Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі

ҚАЗАҚСТАН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

ҒЫЛЫМДАРЫНЫҢ

Ж А Р Ш Ы ЖУРНАЛЫ

АЙ САЙЫН ШЫҒАТЫН

ҒЫЛЫМИ-САРАПТАМАЛЫҚ

ЖУРНАЛ

1992 ЖЫЛДАН БАСТАП

ШЫҒАДЫ (№292-293)

5-6 МАМЫР-МАУСЫМ

Алматы

2017

Ақылдастар алқасы

Ақылдастар алқасының төрағасы НАМЕТОВ А.М., ветеринария

ғылымдарының докторы, профессор,

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

Ақылдастар алқасы

төрағасының орынбасары

КЕНЕНБАЕВ С.Б., ауыл

шаруашылығы ғылымдарының

докторы, профессор,

ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

Ақылдастар алқасының мүшелері

А.М. Абдыбекова, ветеринария ғылымдарының докторы;

Т.Е. Айтбаев, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспон-

дент-мүшесі;

Қ.Ж. Аманжолов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор;

Р.К. Бекбаев, техника ғылымдарының докторы, профессор;

Б.Р. Ирмулатов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, доцент;

Г.Н. Қайырова, биология ғылымдарының кандидаты;

Ғ.А. Қалиев, экономика ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі, ҚР АШҒА

президенті, РАШҒА академигі;

Г.Т. Мейірман, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі;

Б.М. Мұқанов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор;

Ә.М. Омбаев, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА, РАШҒА

академигі;

Р.А. Оразалиев, биология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА, РАШҒА,

УАҒА академигі;

С.Ы. Өмірзақов, техника ғылымдарының докторы;

Ж.Ә. Паржанов, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор;

А.С. Рзалиев, техника ғылымдарының кандидаты;

Ш.С. Рсалиев, биология ғылымдарының докторы;

А.С. Сапаров, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы;

Т.Ч. Тултабаева, техника ғылымдарының докторы;

И. Үмбетаев, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспон-

дент-мүшесі, ҚР АШҒА академигі

Журнал Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат

министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитетінде

30.10.2009 ж. есепке алынып, №10448-ж куәлігі берілген

М А З М Ұ Н Ы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 3

Жеміс және жүзім шаруашылығы

Нұртазина Н.Ю., Қабылбекова Б.Ж. Қазақстан селекциясындағы алманың өсімтал жаңа

сорттары

Nurtazina N.Yu, Kabylbekova B. The early appearance of new apple cultivars of Kazakhstan

selection

11

Картоп және көкөніс шаруашылығы

Құрманәлі Б., Алпысбаева В.О. Күздік сарымсақ сортүлгілерінің биохимиялық

көрсеткіштері мен сақталғыштығы

Kurmanali B., Alpysbeva V.O. Biochemical characterization of accessions of winter garlic and

retentive memory

17

Бөрібаева Л.А., Тойлыбаева Н.Н., Айтбаева Б.О. Қазақстанның оңтүстік-шығысы

жағдайында органикалық тыңайтқыштарды қолданудың картоптың өнімділігі мен

сапасына әсері

Buribaeva L.A., Toilybaeva N.N., Aitbaeva B.O. Effect of the application of organic fertilizers

on potato productivity and quality in the Southeast of Kazakhstan

22

Құлахмет Е., Нусупова А.О. Кәді дақылының өнімділігіне минералды тыңайтқыштардың

әсері

Kulahmet E., Nusupova A.O.Influence of mineral fertilizers on the productivity of vegetable

marrows

27

Жұмабек Х., Тайшыбаева Э.Ұ. Қауын дақылының жаңа отандық сорттарының

биологиялық ерекшеліктері және өнімділігі

Zhumabek H., Taishibaeva E.U. Рroductivity and biological characteristics of the culture of а

new domestic varieties of melon

31

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Irmulatov B.R., Almanova Zh.S. Experience of agro-ecological assessment of lands and design

of adaptive landscape systems of agriculture in Northern Kazakhstan on the example of Pav-

lodar Region

Ирмулатов Б.Р., Алманова Ж.С. Павлодар облысы мысалында Солтүстік Қазақстандағы

ауыл шаруашылығының адаптивті ландшафт жүйелері мен жерді агроэкологиялық

бағалау тәжірибесі

38

Сыдық Д.А., Сыдыков М.А., Қазыбаева А.Т. Жүгері дақылын суармалы егіншілікте

өсірудің экономикалық тиімділігі

Sydyk D.A., Sydykov M.A., Kazybaeva A.T. Economic efficiency of maize cultivation under

irrigated agriculture

45

Мұсабаев Ж.С., Мейірман Ғ.Т., Ортаев А.Қ. Күздік арпаның селекциясы үшін қажетті

селекциялық материалды іріктеу

Musabayeb Zh.S., Meyirman G.T., Ortayev A.K. Selection of breeding material necessary for

the selection of winter barley

47

Үмбетаев И., Қостақов А., Тағаев А. Мақтаның дамуына және өнімділігіне кешенді

тыңайтқыштың әсері

Umbetayev I., Kostakov A., Tagaev A. Effect of complex fertilizers on the development and

yield of cotton

51

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Қаратаева М.Б., Түгелбаева А.К., Хамзина Ж.М., Әбдікәрімова А.Ж., Көбікбаева А.М., Нұрбаев С.Д. Көшім жылқыларының микросаттелиттік ДНҚ бойынша тектік қор

сипаттамасы

Karatayev M.B., Tugelbayeva A.K., Hamzina Zh.M., Abdikarimova A.Zh., Kobikbayeva A.M.,

Nurbayev S.D. Characterization of the gene pool on microsatellite DNA of Kushum horses

55

М А З М Ұ Н Ы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 4

Аманжолов Қ.Ж., Тамаровский М.В., Кожемжаров Е.С., Жетписбаева С.А. Етті

бағыттағы жергілікті аналық сиырлармен әулиекөл тұқымы және қазақтың ақбас

тұқымы бұқаларын сіңіре будандастыру нәтижесінде алынған будандардың өнімділік

көрсеткіштері

Amanzholov K.Zh., Tamarovski M.V., Kozhemzharov E.S. Performance indicators of hybrids

obtained as a result crossing local meat queens with bulls of Auliekol and Kazakh white-

headed breeds

61

Жамансарин Т.М. Тышқан апаты және оны жою шаралары

Zhamansarin T.M. Methods of exterminating mice in the pastures and their harmful actions 67

Балық және ара шаруашылығы

Жұбанов Қ. Шардара су қоймасында балық аулау стратегиясы бойынша ұсыныстар

Zhubanov K. Proposals on fishing strategy in Shardara reservoir 69

Данько Е.К., Елшибекова А.М. Сасықкөл көлін балық өсіру шаруашылығы ретінде сақтау

жолдары

Danko E.K., Elshibekova A.M. Ways to preserve Lake Sasykkol as a fishery

77

Жылысбаева А.Н., Курбаниязов А.К., Шамуратова Г.Т. Кіші Арал теңізіндегі

макрозообентостың қазіргі жағдайы

Zhilisbaeva A.N., Kurbaniyazov A.K., Shamuratova G.T. Current state of macrozoobenthos in

the Small Aral Sea

80

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және ұқсату

Сұлтанова М.Ж., Абдрахманов Х.А., Шаймерденова П.Р., Боровский А.Ю.,

Чаканова Ж.М. Тез дайын болатын жарма алу әдістерін талдау

Sultanova M.Zh., Abdrahmanov Kh.A., Shaimerdenova P.R., Borovsky А.Yu., Chakanova J.M. Analysis of methods of receiving instant grain

86

Турсунов Ә.А., Шоманов Ө.Ш., Тултабаева Т.Ш. Қабық түзгіш эмульсияны қолдана

отырып сақталған мал етінің реологиялық қасиеттерін зерттеу

Tursunov A.A., Chomanov U.Ch., Tultabaeva T.Ch. Study of changes of flow properties stor-

age carcasses of cattle and refrigerated

90

Велямов М.Т., Абдибаева М.Н., Курасова Л.А., Велямов Ш.М. Инулин құрамды

экстракт пен oның концентратының биохимиялық көрсеткіштерін зерттеу

Velyamov M.T., Abdibaeva M.N., Curasova L.A., Velyamov S.M. Biochemical indicators

inulin containing extract from artichoke and concentrates thereof

93

ҚР АШМ АҚПАРАТЫ

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 5

Ветеринарлық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша жұмыстар жалғасуда

http://mgov.kz/kz/

Кезекті Үкімет отырысында республикадағы ветеринарлық қауіпсіздік мәселе-лері қаралды.

Бүгінгі таңда Қазақстанда 27 млн мал басы тіркелген, олардың ішінде 6,5 млн бас ІҚМ, 18,1 млн бас ұсақ мал, 2,2 млн бас жылқы, 177,6 мың бас түйе және 36,7 млн бас құс бар.

Республикадағы жалпы эпизоотиялық жағдай: жануарлардың аса қауіпті ауру-ларының 23 ошағы тіркелді. Сонымен қатар, вирустық диарея және эпизоотиялық лимфангит аурулары бойынша эпизоотиялық жағдай бірқалыпты.

Айта кету керек, Ауыл шаруашылығы министрлігі Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитеті мен жергілікті атқарушы органдардың ветеринариялық қызметі арасында қадамдық іс-шаралар жоспары бекітілген болатын. Мұндай әкімдіктермен бірігіп істелген іс-шаралар жануарлар аурулары динамикасының төмендеуіне оң әсерін тигізеді.

2017 ж. ветеринариялық-алдын алу іс-шараларына сәйкес 17 аса қауіпті ауруға қарсы 149 млн екпе жұмысы, сондай-ақ жануарлардың қауіпті ауруларына сәйкес 70 млн диагностикалық тексеру жоспарланды.

Былтыр Атырау облысында тіркелген нодулярлы дерматитке қарсы барлық іс-шара жасалды, дертке шалынған 1 150 ірі қара мал басының құны толықтай өтелді. Атырау облысынан бөлек, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының жануар-ларына да нодулярлы дерматитке қарсы алдын ала екпе егу жұмыстары жүргі-зілуде.

Сібір жарасы көміндісінің орындарын құру және орнықтыру мәселесі қарал-ды. 2016 ж. республика бойынша жануарлар арасында сібір жарасының 5 ошағы тіркелді. Осыған байланысты, сібір жарасының көмінділерін құру бойынша көпте-ген іс-шара жүргізілді. Бүгінгі таңда 2 261 көмінді анықталған, олардың 50-і эпиде-миологиялық ошақ (адам ауырған) және 20 орны шекаралардың демаркация аума-ғында. Қоршауға жатқызылатын және айырмашылық белгілері болатын 2 191 кө-міндінің 2 105-і (96%) қоршауға алынған, 2 183 (99,6%) көміндінің айырмашылық белгілері бар. Мемлекеттік жер кадастрінің автоматтандырылған ақпараттық жүйе-сіне 2 104 көмінді енгізілді.

Қазақстан Республикасының 9 облысы (Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Павлодар, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қостанай, Маңғыстау) аусыл ауруынан вакцинациясыз таза аймақ мәртебесін алды. Өз кезегінде бұл отандық мал шаруашылығы өнімдерінің экспортқа шығу мүмкіндігін арттырады. Қалған 5 облыс бойынша аусыл індетіне вакцинацияланатын таза аймақ мәртебесін алу үшін жұмыстар қарқынды түрде жүргізілуде.

Экспорттық саясат отандық құжаттар мен азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігі нормативтерінің қазақстандық өнімдерді белсенді импорттайтын ҚХР, Иран, Сауд Арабиясы, БАӘ, Израиль, Кувейт сияқты елдердің құжаттарымен сәйкестігін қада-ғалайды. Осы саясатты жүзеге асыруға бағытталған Жол картасын әзірлеу жұмыс-тары аяқталып келеді. Бұл Карта отандық мал шаруашылығы өнімдерін халықара-лық нарыққа шығаруды қамтамасыз етеді.

Қытайдың Қазақстандағы 9 облыстан мал шаруашылығы өнімдерін әкелуге қойған тыйымы жойылды, ветеринарлық қызмет және қой, ара шаруашылығы өнімдерін өндіру мен қайта өңдеу кәсіпорындарына инспекция жүйесінің аудиті жүргізілді.

ҚР АШМ АҚПАРАТЫ

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 6

Қазақстандық мұздатылған және салқындатылған қой етін және қойды Иранға экспорттауға ветеринариялық талаптардың келісім үдерісінің соңғы кезеңі аяқта-луда.

Асханалық тауық жұмыртқасын, асыл тұқымды және қолданыстағы ІҚМ және ҰМ экспорттауға БАӘ-мен ветеринариялық сертификат келісілді.

АӨК-ті 2017-2021 жылдарға дамытуға арналған Мемлекеттік бағдарламаның аясында ЖАО құзыретіне жануарлардың бірдейлендіру құралдарын сатып алу функцияларын беру, ветеринариялық ұйымдарға бекітілген ветеринариялық талап-тарды әкімдіктерде құру, әкімдіктердің ветбөлімшелеріне қызметтік тиімділігін ба-ғалау жүйесін енгізу және ветеринарлық қызметіне ауыл шаруашылығы тауар өнді-рушілерін бекіту жоспарлануда.

А. Мырзахметов орман иеленушілердің 2017 ж. өрт қауіпті кезеңіне дайындық мәселелері жөнінде кеңес өткізді

http://mgov.kz/kz/

ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – АШ министрі А. Мырзахметовтың тө-рағалығымен орман иеленушілердің 2017 жылғы өрт қауіпті кезеңіне дайындық мә-селелері бойынша бейнебайланыс арқылы кеңес өтті.

Аталған іс-шараға орман шаруашылығына жетекшілік ететін облыс әкімдері-нің орынбасарлары, табиғи ресурстар мен орман пайдалануды реттеу басқармала-рының, облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспек-цияларының, облыстық төтенше жағдайлар департаменттерінің және табиғат қор-ғау мекемесінің жетекшілері қатысты.

Кеңес барысында А. Мырзахметов облыс әкімдіктерінің қарауындағы орман мекемелерінің материалдық-техникалық жағынан қажетті деңгейде жабдықталуына назар аударды.

Ормандағы өрт жағдайы туралы ақпаратты оперативті қабылдау мен тарату бойынша және «Қазавиаорманқорғау» РМКК-ның орман өртін сөндіру жұмыста-рын үйлестіру үшін Республикалық диспетчерлік қызмет ұйымдастырылып, соны-мен бірге ҚР ІІМ ТЖК Республикалық дағдарыс орталығына орман өрттері туралы ақпарат беру қамтамасыз етілді.

Қазіргі уақытта «Қазавиаорманқорғау» РМКК жоғарғы санаттағы өрт қаупі туындаған орман массивтерінде үш реттік әуе бақылауы жұмыстарын жүргізуде. Әуе бөлімшелерінің жеке құрамы жоғары жауынгерлік әзірлікке келтірілген.

Әуе бақылау Алматы, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Қоста-най және Павлодар облыстарының орман қорының 8 млн 869 мың га аумағын не-месе республиканың орман қорының 30% аумағын қамтуда.

Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы Үкіметте талқыланды

http://mgov.kz/kz/

2017 ж. 23 мамырда ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – Ауыл шаруашы-лығы министрі А. Мырзахметовтің төрағалығымен әлеуметтік маңызы бар азық-тү-лік тауарларына бағаны тұрақтандыру мәселесі бойынша бейнеконференция бай-ланыс режимінде кеңес өтті.

Кеңеске Ұлттық экономика министрлігінің өкілдері, облыс әкімі орынбасарла-ры, облыстық ауыл шаруашылығы басқармаларының басшылары қатысты.

ҚР АШМ АҚПАРАТЫ

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 7

2012 ж. Үкіметте бағаның негізсіз өсуі мен алыпсатарлыққа жол бермеуге жә-не маусымдық ауытқуды деңгейлестіруге бағытталған азық-түлік нарығын реттеу бойынша шаралар қабылданғанын, сондай-ақ азық-түлік тауарларының өңірлік тұ-рақтандыру қорлары құрылғанын атап өткен жөн. «Азық-түлік корпорациясы» АҚ арқылы 17,1 млрд теңге көлемінде әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар қаржы-ландырылды.

Сонымен қатар, Ауыл шаруашылығы, Экономика министрлігі, Алматы мен Астана қалаларының және облыс әкімдіктері арасында әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы көтерілуіне жол бермеу туралы меморандум жа-салған болатын.

Жергілікті атқарушы органдардың жауапкершілігін арттыру мақсатында өңір-лер бойынша 2017 жылдың әр айына арналған тұтынушы баға индексі әзірленді.

Бүгінгі күні Алматы және Астана қалалары, облыс әкімдіктерінің мәліметтері бойынша, 2016 жылдың басынан 2017 жылдың 25 сәуіріне дейінгі кезеңде Тұрақ-тандыру қорларына 22 мың тонна азық-түлік тауарлары сатып алынды.

Сонымен бірге, қаңтар айынан бастап 16 мамырға дейін кейбір азық-түлік та-уарларының бағасы төмендегені байқалады: тауық жұмыртқасы – 18,6%, қарақұ-мық жармасы – 10,3%, қант – 6,8%, күнбағыс майы – 5,8%.

Анықтама: Қор көлемі 1 сұрыпты ұнға 35,4%, қантқа 28,8%, күнбағыс майына 10,9%, күрішке 5,6%, картопқа 5,3%, қарақұмыққа 4,2%, макаронға 3,4%, сәбізге 2,2%, қырыққабатқа 1,8% тиесілі.

Бағаның ең көп өсуі жыл сайын маусымаралықтағы тауарларға келеді, яғни өңірлерде көкөніс пен картопты бағаның төмендеуі және егінді жинау (жаз-күз) ке-зеңінде алып қалу қажет. Алайда, аталған тәжірибе кейбір әкімдіктерде орындал-майды. Көкөніс бойынша тұрақтандыру қорларын пайдалану маусымаралықтан бастап (желтоқсан-наурыз) бағаның барынша өсуін күтпей, барлық көрсетілген ке-зеңге тең бөлу арқылы жүзеге асырылу қажет.

Кеңес қорытындысы бойынша Премьер-Министрдің орынбасары облыс әкім-діктеріне тұрақтандыру қорларының жұмысын жандандыру және азық-түлік тауар-ларын өткізуде және сатып алуда ӘКК жәрдемдесуі бойынша тапсырмалар берді.

Бәсекелестік ортада су айдындарын балықтандыру

http://mgov.kz/kz/

Бұдан бұрын табиғи су айдындарында балық ресурстарының өсімін молайту бойынша мемлекеттік тапсырысты ведомстволық бағынысты республикалық мем-лекеттік қазыналық балық өсіру кәсіпорындары жүзеге асырып келген болса, үсті-міздегі жылы республикалық мемлекеттік қазыналық балық өсіру кәсіпорындары: «Майбалық балық питомнигі», «Қапшағай уылдырық шашу-өсіру шаруашылығы», «Қазақ өндірістік жерсіндіру станциясы» бәсекелестік ортаға берілді.

Осыған байланысты, балық ресурстарының өсімін молайту жөніндегі 2017 жылға арналған мемлекеттік тапсырыс конкурстық негізде орналастырылып, «Қа-рағанды балық питомнигі» ЖШС Ақмола облысының су айдындарын тұқы шабақ-тарымен балықтандыру бойынша конкурсты ұтып алды.

Бәсекелестік ортада балық ресурстарының өсімін молайту жөніндегі ағымдағы жылға арналған мемлекеттік тапсырысты орындау аясында «Қарағанды балық пи-томнигі» ЖШС 2017 ж. 25 мамыр мен 29 мамырда Есіл өзеніне 40 млн дана тұқы балығының дернәсілдерін жібермек.

Балық шабақтарын жіберу орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі ау-мақтық инспекциясы қызметкерлерінің, жергілікті атқарушы орган мен ғылыми ұйым өкілдерінің қатысуымен комиссиялық түрде іске асырылатын болады.

ҚР АШМ АҚПАРАТЫ

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 8

Жалпы мемлекеттік тапсырыс шеңберінде 2017 ж. табиғи су айдындарына 127,2 млн дана құнды балық шабақтарын жіберу жоспарланып отыр.

А. Мырзахметовтің ел тұрғындарымен есептік кездесуі

http://mgov.kz/kz/

Қарағанды облысында еліміздің облыстық және аудандық әкімдіктерімен бей-небайланыс режимінде Ауыл шаруашылығы министрі А. Мырзахметовтің ел тұр-ғындарымен есептік кездесуі болып өтті.

Кездесуде ауыл шаруашылығы өндірушілері, салалық одақтар мен қауымдас-тықтар өкілдері, қоғамдық кеңес мүшелері, орталық және жергілікті атқарушы ор-гандардың өкілдері болды.

Кездесу барысында министр ауыл шаруашылығы саласының 2016 жылдағы даму қорытындыларын әңгімелеп, ведомствоның алдында тұрған жаңа міндеттерді тізбеледі.

Министрдің хабарлауынща, өткен жыл экономиканың аграрлық секторы үшін аса табысты жыл болды. Айталық, ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі 2016 ж. 3,6 трлн теңгені құрады, бұл алдыңғы жылдың деңгейінен 5,5%-ға жоғары. Айта кетерлік бір жайт, өндіріс көлемінің өсімін соңғы 10 жылда алғаш рет барлық облыс қамтамасыз етіп отыр.

Ауыл шаруашылығының негізгі капиталына салынған инвестициялар көлемі 164 млрд теңгеден 253 млрд теңгеге дейін, яғни 1,5 есе өсті.

Елбасы жаңа Жолдауында агроөнеркәсіптік кешенді басымдық берілген сала ретінде кезекті рет атап өтті. Министрлік алдына нақты міндеттер қойылды. Яғни, аграрлық сектор ел экономикасының драйверіне айналуға тиіс.

Алға қойылған міндеттерге қол жеткізу үшін ағымдағы жылдың ақпанында АӨК-ті дамытудың жаңа мемлекеттік бағдарламасы әзірленді. Оның басты басым-дықтары – ішкі нарықты қамтамасыз етіп, отандық өнімнің экспорттық әлеуетін арттыру, ауыл шаруашылығы кооперациясына шағын және орта шаруашылықтар-ды барынша тарту, су ресурстарын тиімді пайдаланып, сауда-логистикалық инфра-құрылымды дамыту.

Аталған міндеттерді іске асыру мен Мемлекеттік бағдарлама көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін іс-шаралар жоспары бекітілді.

Субсидияның 65 түрі қайта қаралып, нәтижесінде 11 тиімсіз түрі алынып тас-талды. Оның ішінде 40 субсидияның критерийлері өзгеріске түсіп, қалған 14-і өзге-ріссіз қалды. Соның нәтижесінде жыл сайын 25 млрд теңге үнемделетін болады. Ал өзгертілген критерийлер сол бюджеттің аясында ауыл шаруашылығы өндірісі көле-мін орта есеппен 29%-ға арттырмақ.

Ағымдағы жылы мемлекеттік бағдарлама аясында егіс алқаптарын әртарап-тандыру басталды. Бұл үшін министрліктер мен әкімдіктер арасында арнайы мемо-рандумға қол қойылды. Яғни, оның аясында майлы және жемдік дақылдардың ау-мағы кеңейтіліп, жарма мен малазықтық дақылдары, сондай-ақ, қант қызылшасы аумағын 930 мың га арттыру қарастырылған. Сонымен қатар, көктемгі далалық жұ-мыстар үшін несиелердың ақырғы бағамы тұңғыш рет 6%-ға төмендеді. Бұл көр-сеткіш былтыр 9%-ды құраған болатын. Өз кезегінде, бұл жағдай несие беру құры-лымдары сатыларының қысқаруы арқылы мүмкін болып отыр. Сондай-ақ, несиелер бойынша талап етілетін құжаттар саны азайды.

Биыл бірегей және асыл тұқымдарды субсидиялау қайта қалпына келтірілді. Тұқым шаруашылығына бөлінетін бюджет көлемінің былтырғы жылдың көлемінен 3 есе артық екендігін атап өткен жөн. Минималды нормалар тоқтатылды. Бұл фер-мерлерді субсидия алуға ынталандырады. Ал бұрынғы схема бойынша тұқымның

ҚР АШМ АҚПАРАТЫ

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 9

аз ғана көлемі субсидияланатын. Соңғы жылдары тұңғыш рет тыңайтқыштар қа-жеттіліктен 14% артық. Бұған дейінгі енгізілім 10% болатын.

Минералды тыңайтқыштарды субсидиялау механизмдерінің қайта қарастыры-луы оның енгізу көлемін 1,5 есеге ұлғайтты. Тыңайтқыштарды субсиядиялау меха-низмдері өзгерді. Бұған дейін субсидия нормасы пайыздық негізде түзілсе, биылдан бастап нақты сандармен көрсетіледі. Бұл да фермерлерге тыңайтқышты сапасы мен бағасына қарай қай елде жасалғандығына қарамастан, еркін таңдау жасауға мүмкін-дік береді. Осылайша, тыңайтқыш ассортименті ұлғаяды. Биыл тыңайтқыштарды субсидиялау түрлері 156-ны құрап отыр. Былтыр бұл көрсеткіш 85 болған.

Мал шаруашылығындағы крийтерийлердің өзгеруі сол қаражаттың аясында субсидия алушылар санын ұлғайтуға мүмкіндік берді. Егер бұрын сиыр еті бойын-ша субсидияны 175 шаруашылық алса, бүгінгі таңда субсидиямен қамту 522 шаруа-шылықты немесе 100 пайызды құрайды, сүт бойынша субсидия алушылар 2 есеге, яғни 269-дан 532 шаруашылыққа дейін, қой еті бойынша субсидия алушылар 1,3 есеге, яғни 180-нен 234 шаруашылыққа дейін, жүн бойынша субсидия алушылар 3,6 есеге, яғни 50-ден 180 шаруашылыққа дейін ұлғайды.

Сондай-ақ, қой етін субсидиялау сұранысқа көбірек ие қозы етімен алмасты-рылды.

Жұмыс істеп тұрған жүн өңдеу кәсіпорындарының жүктемесі аз болуына бай-ланысты, тек жұқа ғана емес, жартылай жұқа жүндерді де субсидиялау қарасты-рылды.

Бұрын құс еті бойынша субсидия 3 деңгейге байланысты норматив бойынша төленсе, қазір ондай деңгей бесеу. Бірақ, талаптар азайған. Егер бұрын кұс фабри-калары 1,5 мың тонна өндіріс қуатымен субсидия алып келсе, қазір талап 1,0 мың тоннаға дейін төмендетілді. Ал 15,0 мың тоннадан аса құс етін өндіретін ірі құс фа-брикаларында норматив бір килограмм үшін 70 теңгеден 80 теңгеге артты.

Мемлекеттік бағдараламаларды жүзеге асырудың негізгі қадамдарының бірі – шағын және орта шаруашылықтарды ауыл шаруашылығы кооперацияларына тарту.

«АӨК-нің ел экономикасының жаңа қозғаушы күші болып қалыптасуына бай-ланысты, ауыл шаруашылығы кооперативтері зор мәнге ие. Өйткені, онда аграрлық саланы және ауылдарды дамытудың үлкен әлеуеті бар. Кооперация – бұл ауылдың болашағы», – деді А. Мырзахметов.

Барлық 160 ауылдық аймақтағы ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер-ді біріктіру үшін семинарлар өткізіліп, 224 ауылдық округ әкімдері мен аудан әкім-дерінің орынбасарлары білім алды, бірыңғай тегін Call-Center және кооперация мә-селесі бойынша кеңес алу үшін fermers.kz порталы құрылды, ауыл шаруашылығы кооперативтері үшін кепілсіз және бастапқы жарнасыз модульді сүт қабылдау және қасап пунктерінің сызбасы енгізілді, сондай-ақ кооператив мүшелері үшін несие-лерді кепілдендіру механизмі қарастырылды.

Ауыл шаруашылығы кооперацияларын қолдау үшін биылғы жылы 52 млрд теңге бөлінді. Оның ішінде нәтижелі жұмыспен қамту бойынша 27 млрд теңге және ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры арқылы – 25 млрд теңге. Егер мемле-кеттік бағдарлама бойынша 2017 ж. 326 кооператив құру жоспарланған болса, енді оның санын 467-ге жеткізу жоспарланып отыр.

30 мамырға дейін 286 бірлік тіркелсе, оның 102-сі сүт дайындау бойынша, 181-і ет өндіру және дайындау бойынша тіркелді. 20 136 бас ірі қараға арналған от-басылық мал бордақылау алаңдары мен 51 жылыжай салынды. Ауыл шаруашылы-ғы өнімдерінің тауар өндірісіне 40 мыңнан аса ЖҚШ мен шағын фермерлік шаруа-шылықтар тартылды.

Ветеринария мен фитосанитария қауіпсіздігі мәселелеріне де баса мән бері-луде.

ҚР АШМ АҚПАРАТЫ

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 10

Айталық, Қазақстан ағымдағы жылғы 25 мамырда қалған 5 облыс (ШҚО, ОҚО, Алматы, Жамбыл, Қызылорда) үшін аусылдан таза аймақ мәртебесін алды. Осы шешімге Халықаралық эпизоотиялық бюроға мүше 180 елдің делегаттары да-уыс берді. Халықаралық эпизотикалық бюро мал және өсімдік өнімдерінің экспор-тын ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Фитосанитария саласы бойынша ағымдағы жылы аса қауіпті зиянды орга-низмдерге қарсы өңделетін болжамды көлем 48,8 млн гектарды құрады, оның ішін-де үйірлі шегіртке қарсы өңделетін алаң 1,6 млн га.

Бүгінгі күні Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында 500 мың гектар алаң марокколық шегірткеге қарсы өңделді, бұл ағымдағы жоспардан 180 мың гек-тарға немесе 55%-ға артық.

Елбасының АӨК өнімдерінің экспорт көлемін арттыру жөніндегі тапсырма-сын орындау аясында министрлікте келесі жұмыстар атқарылды.

