин ва жисмоний машклар жараёнида фаоллик курсатиш, кишлок хужалик ишларида иштирок этиши керак.

Бола учун 12 ёшдан 15 ёшгача булган давр, Руссонинг фик­рича, ук̂ иш учун энг яхши вактдир. Бу даврда унда билим олиш­га кизикиш кучаяди. Бу даврда у Узи кизиккан фанларни тан- лайди. Руссонинг фикрича, бола бу даврда табиат хакидаги фанлар — география, астрономия, физика, табиатшунослик фанларини урганиши лозим.

Руссонинг фикрича, ахлокий тарбиянинг максади болада фанларга кизикиш ва мухаббат уйготишдан, унга билимларни эгаллаш усулларини ургатишдан иборат булиши керак. Бунинг устига боланинг мустакиллиги ва фаоллигини ривожлантириш асосида таълим мазмунини ва Укитиш усулларини тубдан узгар­тириш лозим. Бола узи яшаётган жой, кишлок ва шахар билан танишиб, географияга оид билимларни эгаллайди: юлдузлар харакати, куёшнинг чик,иши ва ботишини кузатиб астрономия- ни урганади: тажрибалар утказиб физикани билиб олади. Тарбияланувчи илмий тадкикотларни кашф этадиган, билим­ларни тарбиячи оркали эмас, балки уз кучи билан эгаллаши, фанларни КУРУК ёд олмасдан, уларни узи ихтиро килиши ке­рак. Руссонинг болаларда кузатувчанлик, кизикувчанлик, фаол­лик кобилиятини ривожлантириш, мустакил фикрлаш мала­касини хосил килиш гоялари, шубхасиз, уз даврида илгор гоя Хисобланди, улар хозир хам мухимдир.

12-15 ёшдаги усмир Укиш билан бирга мехнат тарбиясини Хам олиши керак, чунки мехнат хар бир кишининг ижтимоий бурчидир.

Руссонинг таъкидлашича, бола катталар мехнатида ишти­рок этиши керак. Шундагина у, мехнат ахлларига хурматда булади.

Руссо мехнатни боланинг аклий ривожланиши учун амалий восита деб билди, болаларнинг турли касбларни эгаллашини, болани ижодкор шахе килиб тарбиялашни, етиштиришни тав­сия этди.

15 ёш — боланинг яшаш ва ишлашга, хаётга тайёрланади- ган давридир.

Page 298: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Руссо ахлокий тарбия хакидаги карашларида болани яхши фазилатли, иродали килиб тарбиялашни талаб этади, ижобий Хис-туйгуларни ривожлантиришни биринчи уринга куйди. Рус­сонинг фикрича, бу хис-туйгуни ривожлантириш болада кат- таларга инсоний муносабатда булиш туйгусини хосил килишга ёрдам беради.

ИОГАНН ГЕНРИХ ПЕСТАЛОЦЦИ

Хаёти ва педагогик фаолияти

Иоганн Генрих Песталоцци 1746 йилда Швейцариянинг Цюрих шахрида врач оиласида тугилди. У отадан ёшлигида жудо булиб, онаси тарбиясида усди, бошлангич, сунгра урта мактабда укшш, ижтимоий йуналишдаги олий укув юртида таълим олди.

Песталоцци 1774 йилда Нейгоф шахрида «Камбагаллар му- ассасаси»ни ташкил килиб, унга турли ёшдаги болаларни жалб Килди, уларга укиш, ёзиш ва хисобни ургатди. Болалар укиш- дан ташкари вактда кишлок хужалик фермасида, йигирув ва тукув устахоналарида ишладилар.

Песталоцци Бургдорф шахрида кичик ёшдаги угал ва киз болалар учун очган мактабида тажрибалар утказиб, таълим на­зариясини, укув предметларини урганиш, болаларда матема­тик тасаввур хосил килиш ва устириш, нутк малакасини ри­вожлантириш усулларини ишлаб чикди.

Песталоцци ташаббуси ва хокимиятнинг ёрдами билан 1800 йилда шахарда институт ташкил топди. Институтга урта мак­таб ва укитувчилар тайёрлаш муассасаси бирлаштирилди. Куп вакт утмай, институт Швейцариянинг французлар яшайдиган Ивердонга кучирилди, бу жойда укиш 1825 йилга кадар давом этди ва жахонга машхур булди.

Песталоцци 1818 йилда Нейгоф шахрига кайтиб келди, узи­нинг сунгти «Оккуш куиюти» асарини ёзиб тугаллади.

Песталоцци «Гертруда уз болаларини кандай килиб укита- ди», «Оналар китоби», «Лингард ва Гертруда» каби асарлар муаллифи хамдир.

И. Г. Песталоцци 1827 йилда вафот этди.

Page 299: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Песталоцци тарбиянинг мацсади болаларда «Х,ак;икий ин- сонийликни» намоён эттиришдан иборатлигини айтади. Бу­нинг учун хар бир болада унинг табиий кучи ва к,обилиятлари- ни изчил ривожлантириб бориш керак. Песталоццининг таъ­кидлашича, тарбия уйгун тарзда, яъни тарбия боланинг табиати, рухиятига уйгун холда амалга оширилиши керак. «Куз, — дей­ди Песталоцци, — куришни, кулок; эшитишни, оёк, юришни, ушлашни истайди. Шунингдек, к,алб хам ишонишни ва севишни истайди. Ajyi фикрлашни истайди.» Тарбиячининг вазифаси тугри ташкил этилган машк^ар тизими билан уларнинг иста- гини ривожлантирищцан иборатдир.

Болани тарбиялашни энг оддийдан бошланиб, аста-секин ва изчиллик билан мураккабга утиш керак.

Песталоцци жисмоний ва мехнат тарбияси хакида

Песталоццининг фикрича, жисмоний тарбиянинг мак;сади боланинг табиий жисмоний истеъдодини ривожлантирищцан, унда куникма ва малакалар хосил к,илишдан ва шу йул билан унинг жисмоний куч-кудратини устиришдан иборатдир. Пес­талоцци бу мак,сад амалга оширилса, жисмоний тарбия инсон­нинг шахе сифатида шаклланишига, акл-идроки, ахлок;ий хис- туйгуси ва иродасининг ривож топишига ишонди.

Песталоцци боланинг харакат килишга табиий интилиши, бу — уларни жисмоний тарбиялаш асоси эканлигини таъкид­лади. У жисмоний тарбияни мехнат тарбияси билан узвий бир­галикда амалга оширишни тавсия этци. Бунинг ахамиятини Песталоцци, фак;ат боланинг жисмоний эмас, балки ахлокий ривожланишида хам курди. У боланинг кулидан келадиган ишларни к^рди. У боланинг кулидан келадиган ишларни ба­жарилиши уларда инсоний к;адр-к,иммат, мехнатсеварлик, к,ать- ийлик, виждоний поклик каби фазилатларни ривожланишида асосий булишига эътибор беришни талаб этди.

зоз

Page 300: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Песталоццининг фикрича, ахлокий тарбиянинг мацсади бо­лаларда кишиларга мухаббат уйготишдан иборат. У боланинг уз онасига булган мухаббатини ахлокдй тарбиянинг узвий кдсми хисоблайди. Онанинг гамхурлиги унда онага нисбатан мин- натдорлик ва мухаббат хиссини хосил кдлади. Бу узаро мухаб­бат ривожланиб, мустахкамланиб бориши билан она ва бола уртасида самимий алокд юзага келади.

Ахлокий тарбиядаги асосий вазифа болада боцщалар билан хам шундай алокдда булиш хиссини ривож топтиришдан ибо­ратдир.

Песталоцци ахлокдй тарбияда тарбиячининг болаларга шах­еий намуна булишига алохида ахамият беради. Тарбиячи гузал ахлокий, ахлоций тарбия хакида тулик тушунча ва билимга эга булган булиши керак.

Песталоцци таълим мазмуни ва усули х,акдда

Песталоццининг таъкидлашича, таълим вазифаси болани му­айян билимларга эга килишдангина эмас, балки унда аклий Кобилиятни хам ривожлантирищцан иборатдир.

Песталоцци таълим аник хаётий кузатишларга асосланишини тавсия килади, кургазмаликни таълимнинг олий шарти хисоб- лайци. Таълимда болаларда аник тушунчалар хосил килиш ке­рак. Тарбиячи болаларда кузатувчанлик кобилиятини устириб, уларни хаёт ходисаларини, таълим жараёнини кузатишга урга- тиши лозим.

Песталоцци таълим жараёнини соддалаштиришга харакат Килди, хар кандай билимнинг кичик — одций кисмлардан ибо- ратлигини, инсон уларни узлаштириб олам, борлик хакида та- саввурга эга булишини аниклади, хамма нарсанинг сони, шак­ли, номи борлигини курсатди, билимнинг сон, шакл ва суз каби кисмларини белгилади, бу кдемлар боланинг санаш, улчаш ва сузлашиш (гапириш) малакаларидан иборатлигини айтди. Песталоцци бир сонни — соннинг, тугри чизикди — шакл- нинг, товушни — сузнинг оддий бир кисми хисоблади.

Песталоцци бошлангич таълимни осондан мураккабга, яъни индуктив усул асосида ташкил этди, бунда узлуксизликка эъти-

Page 301: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

бор берди. У ана шу дидактик кридага асосланиб, таълимда биринчи бор болаларни она тили, санаш ва улчашга ургатиш усулини ишлаб чикди. У яратган бу усулдан бола тарбияси билан шутулланган хар бир она, тарбиячи уз фаолиятида муваффа- Киятли фойдаланди.