Иран еліне салқындатылған қой еті мен тірі қой тасымалдауға арналған вете-ринариялық сертификаттар жобалары келісілді және салқындатылған қой етінің экспорты бойынша жұмыс жүргізілуде. Біріккен Араб Әмірліктеріне ірі қара мал мен ұсақ малды, тауық жұмыртқасын тасымалдауға арналған ветеринариялық сер-тификаттарға қол қойылды.

Сонымен қатар, Израил және Сауд Арабиясының ветеринария қызметтерімен қазақстандық мал шаруашылығы өнімдерінің экспортына жол ашу бойынша жұмыс жүргізілуде.

Қазірдің өзінде Қытай нарығына қазақстандық балық пен балық өнімдерін, асыл тұқымды жылқы тұқымдас жануарларды, бал мен ара шаруашылығы өнімде-рін экспорттауға болады. Маусым айында мұздатылған қой етінің экспорты бойын-ша хаттамаға қол қою жоспарланып отыр, сонымен бірге аталған елге тауарлы жылқыларды тасымалдау шарттары келісілуде.

Мемлекеттік бағдарламаның тағы бір міндеті – су қорларын пайдаланудың тиімділігін арттыру, сонымен қатар, тұрақты және жайылма суармалы ауыл шаруа-шылығы жерінің дамуына қажетті суармалы сумен қамтамасыз ету, жер өңдеу жағ-дайын жақсарту және өнеркәсіптегі су тұтыну тиімділігін арттыра отырып, суарма-лы инфрақұрылымды қалпына келтіру.

Суармалы жерді қалпына келтіру мақсатында Ислам даму банкімен және Еуропалық қайта құру және даму банкімен 205 мың гектар жерді қалпына келтіру және айналымға тарту үшін 103,4 млрд теңге сомасына келісімге қой қойылды. Есеп беру кездесуі кезінде министр тұрғындарды қызықтырған барлық сұраққа жа-уап берді. Мұндай ашық сұхбатқа негізделген кездесулер қатысушылардың өз мә-селелерін, ұсыныстарын ведомства басшысына тікелей айта алуымен тиімді әрі сындарлы.

Сонымен қатар, фермерлер жүргізіліп отырған саясатқа, шағын шаруашылық-тарды қолдауға, ауыл экономикасын көтеруге бағытталған Мемлекеттік бағдарла-маға өз алғыстарын білдірді.

Былтыр Ауыл шаруашылығы министрінің есеп беру кездесуінде тұрғындардан 1 200-ден аса сұрақ келіп түскен болатын. Биыл да Мемлекеттік бағдарламаның қа-былдануымен жүйелі сұрақтар мен мәселелер өз шешімін табуда.

ҚР АШМ Баспасөз қызметі +7 (7172) 555-765 minagripress@gmail.com

Жеміс және жүзім шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 11

ӘОЖ 634.11

ҚАЗАҚСТАН СЕЛЕКЦИЯСЫНДАҒЫ АЛМАНЫҢ ӨСІМТАЛ ЖАҢА СОРТТАРЫ

Н.Ю. НҰРТАЗИНА, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,

Б.Ж. ҚАБЫЛБЕКОВА, магистр

«Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: kazniipiv@mail.ru

Рецензенттер: О.А. Үкібасов, а. ш. ғ. к. (ҚазҰАУ),

С.Ж. Қазыбаева, а. ш. ғ. к. (ҚазЖжЖШҒЗИ).

Түйінді сөздер: алма; сорт; өнімділік; өсімталдылық; селекция.

Түйін. Алманың қазақстандық сорттарының жаңа буыны өсімталдығымен

және жоғары өнімділігімен ерекшеленеді. Баққа отырғызғаннан ке-

йінгі екінші жылы Анель, Мақсат және Восход сорттары жеміс сала

бастайды. Олар жоғары өнімділікке және жеміс сапасына ие.

Резюме. Новое поколение казахстанских сортов яблони отличается скоро-

плодностью и высокой урожайностью. На второй год после посадки в

сад начинают плодоносить сорта Восход, Максат и Анель. Они имеют

высокую урожайность и качество плодов.

Summary. The new generation of Kazakh apple cultivars differ early appearance

of fruit and high yield. The cultivars Voskhod, Maksat and Anel begin to

bear fruit in the second year after planting in the garden. They have a high

yield and fruit quality.

Жеміс шаруашылығының дамуы – ғалымдар мен тауар өндірушілер

үшін маңызды мәселе. Қазақстан Республикасы тұрғындарының жеміс-жи-

дектерге қажеттілігі қажетті деңгейде қанағаттандырылмайды. Оған қоса,

пайдаланылатын жемістердің 50%-ы алыс-жақын шет елдерден әкелінеді.

Алайда, республикада жеміс шаруашылығының дамуы үшін алғышарттар

бар. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтары қоңыржай

климатта өсетін көптеген жеміс дақылының, соның ішінде алманың өсіп-

жетілуі үшін қолайлы.

Жеміс және жүзім шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 12

Қазіргі таңда ҚР Үкіметі жеміс шаруашылығының дамуына үлкен

қолдау көрсетіп отыр. Бақ отырғызуға және оның жеміс салуына дейінгі кү-

тіп-баптау шараларына қайтарымсыз субсидия берілуде. Қазақстанда өсі-

рілген жеміс өнімдері жоғары сапамен ерекшеленеді. Қазақстандық алма-

лар, әсіресе, тау және тау етегі жағдайында өсірілген жемістер тартымды-

лығымен, хош иісімен және биологиялық белсенді заттардың жоғары мөл-

шерімен сипатталады.

Алма қоңыржай климатты аймақтардың барлығы, соның ішінде бақ

отырғызылған аудандардың 80%-ын құрайтын Қазақстан үшін де негізгі да-

қыл болып саналады. Бұл оның өсіру жағдайына төзімділігімен, алуан түрлі

сорттарымен, балғын және өңделген күйінде пайдалануға болатын жеміс-

тердің әмбебаптылығымен түсіндіріледі.

Алма жемістері біршама деңгейде бақтардың сорттық құрамымен

анықталады. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысының алма бақта-

ры сол аймақтарда жүз жылдан аса уақыт өсіріліп келе жатқан, өсу жағда-

йына жоғары төзімділігімен және жеміс сапасымен ерекшеленетін жергі-

лікті және ежелгі сорттардан құралған, атап айтсақ Апорт, Суйслеппер, Ре-

нет Бурхардта, Ренет Ландсберга, Грушовка верненская және т.б. Алайда,

аталған сорттар кеш жеміс салады, өнімділігі аса жоғары емес. Олар, әсі-

ресе Апорт сорты бақтарда белгілі орынға ие болу керек. Бірақ, Қазақстан

тұрғындарының қажеттілігін қамтамасыз ету мәселесін ежелгі сорттарды

өсіріп, отандық жеміс өндірумен шешу мүмкін емес. Жеміс өндірушілер

шетелдік интродукцияланған Голден Делишес, Старкримсон сорттарын

өсіруден біршама өнім алады. Бұл сорттар жеміс шаруашылығы дамыған

барлық елде едәуір ауданды алып жатыр. Алайда, Қазақстанда олар жеткі-

лікті түрде өсіру жағдайына төзімсіз [1-4, 9].

Бақтардың сортиментін, яғни сорттар жинағын жетілдіру үшін жер-

гілікті сорттардың жоғары төзімділігін және сапасын, сонымен қатар интро-

дукцияланған сорттардың өнімділігін, сақталғыштығын бойына жинаған

жаңа қазақстандық селекция сорттары – ең тиімді нұсқа.

Қазіргі таңда ҚР-да пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетіс-

тіктер мемлекеттік тізіліміне ҚазЖжЖШҒЗИ селекциясының сорттары

енгізілген: Айнұр, Восход, Мақсат, Мақпал, Талгарское. Қазақ жеміс және

жүзім шаруашылығы ҒЗИ-да шығарылған жаңа сорттардың шаруашылық

құндылығы олардың өнімділігі, жеміс сапасы, қысқа төзімділігі, ауруларға

біршама деңгейде төзімділігімен, өсімталдылығымен анықталады. Өсімтал

сорттар жеміс салу кезеңіне ерте еніп, оларды өсірудің экономикалық тиім-

ділігін арттырады. Мұндай сорттардан қарқынды бақтар отырғызудың келе-

шегі бар.

Соған байланысты, Қазақстан бақтарының сортиментін жетілдірудің

түбегейлі шешу жолы болып табылатын селекцияның маңызды міндеттері-

нің бірі – ағаштардың бақта тұрған 3-4-ші жылында тауарлық жеміс салуға

енетін өсімтал сорттар шығару. Жаңа сорттарды шығару ҚазЖжЖШҒЗИ-да

жиналған, қазіргі таңда әр түрлі шығу текті 1 800 үлгісі бар алма тектік қо-

Жеміс және жүзім шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 13

рының негізінде жүргізіледі. Әр түрлі шаруашылық-биологиялық белгілер-

ді тасымалдаушылардың алуан түрлілігі белгіленген белгілері мен қасиет-

тері бар жаңа сорттарды шығаруға мүмкіндік береді.

Ресейдің жеміс шаруашылығы аймақтарында да өсімтал сорттар шы-

ғару маңызды мәселелердің бірі болып отыр.

Өсімталдылық, басқа да маңызды белгілер тәрізді, ата-ана түрлерін

іріктеуге байланысты. Е.П. Седовтың [7] мәлімдеуінше, өсімтал ата-анадан,

әдеттегідей, өсімтал ұрпақ алу оңайырақ. Ресей Федерациясында жақсы нә-

тижелер алманың Бойкен, Зеленка Сергеева, Размарин русский сорттарын

пайдалану кезінде алынды. Бастапқы түрлеріне байланысты будандардың

жеміс салу мерзімі әр түрлі.

Қырымда кеш жеміс салатын жоғары сапалы синап тобының сортта-

рынан жиырмасыншы жылы жеміс салатын будандар алынған.

Өсімтал сорттар шығаруда Сібір алмасынан (M. baccata), Зибольд

алмасынан (M. sieboldi) және мол гүлдейтін алмадан (M. floribunda) алынған

өсімталдылық донорлары үлкен сұраныста. Е.П. Седов өсімталдылық

донорлары ретінде Айдаред, Алкмене, Бойкен, Вагнер, Голден делишес,

Дельткон, Джонаред, Мельба және т.б. ұсынады.

ЖДСБРҒЗИ өсімтал екпелердің діңдерінің жуандығы үлкен екендігін

анықтады. Ірі жапырақты екпелер жеміс салуға ерте түседі [8]. Жаздық ал-

малардың екпелері көп жағдайда өсімтал келеді [6].

Будан екпелерде өсімталдылықтың ұрпаққа берілуін зерттеуде ана-

лық немесе аталық сорттардың басымдылығы байқалмады [5]. Селекцияда

өсімталдылық донорларын аналық ретінде де, аталық ретінде де пайдала-

нуға болады.

Е.П. Седов анықтағандай, өсімталдылық полигенді бақылау астында,

ата-аналардың ұрпақтарында, тіпті, өсімталдылығы төмен жеке екпелер

кездесуі мүмкін [7]. Кешенді, яғни өсімталдылық пен басқа да шаруашы-

лық-құнды белгілерді, оның ішінде тазқотыр ауруына төзімділікті бірікті-

ретін донорлар ерекше құнды.

Латвия жағдайында өсімтал екпелер Уэлс, Папировка, Пепинка ли-

товская сорттары қатысқан жанұяларда алынған.

Өсімталдылықтың көзі ретінде Іле Алатауы тауларында өсетін, үй

алмасы сорттарының бастауы – Сиверс алмасына қызығушылық көп.

ҚазЖжЖШҒЗИ өсімталдылықты бағалауды жапырақ гидратурасы,

жасуша шырынының концентрациясы және жапырақтардың ылғалдылығы

тәрізді қосымша әдістермен анықтау мүмкіндігін зерттеуде.

Сонымен қатар, Қазақстанда алма мен алмұрттың будан екпелерінің

өсімталдылығы зерттелген.

ҚазЖжЖШҒЗИ будандар қорынан келешегі бар түрлер іріктеліп, сорт

ретінде Мемлекеттік сортсынаққа берілген. Сорттардың көпшілігі Қазақ-

стан Республикасы аумағында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық же-

тістіктердің мемлекеттік тізіліміне енген.

Жеміс және жүзім шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 14

Алманың жаңа сорттарына қойылатын талаптардың бірі – олардың

бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін өсімталдылығы, соған байланыс-

ты қазақстандық сорттар 3-4 жылы жеміс салып, біртіндеп өнімділігін арт-

тыра түсуі қажет.

Жаңа сорттарды шығару және зерттеу Қазақ жеміс және жүзім ша-

руашылығы ҒЗИ Іле Алатауының аласа таулы аймағында орналасқан же-

міс-жидек дақылдарының сорттық зерттеуі және селекциясы бөлімінде

жүргізіледі. Аталған аймақ – алма өсіру үшін ең қолайлы аудандардың бірі.

Осы мақалада көрсетілген алма сорттары М-ІХ әлсіз өсетін телітушіге

телінген.

ҚазЖжЖШҒЗИ селекциясының жаңа алма сорттарының өсімталды-

лығы және өнімділігінің артуы кестеде көрсетілген.

1. Қазақстан селекциясының перспективті алма сорттарының өсімталдылығы

№ Сорт

атауы

Шығу тегі

(ата-анасы)

Жеміс

салатын

жылы

Жылдар бойынша өнімділігі

5-жыл 8-жыл 10-жыл

1. Айнұр Апорт × Голден

делишес 3 12,0 48,0 55,0

2. Восход Фантазия × Синап

алматинский 2 16,0 45,0 55,0

3. Анель Старкримсон ×

Апорт 2 20,9 49,0 58,0

4. Егемен

Голден делишестің

еркін тозаңданудан

екпесі

3 9,5 35,0 52,0

5. Мақсат Приманың еркін

тозаңдануынан 2 22,6 52,5 64,0

6. Жарқын

Голден делишестің

еркін тозаңданудан

екпесі

4 9,0 42,5 47,5

7. Назым Старкримсон ×

Голден делишес 3 10,5 36,5 48,0

8. Тюльпан Валентин × Голден

делишес 3 15,0 43,0 46,0

9. Камила Голден делишес ×

Апорт 3 12,5 42,0 39,0

10. Заман Прима × Апорт 4 10,0 30,0 36,5

11.

Голден

делишес

(б)

4 9,0 30,0 36,5

12. Апорт (б) 7 - 4,0 18,0

НСР0,05 8,5 11,2 9,3

Жеміс және жүзім шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 15

Бәсекеге қабілетті қазақстандық сорттардың ішінде Восход, Мақсат,

Анель сорттарының өсімталдылығы жоғары. Восход және Мақсат сорттары

ҚР мемлекеттік тізіліміне енген, Анель келешегі бар сорттар қатарында жә-

не Мемлекеттік сортсынаққа берілген. Аталған сорттар баққа отырғызыл-

ғаннан кейін екінші жылы жеміс берді (кесте). Восход күз-қыс, Мақсат күз-

де және Анель жаз-күз мерзімінде піседі. Баққа отырғызғаннан кейін үшін-

ші жылы күз-қыс мерзімінде пісетін, ҚР мемлекеттік тізіліміне енген Айнұр

және келешегі бар Егемен, Тюльпан, Камила сорттары жеміс салуға кірі-

седі. Төртінші жылы, бақылау сорты Голден делишес деңгейінде, қыс мер-

зімінде пісетін Жарқын және Заман сорттары және көптеген бақта таралған

Голден делишес сорттары жеміс сала бастайды.