Песталоцци болага она тилини ургатишда аввал унинг огза­ки нуткини устириш, сунгра укишни ургатишни тавсия килди. Унинг таъкидлашича, нуткни устириш товушларни машк Килишдан бошланади: кичик ёшдаги бола онаси нуткига так- лид килиб, аввал унли товушларни, кейин суз бугинларидаги ундош товушларни, сунгра харфларни урганадилар ва теварак- атрофдаги нарсаларнинг номини, шунингдек, табиатшунослик, география ва тарих сохасида булган ходисалар (расмлар орка­ли) ифодаланган бугин ва сузларни укишни бошлайдилар. Хар нарса отининг (номининг) сифатини белгиловчи сифатларини КУшиш ва, аксинча, муайян сифатларга эга булган отларни топиш машклари болалар нуткини ривожлантирищда мух;им восита булиб хизмат килади.

Песталоцци болаларни санашга ургатишда уз шахеий таж- рибасига асосланади. У бирликларни ва биринчи унлик сон- ларни кушиш ва айириш воситасида куплик нисбатларини болалар онгига сингдиришга эришди. Болаларнинг ракам нис­батларини аник тасаввур килишларига эришиш ва уларни ариф­метик амалларга ургатиш учун, хамма амалларни аник матери­ал мисолида бажариб курсатишни таклиф килди.

Песталоцци мактабда болаларга арифметикани ургатиш учун керак булган жадвал куринишидаги дидактик материал ярат- ди. Унинг издошлари бу материални «арифметика яшиги» номи билан мактаб тажрибасига жорий этдилар.

Тарбияда она ва оиланинг урни хакида Песталоцци она уз боласининг нимани хис килишини, нимага кодирлигини, ни­мани хохлашини бошкалардан кура яхши билади. Шу сабабли Хам, у ёшлигидан бошлаб, хусусиятларини хисобга олган холда, боласига тугри тарбия бериши керак. Песталоцци оилада бо­лага ёшлигидан бошлаб бериладиган тарбия мазмунини, вази­фаларини, усулларини ишлаб чикди. У ёшлигидан бошлаб бола жисмонан бакувват, соглом килиб тарбияланиши кераклигини таъкидлади, оналарни болани жисмонан етук килиб устириш­га даъват этди, бола тарбиясида оила бола кобилиятини гармо­ник ривожлантиришга масъул эканлигини таъкидлади.

Page 302: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Умуман, Песталоцци уз фаолиятида таълим жараёнида бо­лалар к;обилиятини ривожлантириш ва уларни хаётда фаолият курсатишга тайёрлашга алохида эътибор берди. У билдирган дидактик фикрлар педагогика тарихи ривожига кушилган сал- мокли хиссадир.

КОНСТАНТИН ДМИТРИЕВИЧ УШИНСКИЙ1Хаёти ва педагогик фаолияти

К. Д. Ушинский 1824 йилда Тула шахарида тугилди. У Нов­город-Северскдаги гимназияда урта маълумот олгач, 1840 йил­да Москва университетининг адлия (юридик) факультетида Укиди, мустакил равишда рус, немис, француз тилларини урган­ди. Университетни тамом к,илгандан кейин Ярославлдаги ад­лия лицейида к;омус (энциклопедия), конуншунослик, давлат ХУКУКИ ва молия фанлари кафедрасига профессор лавозимини бажарувчи килиб тайинланди.

Ушинский бу даврда талабаларда илм-фанга хавас уйготишга, халкка мухаббат туйгусини шакллантиришга эътибор берди.

«Хаётимнинг бирдан-бир максади — уз ватанимга мумкин Кадар купрок фойда етказишдир; бинобарин мен узимнинг бутун кобилиятимни шу максадга каратишим керак», — деб ёзади уз кундалигида Ушинский.

Ушинский 1854—1859 йилларда Гатчина етимхоналар инсти- тутига ишга кирди: рус тилидан катта укитувчи, синфлар инс- пектори булиб ишлади. Бу ерда у институтдаги таълим-тарбия- вий ишларнинг яхшиланишига дойр тадбирларни амалга ошир- ди. Чунончи, у укув режаси ва дастурларига, таълим жараёнига жиддий узгартиришлар киритди, методик йулланма берди.

Ушинский 1857 йилдан эътиборан «Журнал для воспита­ния» сахифаларида уз маколалари билан хамкорлик кила бош­лади. Ушинский саройга карашли кизлар институтида дворян кизлар учун ташкил этилган булимларни бирлаштирди, укув

1 Б у м а к ; о л а н и ё з и ш д а К . Д . У ш и н с к и й н и н г « Т а н л а н г а н п е д а г о г и к а с а р -

л а р » и г а М . Ф . Д у м и н к о ё з г а н м у к д ц д и м а с и д а н ( 1 9 5 9 ) в а « П е д а г о г и к а т а р и х и »

д а р с л и г и д а г и М . Ф . Ш а б а е в а н и н г м а к о л а с и д а н ф о й д а л а н и л д и .

Page 303: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

фанларини рус тилида укитилишини жорий килди, педагогика синфи очди, институтга истеъдодли укитувчиларни таклифКИЛДИ.

Ушинский Смольний институтида ишлаш билан бирга, «Журнал Министерства просвешения»га («Маориф министрли- ги журнали»га) мухаррирлик килди, уни назарий-методика журналига айлантирди, бутун диккатини педагогика, дидакти­ка ва психология масалаларига каратди.

Ушинский 1861 йилда куйи синфлар учун «Детский мир» номида хрестоматия нашр кдлдирди. 1862 йилда институт рах;- барияти Ушинскийни дахрийликда айблаб, бошлангич таълим ва хотин-кизлар маорифининг кушилишини урганиш басона- си билан чет элга юборади.

Ушинский Германия ва Швецариядаги хотин-кизлар укув юртларини, болалар борчалари, етимхоналар ва мактабларни синчиклаб урганди; 1884 йилда «Родное слово» хамда укитув­чи ва ота-оналарга мулжалланган «Родное слово» га кулланма» китобларини, 1867 йилда «Инсон тарбия предмети сифатида» номли асарини ёзди.

К. Д. Ушинский 1870 йилда вафот этди.

Ушинский педагогикада халкчиллик тарбияси гояси давдца

Ушинский педагогика тизимига халкчиллик принципини асос килиб олди, халк манфаатларига мувофик тузилган тар­бия тизими болаларда ватанпарварлик ва миллий ифтихор, мехнатга мухаббат, ахлокий сифатларни ривожлантириш ва мус- тахкамлашини исботлади. У болаларнинг илк ёшлик чогидан халк маданияти элементларини узлаштиришларига, она тили­ни эгаллаб олишларига, халк огзаки ижоди асарлари билан таниш булишларига ахамият берди. Ушинский тарбиянинг халк- чиллиги деганда, у халк фарзандларини мактабда укитиш, она тилини таълимнинг асоси килиб олиш, болаларга уз ватанла- рининг тарихи, географиясидан ва тиббиётидан етарли дара­жада билим беришнй тушунди. Шу боис Ушинский оилада, богчада ва мактабдаги таълим-тарбия ишлари она тилида олиб борилиши учун курашди.

Page 304: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Ушинскийнинг фикрича, тарбиянинг мухим хусусияти бар­ча воситалар ва усуллар ёрдами билан болага унинг камол топи- шига, ирода ва хулк-атворининг мустахкамланишига таъсир этишидир. Шунга кура, у уз олдига тарбия ишларининг энг яхши методларини яратмок; учун боланинг ва жисмоний табиа­тини яхши пайкаб олишни, боланинг табиатига мос келадиган тарбия усулларини ишлаб чик,ишни асосий максад килиб куйди.

Ушинский тавсия этган тарбия вазифалари боланинг эркин ижодий фаолият билан шугулланишига йул куйиб бериш, шу фаолиятнинг усиб бориши учун зарур булган табиий ва ижти­моий мухитни бошкариб бориш, боланинг фаолиятига шахсан тарбиячи рахбарлик килиб туришини, аммо бунда боланинг эркини бутиб куймаслик, болада фойдали одат ва ахлок маса­лаларини тупланиб боришига имкон яратишдан иборат булди.

Ушинский бола фаолиятида мехнат ва унинг тарбиявий ахамияти хацида

Ушинскийнинг фикрича, мехнат кишининг аклий ва жис­моний жихатдан камол топиши учун замин яратади.Тарбия таълим билан бокнанган такдирдагина, узининг улуг вазифа­сини бажара олади; ёш авлодни энг киска бир муддат давоми­да инсоният эришган даражага устириб бора олади. Шунинг учун хам, Ушинский таълимнинг умумпедагогик асосларидан бири — таълимнинг тарбиявий мохиятга эга эканини таъкид­лади. Унинг фикрича, укитиладиган хар бир фан, айникса, тил адабиёт, тарих, ватан географияси тарбиявий ахамиятга эгадир.

Ушинский таълимни тарбия билан бопгаб бориш зарурли­гини, аввало, болаларда бир бутун дунёкараш ва мустахкам эъти- Кодни тарбиялаш зарурлигини уктирди.