Тамаша дәмімен және хош иісімен ерекшеленетін байырғы Апорт

сорты тек жетінші жылы ғана жеміс салады және бақта отырғызылғанына

он жыл толғанда оның өнімділігі 18 кг/ағаш жетеді, ал сол арада келешегі

бар сорттарда өнімділік 60-64 кг/ағаш құрайды.

Жеміс салу мерзімінің мәліметтерін талдау нәтижелері Е.П. Седовтың

жаз және күз мерзімінде пісетін сорттар қысқы сорттарға қарағанда ерте

жеміс салады деген ойын дәлелдейді [6].

Жеміс салу мерзімімен қатар, сорт сипаттамасы үшін оның өнімділі-

гінің жылдан-жылға артуы да үлкен мағынаға ие.

Бесінші жылы өнімділігі жоғары болған алма сорттары – Мақсат

(22,6 кг/ағаш), Анель (20,9 кг/ағаш) және Восход (16,0 кг/ағаш), мұнда ба-

қылау сорты Голден делишес 9 кг/ағаш құрады. Сегізінші жылы бұл тен-

денция сақталады.

Өсімталдылықты және өнімділіктің жылдан-жылға арту деңгейін са-

лыстырмалы бағалау ҚазЖжЖШҒЗИ селекциясының келешегі бар сорт-

тарының қарқынды сорт саналатын бақылау сорты Голден делишеспен

салыстырғанда жеміс салуға 2-4 жылдары кірісетіндігін және өнімділігінің

артуы да жоғары екендігін көрсетті. Ең ерте жеміс салатын сорттар – Анель

және Мемлекеттік тізілімге енген Восход, Мақсат сорттары. Аталған сорт-

тардың өнімділігі де жыл сайын жылдам, жоғары деңгейде артады және

бақтағы оныншы жылы бір ағаштан 60-тан аса, есептей келгенде, 1 гектар-

дан 40 тоннадан астам өнім береді. Сонымен қатар, аудандастырылған Ай-

нұр сорты, келешегі бар Егемен және Заман сорттары жеміс салуға ерте

кірісетіндігімен (3-ші жылы) және жоғары өнімділігімен ерекшеленеді.

Бұл сорттардың шығу тегі әр түрлі. Ата-аналық түрлер ретінде шетел-

дік Старкримсон, Голден делишес тәрізді жоғары өнімді, Апорт тәрізді же-

місі жоғары сапалы, Синап Алматинский, Валентин тәрізді өсу жағдайына

жоғары төзімді сорттар қолданылған.

Өсімтал будандардың көпшілігі Голден делишес сорты ата-ана ре-

тінде қатысқан, аталық ретінде де, аналық ретінде де қиылыстыруда алын-

ған. Бұл, өз кезегінде, Е.П. Седовтың өсімтал ұрпақ алуда қарқынды сорт-

тарды пайдалану қажет деген пікірін дәлелдейді.

Жеміс және жүзім шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 16

Өсімталдылықпен және өнімділікпен ерекшеленетін қазақстандық

жаңа сорттарды өсіру Қазақстан Республикасының жеміс шаруашылығы-

ның бәсекеге қабілеттілігін арттырады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Виновец А.Д. Вступление в плодоношение и продуктивность ги-

бридов некоторых сортов яблони и груши // Вестник с.-х. науки Казахстана.

– 1980. – №12. – С. 44-49.

2. Зелепухин И.Д. Оценка скороплодности по показателю гибратации

листа // Вестник с.-х. науки Казахстана. – 1980. – №11. – С. 51-53.

3. Козловская З.А., Васеха В.В. Продолжительность ювенильного

периода и продуктивность гибридных сеянцев яблони различного прои-

схождения: Труды по прикл. ботанике, генетике и селекции. – СПб., 2009. –

С. 136-140.

4. Пономаренко В.В. Идеи Н.И. Вавилова в современных исследо-

ваниях генетического разнообразия рода Malus Mill // V съезд ВОГиС. – М.

– 1987. – Т. 4. – Ч. 4. – С. 141.

5. Седов Е.Н. и др. Создание сортов со сдержанным ростом дерева и

компактной кроной, скороплодных и продуктивных, с высокими вкусовыми

качествами плодов. – М.: Агропромиздат, 1989. – С. 35-80.

6. Седов Е.Н. Отбор сеянцев яблони на ранних этапах развития: В

кн.: Плодоводство и ягодоводство нечерноземной полосы. – М., 1971. –

Т. 3. – С. 302-306.

7. Седов Е.П. Селекция и новые сорта яблони. – Орел: ВНИИСПК,

2011.

8. Седов Е.П. Селекция яблони в средней полосе РСФСР. – Орел,

1973. – 352 с.

9. Скривеле М.П. Скороплодные и урожайные интродуцированные и

местные сорта яблони, как исходные формы для селекции: В кн.: Селекция

сортов яблони интенсивного типа (тез. докл.). – Киев, 1983. – С. 85-86.

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 17

ӘОЖ 635.26.631

КҮЗДІК САРЫМСАҚ СОРТҮЛГІЛЕРІНІҢ

БИОХИМИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН

САҚТАЛҒЫШТЫҒЫ

Б. ҚҰРМАНӘЛІ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының магистрі,

В.О. АЛПЫСБАЕВА, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты

«Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: niikoh.nauka@rambler.ru

Түйінді сөздеp: күздік сарымсақ; биохимия; сақталғыштық; сортүлгі.

Түйін. Мақалада күздік сарымсақтың коллекциялық үлгілерінің биохимия-

лық көрсеткіштері және ұзақ уақыт сақтау кезіндегі сақталғыштық

дәрежесі анықталды.

Резюме. Представлены результаты биохимических показателей коллек-

ционных сортообразцов озимого чеснока, изучены их сохраняемость

и лежкоспособность.

Summary. Article winter garlic collectible samples of of biochemical indicators

and long-term storage of retentive memorythe degree of.

Сарымсақ дақылы – жуалар тұқымдасына, баданалы өсімдіктер тобы-

на жатады, өткір иісімен және дәмімен ерекшеленеді.

Сарымсақтың баданасында 35-42% құрғақ заттар, 5-16% аралығында

қанттар және полисахаридтер, 6-7% ақуыздар, 1%-ға дейін майлар болады.

Сарымсақта фосфор тұзы, кальций, мыс, кобальт, молибден бар, ал темір

мөлшері шамамен алманікімен бірдей (10/29 мг/%).

Сарымсақтың ащы дәмі және өзіне тән ерекше иісі эфир майына бай-

ланысты, онда фитонцидтер бар, микроорганизмдер басым. С, В1, В2, РР дә-

румендерінің мөлшері өсімдіктің даму кезеңіне тәуелді болады. Әр түрлi

сорттардың баданаларындағы аскорбин қышқылының мөлшері 7-ден 17 мг

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 18

дейін ауытқиды, ал көк жапырақтарында 41-82 мг/100 г, сонымен қатар жас

жапырақтарында С дәрумені көп.

Сарымсақ – өзінің химиялық құрамы бойынша өте бағалы өсімдік.

Сарымсақ баданасының химиялық құрамы өте күрделі және көптеген жағ-

дайда басқа көкөнiс өсiмдiктерінен химиялық құрамы жағынан ерекшеле-

недi. Оған сорт түрі мен өсіру аймағы едәуір әсер етеді.

Әлемде соңғы жылдар iшiнде сарымсақтың жалпы өндiрiсi жылына

10 млн тоннаға артып, ал сарымсақ өсірілетін аудан 1 млн га жеттi. Қазақ-

станда күздік сарымсақтың алатын егіс ауданы болмашы ғана, шамамен

1 мың га шамасында, ал жаздық сарымсақ егісін жоқ деуге де болады [2].

Сaрымсaқтың сeлeкциялық жұмыстaрының бaсым бaғыттaрының бірі

көктeмгі-қысқы-күзгі сaқтaу кeзіндeгі бaдaнaлaрдың сaқтaлғыштығын жоғa-

рылaту болып тaбылaды.

Сaрымсaқтың сaқтaлғыштығы сaқтaуғa қойылғaн сaрымсaқтың сaпa-

сынa әсeр eтeдi. Сақталғыштық тыңaйтқыштың мөлшeрі мeн aрaқaтынa-

сынa, суaру сaнынa, aурулaрмeн жәнe зиянкeстeрмeн күрeсу шaрaлaрынa,

өнімді жинaу мeрзімі мeн сaқтaу тәсілінe бaйлaнысты болaды. Сaрымсaқ-

тың сaқтaлу кeзіндeгі шығыны 12,6-20,4%-дан 50%-ға дeйін жeтуі мүмкін.

Үнді зeрттeушілeрінің дeрeктeрі бойыншa, сaрымсaқты сaқтaу кeзіндeгі

өнімнің тaбиғи кeмуі сaқтaу тәсілінe бaйлaнысты өзгeріп отырaды [1].

Зерттеу материалдары мен әдістері

Сарымсақ сорүлгілерінің сақталғыштығын жақсарту жұмыстары –

осы селекциялық бағдарламаның маңызды бағыты. Сарымсақ сортүлгі-

лерінің сақталғыштығына баға беру мақсатында зерттеу жұмысында кәдімгі

пияз сақтайтын қойма пайдаланылды.

Зерттеу жұмыстарының басты мақсаты сарымсақтың сақталғыш-

тығына баға беру болғандықтан, селекциялық танаптарда өсірілген сортүл-

гілердің 2014-2015 жж. сақталуы барысында арнайы өлшеулер мен бақы-

лаулар жүргізілді. Зерттеу нысандары ретінде сарымсақ дақылының кең та-

раған сорттары, алыс шетелдерден алынған сортүлгілер, сондай-ақ селек-

циялық бағдарламада қолданылып жүрген сортүлгілер пайдаланылды.

Күздік сарымсақтың сортүлгілерін өсіру барысында аймаққа мынадай

агротехникалық шаралар ұсынылды: тісшелер алдын ала дайындалған жү-

йектерге 6-8 см тереңдікке отырғызылды, қатар аралығы 70 см болды, бөл-

тек 2 қатарлы (қос ізді), есеп жүргізу ауданы 5 м2.

Биохимиялық көрсeткіштeрді aнықтaу әдістeмeсі ҚaзККШҒЗИ aгро-

химия зeртхaнaсындa жүргізілді: құрғaқ зaттaрдың құрaмы, aскорбин қыш-

қылы, қaнт мөлшeрі Бeртрaнa әдісімeн жүргізіліп aнықтaлды [3].

Сaқтaлғыштықты aнықтaу сaқтaу ұсынымдaрынa сәйкeс жүргізілді

[4]. Сaқтaудaн шығaрып aлып, отырғызaр aлдындa сaқтaлғaн сaу бaдaнaлaр

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 19

мен өніп кeткeн бaдaнaлaрдың сaлмaғы eсeптeлді, сонымeн қaтaр aуру-

лaрмeн, зиянкeстeрмeн зaқымдaлғaндaры бөлeк eсeпкe aлынды. Бұл көрсeт-

кіштeр сaқтaудың тaбиғи төмeндeуін eскeрe отырып aнықтaлaды. Сaлыс-

тыру стaндaртты сорт Aрмaнмeн жүргізілді.

Зерттеу нәтижелері

Зeрттeу нәтижeлeрі көрсeткeндeй, сaрымсaқ бaдaнaсындaғы құрғaқ

зaттaр мөлшeрінe оны отырғызу мeрзімдeрі тікeлeй әсeр eтeтіні aнықтaлды.

Қоректік заттар мөлшерінің артуы органикалық тыңайтқыштар көп және

фосфор мен калийді енгізген кезде болады. Oсылай селенмен де топырақты

жасанды байыту арқылы сарымсақ өсiруге болады. Қоректік заттардың тө-

мендеуіне өсімдікті өніп-өсуінің соңғы кезінде шектен тыс суaру үлкен әсер

етеді.

Күздік сaрымсaқтың коллeкциялық үлгілeрінің биохимиялық құрaм

көрсeткіштeрі 1-кeстeдe кeлтірілгeн.

1. Caрымсaқ сортүлгілeрінің биохимиялық құрaмы (бaдaнaсы), 2015 ж.

Сортүлгі Құрғaқ зaттaр, % C дәрумeні, мг/% Жaлпы қaнт, %

К-1 39,7 19,7 24,5

US-7135 36,3 18,2 23,9

US-7189 38,7 18,54 22,7

Чс-20 35,9 19,14 21,5

Кaмыш 37,8 18,79 22,4

Чс-108 36,3 18,89 20,4

Чс-12 34,7 17,07 19,9

Чс-132 36,48 18,75 21,5

Чс-28 35,83 18,28 19,4

Чс-21 37,9 21,50 21,7

Чс-14 38,7 20,59 19,3

Чс-1 37,6 18,38 19,7

Aмeрикaнский 39,1 20,70 20,8

Чс-133 33,8 14,8 15,4

К-4 37,5 18,2 19,6

Кaсмaлa 36,9 17,13 20,5

К-6 38,6 18,84 22,5

К-8 38,8 19,7 20,7

Гeрмaн 35,3 16,19 16,4

С-12 39,5 19,78 21,3

Aрмaн (бақ.) 38,8 20,72 21,8

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 20

Бaғaлaуғa aлынғaн сортүлгілeрде құрғaқ заттaрының мөлшeрі жaғы-

нaн бір-бірінeн айтарлықтай aйырмaшық болмaды, тeк бірнeшe үлгі 38,6-

39,7% aрaлығындa болып, жaқсы көрсeткіш көрсeтті. Олaр: К-1, US-7189,

ЧС-14, К-6, С-12, К-8 жәнe Aмeрикaнский. Коллeкциялық үлгілeрдің био-

химиялық құрaмындaғы С дәрумeнінің мөлшeрі жaғынaн тeк төрт сортүлгі

нeгізінeн стaндaртпeн шамалaс болсa, қaлғaн бaсқa сортүлгілeр 14,8-19,78%

aрaлығындa болды.

Бақылау барысында соңғы жылдары сарымсақ дақылының кейбір

сортүлгілерін сақтау кезеңінде ауру түрлері көбірек байқалатындығы анық-

талып отыр.

Тәжірибe Қaзaқ кaртоп жәнe көкөніс шaруaшылығы ҒЗИ көкөніс дa-

қылдaрын сaқтaу жәнe қaйтa өңдeу зeртхaнaсындa жүргізілді. Күздік сa-

рымсaқ гaзды ортaсы рeттeлмeйтін типтік пияз сaқтaу қоймaсындa сaқ-

тaлды, сaқтaлғыштығын зeрттeу нәтижeлeрі 2-кeстeдe кeлтірілді.