Ушинскийнинг дидактик таълимоти

Ушинский дидактика укитиш назариясининг психологик асосларини уша вактдаги илмий муваффакиятларга мувофик равишда баён килиб берди. Унинг таълимотида диккат, ирода,

Page 305: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

хотира ва хисютрларни тарбиялаш тугрисида ва бу психик ходи- салар конуниятларини таълимга тадбик, этиш тугрисида к и м -

ni ат л и курсатмалар борлигини курамиз. Чунончи, у хар кандай таълим жараёнида шакллар йули билан болаларнинг фаол дик- Катини ривожлантириш, кандай килиб онгли хотирани тарбия­лаш, такрорлаш йули билан укув материалларини укувчилар онгида мустахкамлашни тавсия килди. Такрорлаш, деб хисоб­лайди Ушинский, «унутилган нарсаларни кайта тиклаш(агар бирор нарса унутилган булса, ёмон-да) учунгина керак эмас, балки унутиб куйиш мумкинлигини олдини олиш учун хам» зарурдир; ё укиш ишида олга куйилган хар бир кадамда утил­ган олимларга таяниш керак.

Ушинский укув-укитув ишларида хотиранинг ахамиятини таъкидлаб, болалар хотирасини ва бу хотиранинг таълим жара­ёнида усиб бориш конуниятларини педагоглар чукур урганиш- лари лозимлигини алохида укгириб утади. Ушинскийнинг фик­рича, укитувчиларга билимни эсда колдириш учун таклиф этиш- дан аввал, уларда шу билимни эсда олиб колиш зарурлигини тушунтирмок керак, улар эсда колдиришдан кузатилган мак­садни англаб олишлари лозим.

Ушинский «билим оламан десанг, такрор кил» деган, кадим- дан колган маколни таълимнинг узгармас конуни деб хисоб­лайди. «Такрорлаш одатларини мустахкамлаш учун хам, хар бир нарсанинг хотирада махкам сакланиб колиши учун хам умумий конундир», дейди Ушинский.

Ушинский ирода ва унинг ахамиятини изохлаб, таълимни ирода билан богланган, ихтиёрий бир жараён деб таърифлай- ди. Бу жараённинг асосини максадга интилиш, укишга булган эхтиёжни кондиришга интилиш ташкил этади. Ушинский бун­дай деб ёзади: «Ёлгиз кизикишгагина асосланган укиш укув- чининг уз-узини тута билиши ва иродасини мустахкамлани- шини таъминлай олмайди, чунки хамма билимлар хам кизик- тирадиган булавермайди, бинобарин, жуда куп нарсалар учрайдики, ирода кучи билан билиб олиш лозим булади».

Ушинский даре ва уцитиш усуллари хацида

Ушинский таълим-тарбия ишида укувчиларнинг фаоллиги- га ва ташаббускорлигига таяниш кераклигини укгирар экан,

Page 306: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

таълим болаларга мукаммал билим бермоги ва малакалар хосил цилиши учун аниц-равшан, шу билан бирга, тартибли ва из­чил булмоги лозим, деб таъкидлайди.

Ушинский билим тугрисидаги уз назариясига хамоханг бир суратда, билим тизимини ташци олам тугрисидаги Узаро узвий богланган бир бутун билим деб тушунди. Унингча, тизим би­лимларни узлаштиришга имкон беради.

Ушинский таълим жараёнидаги кургазмалилик бола бево­сита идрок этадиган аник; образлар асосига булинишини таъ­кидлади.

Ушинский кургазмалилик тушунчасига суратлар, коллекция- лар, моделлар, жадваллар ва бошца кургазма курол л арини, биз куриб турган оламдаги буюмлар ва ходисаларни, шунингдек, боланинг турмуш тажрибасини ва бадиий асарлардан аник; об­разлар орцали ифодаланган хаётий воцеаларни хам киритган.

Ушинский кургазмали таълим усулини мукаммаллаштирди, суратлардан фойдаланиб, болаларга хикоя цилиб бериш ва бо­лаларнинг суратларга цараб сузлаб беришлари усулларини асос­лаб, бу усулнинг бир цанча аниц цоидаларини яратди^ Сухбат учун фойдаланилган суратларни синф деворида осиглик цол- дириш лозимлигини, бу суратлар утилган дарсларнинг кучир- маси булишини ва болаларнинг уциб урганиб олишларини, хо- тирлашларига ёрдам беришини уцгирди.

Ушинский тарбиянинг халцчиллиги гоясини мактабгача тар­бия назариясига асос цилиб олди, бошлангич таълим асосла- рини ва методикасини ишлаб чицци; бу унинг педагогикани ривожлантиришдаги улкан хизматларидан бири булди.

Ушинский бошлангич таълимнинг мукаммал уцув режаси- ни таклиф цилди: бу укув режаси уз ичига кургазмалилик Уцитиш; ёзув, раем, болаларнинг кул ишлари, ук;иш (геогра­фия, тиббиёт, тарих элементлари билан бирга), саноц, хикоя цилиб бериш, ашула, гимнастика машгулотларини олади.

Ушинскийнинг педагогикани ривожлантиришда тутган урни

Ушинский узининг барча назарий ва амалий ишларини бош­лангич мактабни умумий маълумотнинг пойдевори була ола­диган цилиб ташкил этилишига йуналтирди. Бинобарин, Ушин-

Page 307: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ский уз хизматлари билан Россияда бошлангич таълимга, мак­табгача тарбия педагогикасига асос солди, жахон педагогикаси гояларининг ривожланишига мухим хисса кушди. Ушинский­нинг купгина фикрлари хозирги вактда хам уз мохиятини йукрт- ган эмас.

Т У Р Т И Н Ч И Б О Б

РИВОЖ ЛАНГАН Х О РИ Ж И Й МАМЛАКАТЛАР ДА МАКТАБ ВА ТА ЪЛИ М -ТА РБИ Я Т И ЗИ М И

Мустакил Узбекистонда ёш авлодни шахе сифатида етиш- тиршда Америка, Франция, Германия, Япония, Англия каби ривожланган мамлакатларда таълим ва тарбия сохасида эри­шилган илгор тажрибаларни урганиш «Таълим тугрисида»ги Конунда ва кадрлар тайёрлаш миллий дастурида куйилган мак- сад ва вазифаларни самарали амалга оширишда гоят мухимдир.

Америка Кушма Штатларида таълим тизими уч боекдячдан иборат:

— болалар 3 ёшдан 5 ёшгача мактабгача тарбия муассасала­рида; 6 ёшдан 13 ёшгача 1-8-синфгача булган бошлангич мак- табларда укийдилар;

— 14-17 ёшгача булган болалар 9-12-синфлардан иборат Урта мактабларда таълим оладилар.

Навбатдаги таълим боск;ичи олий таълим булиб, у 2 ёки 4 йил укдгиладиган коллежлар хамда дорилфунунларда амалга оширилади.

Сунгги боск,ич, дорилфунунлар ва бошка олий укув юртла­ри таркибида ташкил этилган аспирантура ва докторантура- лардир.

Америкада таълим-тарбия жараёни 5 ёшлилардан бошлана­ди. 5 ёшли болаларни мактабга тайёрлаш ота-оналар ва бола­лар богчаларининг вазифаси хисобланади.

Бошлангич мактабларнинг асосий вазифаси 6 ёшдан 15 ёш­гача булган болаларга тулакрнли билим, таълим бериш, улар­нинг умуминсоний, ахлокий хислатларга эга булиб шакллани- шини таъминлашдан иборатдир.

Америка мактабларида укиш хар бир укувчи учун фахр-иф- тихор булишига, укувчида уз билими имкониятига ишонч

Page 308: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Хиссини тарбиялашга катта эътибор берилади. Укувчиларни мактабдан бездириш, уларни дарсларга иштиёксиз ва локайд булиб колишлари фавкулодда салбий холат хисобланади.

Америкада туда урта мактаб сирасига 10, 11, 12-синфлар киради. 7, 8, 9-синфларни аксарият холда куйи урта мактаб деб хам юритилади. Куйи урта мактаб курсини муваффакият- ли утаганлар юкори боск,ичга — тулаконли урта мактабга кабул кдгсинадилар.

Укувчилар маълум бир синфни, курс ёки мактабни бити- ришда тест синовлари топширадилар.

Урта мактабларда укувчиларга узлари танлаган йуналишла- рига мос холда предметлар танлашда маълум эркинлик бери­лади.

Урта мактаб укувчилари кундалик фаолиятларидан ярмини кутубхонада, лаборатория, тажриба участкалари, амалиёт учун мулжалланган жойларда утказадилар. 10, 11, 12-синфларда мак­табнинг оила билан хамкорлиги, айникса, кучаяди. Чунки айни шу боскичда укувчиларнинг касб-корларига мойиллиги тула Карор топади.

Америкада хар бир укувчига фанлар буйича олган билимла- ри якунланган аттестат берилади. Мактаблар таълимида элек­трон ёзув аппаратлари, таълим телевиденияси, кулда кутариб юрадиган электрон тил лабораторияси, слайдлар, видеоаппа- ратлар, компьютердан асосий восита сифатида фойдаланилади.

Японияда таълим тизимларининг таркиби: болалар ботча- лари, бошлангич мактаб, кичик урта мактаб, юкори урта мак таб, олий таълимдан иборат.

Болалар богчаларига 3-5 ёшли болалар кабул килинади. Бо­лалар ёш хусусиятларига мувофик равишда 3, 2,1 йиллик таъ­лим курсларига жалб килинадилар.

Мажбурий таълимга 6 ёшдан 15 ёшгача булган болалар жалб килиниб, улар 6 йиллик бошлангич мактаб ва 3 йиллик кичик урта мактаб курсини утайдилар. 9 йиллик бу таълим мажбурий булиб, барча болалар бепул укитиладилар. Ота-оналар уз бола­ларини хусусий мактабларга бериш хУКУКига хам эгадирлар.

Юкори боскич урта мактабида кундузги, кечки ва сиртки булимлари мавжуд. Кундузги юкори боскич мактабларида укиш мудцати 3 йил. Бу турдаги мактабларда укиш ихтиёрийдир. Бу юкори боскич урта мактабларга кириш синовларидан муваф-

Page 309: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

факиятли утган 16 ёшдан 18 ёшгача булган укувчилар кабул килинади. Унда умумий таълим (академик) фанлари, техник билимлар, тижорат, махаллий саноат, кишлок, хужалиги, чор- вачилик, баликчилик, кемасозлик ва бошка со\аларга оид би­лимлар ургатилади.

Дорилфунунлар, кичик коллежлар, техник коллежлар, мах­сус ихтисослаштирилган коллежлар Японияда олий таълим ти­зимини ташкил этади.

Японияда бошлангич, урта ва олий укув юртларидан ташка­ри, «Ихтисос мактаблари» ва «турли» мактаблар хам мавжуд. Уларнинг купчилиги хусусий булиб, турли фирма, концерн ва синдикатлар учун киска муддатли курсларда тикувчи, ошпаз, хисобчи, машинкада ёзувчи, автотехник, электрон хисоблаш машиналари учун дастур тузувчилар ва бошка зарурий касб ургатилади. Японияда хам турли хорижий тилларни ургатишга ихтисослашган мактаблар мавжуд.

Япония мактабларида асосий эътибор укитувчи фаолиятига ва дарсликка каратилган, укитувчи ва укувчи уртасида жонли мулокот мухим ахамиятга эга.

Японияда оилавий бюджетнинг катта кисми болаларнинг сара мактабларда пухта билим олишларига, университетларга кириб билим олишларига сарфланади. Оилада бола яхши би­лим олиши учун барча шарт-шароитлар яратиб берилади.

Болалар тарбиясида оналарнинг мавкеи ва масъулияти ай­никса каттадир. Улар фарзандларининг окил, доно, мул ойим, одил ва мехнатсевар булиб усишлари учун оила сулоласи ва давлат олдида узларини масъул деб хисоблайдилар.

Японлар тугри ва халол турмуш тарзини кадрлайдилар. 1- синфдан то 9-синфгача ахлок тарбияси мактаб фаолиятида за­рурий шартдир.

Францияда таълимнинг асосий максади шахенинг хар то­монлама камол топишини таъминлаш, уни мустакил фаолият­га тайёрлаш, тадбиркорликка, ишбилармонликка ва омилкор- ликка ургатиш, муносиб касб-корга эга килишдан иборатдир.

Мактаблар давлат, хусусий, оралик мактабларига булинади. Укитиладиган предметлар ичида француз тили ва адабиёти, укиш ва ёзув алохида ахамиятга молик булиб, уларга ажратил- ган вакт умумий вактнинг 30 фоизини ташкил этади. Укув ре-

Page 310: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

жасидаги 45 фоиз дарслар гуманитар йуналищдаги, к;олганла- ри табиий фанлардир.

Франция таълим тизимининг дастлабки боскичини мактаб­гача тарбия ташкил этади. Бу боскич «Оналар мактаби» деб Хам юритилади, таълимда болаларнинг мактабда укитишга тай­ёрлаш мухим масала хисобланади.

Бошлангич таълим мактабларига 6 ёшдан 11 ёшгача булган болалар жалб килинадилар. Бошлангич мактабларда укиш маж­бурий ва бепулдир.

Бошлангич мактаб боскичига куйилган асосий талаб укув- чиларга ифодали ук,иш, ёзиш, хисоблаш малакасини бериш- дан иборатдир.

Бошлангич синфларда укиш муддати 5 йил булиб, шу муд- дат ичида укиш асосан 3 боскичга булинади:

— Тайёрлов боскичи — 1 йилга мулжалланган. Бунда бола­лар хисоблашга, укиш ва ёзишга, куйлашга, уйинга, табиат манзараларини томоша килишга ва ундан бахра олишга, жис­моний машклар билан машгул булишга, мактабнинг турли спорт тадбирларида иштирок этишга, мусика ва мехнатга ургатилади.

— Навбатдаги боскич — элементар курс булиб, бу боскичда укиш 2 йил давом этади. Бунда укувчиларнинг тайёрлов цик- лидаги предметлар буйича олган билимлари янада такомил- лаштирилади.

— Бошлангич мактабнинг 3 боскичи — чукурлаштириш бос- кичидир. Бунда укувчиларнинг тайёрлов ва элементар боскич- даги билимлари янада чукурлаштирилади.

Францияда мактабларнинг бошлангич боскичида «Граждан- лик таълими», «Нафосат таълими» хам укитилади. Нафосат таъ­лимига мусика, тасвирий санъат, спорт киритилган.

Укувчилар билан индивидуал ишлаш, уларни рагбатланти­риш, шахеий кобилият ва имкониятларини руёбга чикариш, таълимда узлуксизлик ва ворисликни таъминлаб бориш бош­лангич синф укитувчиларига куйилган бош талабдир. Укитув­чи фаолиятига кенг эркинликлар хам берилади, унинг педаго­гик масъулиятини оширади.

Укув дастурининг мазмунини бевосита укитувчининг узи белгилайди. Укитувчи болалар билимига туда масъул булиб, унинг услуб танлашига, мустакил харакат килишига хам туда эркинликлар берилади.

Page 311: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Укувчилар 11 ёшда бошлангич мактабни тугаллаб, урта мак­табга утадилар. Урта таълим эса коллежлар ва лицейларда амалга оширилади. Урта таълим 2 боскдчда берилади. Биринчи бос­кич (11 ёшдан 15 ёшгача) 4 йил булиб, кичик, катта синф хисоб­ланади.

Укувчилар биринчи боскични тугатгач, касбий йуналишлар буйича гувохнома оладилар.

Шундан кейин укувчилар 15 ёшдан 18 ёшгача таълим ола­дилар. Укиш 3 йил давом этади: 2 синф кичик, 1 синф урта ва якунловчи синф хисобланади.

Укувчилар умумий таълим ва техник лицейларни тугатган- ларидан сунг бакалавр унвони ва диплом учун имтщон топ- ширадилар. Ана шундай дипломга эга булганларгина олий укув юртларига кириш хукукдга эга буладилар.

Германия таълим тизимида мактабгача тарбия тизими му- хим боскич хисобланади. Мажбурий таълим 6 ёшдан 18 ёшга­ча булиб, 12 йил давом этади.

Германияда бошлангич мактабда Укиш 6 ёшдан бошланади ва 4 йил давом этади.

Укувчилар бошлангич мактабда туда турт йил укигандан кей­ин турли йуналищдаги мактабга утадилар, бу мактаблар асо­сий махсус мактаб, реал билим юрти, гимназия ва умумтаълим мактабларидир.

Болалар мактабда укийдилар. 9 ёки 10 йиллик Укишни ту- гстганларидан кейин касбий тайёргарликка утадилар, мактаб­ни муваффакиятли тугатганлар хунармандчилик ва саноат кор- хондларида турли касбни эгаллашлари мумкин. Асосий мак­табда хамма хорижий тил (асосан инглиз тили)ни урганадилар, таълимнинг булишига, жихатларига ахамият берилади.

Германияда реал билим юрти асосий мактаб ва юкори бос­кич мактаби уртасидаги Укув юрти хисобланади. Кридага кура, бу билим юртида укиш 6 йил давом этади (5-синфдан 10-син- фгача), укувчилар туда урта маълумотга эга буладилар.

Билим юртини тугатувчилар махсус урта укув юртига ёки юкори боскичдаги хунар-техника мактабига кириб укиш хукукига эга буладилар. Иктисодиёт ёки давлат хизматида уртача мансабни эгаллайдилар.

Туккиз йиллик гимназия (укиш 5-13 йиллик) Германиядаги юкори боскич, анъанавий мактаб хисобланади. Германияда мах-

Page 312: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

сус типдаги, масалан, ицтисодий, политехник ва бошка гим- назиялар хам мавжуд.

Гимназияни битирганлиги хакидаги етуклик аттестата олий Укув юртида укиш имкониятини беради.

Умуман, Америка, Япония, Франция ва Германия мамла- катларининг таълим-тарбиядаги тажрибаларида мустакил Узбекистонда таълим-тарбия сохасида амалга оширилган ва эри­шилган ютукларга ухшаш жихатлар борлиги ёркин куринади. Республикамизда таълим сохасида амалга оширилаётган иш­лар «Таълим тутрисида»ги конун ва «Кадрлар тайёрлаш мил­лий дастури» асосида, жахон андозаларига мос тарзда амалга оширилаётганлигига ёркин далилдир.

Page 313: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

БОБЛАР БУЙИЧА САВОЛ, ТОПШ ИРИК, РЕФЕРАТ МАВЗУЛАРИ, АДАБИЁТЛАР

ТушунтиришТалабаларнинг уз-узини назорат килишлари учун дарслик

кисмларидаги хар бир боб буйича минимал сонда савол ва топ- шириклар берилди. Хурматли укитувчилар машгулот жараё­нида уларни кенгайтиришлари мумкин. Айрим бобларда укдгув- чиларнинг эътиборига реферат ва назорат ишлари мавзулари хам хавола этилди. Табиийки, бажариш зарур булган хар бир мустакил ишнинг бажарилишида асосий шарт — далилнинг исботланишидир. Мавзунинг дал или тадкик этилаётган муам­мо материаллари, бадиий-адабиёт матнлари, укув-тарбиявий булиши мумкин. Муассасалар тажрибаси булиши мумкин.