2. Caрымсaқ сортүлгілeрінің ұзaқ сaқтaу кeзіндeгі сaқтaлғыштығы

(сaқтaу мeрзімі 2014-2015 жж., ұзaқтығы 7 aй)

Сорт-

үлгі

Сaқ-

тaуғa

қойыл-

ғaны

Қaлғaн

сaлмaғы

Жaлпы

шығын

Соның ішіндe

aуруы өнгeні тaбиғи

шығын Сaқтaлғыштығы

г г г % г % г % Г % %

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

К-1 2 000 1 643 357 17,9 116 5,8 98 4,9 143 7,2 82,2

US-

7135 2 000 1 568 432 21,6 203 10,2 109 5,5 94 4,7 78,4

US-

7189 2 000 1 581 419 21,0 176 8,8 118 5,9 125 6,3 79,1

Чс-20 2 000 1 586 414 20,7 185 9,3 113 5,7 116 5,8 79,3

Кaмыш 2 000 1 548 452 22,6 218 10,9 125 6,3 109 5,5 77,4

Чс-108 2 000 1 557 443 22,1 213 10,7 117 5,9 113 5,7 77,9

Чс-12 2 000 1 541 459 22,9 226 11,3 115 5,8 118 5,9 77,1

Чс-132 2 000 1 564 436 21,8 221 11,1 108 5,4 107 5,4 78,2

Чc-28 2 000 1 572 428 21,4 206 10,3 105 5,3 117 5,9 78,6

Чс-21 2 000 1 587 413 20,7 198 9,9 114,7 5,7 100 5,0 79,3

Чс-14 2 000 1 569 431 21,6 204 10,2 103 5,2 124 6,2 78,4

Чс-1 2 000 1 573 427 21,4 207 10,4 113 5,6 107 5,4 78,6

Aмeри-

кaнский 2 000 1 652 348 17,4 187 9,4 93 4,7 68 3,4 82,6

Чс-133 2 000 1 539 461 23,1 221 11,1 108 5,4 132 6,6 76,9

К-4 2 000 1 589 411 20,6 204 10,2 103 5,2 104 5,2 79,4

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 21

2-кестенің соңы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Кaсмaлa 2 000 1 578 422 21,1 203 10,2 106 5,3 113 5,7 78,9

К-6 2 000 1 594 406 20,2 197 9.9 105 5,3 104 5,2 79.8

К-8 2 000 1 582 418 20,9 196 9,8 112 5,6 110 5,5 79,1

Гeрмaн 2 000 1 586 414 20,5 198 9,9 107 5,4 109 5,5 79,3

С-12 2 000 1 647 353 17,7 189 9,5 95 4,8 69 3,5 82,3

Aрмaн

(бақы-

лау)

2 000 1 597 403 20,2 194 9,7 106,3 5,3 100 5,0 80

Зeрттeугe aлғaн коллeкциялық сортүлгілeрдің сaқтaлғыштық дәрeжeсі

бойыншa К-1, C-12 жәнe Aмeрикaнский үлгілeрінің сaқтaлғыштығы 80,2-

82,6% aрaлығындa болып, стaндaртпeн сaлыстырғaндa жоғaры көрсeткіш

берді, aл бaсқa сортүлгілeрдің сaқтaлғыштық қaбілeті 76,9-79,8% aрaлы-

ғындa, яғни стaндaрттaн біршaмa төмeн болды. Жaлпы, осы коллeкциялық

сортүлгілeрдің сaқтaлғыштық қaбілeттeрі нeгізінeн бaрлығындa жaқсы дeп

aйтуғa болaды.

Қорытынды

Қорыта келгенде, сарымсақ баданасынң құрамындағы құрғақ заттар

мөлшері жоғары болған сайын, олардың сақталғыштығы да ұзақ болатын-

дығы анықталды. Зeрттeугe aлынғaн коллeкциялық сортүлгілeрдің сaқтaлу

дәрeжeсі бойыншa US-7135, К-8, К-4, Чс-1 жәнe Aмeрикaнский үлгілeрінің

сaқтaлғыштығы 82,2-82,6% aрaлығындa болып, стaндaртпeн сaлыстырғaндa

жоғaры көрсeткішті көрсeтті, аталған үлгілерді ұзақ уақыт сақтауға пайда-

лануға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Бекдаирова К.Ж. Биохимическая характеристика чеснока и лука в

процессе вегетации и хранения: Автореф. ... канд. дисс. – Алма-Ата, 1971. –

28 с.

2. Государственный реестр селекционных достижений, допущенных

к использованию в Республике Казахстан. Сорта растений. – Алматы, 2011.

3. Пeтeрбургский A.В. Прaктикум по aгрохимии. – М.: Сельхозгиз,

1954. – 440 c.

4. Рeкомeндaции по хрaнeнию овощных культур. – М.: Колос, 1982. –

22 c.

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 22

ӘОЖ 635.21:631.86:631.559:574.51

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА ОРГАНИКАЛЫҚ

ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ КАРТОПТЫҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН САПАСЫНА ӘСЕРІ

Л.А. БӨРІБАЕВА, Н.Н. ТОЙЛЫБАЕВА, ауыл шаруашылығы

ғылымдарының кандидаттары, Б.О. АЙТБАЕВА, ғылыми қызметкер

«Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: niikoh.nauka@rambler.ru

Рецензенттер: Б.Р. Әміренов, а. ш. ғ. к. (ҚазККШҒЗИ),

Б.С. Рахымжанов, PhD-доктор (ҚазККШҒЗИ).

Түйінді сөздер: картоп; топырақ; органикалық тыңайтқыштар; өнімді-

лік; сапа.

Түйін. Қазақстанның оңтүстік-шығысы жағдайында картоп егістігінде орга-

никалық тыңайтқыштарды қолданудың дақылдың биомасса қалып-

тастыруына және түйнектердің өнімділігі мен сапасына әсерін зерттеу

нәтижелері баяндалады.

Резюме. Изложены результаты исследований по изучению влияния разных

видов и сочетаний органических удобрений на формирование биомас-

сы картофеля, урожайность и качество клубней в условиях юго-восто-

ка Казахстана.

Summary. The scientific article contains the results of studies on the effect of

different species and combinations of organic fertilizers on the formation

of potato biomass, yield and quality of tubers in the southeast of Kazakh-

stan.

Картоп өнімі тұрғындардың тұтынатын негізгі тағамдарының қата-

рына жатады. Түйнектердің құрамында орта есеппен алғанда 24-27% құрғақ

зат, 16-25% крахмал, 2-2,5% жалпы қант, 9-12 мг% аскорбин қышқылы бо-

лады. Дақылдың сортына байланысты бұл көрсеткіштер өзгеріп отыруы

мүмкін. Картоптың тәуліктік нормасы адам ағзасының В1 дәруменіне деген

қажеттілігін 10-15%, РР – 15%, В2 және А дәруменіне деген қажеттілікті

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 23

1-2% қамтамасыз етеді. Картоп түйнектерінде адам денсаулығы үшін қа-

жетті кальций, темір, йод, калий, күкірт және басқа да заттардың минерал-

ды тұздары кездеседі [1, 2].

Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы бойынша картоп егістігі

190 мың га жетіп отыр. Дақылдың осы алқаптарынан 3,5 млн тоннаға дейін

өнім жиналады. Түйнектердің орташа өнімділігі 17-18 т/га құрап отыр [4].

Өнімділіктің бұл деңгейі салыстырмалы түрде төмен болып табылады.

Өйткені, 2017 жылға еліміздің барлық өңірлері бойынша картоптың 112

отандық және шетелдік сорттары қолданысқа берілген [3], ол сорттардың

биологиялық өнімділігі 45-60 т/га құрайды.

Картоптың өнімділік деңгейіне көптеген фактор әсер етеді. Олардың

арасынан минералдық тыңайту жүйесін ерекше атап көрсетуге болады.

Дақылдың жоғары өнімді жаңа сорттарының өзі оңтайлы қоректенбеген

жағдайда мол өнім қалыптастыра алмайды. Картоп түйнектерінің 1 т өнімін

алу үшін өсімдіктер топырақтан орташа алғанда 5 кг азот, 1,5 кг фосфор

және 7 кг калий сіңіреді. Ал осы қоректік элементтерді топыраққа тыңайт-

қыштар арқылы қайтармаған жағдайда оның құнарлылық деңгейі төмендей

беретіні белгілі. Топырақ құнарлылығын сақтау және өнімділікті арттыру

мақсатында минералдық тыңайтқыштарды біржақты қолдану барлық тұр-

ғыдан жоғары тиімділік көрсете алмайды. Бұл жерде оларды көп мөлшерде

қолдану қоршаған ортаға зиянын тигізуі мүмкін. Атап айтқанда, топырақта

ауыр металдар жинақталып, өнімде нитраттардың мөлшері артады. Одан

бөлек, минералдық тыңайтқыштар қымбат тұратындықтан, қолжетімді бола

бермейді. Сол себепті, органикалық тыңайтқыштарға баса назар аудару қа-

жет. Олар топырақтың құнарлылығын арттырумен қатар, экологиялық таза

өнім алуға мүмкіндік береді. Сондықтан мұндай зерттеулер жүргізудің ма-

ңызы жоғары екені анық.

«Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу инсти-

туты» ЖШС (ҚазККШҒЗИ) егістік танаптардың құнарлылығын және да-

қылдардың өнімділігі мен сапасын арттыруда ғылыми-зерттеу жұмыстарын

ұзақ мерзім жүргізіп келеді. Ал 2015 жылдан бастап органикалық тыңайт-

қыштардың түрлерін және оларды бірге қолданудың тиімділігін зерттеуде.

Тәжірибе танабындағы топырақ түрі – күңгірт қара-қоңыр топырақ.

Оның өңделетін жоғары қабатында қара шірінді мөлшері 3,0%, жалпы азот

мөлшері – 0,19-0,20%, жалпы фосфор – 0,18-0,20%, жалпы калий – 2,4-

2,7%. Топыраққа сіңірілген негіздердің жиынтығы 20,3 мг-экв/100 г құрай-

ды. Топырақ ерітіндісінің реакциясы әлсіз сілтілі (рН 7,2-7,3). Топырақтың

көлемдік массасы – 1,1-1,2 г/см3.

Азот тыңайтқыштарының түрлерінен аммоний селитрасы (34,5%

ә.з. N), фосфор тыңайтқыштарынан қос суперфосфат (46% ә.з. P2O5), калий

тыңайтқыштарынан күкіртқышқылды калий (50% ә.з. K2O) қолданылды.

Тәжірибеде картоп Қазақстанның оңтүстік-шығысы үшін ҚазККШҒЗИ

әзірлеген технологиямен өсірілді.

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 24

Картоп дақылын отырғызу үлгісі: қатарлардың аралығы – 70 см, өсім-

діктердің бір қатардағы аралығы – 25 см, егу мерзімі – мамыр айының ал-

ғашқы онкүндігі.

Танаптық тәжірибелерде және зертханалық зерттеулерде дәстүрлі

классикалық әдістемелер қолданылды: агрохимия зерттеулері әдістемелігі

(Юдин, 1980); егіс тәжірибесі әдістемелігі (Доспехов, 1985).

Картоп егістігінде тыңайтқыштарды қолдану жүйелерінің өсімдіктер-

дің биомасса қалыптастыруына әсерін анықтау үшін биометриялық өлшем-

дер жүргізілді.

Тәжірибелерде мынадай биометриялық көрсеткіштер есепке алынды:

картоп өсімдіктерінің биіктігі және жалпы салмағы, сабақ пен жапырақ

саны, сабақтар мен жапырақтардың массасы, түйнек саны және массасы,

1 гектардағы өнімділігі.

Картоп өнімділігін есептеу танаптық тәжірибенің 4 қайталанымында

жаппай өлшеу әдісімен жүзеге асырылды.

Барлық дақылдың, соның ішінде картоптың өнімділігі өсімдіктердің

биомасса қалыптастыруына тікелей байланысты. Қуатты өсіп-жетілген

өсімдіктердің тамыр жүйесі топырақтан қоректік заттар мен ылғалды жақсы

сіңіреді, ал жапырақтарында фотосинтез құбылысы қарқынды жүреді. Мық-

ты жетілген өсімдіктер ауруларға төзімді болып келеді, аз залалданады.

Соның нәтижесінде алқапта жоғары өнім қалыптасады.

Жүргізілген биометриялық зерттеулер картоп өсімдіктерінің қорек-

тену жағдайларына байланысты түрліше дамыған биомасса қалыптасты-

ратынын көрсетті. 1-кестеде дақылдың тәжірибе танабында түйнектердің

қарқынды қалыптасу кезеңінде жүргізілген өлшемдердің нәтижесі келті-

рілді.

1. Биологиялық тыңайту жүйесінің картоп өсімдіктерінің биомасса қалыптастыру

деңгейіне әсері (2015-2016 жж.)

Тәжірибе нұсқаы

Өсімдік

биіктігі,

см

Өсімдік

сабағының

саны, дана

Жапырақ

саны,

дана

Түптегі

түйнек

саны,

дана

Бір

түптегі

түйнектер

салмағы,

г

Бақылау 44,1 4,1 61 7,4 290

N150P90K120 58,5 4,8 80 10,4 366

Көң, 40 т/га + гумат, 3 л/га 64,6 5,0 87 12,1 439

Құс саңғырығы, 7 т/га +

гумат, 3 л/га 57,7 4,8 75 9,4 344

Көң, 40 т/га + сабан, 2 т/га

+ N30 64,2 5,1 81 11,9 443

Құс саңғырығы, 7 т/га +

сабан, 2 т/га + N30 56,0 4,6 76 9,8 350

Биогумус, 5 т/га 67,1 5,1 88 12,7 468

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 25

Бақылауда картоп өсімдіктерінің биометриялық көрсеткіштері төмен-

деу болды. Бұл нұсқада өсімдіктердің орташа биіктігі 44,1 см, бір өсім-

діктегі сабақтардың орташа алғанда саны 4,1 дана, олардағы жапырақтар-

дың жалпы саны 61 дана, бір түптегі түйнектердің орташа саны 7,4 дана, ал

олардың жиынтық салмағы 290 грамға тең болды. Минералдық тыңайт-

қыштарды салыстыру мақсатында енгізген нұсқада бұл көрсеткіштер күрт

артты: өсімдіктердің биіктігі – 58,5 см, бір өсімдіктегі сабақ саны – 4,8 дана,

жапырақ саны – 80 дана, бір түптегі түйнек саны – 10,4 дана, ал олардың

салмағы – 366 г.

Картоп өсімдіктерін қоректендіру үшін әр түрлі органикалық тыңайт-

қыштарды біріктіріп қолдану тиімді болатыны анықталды. Мұндай нұсқа-

ларда дақылдың биометриялық көрсеткіштері өте жоғары болды: өсімдіктің

биіктігі – 56,0-67,1 см, өсімдік сабағының саны – 4,6- 5,1 дана, жапырақ са-

ны – 75-88 дана, түптегі түйнек саны – 9,4-12,7 дана, олардың салмағы –

344-468 г. Осы нәтижелер органикалық тыңайтқыштардың картоп дақылы

үшін аса тиімді екенін айқындайды.

Өндірісте өнімділік деңгейі басты көрсеткіш болып табылатыны

анық. Барлық жаңа ғылыми әзірлемелердің тиімділігі негізінен жиналған

өнімнің көлемімен бағаланады. Осы себепті, бұл жұмыста да ғылыми зерт-

теулерді жүргізу барысында тәжірибе танабында қалыптасқан картоп өнімі

түрлі нұсқа бойынша анықталды. Дақылдың қоректену жағдайына байла-

нысты түйнектердің өнімділігі 2-кестеде берілді.

2. Биологиялық тыңайту жүйесінің картоп өнімділігіне әсері (2015-2016 жж.)

Тәжірибе нұсқасы

Картоптың өнімділігі, т/га Түйнектердің

тыңайтқыштардан

қосымша өнімі 2015 ж. 2016 ж.

Орташа

өнім т/га %

Бақылау (тыңайтқышсыз) 19,4 17,3 18,35 - -

N150P90K120 25,8 24,3 25,05 6,7 36,5

Көң, 40 т/га + гумат, 3 л/га 26,7 25,8 26,25 7,9 43,1

Құс саңғырығы, 7 т/га + гумат,

3 л/га 24,5 21,6 23,05 4,7 25,6

Көң, 40 т/га + сабан, 2 т/га + N30 29,0 27,1 28,05 9,7 52,9

Құс саңғырығы, 7 т/га + сабан,

2 т/га + N30 25,3 23,0 24,15 5,8 31,6

Биогумус, 5 т/га 27,4 24,7 26,05 7,7 42,0

Р, % 2,77 3,00

ЕТЕА05, т/га 1,63 1,67

Тәжірибе бойынша ең төмен өнім тыңайтқыш берілмеген бақылаудан

алынды. Бұл жерде, екіжылдық орташа мәліметке сәйкес, 18,35 т/га өнім

қалыптасты. Картопты минералдық тыңайтқыштармен (N150P90K120) тыңайт-

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 26

қанда, бақылаумен салыстырғанда 6,7 т/га немесе 36,5% қосымша өнім жи-

налды. Органикалық тыңайтқыштарды қолданудың да тиімділігі өте жоға-

ры болды. Олардың әр түрлі арақатынасы картоптың өнімділігін күрт өсір-

ді. Атап айтқанда, түйнектердің өнімі 1 га шаққанда 4,7-9,7 тоннаға көбейді,

мұнда бақылаумен салыстырғанда өнімнің өсуі 25,6-52,9% құрады. Орга-

никалық тыңайтқыштар арасынан «көң, 40 т/га+сабан, 2 т/га + N30», «көң,

40 т/га+гумат, 3 л/га» және «биогумус» нұсқалары жоғары тиімділік көр-

сетті.

Сонымен, картоп дақылын тыңайтуда химиялық болып табылатын

минералдық тыңайтқыштардың орнына органикалық тыңайтқыштарды

қолдануға толық болады. Бұл өсімдіктердің қоректенуіне оңтайлы ықпал

етіп, түйнек өнімін 25,6-52,9% арттырды.

Өнімнің сапалық көрсеткіштері өсімдіктердің минералдық қоректену

жағдайына тығыз байланысты болатыны анық. Осыны ескере отырып, кар-

топ дақылы егістігінде биоорганикалық тыңайтқыштар қолданудың түйнек-

тердің биохимиялық құрамына әсері сарапталды. Сынамаларды сараптау

ҚазККШҒЗИ зертханасында жүргізілді.

Картоп түйнектерінің сапалық көрсеткіштері жыл ерекшеліктеріне

және тыңайту жүйелеріне байланысты біршама өзгерді (3-кесте).

3. Биологиялық тыңайту жүйесінің картоп түйнектерінің сапалық көрсеткіштеріне

әсері (2015-2016 жж.)

Тәжірибе

нұсқасы

Құрғақ

заттар, % Крахмал, %

Жалпы

қанттар, %

С дәрумені,

мг%

2015 ж. 2016 ж. 2015 ж. 2016 ж. 2015 ж. 2016 ж. 2015 ж. 2016 ж.

Бақылау 26,64 24,47 17,98 17,92 2,28 1,69 10,45 10,11

N150P90K120 26,12 25,21 17,80 17,75 1,73 1,64 9,40 10,27

Көң, 40 т/га +

гумат, 3 л/га 26,20 26,49 17,40 17,46 1,84 1,93 13,75 13,90

Құс саңғырығы,

7 т/га + гумат,

3 л/га

27,82 27,62 17,80 17,84 1,73 1,80 13,20 13,35

Көң, 40 т/га +

сабан, 2 т/га + N30 27,92 27,78 18,30 18,38 2,00 2,24 14,30 13,87

Құс саңғырығы,

7 т/га + сабан, 2

т/га + N30

27,18 27,35 18,16 18,22 1,61 1,67 12,10 13,06

Биогумус, 5 т/га 25,88 26,07 18,87 18,90 2,16 2,11 12,65 12,95

Тәжірибенің тыңайтқышсыз бақылау нұсқасында түйнектерде 2 жыл-

дық орташа есеппен алғанда 25,56% құрғақ заттар, 17,95% крахмал, 1,99%

жалпы қант және 10,28 мг% С дәрумені болды. Картоп дақылын минерал-

дық тыңайтқыштар (N150P90K120) беру арқылы өсіргенде, құрғақ заттардың

орташа мөлшері 25,67%, крахмалдың мөлшері 17,78%, жалпы қант мөлшері

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 27

1,68%, С дәрумені мөлшері 9,84 мг% құрады. Мұнда өнім сапасының сәл

төмендеуі байқалды. Картоп егістігінің топырағына органикалық тыңайт-

қыштарды (көң, сабан, құс саңғырығы, биогумус) енгізу түйнектердегі құр-

ғақ заттардың, крахмалдың және С дәруменінің мөлшерін арттырды, ал

жалпы қанттардың мөлшеріне әр түрлі әсерін тигізді. Жалпы алғанда, оң-

тайлы ықпал еткенін атап өту қажет.

Өсірілген өнімнің негізгі сапалық көрсеткіштерінің бірі ретінде оның

құрамындағы нитраттарды айтуға болады. Осы себепті, зерттеу жұмысында

түйнектердегі нитраттар мөлшері анықталды. Тәжірибе нұсқалары бойын-

ша картоптың бұл сапалық көрсеткіші біршама ерекшеленді. Тыңайтқыш-

сыз бақылауда 2 жылдық мәліметтердің орта есебімен алғанда түйнектерде

1 кг шикі массаға шаққанда 84 мг нитраттар, ал минералдық тыңайтқыштар

N150P90K120 нормасымен қолданылғанда 192 мг нитраттар жинақталды. Ал

енді органикалық тыңайтқыштар берілген нұсқаларда картоп өніміндегі

нитраттардың деңгейі 124-172 мг/кг аралығында болды. Мұнда салыстыр-

малы түрде ең көп мөлшер «құс саңғырығы, 7 т/га + гумат, 3 л/га» нұсқа-

сында байқалды. Жалпы алғанда, түйнектер өнімі барлық нұсқада таза бол-

ды, себебі нитраттардың мөлшері рұқсат етілген шекті деңгейден (картоп

үшін ол 250 мг/кг құрайды) көп төмен болды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Әбділдаев В.С. Картоп өндірудің анықтамасы. –Қайнар, 2008.–174 б.

2. Бабаев С.А., Токбергенова Ж.А., Амренов Б.Р. Семеноводство кар-

тофеля с основами биотехнологии. – Алматы, 2010. – 167 с.

3. Государственный реестр селекционных достижений, допущенных к

использованию в Республике Казахстан. – Астана, 2016. – 124 с.

4. Интернет-ресурс: http://www.stat.gov.kz.

ӘОЖ 635.621.3:631.82

КӘДІ ДАҚЫЛЫНЫҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ӘСЕРІ

Е. ҚҰЛАХМЕТ1, магистрант, А.О. НУСУПОВА

2, ауыл шаруашылығы

ғылымдарының кандидаты

1Қазақ ұлттық аграрлық университеті,

2Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты

e-mail: fibbonachi@bk.ru;

Түйінді сөздер: топырақ; минералды тыңайтқыштар; өнімділік; кәді.

Түйін. Зерттеу барысында кәді сорттарының өнімділігіне түрлі тыңайтқыш

мөлшерінің тиімділігі анықталып, өнімділік есебі алынды.

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 28

Резюме. В ходе исследований была определена эффективность применения

различных норм минеральных удобрений на продуктивность сортов

кабачка и проведен учет урожая.

Summary. Entrance of researches efficiency was certain application of different

norms of mineral fertilizers on the productivity of sorts of vegetable mar-

row and the account of harvest is conducted.

Кәді – біржаздық, шөптектес, асқабақ тұқымдас өсімдік. Түпті, жар-

тылай түпті, кейде ұзын сабақты түрлері де кездеседі. Түпті түрінің сабақ-

тары жуан, тік, қатты болады. Тамыр жүйелері күшті, қуатты, тік тамыр-

ларының жан-жағына көптеп таралған тамыршалары топырақтың жоғарғы

қабатына жайылып орналасады.

Соңғы кездері кәдінің басқа түрі – цуккини кеңінен таралып, өсіріліп

келеді. Цуккинидің айырмашылығы: түптері тұтас және аз ғана тарамда-

лып, жайылып өседі, жемістері әр түрлі, көп түсті, алтын сияқты әр түрлі

суреті бар [6].

Кәдінің тұқымы 8-9,5°С температура кезінде өніп шыға бастайды.

Кәді өсіруде ең төмен температура 15°С, ал жоғары температура -26-27°С

болып табылады. Кәді – топырақтың құнарлылығын талап ететін дақыл.

Өніп шыққаннан бастап, қияр сияқты фосфорлы топырақты қажет етеді.

Егер топырақтың құнарлылығы кәді дақылына сай болса, онда кәдінің ор-

таша өнімділігі 200-300 1 ц/га болады [5].

Топырақты дұрыс өңдеу жүйесі оның құнарлылығын арттыруға ар-

налған шаралардың ішіндегі негізгілерінің бірі ретінде саналады. Шынында

да, мәдени өсімдіктердің дұрыс өсуі мен жоғары өнім беруі үшін топырақта

оларға қажетті барлық жағдай жасалуы керек. Бұл жағдайлардың ішіндегі

негізгілеріне топырақта су, ауа және қоректік заттардың мол болуы жатады.

Топырақты өңдеу оның жырту қабаты нағыз жетілген, яғни топырақ-

тың механизмдерге жабыспай, кесектеліп тұратын шағында жүргізіледі.

Әдетте, жүйенің ережесін және мезгілін бұзу өнімнің азаюына әкеліп со-

ғады, мұны естен шығаруға болмайды [1].

Кәді дақылынан ерте өнім алу үшін көшет арқылы өсіріп, 20-25 тәулік

кезінде жақсы дамыған 2-3 жапырағымен тұрақты орнына көшіреді.

Өніп-өсу кезеңінде бір рет шөптеп, қатараралықтарын 2-3 рет өңдей-

ді. Топырақтың беткі қабатының қатты қабыршақтануына жол бермей, бор-

пылдақ күйінде ұстаған жөн. Қияр дақылымен салыстырғанда, кәдінің ми-

нералды тыңайтқыштарға талабы жоғары.

Минералды тыңайтқыштардың мөлшері дақылдың сапасына әсер ете-

ді. Азотты тыңайтқыштардың N120 көптігі құрамындағы құрғақ зат пен қант-

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 29

тың мөлшерін төмендетеді, сонымен қатар нитраттардың жиналуы 1,5 есе

жоғарлайды. Ал калий тыңайтқышын К120 мөлшерінде берсе, керісінше,

қанттың мөлшері жақсарып, нитраттың жиналуы төмендейді [2].

Қолданылатын тыңайтқыш түрлерін, формасын, беру мерзімі мен

мөлшерін белгілеуде әрбір аймақтың топырақ-климат ерекшеліктерін еске-

ру керек. Әр топырақтың құрамындағы қоректік заттың жалпы өсімдікке

сіңімді түрінің мөлшері бірдей емес.

Сондықтан топыраққа енгізілген тыңайтқыш тиімділігі түрліше бо-

лады. Мысалы, қарашірік пен азот калий элементтеріне бай, ал фосфордың

жылжымалы түрінің мөлшері төмен қара топырақта фосфор тыңайтқышы-

ның тиімділігі жоғары, азот пен калий тыңайтқыштарының тиімділігі өте

төмен болады [7].

Материалдар мен әдістемелер

Зерттеу жұмысы Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ҒЗИ-дың

селекциялық егістігінде кәдінің Злато және Геракл сорттарына жүргізілді.

Ол үшін кәді дақылын төрт қайталаныммен, әр қайталанымда 40 өсімдіктен

себіліп, оларға түрлі мөлшерде минералды тыңайтқыштар вегетация кезеңі-

нің басында бір рет берілді және өнімділік есебі жүргізілді.

Злато – орташа мерзімде 35-42 күнде пісетін кәді сорты. Сыртқы түсі

ашық сары, тегіс жылтыр болып келеді. Пішіні цилиндр тәрізді. Еті тығыз,

салмағы орташа есеппен 0,7-1,2 кг құрайды. Вирусты және ақ ұнтақ ауру-

ларына төзімді болып келеді.

Геракл ерте пісіп жетілетін сорттардың қатарына жатады. Сабақтары

қысқа бұтақты өсімдік. Жемісі жасыл түсті, цилиндр тәрізді. Еті ашық сары,

нәзік болып келеді. Бір жемістің салмағы 2 кг дейін барады.

Өнімді жинау және есепке алу «Ауыл шаруашылығы дақылдарының

сорттарын мемлекеттік сынау» әдістемесі бойынша жүргізілді [4].

Oтырғызу және күтіп-баптау жұмыстары «Технология возделывания

тыквы на юго-востоке Казахстана» әдістемесі бойынша жүргізілді [8].

Минералды тыңайтқыштарды енгізу «Методика агрохимических ис-

следований» әдістемесі бойынша жүргізілді [3].

Зерттеу жұмысының нәтижелері

Зерттеу жұмысы барысында кәді тұқымы Геракл және Злато сортта-

рынан төрт қайталаныммен және әр қайталанымда 40 данадан отырғы-

зылды. Жұмыс барысында әр қайталанымға N0P0K0; N50P30K40; N100P60K80;

N150P90K120 мөлшерде минералды тыңайтқыштар қосылды. Өсіп-өну кезе-

ңінің пісіп жетілу кезінде бір рет өнім жиналып, өнімділік есебі алынды

(кесте).

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 30

Минералды тыңайтқыштардың кәді дақылының өнімділігіне әсері

Тәжірибе

нұсқасы

Қайталаным бойынша өнімділік есебі Орташа

өнімділік (кг) I II III IV

Злато

1. N0P0K0 37,6 37,1 36,8 37,9 37,3

2. N50P30K40 39,5 38,7 38,1 38,6 38,7

3. N100P60K80 44,2 45,3 45,4 44,8 44,9

4. N150P90K120 51,7 52,4 51,9 51,8 51,9

Геракл

1. N0P0K0 38,7 39,3 39,25 39,0 39,0

2. N50P30K40 41,3 41,3 41,8 42,0 41,6

3. N100P60K80 41,7 42,2 42,6 42,1 42,1

4. N150P90K120 52,4 50,4 52,3 52,5 51,9

Минералды тыңайтқыштар кәді дақылына өсу кезеңінің 4-5 жапыра-

ғы пайда болған кезеңінде бір рет салынды. Кестеден алынған екі сорттың

барлық қайталанымында минералды тыңайтқыштың мөлшері көбейген са-

йын, өнімділігі де жоғарылай түскені көрінеді. Геракл мен Злато сортта-

рының өнімділігі минералды тыңайтқыштар N150P90K120 мөлшерінде салын-

ғанда жоғары болды. Злато және Геракл сорттарында N150P90K120 мөлше-

рінде орташа өнімділік 51,9 кг жетті.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Борисов В.А., Литвинов А.В., Романова В.А. Качество и лежкость

овощей. – М.: Агропромиздат, 2003. – 428-433 с.