Биринчи цисм МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ПЕДАГОГИК ФИКР

БИРИНЧИ БОБ

Савол ва топширицлар

1. Энг кадимги даврда таълим-тарбияда кандай усуллар Кулланди, кандай педагогик гоялар шаклланди?

2. Бола ривожида мехнат кандай ахамият касб этди?3. Болалар тарбиясида фойдаланилган халк огзаки ижоди

намуналарини айтинг.4. Узбек халкининг анъанавий тарбия асослари кандай омил­

лар асосида шаклланди?5. Ота-оналар ва катта ёшдагилар оилада, жамоада кандай

ахлокий хислатлари билан ёшларга ибрат булишди?

Page 314: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

6. Энг кадимги даврга хос булган оилавий (эркак, аёл, фар- зандларга хос) фазилатлар руйхатини тузинг.

7. Утмишда болалар тарбиясида кулланган кдйси анъана, урф-одатларни хозирги хаётда куллаш мумкин деб биламиз?

8. Халк; огзаки ижодидан кайси эртак, достонларни укидин- гиз? Улардан нималарни билиб олдингиз?

Адабиётлар

1. Халк; педагогикаси — инсон камолотининг асоси. 1-ки­тоб. Т., 1992.

2. 3. Миртурсунов. Халк; педагогикаси ва халк; огзаки ижоди. Т., 1989.

3. Тафаккур гулшани. Т. 1989.4. Хдкматлар хазинаси Т. 1977.5. И. Сувощулов. Маънавият илдизлари. Самарканд, 2000.

ИККИНЧИ БОБ

Савол ва топширшутр

1. Ислом дини тарбияда кандай ахамият касб этди?2. Халкнинг динига эътикоди тарбияда кандай тарзда акс этди?3. Бу даврда илгари сурилган педагогик гоялар ёш авлод

тарбиясида кандай ахамиятга эга булди?4. Бу давр мутафаккирларининг педагогика фани ривожига

тушган хиссаларини тавсифлаб беринг (масалан, Беруний, Ибн Сино, Накшбанд).

5. Бу давр мутафаккирларининг педагогик карашларидаги умумийликни сузланг.

Реферат мавзулари

1. Марказий Осиёда тасаввуф таълимотининг пайдо булиши.2. Нажмиддин Кубро асос солган «Кубровия» тарикатининг

Коидалари.

Адабиётлар

1. А. Зуннунов, М. Хайруллаев, Н. Хотамов, Д. Шодиев. Урта Осиёда педагогик фикр тараккиётидан лавхалар. Т. «Фан», 1996.

Page 315: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

2. М. Хайруллаев. Урта Осиёда илк уйгониш даври мадания­ти. Т., «Фан», 1994.

3. X- Жонматова. Абу Али ибн Сино таълим-тарбия тугри­сида. Т., «Укитувчи», 1980.

4. Р. Ба о̂диров, Д. Расулов. Ислом илмларининг буюк алло- малари. Т.: Абдулла Крдирий номидаги халк, мероси нашриё­ти, 2000.

УЧИНЧИ БОБ

Савол ва топширицлар

1. Темурийлар даврида маданият, таълим-тарбия, илм-фан ривожини сузлаб беринг.

2. Алишер Навоийнинг маърифатпарварлик гоялари ижти­моий хаёт, маданият, педагогик фикр ривожида кандай ахами­ят касб этди?

3. Захириддин Бобур илм-фан хакида кандай фикрлар бил- дирди?

Реферат мавзулари

XIV-XV асрларда таълим-тарбияга нисбатан билдирилган гоялар.

Адабиётлар

1. И. Муминов. Амир Темурнинг Урта Осиёда тутган урни ва роли. Т.: «Фан», 1993.

2. Маънавият юлдузлари. Т.: Абдулла Крдирий номидаги халк мероси нашриёти, 2001.

3. И. Султонов. Навоийнинг калб дафтари. Т.: Рафур Рулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1969.

4. 100 буюк сиймо. Т, 2001.

ТУРТИНЧИ БОБ

Савол ва топширшутр

1. XVI—XIX асрнинг биринчи ярмигача булган даврда Тур­кистон ижтимоий, маданий хаётида юз берган узгаришларнинг педагогик фикр ривожига таъсирини тавсифланг.

Page 316: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

2. Бу давр мутафаккирлари таълим-тарбия, илм-хунар хакида кандай гояларни илгари сурдилар?

3. Халк;, Ватан фаровонлиги хусусида билдирган педагогик Карашларининг ахамиятини сузланг.

Реферат мавзулари

1. Бердакнинг ватанпарварлик, инсонпарварлик гоялари.2. Абай Кунонбоев бола тарбияси ва тарбия воситалари хакида.

Адабиётлар

1. А. Зуннунов, М. Хайруллаев, Б. Тухлиев, Н. Хотамов. Педа­гогика тарихи. Т.: «Шарк,», 2000.

2. М. Абдурасулов. Узбек маърифатпарвар шоири илм-маъ- рифат хакида. Т. «Укитувчи», 1972.

3. А. Ирисов, А. Носиров, И. Низомиддинов. Урта Осиёлик кирколим. Т.: «Фан», 1961.

БЕШИНЧИ БОБ

Савол ва топширицлар

1. XIX асрнинг иккинчи ярмида маърифатпарварлик гояла- рининг ривожланиши ва унинг жамият маданият хаёти ва таъ­лим-тарбия таъсирини сузланг (Ахмад Дониш, Фуркат фаоли­яти мисолида).

2. Бу даврда мактаб таълим кандай узгаришлар юз бера бош­лади?

ОЛТИНЧИ БОБ

Савол ва топшириклар

1. XX аср бошида ташкил топган янги усулдаги мактаблар кан­дай хусусиятлари билан эски усулдаги мактабдан фарк килади?

2. Янги усулдаги мактаблардаги таълим мазмунини сузлаб беринг.

3. XX аср бошларидаги маърифатпарварларнинг кандай пе­дагогик карашларида умумийлик, фикрида бирлик бор?

Page 317: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

4. XX аср биринчи ярмида Туркистонда бошланган жадид- лик харакати намояндалари кандай маърифатпарварлик гояла- рини илгари сурдилар?

5. Бу маърифатпарварлар илгари сурган кайси педагогик фикр, гояларини хозирги таълим-тарбия учун хам ахамиятли деб хисоблайсиз?

Реферат мавзулари

1. Абдулла Авлонийнинг тарбия хакидаги гоялари.2. Бехбудийнинг миллий мустакиллик гоялари.3. Миллий анъана ва урф-одатларнинг А. Крдирийнинг «Утган

кунлар» романида ифодаланиши.

Адабиётлар

1. Т. J(a%%op. ХУР Туркистон учун. Т.: «Чулпон», 1994.2. Н. А. Абдуазизова. Туркистон матбуоти тарихи (1870-1917).

Т. «Академия», 2000.

ЕТТИНЧИ БОБ

Савол ва топшириклар

1. XX аср иккинчи ярмида кандай маърифатпарварлик гояла­ри илгари сурилди?

2. К,ори Ниёзий ёш авлод тарбияси хакида кандай фикрлар билдирди?

3. «Навоий» романида Ойбек узининг кандай педагогик гояларини баён этди?

4. XX аср иккинчи ярмидаги таълим-тарбияни сузлаб бе­ринг (Рафур Рулом, Зулфия, Эркин Вохидовнинг педагогик фикрлари мисолида).

Реферат мавзулари

1. Шайхзоданинг инсонпарварлик гоялари.

Адабиётлар

Page 318: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Савол ва топширицдар

1. 1997 йилда кабул килинган «Таълим тугрисида»ги конун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ёш авлод тарбиясида кандай адамиятга эга булди?

2. «Таълим тугрисида»ги конунда курсатилган таълим соха­сидаги давлат сиёсатининг асосий принципларини айтиб бе­ринг.

3. Таълим тизимини инсонпарварлаштириш; демократлаш- тириш, узлуксиз таълим тушунчаларини изохланг.

4. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да таълим-тарбия ол­дига кандай максад ва вазифалар куйилди?

5. Мустакилликдаги таълим турларини ва хар бир турда амал­га ошириладиган максадни айтиб беринг.

6. Академик лицей ва касб-хунар коллежларининг вазифа­лари ва хар бирига хос хусусият нимадан иборат?

Реферат мавзулари

1. Узбекистон — мукаддас Ватан.2. Баркамол авлод орзуси.3. Шайхзоданинг инсонпарварлик гоялари.

Адабиётлар

1. Узбекистон XXI асрга интилмокда. Т.: «Узбекистон», 2000.2. «Таълим тугрисида» конун. Т, 1997.3. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Т, 1997.4. Ш. Курбонов, Э. Сейтхалилов. Кадрлар тайёрлаш миллий

дастури: педагогик илмий тадкикот муаммолари ва йуна­лишлари.

5. Б. Аминов, Т. Расулов. Ватан — юракдаги жавохир. Т.: «Укитувчи», 1996.

Page 319: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Иккинчи IfUCM

ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ПЕДАГОГИК ФИКР

БИРИНЧИ БОБ

Савол ва топширицлар

1. Милоддан олдинги V асрларда Юнонистондаги таълим- тарбия тизими, тарбияни камровли равишда амалга оширили- шини сузлаб беринг.

2. Аристотелнинг педагогик гоялари баркамол фазилат со­хиби к,илиб етиштириш хакидаги фикрларнинг хозирги давр учун хам нималардан иборат?