2. Елешов Р., Сапаров А., Балғабаев Ә., Туктугулов Е. Агрохимия жә-

не тыңайтқыш қолдану. – Астана, 2010. – 321 б.

3. Құспанов М. Топырақ, өсімдік, тыңайтқыш. – Алматы, 1976. –

69 б.

1. Нусупова А.О. Технология возделывания тыквы на юго-востоке

Казахстана. – Кайнар, 2012. – С. 23.

2. Өтешқалиев А.У. Көкөніс өсіру технологиясы. – Алматы, 2008. –

61-62 б.

3. Родников Н.А. Овощеводство. – М.: Колос, 1978. – 236 с.

4. Ысқақбаев С.О. ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттарын

мемлекеттік сынау. Бірінші басылым. – Алматы, 2002. – Б. 89-96.

5. Юдин Ф.А. Методика агрохимических исследований. – М.: Колос,

1980. – 272 с.

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 31

ӘОЖ 635.61:631.527:631.559

ҚАУЫН ДАҚЫЛЫНЫҢ ЖАҢА ОТАНДЫҚ

СОРТТАРЫНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ЖӘНЕ ӨНІМДІЛІГІ

Х. ЖҰМАБЕК, Э.Ұ. ТАЙШЫБАЕВА, магистрлер

«Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: niikoh.nauka@rambler.ru

Рецензенттер: С.К. Джантасов, а. ш. ғ. к. (ҚазККШҒЗИ),

Б.С. Рахымжанов, PhD-доктор (ҚазККШҒЗИ).

Түйінді сөздер: қауын; сорт; фенология; биометрия; өнімділік.

Түйін. Мақалада қауын дақылы бойынша Қазақ картоп және көкөніс ша-

руашылығы ҒЗИ көкөніс-бақша селекциясы бөлімінің тәжірибе ста-

ционарында жүргізілген қауынның сорттық ерекшеліктерін бағалау

нәтижелері келтірілген.

Резюме. Представлены результаты сортовой оценки культуры дыни, прове-

денные в отделе селекции овощебахчевых культур Казахского НИИ

картофелеводства и овощеводства.

Summary. The results of high-quality assessment of melon culture conducted in

the department of breeding melons Kazakh Research Institute of Potato

and Vegetable.

Еліміз аграрлық өндірісті мемлекет болып табылады. Бүгінгі таңда

осы саланы дамытуға Ауыл шаруашылығы министрлігі басты назар ауда-

руда. Еліміздің экономикалық және әлеуметтік дамуы мен халқымыздың

әл-ауқатын жақсартып, жоғары деңгейге жеткізудің бағдарламасы ауыл ша-

руашылығы дақылдарының әр түрінің өнімін көбейтіп, сапасын жақсартуды

қарастырады.

Сонымен қатар, мемлекетіміздің ұзақ мерзімге ұсынылған азық-түлік

бағдарламасында аграрлық өнеркәсіптік кешендерді жан-жақты дамытып,

көкөніс шаруашылығын индустрияландырудың негізінде еңбек өнімділігін

арттыруға баса назар аударылып отыр.

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 32

Осы орайда көкөніс-бақша дақылдарының жаңа сорттары мен озық

технологияларын қолдану аса маңызды.

Қазақстанда 2015 ж. бақша дақылдары 82,3 га көлемінде болып, жал-

пы өнім 1,713 млн т, өнімділігі 21,3 т/га құрады.

Алматы облысында бақша дақылдары 4,4 мың га көлемде өндіріліп,

орташа өнімділігі 21,7 т/га, жалпы өнім 95,7 мың тонна болды. Облыс бо-

йынша қауын, қарбыз тұқымдарының қажеттілігі 12,3 тоннаны құрайды.

Бүгінгі таңда Қазақстанда көкөніс-бақша дақылдарының отандық

сорттары көптеп шығарылып жатыр. Қазақ картоп және көкөніс шаруашы-

лығы ҒЗИ ғалымдары 200-ден аса картоп және көкөніс-бақша сорттарын

сұрыптап шығарды. Олардың ішінде 30-ға жуық қауын сорты бар. Ал осы

жаңа селекциялық жетістіктердің ішінде 160-қа жуық жаңа сорт пен будан

елімізде ресми аудандастырылып, 20-ға жуық жаңа сорт Мемлекеттік сорт-

сынақтан өтуде. Бұл мақалада қауынның отандық жаңа сорттары жайында

баяндалады.

Қауын – кең тараған, үлкен сұранысқа ие, дәмдік-қоректік құндылығы

жоғары, дәрумендерге, минералды тұздарға бай, аса маңызды дақыл. Бал-

ғын және қайта өңделген күйінде пайдаланылады, жас түйнектерін қияр

сияқты маринадтауға, тұздауға болады. Қауын жылуға, топырақ пен ауа

ылғалдылығына, күн сәулесіне, қоректік элементтерге қажеттілігі бойынша

қарбызға жақын бағалы бақша дақылы болып табылады.

Қазақстанда бақша дақылдарының егістік көлемі соңғы жылдары

45 мың гектардан 87 мың гектарға дейін, яғни 2 есеге жуық өсті. Жыл са-

йын қауынға деген сұраныс артуда. Бұл дақылдың экспорттық әлеуеттілігі

жоғары. Сол себепті, қауынның өнімділігі мен сапалық көрсеткіштерін, сақ-

тауға және тасымалдауға жарамдылығын арттыру қажет. Әзірге қауынның

өнімділік деңгейі төмен болып табылады. Республика бойынша ол орта

есеппен 15 т/га деңгейінде. Өнімнің сапасы мен сақталғыштығы да жақсар-

туды талап етеді. Осы орайда қауынның өнімділігі жоғары, биохимиялық

құрамы үздік, тасымалдауға жарамдылығы жақсы, сондай-ақ қайта өңдеуге

жарамды жаңа сорттарын сұрыптап, өндіріске ұсынудың маңызы өте зор.

Қазіргі кезде (2016 жылға) біздің елімізде қауынның 22 сорты ресми

аудандастырылған, олардың ішінде отандық сорттардың үлесі 64% құрайды

(14 сорт – Прима, Таисия, Майская, Алена, Алтыночка, Илийская, Сырда-

рия, Чемпионка, Шекер, Шұғыла, Жансая, Медовая, Муза, Ерке). Бұл әлі де

болса жеткіліксіз. Оның үстіне, осы қолданысқа рұқсат етілген (аудандас-

тырылған) сорттардың 30%-ға жуығы бұрынғы, ескі сорттар (20 жыл және

одан жоғары). Сондықтан сорт алмастыру жұмыстарының қажеттілігі туын-

дап отыр.

Тағы бір аса маңызды мәселе – жаңадан сұрыпталған және сұрыпта-

латын қауын сорттарының сорттық агротехнологияларын әзірлеу. Онсыз

жаңа сорттар өздерінің тектік-биологиялық әлеуеттілігін толығымен көр-

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 33

сете алмайды. Жоғарыда аталған мәселелер осы зерттеулердің өзектілігін

айқындайды.

Ғылыми-зерттеу жұмыстары Қазақ картоп және көкөніс шаруашы-

лығы ҒЗИ көкөніс-бақша селекциясы бөлімінің тәжірибе стационарында

жүргізілді. Топырақ түрі күңгірт қара-қоңыр, механикалық құрамы бойын-

ша орта сазды, қара шірінді мөлшері 2,7%, жалпы азот мөлшері 0,18-0,20%,

жалпы фосфор 0,19-0,20%, топырақ ерітіндісінің реакциясы әлсіз сілтілі

(рН 7,3), топырақтың көлемдік массасы 1,1-1,2 г/см3.

Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тау бөктері аймағының ауа ра-

йы күрт континенталды болып келеді. Шілде айының орташа температу-

расы 22÷24ºС жылы, қаңтар айы 6-10ºС суық болады. Ауа температурасы-

ның жылынуы наурыз айының II-III онкүндігінен басталып, күзгі сууы қа-

раша айының III онкүндігінде болады. Жалпы оң температуралар жиынты-

ғы 3 450-3 750ºС, ал 10ºС-тан жоғары температуралар жиынтығы 3 100-

3 400ºС мөлшерінде болады.

Тәжірибе Б.А. Доспеховтың әдістемесіне сай жүргізілді.

Жалпы тәжірибе танабына қойылған нұсқалардың орналасуы стан-

дартты (әдеттегі). Яғни, 3 сорт (Таисия, Алтыночка және Майская сортта-

ры) 3 қайталанымнан, 2 түрлі нұсқамен (отырғызу сұлбаларына байланыс-

ты) орналасты. Қауын дақылы суыртпақтап егу тәсілі бойынша егілді. Яғни,

қатар-қатар жалдар тартылып, 2 қатарласқан жалдың үстіне тұқым сіңіріліп,

келесі 3 қатар жал бос қалдырылды, одан кейінгі жалдардың үстіне осы әре-

кет жалғасып қайталана береді. Қатарлар арасы қауын дақылы бойынша

2,10 м, ал өсімдіктер арасы 0,70 м болады да, ондағы егілген тұқымның өза-

ра қашықтығын түрліше өзгерту арқылы өнімділік реттеледі. Ұсынылып

отырған егу сұлбасы жоғарыда айтқандай (2,10+0,7)/2×0,7 м сұлбасы және

(2,10+0,7)/2×0,5 м сұлбасы түрінде болып, осы егу сұлбаларының өнімді-

лікке болған әсері зерттелді. Мұнда (2,10+0,7)/2×0,7 м сұлбасы I нұсқа бо-

лып қаралды да, (2,10+0,7)/2×0,5 м сұлбасы II нұсқа болып қарастырылды.

Екі нұсқаға да бірдей жер көлемі бөлінді.

Зерттеу нәтижелері қауын дақылының жаңа отандық сорттарының

биологиялық ерекшеліктері бір-бірінен біршама өзгеше болатынын көр-

сетті.

Тәжірибеде қауынның сорттық ерекшеліктерін бағалау мақсатында

фенологиялық байқаулар мен биометриялық өлшемдер жүргізілді (1 және

2-кестелер).

Қауын сорттарының фенологиясына қысқаша сипаттама. Қауын

тұқымы егістікке 13 мамырда себілді. 23 мамырда алғашқы өскіндер шыға

бастады, мұнда алдымен Сырдария сорты, содан кейін 26-күні басқа сорт-

тардың өскіндері (10%) жер бетіне қылтиып шыға бастады. Жалпы өну

(75%) Илийская, Сырдария, Шұғыла сорттарында байқалды, ал қалған сорт-

тар осыдан бірнеше күннен кейін жалпы өніп, шыға бастады.

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 34

1. Қауынның жаңа отандық сорт үлгілерінің фенологиялық көрсеткіштері

Сорт

Алғаш-

қы

өскіннің

шығуы

Аталық, аналық

гүлдердің ашылуы

Жеміс-

тердің

пісуі

Қауын жемісін жинау

ата

лы

қ

ан

ал

ық

ата

лы

қ

ан

ал

ық

10

%

75

%

ата

лы

қ

ан

ал

ық

ал

ға

шқ

ы ж

ин

ау

соң

ғы

жи

на

у

10

%

75

%

10

%

75

%

10

%

75

%

10

%

75

%

10

%

75

%

Илийская

26

.05

30

.06

25

.06

27

.06

01

.07

04

.07

08

.08

12

.08

31

27

35

34

69

80

Алтыночка

26

.05

29

.05

25

.06

27

.06

01

.07

04

.07

08

.08

12

.08

29

28

35

35

68

79

Шекер

26

.05

30

.06

26

.06

28

.06

01

.07

04

.07

08

.08

12

.08

32

28

35

34

69

80

Прима

26

.05

30

.06

25

.06

27

.06

01

.07

04

.07

12

.08

17

.08

31

27

35

33

73

84

Сырдария

23

.05

26

.05

25

.06

27

.06

30

.06

03

.07

08

.08

12

.08

31

31

34

33

65

76

Алена

26

.05

30

.06

25

.06

28

.06

01

.07

04

.07

12

.08

17

.08

31

28

35

34

73

84

Майская

26

.05

01

.06

25

.06

29

.06

01

.07

04

.07

12

.08

23

.08

31

29

34

34

73

84

Шұғыла

26

.05

30

.06

25

.06

27

.06

30

.06

03

.07

12

.08

23

.08

31

27

34

34

73

84

Чемпионка

26

.05

30

.06

25

.06

29

.06

01

.07

04

.07

17

.08

23

.08

31

29

35

36

78

89

Таисия

24

.05

26

.06

23

.06

25

.06

30

.06

02

.07

09

.08

24

.08

29

26

33

32

60

75

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 35

2. Қауынның отандық сортүлгілерінің биометриялық көрсеткіштері

Қа

уы

н с

ор

ты

Жа

лп

ы с

аба

қтар

ды

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Нег

ізгі

саб

ақ

ты

ң

ұзы

нд

ығы

, см

Сабақ жүйесі

(дана)

Жапы-

рақ

сабағы

(см)

Жапырақ морфологиясы

Жа

пы

ра

қ ұ

зын

ды

ғы

, (с

м)

I қ

ата

р-

да

ғы

саб

ақ

II қ

ата

р-

да

ғы

саб

ақ

III

қа

та

р-

да

ғы

саб

ақ

нег

ізгі

бір

інш

і

жа

пы

ра

қ

шет

і

жа

пы

ра

қ

піш

іні

жа

пы

ра

қ

тіс

шел

ері

Илийская

91,

91,

73, 94

90 4 2 _ 5,5 6,5 Ойылмалы Жүрек

тәрізді Тісті 9

Алтыночка

90,

89,

72, 93

94 5 2 _ 7 5 Өте

ойықты

Бүршік

тәрізді Тісті 9

Шекер

77,

92,

83, 40

72 3 2 _ 5 5 Өте

ойықты Домалақ Тісті 9

Прима 83,

66, 30 84 4 1 _ 5,8 7 Ойылмалы

Бүршік

тәрізді Тісті 10

Сырдария

98,

96,

88, 89

101 4 3 _ 7 7 Ойылмалы Бүршік

тәрізді Тісті 10

Алена

83,

80,

79, 60

92 4 2 _ 6 7 Ойылмалы Бүршік

тәрізді Тіссіз 9

Майская

90,

93,

97, 92

101 3 2 _ 6,6 6.8 Өте

ойықты

Бүршік

тәрізді Тісті 10,5

Шұғыла 67,

91, 97 856 4 1 _ 5 5 Ойылмалы

Жүрек

тәрізді Тісті 9

Чемпионка

90,

98,

80, 91

106 5 2 _ 5,5 7 Ойылмалы Жүрек

тәрізді Тісті 10

Таисия

101,

99,

100,

87

92 4 3 _ 6,3 6,5 Өте

ойықты Домалақ Тісті 10,5

Маусымның 25-і күні аталық гүлдердің 10 пайызы гүл ашты. Ал-

тыночка, Прима, Майская ерте гүл ашты, маусымның 28-інде 75% аталық

гүл ашты. Ал маусымның 30-ында аналық гүлдер ашыла бстады. Мұнда

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 36

10% ерте гүл ашып, ерекшеленген Сырдария және Прима сорттары болды.