3. Мутафаккир Конфуци кандай педагогик фикрлари билан хитой маданияти, маърифати ривожида мухим уринни эгал- лади?

Реферат мавзулари

1. Н. А. Константинов, Е. Н. Мединский, М. Ф. Ш абаева. Ис­тория педагогики. М.: «Просвещение», 1966.

2. Д. Ушинский. Танланган педагогик асарлар. Т.: «Узбекис­тон» укув-педагогика нашриёти, 1959.

3. Ш. Шомух;амедов. Саъдий Шерозий. Т.: «Фан», 1961.4. Н. М. Маллаев. Абулкосим Фирдавсий. Т.: Уздавбадиий

адабиёт нашриёти, 1962.5. И. Муминов. Мирзо Бедил. Т.: «Фан», 1964.

УЧИНЧИ БОБ

Савол ва топширицлар

1. Я. А. Коменский инсон мохияти ва хаётдаги вазифаси хакида кандай фикрлар билдирди?

2. Я. А. Коменскийнинг кандай гоялари мактабдаги амалий ишларда уз ифодасини топди?

3. Ж. Ж. Руссо тарбиянинг максади, боскичлари, мазмуни Хакида нималар деди?

4. И. Г. Песталоцци таълим-тарбияда кандай педагогик гояларни илгари сурди?

Page 320: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

5. К. Д. Ушинскийнинг бугунги кунда хам мухим ахамиятга эга булган педагогик гояларини айтинг.

Реферат мавзулари

1. Я. А. Коменский асослаган укув-тарбиявий жараён ва унинг хусусиятлари.

2. И. Г. Песталоццининг ривожлантирувчи ва тарбияловчи таълим хакдцаги гоялари.

ТУРТИНЧИ БОБ

Савол ва топшири^лар

1. Ривожланган мамлакатлардаги таълим тизимини тавсиф- лаб беринг.

2. У мамлакатлардаги таълим тизими билан Мустакдл Узбе- кистондаги таълим тизими уртасида нималарда ухшашлик бор?

3. XXI аср мактаб, укув юртлари к;андай шакл ва турда були­шини орзу кдпасиз?

Page 321: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ХОТИМА УРНИДА

Узбек халкининг бола тарбиясида куп асрлар давомида орт- тирган тажрибасини урганиш ва тиклаш жамиятимиз олдига куйилган олий максад ва вазифалардандир. Президентимиз Ис­лом Каримов жамиятимиз мафкураси халкни — халк,, миллат­ни — миллат килишга хизмат этиши кераклигини айтар экан, «Миллий гоя биринчи навбатда ёш авлодни ватанпарварлик, эл-юртга садокат рухдца тарбиялаш, уларнинг к,албига инсон­парварлик ва одамийлик фазилатларини пайванд кдлишдек олийжаноб ишларимизда мададкор булиши зарур»‘лигини таъ­кидлайди.

Миллий педагогика тарихимизни, умумбашарий педагогика тарак;к;иёти ривожига беназир хисса кушган буюк аллома оли- му шоирларимизнинг таълимотлари, гояларини хар томонла­ма урганиш х,ам мустакил фикрловчи, узининг кадр-киммати- ни англайдиган, иродаси бакувват, иймони бутун, хаётда аник максадга эга булган инсонларни шакллантириш ва етиштириш- да гоят мухимдир.

Президент Ислом Каримовнинг: «Тарих хотираси, халкнинг, жонажон улканинг, давлатимиз худудининг холис ва х;акконий тарихини тиклаш миллий узликни англашни, миллий ифти- хорни тиклаш ва устириш жараёнида гоят мухим урин тута­ди»2 — деган сузлари миллий педагогика тарихини тиклашга Хам дахдцор курсатмадир.

Миллий педагогикамиз тарихи хам ёшларнинг хакикий тар- биячисидир. Президент Ислом Каримов айтганидек, Марка-

1 Ислом Каримов. Жамиятимиз мафкураси халкни — халк, миллатни — миллат килишга хизмат этсин. «Миллий тикланиш», 1998, 16-июн.

2 Ислом Каримов. Узбекистон буюк келажак сари. Т., «Узбекистон», 1998, 526-бет.

Page 322: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

зий Осиёда яшаб ижод этган, диний дунёкараш билан кому- сий билимдонликни узида мужассам этган буюк аждодлари- мизнинг таълим-тарбия хакида айтган фикрлари, килган иш­лари хозирги кунда хам ахлокий тарбия ва ибрат манбаидир. Уларнинг мерос килиб колдирган маънавий кадриятларини, педагогик гояларини хозирги демократик жамиятнинг кадри- ятлари билан уйгунлаштириш биз педагог — олимлар олдида турган асосий, мукаддас вазифа булиб турибди.

Ёш авлод миллий анъаналар, миллий урф-одатлар, умумин­соний кадриятлар асосида тарбияланиб, келгуси порлок ис- тикбол хусусида аник тасаввурга эга булмоги, Узбекистоннинг буюк истикболи йулида фидойи курашчи сифатида уз кобили- ятини намоён этмоги керак.

Узбек халки мустакиллик шарофати билан маънавият, ма­даният сохасида хам катта ютукларга эришди. Одамлар онгида маънавий ва ахлокий кадриятларни ривожлантиришга эъти­бор кучайди. Бунда асосий эътибор Ватанимиз мустакиллиги- ни, эл эркинлиги ва бахт-саодати учун жонини фидо килган улуг маърифатпарварлар фаолиятини холисона ёритишга кара- тилди. Бу мустакил, демократик давлатимиз талабидир.

Энг кадимги даврдан XXI асрнинг бешинчи йилларига кадар миллий педагогикамизнинг ривожи ифодаланган мазкур «Пе­дагогика тарихи» дарслиги давлат талабларини амалга оши­риш йулида олиб борилаётган ишга кичик бир хисса булиб кушилади, деган ниятда яратилди.

Page 323: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

1. Каримов И. А. Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули. Т., «Узбекистон», 1992.

2. Каримов И. А. Узбекистон: Миллий истиклол, иктисод, сиёсат, маф- кура. 1. Т., «Узбекистон», 1996.

3. Каримов И. А. Биздан озод ва обод ватан колсин. 2. Т., «Узбекистон»,

1 9 9 6 -

4. Каримов И. А. Бунёдкорлик йулидан. Т., «Узбекистон», 1996.5. Каримов И. А. Узбекистон миллий истиклол, иктисодиёт, сиёсат, маф-

кура. Т., «Узбекистон», 1996. Ватан саждаго* каби мукаддасдир. 3. Т., «Узбе­кистон», 1996.

6. Каримов И. А. Ватан саждагох; каби мукаддасдир. Т., «Узбекистон»,1996.

7. Каримов И. А. Узбекистон XXI аср бусагасида. Хавфсизликка та\цид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолотлари. Т., «Узбекистон», 1997.

8. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йук* Т., «Шарк», 1998.9. Каримов И. А. Узбекистон буюк келажак сари. Т.: «Узбекистон», 1998.10. Каримов И. А. Миллий давлатчилик, истиклол мафкураси ва э̂ КУКИЙ

маданият тугрисида. Т., 1999.11. Узбекистон Республикасининг «Таълим тугрисида»ги Крнуни.Т., 1997.12. Узбекистон Республикаси. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Т.,

1997.13. Абай. Танланган асарлар. Т., 1961.14. Абдурасулов М. Узбек маърифатпарвар шоирлари илм-маърифат хакида.

Т., «Укитувчи», 1972.15. Абдурауф Фитрат. Чин севги. Т., Рафур Иулом номидаги Адабиёт ва

санъат нашриёти. 1996.16. Абдурахмон Жомий. «Ба\ористон», Т., 1979.17. Абдурашидхонов М. Бадиий асарлар туплами, Т., 1908.18. Абдулла Крдирий. Утган кунлар. Меэфобдан чаён. Т., F. Рулом номи­

даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974.19. Абдуллаев X. Д. Узбекско-каракалпакские фольклорные связи. Т.,

«Фан», 1991.

Page 324: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

20. Абу Али ибн Сино. Хикматлар, Т., «Узбекистон», 1980.21. Абулцосим Фирдавсий. Шохнома. Биринчи китоб, Т., F. Рулом номи­

даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.22. Абулкосим Фирдавсий. Шохнома. Иккинчи китоб. Т., F. Рулом номи­

даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976.23. Абулкосим Фирдавсий. Шохнома. Учинчи китоб. Т., F. Рулом номида­

ги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1977.24. Абдуазизова Н. А. Туркистон матбуоти тарихи (1870-1917) Т., «Акаде­

мия», 2000.25. Авлоний А. Туркий Гулистон ёхуд ахлок,- Т., «Укитувчи», 1972.26. Авлоний А. Тошкент тоги. F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат на­

шриёти, Т., 1979.27. Айний С. Асарлар. Саккиз томлик, 1 том, Т., 1963.28. Ал-Бухорий. Ал-Адаб ал-муфрад. Т., «Узбекистон», 1990.29. Алишер Навоий. Хамса, Т., 1960.30. Алишер Навоий. Махбуб ул-кулуб, Т., 1939.31. Алишер Навоий. Арбаин хадис. Кирк хддис, Т., «Ёзувчи», 1991.32. Алицулов X. Эстетические воззрения Средней Азии и Хуросона. Т.,

«Фан», 1992.33. Алицулов X., Омонова Г. Жомий ва Довоний таълим-тарбия хакида.

«Укитувчи». Т., 1981.34. Амир Темур. Темурийлар хакида. Крхира шахри. 1996.35. Ахлок-одобга оид хадис намуналари. Т., «Фан», 1980.36. «Ахмад ал- Фаргоний илмий меросининг жахон фани тараккиётида

тутган урни» мавзусидаги халкаро конференция материаллари. Узбекистон Республикаси ФА «Фан» нашриёти. «Халк сузи», 1998.

37. А^мад Дониш. Наводур-ул-вакое. Т., 1984.38. Баркамол авлод — Узбекистон тараккиётининг пойдевори, Т., «Шарк»,

1 9 9 7 ‘

39. Баркамол авлод орзуси. Т., Узбекистон миллий энциклопедияси. 2000.40. Баратов М. Абу Али ибн Сино — буюк мутафаккир. Т., «Фан», 1980.41. Баратов Н., Алщулов X. Урта Осиё мутафаккирлари ахлок хакида. Т.,

«Узбекистон», 1974.42. Бердак шеърларидан. Т., 1983.43. Беруний билан Ибн Синонинг савол-жавоблари. Т., «Фан» нашриё­

ти, 1950.44. Бе%будий М. Баёни соний. (Укиш китоби), Т., 1907.45. Бехбудий М. Баёни хакикат. «Улуг Туркистон» газетаси. 1971, 12-

июн.46. Бехбудий М. Азиз кариндошларим! Мусулмон биродарлар! «Хуррият»

газетаси, 1918, 26-январ.47. Бобобеков X Н. Кукон хонлигида халк харакатлари ва уларнинг иж-

тимоий-икгисодий ва сиёсий омиллари (рус тилида), Т., «Фан». 1990.48. Бозоров О., Шодиев Р. Урта Осиё тасаввуфи ва ахлокий кадриятлар.

Самарканд, Зарафшон. 1992.

Page 325: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

49. Бобур 3. М. Бобурнома. Т., «Фан», 1960.50. Бобур 3. М. Маврами асрор топмадим. Т., «Ёзувчи», 1993.51. Бобур 3. М. Танланган асарлар. Т., «Фан», 1958.52. Бабаханов Ш. 3. Великие мухаддисы о мире и дружбе между народа­

ми. Издательство народного наследия им. Абдуллы Кадыри. Т., 1998.53. Вохидов X Бердацнинг ижтимоий-сиёсий царашлари. Т., 1962.54. Вохидов Э. Му^аббатнома. Сайланма. Икки жилдлик. Биринчи жилд.

Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1986.55. Вохидов Э. Садокатнома. Сайланма. Икки жилдлик. Иккинчи жилд.

Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1986.56. Вохидов Э. Изтироб. Т., «Узбекистон», 1992.57. Вохидов Э. «Ишк савдоси». Т., «Шарк,», 2002.58. Донишмандлар тарбия хусусида. Т., «Укитувчи» нашриёти, 1982.59. Ёцубов X’ Ойбек. Т., «Фан», 1955.60. Ён;убов X Рафур Рулом. Т., Уздавбадиийнашр, 1959.61. Жан-Жак Руссо. Педагогические сочинения. Том 1, М., «Педагоги­

ка». 1981.62. Жирмунский В.Н., ЗариповХ.Т. Узбекский народный героический эпос.

М., Госизд. художественной литературы. 1974.63. Жуманазаров У. Тарих, афсона ва дин. Т., «Узбекистон», 1990.64. Жураев Н. Агар ого* сен... Т., «Ёзувчи», 1998.65. Жониматова X. Абу Али ибн Сино таълим-тарбия тугрисида. Т.,

«Укитувчи» нашриёти, 1990.66. Зулфия. Шеърлар. Икки жилдлик. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва

санъат нашриёти. 1 жилдлик. 1974. Иккинчи жилд 1975.67. Зуннунов А., Тухлиев Б., Маъсудов X. Педагогика тарихи. Т., «Шарк»,

2002.68. Имом-ал Бухорий. Ал-адаб ал-Муфрад. Т., «Узбекистон», 1990.69. «Имом-ал Бухорий ва унинг дунё маданиятида тутган урни» мавзуси-

даги халкаро конференция материаллари. УзР. ФА. «Фан», 1998.70. Измайлов А. Э. Народная педагогика: Педагогические воззрения на­

родов Средней Азии и Казахстана. М., «Педагогика», 1991.71. Ирисов А., Носиров А., Низомиддинов И. Урта Осиёлик кирк олим. Т.,

«Фан», 1961.72. Ирисов А. Абу Али ибн Сино *аёти ва ижоди мероси. Т., «Фан», 1990.73. Йулдошев Ж. Хаёт ва тафаккур сайёраси. Т., «Фан», 1991.74. Каримов Н. Ойбек. Т., «Ёш гвардия», 1985.75. Конфуцианство в Китае. Проблемы теории и практики. М., «Наука»,

1982.76. Константинов Н. А., Медянский Е. Н., Шабаева Л. Ф. История педа­

гогики. М., «Просвещение», 1982.77. Куръони Карим. Т., «Чулпон». Узбекча изошли таржима, 1992.78. Мабоди ул-ислом (Ислом асослари). Т., 1991.79. Маллаев Н.М. Навоий ижодиётининг халкчил негизи. Т., «Укитув­

чи», 1973.

Page 326: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

80. Маллаев Н.М. Алишер Навоий ва халк, ижодиёти. Т., F. Рулом номи­даги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974.

81. Махмуд Кошгарий. Девону луготит-турк.Т., «Фан» . 3 томлик. 1 том. 1980.

82. Махмудов Т. Авесто *акдда. Т., «Шарк,», 2000.83. Махмудов Т. Эстетика живописи Узбекистана. Т., 1983.84. Махмудов Т. Мустакиллик ва маънавият. Т., «Шарк,», 2001.85. Маънавият юлдузлари. Т., Абдулла Крдирий номидаги халк, мероси

нашриёти, 2001.86. Матжонов С. Тириклик суви. Т., «Ёш гвардия», 1986.87. Максуд Шайхзода замондошлари хотирасида. Т., F. Рулом номидаги

Адабиёт ва санъат нашриёти. 1983.88. Мумин 77. Бу жуда соз. Т., «Ёш гвардия», 1978.89. Мумин П. Устозлар изидан Т., «Ёш гвардия», 1980.90. Махтумкули шеърларидан. Т., 1976.91. Мухаммад ат-Термизий. Китоб аш-шамоил ан-набавия. Т., 1990.92. Мухаммад пайгамбар алайхиссалом киссаси. Хадислар. Т., «Кама-

лак», 1991.93. Муминов И. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва

роли. «Фан» нашриёти, 1993.94. Нуриддинов Н.Г. Педагогические идеи Абу Райхана Беруний. Т., «Фан»,

1989.95. Обидов А. Абу Райх,он Беруний ва Янги назария. Т., «Фан», 1991.96. Обидов М. Одоб-ахлок,-маънавият булоги, Т., 1991.97. Огахий. Асарлар. VI жилдлик. Т., F Рулом номидаги Адабиёт ва санъ­

ат нашриёти. 1 жилд. Девон. 1971. 2 жилд. Девон.98. Оз-оз урганиб доно булур. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат

нашриёти, 1988. Тузувчи: Зуннунов Ш.99. Ойбек. Навоий. Роман. Т., Уздавнашр. 1944.100. Ойбек замондошлари хотирасида Т., F Рулом номидаги Адабиёт ва

санъат нашриёти, 1979.101. Орипов А. Йиллар армони. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат

нашриёти, 1984.102. Орипов А. Танланган асарлар. Турт жилдлик. Т., 2000.103. Очилов М. Муаллим — к,алб меъмори. Т., «Укитувчи», 2001.104. Очилов М. Укитувчи одоби. Т., 2002.105. Рахимов С.Р. Психолого-педагогические взгляды Абу Али ибн Сино.

Т., «Укитувчи», 1979.106. Ризаев Ш. Жадид драмаси. Т., «Шарк», 1997.107. Румий Ж. Ичингдаги ичингдадир. Т., «Шарк юлдузи» журнали, 3-4,

5-6-7-8 сонлар. 1995.108. Румий Ж. Учмокка канот йук, вале учгайман. Т., Р.Рулом номидаги

Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994.109. Ражабов С. Халк маорифи ва педагогика фанининг буюк алломала-

ри. Т., «Укитувчи», 1990.

Page 327: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

110. Саъдий. Бустон. Т., 1960.111. Саъдий. Гулистон. Т., 1960.112. Султонов И. Бахоуддин Накшбанд абадиёти. Т., «Фан» нашриёти.

1994.ИЗ. Сухомлинский В. Тарбия хакида. Т., «Ёш гвардия», 1977.114. Суюмов А., Жумабоев М. Болалар адабиёти. — Т., «Укитувчи», 1955.115. Туркистон матбуоти тарихи. Тузувчи А. А. Абдуазизова. Т., «Акаде­

мия», 2000.116. Тухлиев Б. Юсуф Хос Хожибнинг «Кугадгу билиг» асари. Т., «Узбе­

кистон» нашриёти, 1991.117. Умар Хайём. Наврузнома. — Т., «Мехнат», 1990.118. Усмон Носир. Унутмас мани богим. — Т., F. Гулом номидаги Адаби­

ёт ва санъат нашриёти, 1988.119. Ушинский К.Д. Танланган асарлар. Т., 1959.120. Философский словарь. М., изд. полит, лит. 1963.121. Фитрат А.А. Рахбари нажот. Истамбул, 1915.122. Фитрат А.А. Оила. Боку, 1915.123. Фитрат А.А. Тарихи ислом. Истамбул, 1908.124. Фитрат А.А. Чин севги. Т., 1996.125. Форобий А.Н. Рисолалар. Т., «Фан» , 1995.126. Форобий А.Н. Шеър санъати. Т., 1979.127. Хайруллаев М. Форобий рухий процесслар ва таълим-тарбия хакида.

Т., «Укитувчи», 1967.128. Хайруллаев М., Ба^одиров P.M. Абу Абдуллах ал-Хоразми. М., «На­

ука», 1988.129. Халк педагогикаси — инсон камолотининг асоси. Т. Н. Крри Ниё­

зий номидаги УзПФИТИ офсет лабораторияси, 1992.130. Хондамир. Макоримул-ахлок. Т., «Фан», 1941.131. Чулпон. Яна олдим созимни. Т., F. Гулом номидаги Адабиёт ва санъат

нашриёти, 1991.132. Шайхзода. Асарлар. Олти жилдлик. Иккинчи жилд. Т., F.FynoM но­

мидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1971.133. Шарифхужаев М. Узбекистон: янги гоялар, янги ютуклар. Т., «Шарк»,

2002.134. Юсуф Хос Хожиб. Кугадгу билиг. Т., «Юлдузча», 1990.135. Узбек педагогикаси тарихи. Т., «Укитувчи», 1997.136. Узбек халк ижоди: Муродхон. Рустамхон. Куп томлик. Т., Тошкент,

1965.137. Узбек халк ижоди. Ширин билан Шакар. Кунтугмиш. Орзигул. Т.,

F.FyrcoM номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1975.138. Урта Осиёда педагогик фикр тараккиётидан лавхалар. Т., «Фан»

нашриёти, 1996.139. Куронов Д. Чулпон хаёти ва ижодий мероси. Т., «Укитувчи», 1997.140. Курбонов Ш., Сейтхалилов Э. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури:

Педагогик илмий тадкикот муаммолари ва йуналишлари. Т., «Фан», 1999.

Page 328: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

141. Курбонов Ш., Сейтхалилов Э., Куронов М., Ахриддинов Р., Мажи­дов И. Миллий истиклол гоясини шакллантиришда ташкилий-услубий ён- дашувлар. Т., «Академик», 2002.

142. Куронов М. Мактаб маънавияти ва миллий тарбия. Т., «Фан», 1995.143. Куронов М. Мафкура, таъсирчанлик ва услуб. Т., «Маънавият», 2000.144. Буломов С., Убайдуллаева Р., Ахмедов Э. Мустацил Узбекистон. Т.,

«Мехнат», 2001.145. Рафуров И. Уртоц шоир. Т., «Ёш гвардия», 1975.146. Рафуров И. Жозиба. Т., F.Рулом номидаги Адабиёт ва санъат на­

шриёти, 1970.147. Рафур FynoM. Асарлар. Ун жилдлик. Биринчи жилд. Т., F. Рулом

номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1973.148. Хайдаров К Мусулмонларнинг миллий урф-одатлари. Самарканд.

F. Рулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991.149. Хамид Олимжон. Танланган асарлар. Уч жилдлик. Т., Уздавбадиий

нашр, 1-жилд, 1957, 2-жилд, 1958.150. Хамза. Асарлар. Икки томлик. Т., F. Рулом номидаги Адабиёт ва

санъат нашриёти, 1969.151. Хикматлар гулдастаси. Тупловчи М. Азаматов. Т., F. Рулом номида­

ги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982.

Page 329: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Биринчи цисм Марказий Осиёда педагогик фикр

Б и р и н ч и б об. Марказий Осиёда энг кадимги даврда ижтимоий хаёт,тарбия. «Авесто», «Алпомиш» ва «Манас» достонлари...............................8

Иккинчи боб. Марказий Осиёда YIII-XIII асрларда ижтимоий хаёт,маданият, таълим тарбия.................................................................................19

Исломда таълим-тарбия.........................................................................................25Имом ал-Бухорий....................................................................................................30Исо ат-Термизий.....................................................................................................37Абу Наср Форобий ..wr............................................................................................3 9 'Абу Рай*он Беруний...w.v..... у.............................................................................Абу Али ибн Сино ....1—г.........................................................................................46Юсуф Хос Х ож иб....................................................................................................50Умар аз-Замахшарий.............................................................................................. 54Махмуд Кршгарий...................................................................................................56Ахмад Яссавий хаёти.............................................................................................. 62

J Хожа Бахоуддин Нацшбанд.................................................................................. 65У ч и н ч и б об. Марказий Осиёда ХГУ-ХУ асрларда Темур ва темурийлар

даврида ижтимоий хаёт, маданият, мактаб ва таълим-тарбия............... 67Мухаммад Мирзо Улугбек.................................................................................... 72 ^Абдурахмон Ж омий.................................................................................................77Алишер Навоий ..\ч~.................................................................................................82Хусайн Воиз Кошифий..........................................................................................87Жалолиддин Давоний............................................................................................. 91Захириддин Мухаммад Бобур...............................................................................95Т у р т и н ч и б об. Марказий Осиёда XVI-XIX асрнинг биринчи ярмида

ижтимоий хаёт, маданият, мактаб ва таълим-тарбия...............................98

Page 330: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

Комил Хоразмий...................................................................................................... 99Мунис Хоразмий.................................................................................................... 102Нодира......................................................................................................................104Мухаммад Ризо Огахий........................................................................................106Бердимурод Бердак,................................................................................................108Махтумкули............................................................................................................. 112Абай Кунонбоев..................................................................................................... 115Б е ш и н ч и б об. Марказий Осиёда XIX асрнинг иккинчи ярмида

ижтимоий хаёт, маърифат, мактаб ва таълим-тарбия........................... 119Ахмад Дониш ..........................................................................................................120Фурцат....................................................................................................................... 122Дилшод Барно........................................................................................................ 124О л т и н ч и боб. XIX аср биринчи ярмида ижтимоий хаёт, мактаб,

таълим-тарбия...................................................................................................126Абдуцодир Ш акурий............................................................................................. 127Исх;окхон Тура—Ибрат.........................................................................................128Мухаммадшариф Суфизода................................................................................ 128Махмудхужа Бехбудий.......................................................................................... 133Садриддин А йний..................................................................................................137Мунавварцори Абдурашидхонов....................................................................... 140Абдулла Авлоний...................................................................................................143Абдурауф Ф итрат...................................................................................................148Х,амза Хакимзода Ниёзий................................................................................... 153Абдулла Кддирий...................................................................................................155Абдулхамид Сулаймон утли Чулпон.................................................................165Элбек......................................................................................................................... 169Е т т и н ч и б об. XX асрнинг иккинчи ярмида ижтимоий хаёт,

таълим-тарбия, педагогик ф и кр ...................................................................171Кори Н иёзий.......................................................................................................... 172Сиддик Ражабов..................................................................................................... 178Шорасул Зуннун....................................................................................................181Рафур Рулом............................................................................................................186О йбек........................................................................................................................193Хамид Олимжон....................................................................................................200Максуд Ш айхзода..................................................................................................205Зулф ия......................................................................................................................210Эркин Вохидов....................................................................................................... 218Абдулла Орипов.....................................................................................................225Пулат М умин......................................................................................................... 231

Page 331: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

С а к к и з и н ч и б об. Мустацил Узбекистонда ижтимоий *аёт,мактаб, таълим-тарбия, педагогик фикр ривожи................................... 234

Аскар Зуннунов......................................................................................................242Малла Очилов........................................................................................................246Шавкат Курбонов................................................................................................. 250Мухаммад Куронов............................................................................................... 256

Иккинчи цисм Хорижий мамлакатларда педагогик фикр

Б и р и н ч и боб. Кадимги Юнонистон (Греция)да таълим-тарбия,илм-фан, адабиёт, санъат..............................................................................261

Д ем о кр ат ................................................................................................................ 261С укрот......................................................................................................................263Платон .....................................................................................................................264Аристотел................................................................................................................ 266Квинтилиан............................................................................................................268К онф уци................................................................................................................. 271И к к и н ч и б об. Шарк мутафаккирлари таълим-тарбия *ацида............. 274Саъдий Ш ерозий.................................... ..............................................................274Жалолиддин Румий.............................................................................................. 280Абулкосим Фирдавсий.........................................................................................285Мирзо Абдулкодир Бедил................................................................................... 288У ч и н ч и б обЛОврупо мутафаккирлари таълим-тарбия *ацида.............. 292Ян Амос Коменский............................................................................................. 292Ж ан-Жак Руссо......................................................................................................299Иоганн Генрих Песталоцци...............................................................................302Константин Дмитриевич Ушинский............................................................... 306Т у р т и н ч и б об. Ривожланган хорижий мамлакатларда мактаб

ва таълим-тарбия тизими...............................................................................311Боблар буйича савол, топширик, реферат мавзулари, адабиётлар...........317Хотима урнида'.......................................................................................................325Адабиётлар руйхати.............................................................................................. 327

Page 332: ПЕДАГОГИКА ТАРИХИn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/pedagogika... · 2016. 2. 24. · ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ Олий укув юртлари

ПЕДАГОГИКА ТАРИХИ

Мухаррир А. Зиёдов Бадиий мухаррир Ж. Гурова

Компьютерда тайёрловчи Е. Гильмутдинова

Босишга рухсат этилди 28.06.04. Бичими 60х90У16. Шартли б.т. 21,0. Нашр б.т. 22,2. Адади 300. Буюртма № 98.

«Amaprint» МЧЖ босмахонасида босилди. Тошкент, X- Бойкаро куч., 51.