Ал 75% аналық гүл ашып көзге түскендер Илийская, Прима және Сырдария

сорттары болды.

Қалған сорттарда аналық гүлдер біртіндеп ашыла бастады. 2016 ж.

ауа температурасы қауынның өсуіне қолайлы болғандықтан, алғашқы

қауындар 8 тамызға қарай пісе бастады. Алтыночка, Сырдария және

Илийская сорттары ерте піссе, солардан кейін басқа қауын сорттарының

жемістері де пісе бастады. Жалпы көрсеткіштер бойынша, Сырдария,

Алтыночка және Таисия сорттары алда болды.

Қауынның жаңа сорттары биометриялық өлшемдері бойынша бір-

бірінен айтарлықтай ерекшеленді.

Жалпы сабақтарының ұзындығын өлшегенде, ең қысқасы 30 см, ал ең

ұзыны 110 см-ге дейін болды. Мұнда ең қысқа сабақ Прима сортында, ал ең

ұзын сабақ Чемпионка сортында болды. Сабақ жүйесі бойынша I қатардағы

және II қатардағы сабақтар барлық сортта болды, ал III қатардағы сабақ

ешқайсысында кездеспеді.

Жапырақ шеттері көп сортта ойылмалы, ал кейбірінде өте ойықты

болды. Жапырақ пішіні бойынша көп сортта бүршік тәрізді болып келсе,

кейбір сорттарда жүрек тәрізді боды. Жапырақ тісшелеріне назар аударсақ,

көбісі тісті болып келеді, тек Алена сортының жапырағы ғана тіссіз тегіс.

Майская, Таисия және Сырдария сорттарының жапырақтары кең, ал қалған-

дары негізінен бірдей.

3. Үш сорттың үш қайталанымдағы екі түрлі нұсқа бойынша өнімділік және

тауарлық сапасының салыстырмасы

Сорт Нұсқа

Қайталанымдағы

өнім, т/га Орташа

өнімділік, т/га

Тауарлық

үлесі, % 1 2 3

Таисия I 19,1 17,86 20,3 18,24 96,5

II 17,42 17,14 17,42 17,32 93,0

Алтыночка I 18,1 19,2 19,2 18,8 98,0

II 15,0 17,6 17,8 16,8 91,6

Майская I 22,2 20,6 20,3 21,0 97,0

II 18,9 19,5 18,1 18,8 93,3

Екі нұсқаны салыстырғанда, 1-қайталаным I нұсқа 1-қайталаным

II нұсқаға қарағанда 19,1-17,43=1,67 т/га артық өнім берді. Дәл осылай есеп-

тей бергенде, 2-қайталаным бойынша I нұсқа II нұсқаға қарағанда17,86-

17,14=0,62 т/артық өнім қалыптастырды. 3-қайталаным бойынша I нұсқа

II нұсқаға қарағанда 20,3-17,42=2,88 т/артық өнім қалыптастырды. 3-кес-

Картоп, көкөніс және бақша шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 37

теде екі нұсқаның сорттар бойынша салыстырмасының санды мәліметтері

келтірілді.

Тайсия сортының үш қайталанымдағы екі нұсқасының гектарлық

өнімділігінің салыстырмасы: I нұсқадағы сұлба бойынша егілген Тайсия

сорты II нұсқадағы сұлба бойынша егілген Тайсия сортынан гектарына ор-

таша 18,24-17,32=0,92 т/га өнімді артық береді.

Алтыночка сортының үш қайталанымдағы екі нұсқасының гектарлық

өнімділігінің салыстырмасына қорытынды: I нұсқадағы сұлба бойынша

егілген Алтыночка сорты II нұсқадағы сұлба бойынша егілген Алтыночка

сортынан гектарына орташа 18,8-16,8=2 т/га өнімді артық береді.

Майская сортының үш қайталанымдағы екі нұсқасының гектарлық

өнімділігінің салыстырмасына қортынды: I нұсқадағы сұлба бойынша егіл-

ген Майская сорты II нұсқадағы сұлба бойынша егілген Майская сортынан

гектарына орташа 21,0-18,8=2,2 т/га өнімді артық беретін болып шықты.

Қорыта келгенде, қауынның аудандастырылған және жаңадан сұрып-

талған жаңа отандық сорттары бір-бірінен морфологиялық және биология-

лық ерекшеліктері бойынша біршама өзгеше болып келеді. Қауынның сорт-

тық ерекшеліктерін селекциялық жұмыстарда және өндірісте қолданғанда

ескеру қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Гуцалюк Т.Г., Айтбаев Т.Е. Cостояние и перспективы развития

бахчеводства в Казахстане. – Алматы: КазНИИКО, 2012. – С. 159-161.

2. Гуцалюк Т.Г. Бахчеводство Казахстана: МСХРК НПЦЗР НИИКОХ.

– Кайнар, 2006. – С. 115

3. Сорта и гибриды картофеля и овощебахчевых культур селекции

Казахского научно-исследовательского института картофелеводства и ово-

щеводства: Каталог сортов, допущенных к использованию в Республике Ка-

захстан и перспективных. – Алматы, 2014. – С. 148-152.

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 38

UDC 631.811

EXPERIENCE OF AGRO-ECOLOGICAL ASSESSMENT

OF LANDS AND DESIGN OF ADAPTIVE LANDSCAPE

SYSTEMS OF AGRICULTURE IN NORTHERN

KAZAKHSTAN ON THE EXAMPLE OF PAVLODAR REGION

B.R. IRMULATOV, аssociate professor, Zh.S. ALMANOVA, doctoral student

of the Department of Soil Science and Agricultural Chemistry

Pavlodar Research Institute of Agriculture,

S. Seifullin Kazakh AgroTechnical University

e-mail: nii07@inbox.ru

Keywords: agro-ecological groups of lands; agro-ecological assessment of lands;

cultivation of soils; crop rotation.

Summary. This paper contains the solutions of problems on adaptive

intensification of agriculture in the Pavlodar region. Within the framework

«GIS Panorama», agro-ecological land groupings, as well as the geo-

information system of agro-ecological land assessment (AgroGIS) were

developed and represented by electronic maps (relief map, slope map, soil

microstructure map, agro-ecological groups and land types map, etc.)

Maps reflect agro-ecological factors taken into account when designing the

adaptive landscape system of agriculture. These developments were

implemented in ALSA project at a specific agricultural enterprise in the

Pavlodar region.

Түйін. Павлодар облысының егіншілік жүйесін бейімді қарқындандыру

мәселесін шешу жолдары көрсетілген. «ГИС Панорама» бағдарла-

масында жерді агроэкологиялық топтастыру мен жердің агроэко-

логиялық бағалануы электрондық карта түрінде келтірілген (жер

бедерінің картасы, беткейлер экспозициясының картасы, топырақ

қабаты микроқұрылымының картасы, жердің түрлері мен агроэко-

логиялық топтарының картасы), олар бейімді-ландшафты егіншілік

жүйесін жобалағанда ескеріліп, агроэкологиялық факторларды көр-

сетеді. Бұл зерттеулер Павлодар облысының белгілі бір ауыл шаруа-

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 39

шылығы мекемесінде бейімді-ландшафты егіншілік жүйесінің жоба-

сы ретінде қолданылды.

Резюме. Представлены решения задач по адаптивной интенсификации

земледелия Павлодарской области. В программе «ГИС Панорама»

были разработаны агроэкологические группировки земель и

геоинформационная система агроэкологической оценки земель

(АгроГИС), представленная электронными картами (карта рельефа,

карта крутизны и экспозиций склонов, карта микроструктур почвен-

ного покрова, карта агроэкологических групп и видов земель и т.д.),

которые отражают агроэкологические факторы, учитываемые при

проектировании адаптивно-ландшафтной системы земледелия

(АЛСЗ). Данные разработки были реализованы на примере проекта

АЛСЗ в конкретном сельскохозяйственном предприятии Павлодар-

ской области.

The strategy of industrial-innovative development of the Republic of

Kazakhstan provides for scientific. Ensuring the sustainable development of the

agro-industrial and manufacturing sectors.

Competitive products. At the same time, modern agriculture, calculated for

a long perspective. Must be sustainable, that is, guarantee the long-term

conservation of soils.

Northern Kazakhstan is the largest producer of grain crops, which has a

great potential, which can significantly increase the volume of production of

agricultural products, and soil and climatic conditions make it possible to ensure

the formation of high-quality grain. But this is guaranteed only against the

backdrop of a high culture of farming and new agro-technologies.

In the recent past, huge areas of virgin lands have been plowed up in

Northern Kazakhstan. The natural steppe was mainly transformed into arable

land with rectangular fields (300-500 hectares) without special consideration of

soil conditions, contour and terrain.

Diversification of the grain industry, i.e. Introduction of alternative crops,

will allow rational use of their biological and natural potential, increase the yield

and competitiveness of the grain industry in the market due to the diversity of

agricultural products. Diversification of crop production will allow more rational

use of the bioclimatic potential of Northern Kazakhstan and ensure the

sustainability of farming [2, 3].

New requirements for agricultural production associated with the

formation of market relations, put as a priority, the task of transition to farming

systems that can bring agricultural production to a new level of productivity. It is

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 40

about the optimization of economic activity in economic, social, production

parameters and its ecologization.

Proceeding from the foregoing, the perspective of the development of

agriculture in Kazakhstan is associated with the development of adaptive

landscape systems of agriculture (ALSА), differentiated in accordance with

agroecological and socio-economic conditions. These farming systems were

developed by academician V.I. Kiryushin and actively introduced in agricultural

enterprises of various natural areas of Russia.

In this paper, the design of the ALSА for the peasant farm of the Irtysh

district of the Pavlodar region – the Zamandas farm is considered.

At the beginning of the work for this economy, the task was to differentiate

the systems of farming and agrotechnology in relation to various categories of

agrolandscapes, taking into account the existing production and resource

potential and prospects for development. The farm specializes in the production

of spring wheat, barley, oats, sudan grass and sunflower.

Soil-landscape mapping of land use was carried out at a scale of 1:10,000

sec.

Using digital elevation model SRTM, snapshots of NDVI space images

with spatial resolutions of 10:15 and 30 meters. During the soil survey, 318 soil

excavations were laid. All points of soil sections are tied to the ground using GPS

receivers.

Based on the survey, a geoinformation system for agro-ecological land

assessment (AgroGIS) was developed, represented by electronic maps that reflect

the agroecological factors taken into account when designing ALSA.

Topographic maps were scanned and recorded in absolute coordinates

(longitude / latitude, WGS 84) using data obtained with portable GPS receivers

Garmin. After the digitization of working materials, electronic maps of soil cover

patterns, maps of forms and relief elements and maps of the existing land

management with attached databases were obtained. Using the methods of

automatic sampling and data processing, electronic maps of forms, slope

exposures, slope distribution along slopes, semi-hydromorphic and hydromorphic

soils, etc. were obtained.

By imposition of electronic maps of the relief on soil maps, electronic

maps of agroecological groups and land types were obtained, containing

databases with the most complete information for each elementary area of the

agrolandscape. Each elementary area of the agrolandscape was evaluated from

the point of view of its suitability for cultivating the main agricultural crops-

wheat, barley, sunflower and others. The method of automatic sampling was used

to obtain agroecological maps of the cultivation of these crops.

These materials were used to design crop rotation fields, production sites

and related agricultural technologies.

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 41

All maps are created in the format "GIS Map 2011" (KB PANORAMA).

With the help of GIS "Navigator 2011", the boundaries of any AgroGIS facility

can be easily found on the ground [2].

The ALSA project for the Zamandas farm in the Pavlodar region. The

territory of the "Zamandas" farm is characterized by a sharply continental climate

with large daily and annual air temperature amplitudes, with insufficient and

unstable precipitation over the years with a summer maximum and wind activity

throughout the year. The sum of positive temperatures for a period with a

temperature above 10ºC is about 2 200-2 250ºC.

The area of arable land in the farm is 7,473 hectares.

The average annual precipitation is 292 mm, but they fall out unevenly.

During the period with a temperature above 10°C, 150-170 mm falls.

The results of soil-landscape mapping and agroecological assessment of

lands are expressed in the form of Agro GIS, which includes a set of electronic

maps.

The initial position of AgroGIS is a digital relief model on the basis of

which a set of maps for this economy was created.

Map of forms and elements of the relief. Reflects the structure of

landscapes and soil and landscape connections on the territory of the location of

the economy.

Cartogram of the steepness of the slopes. Designed to assess potential

runoff and erosion hazard. The steepness of the slope affects the selection of

crops, crop rotations, soil cultivation systems, etc.

Cartogram of slope forms. Used to assess the erosion hazard of soils.

Cartogram of the exposures of the slopes. Used to assess their heat supply and

moisture availability for the purpose of differentiated distribution of crops and

varieties for drought tolerance and duration of the growing season.

Map of microstructures of the soil cover. Reflects the complexity and

contrast of the soil cover, represented on the territory of the economy mainly by

non-contrast combinations, less often - by contrast.

Map of soil-forming rocks. It reflects the spread of soil-forming rocks,

which differ significantly in their agronomic properties.

Map of granulometric composition. According to the granulometric

composition of the soil, the farms are not homogeneous. Soils of medium loamy

granulometric composition were most widely spread.

Map of agro-ecological groups and land types. Obtained by overlapping

the maps described above. Contains data on agro-ecological parameters of lands

for each contour. The map is the basis for designing ALSA and agrotechnologies

for various agroecological groups of lands.

On the territory of the farm, the most widespread were the placer (zonal)

(4,647 hectares), placer carbonate (392 hectares) and solonets (724) land groups

predominantly located in the watershed areas. Also, the distribution was poorly

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 42

semihydromorphic (186 ha), compacted (157 ha) and hydromorphic (106 ha)

land groups. Less common are medium-semihydromorphic (50 hectares) land

groups.

The imposition of an electronic map of the existing land management on

the map of agroecological land types allows assessing the shortcomings of the

location of crops, fields, agrotechnologies, organization of the territory, etc.

The main factor limiting the productivity of crop production in this farm is

the low moisture availability of crops, due to the low amount of precipitation

with high evaporation, intensified by an intensive wind regime. Thus, the set of

crops is determined by the boundaries of their drought resistance. The

differentiation of their location in relation to different categories of land is

associated, first of all, with different water-holding capacity of soils and,

accordingly, moisture capacity, which depends mainly on the granulometric

composition. In addition to moisture availability, they are also distinguished by

the compliance of soils with wind erosion. In the lands of the economy, the role

of water accumulation activities increases: the creation of snow-creeping wings

from high-growth plants, the abandonment of high stubble, the creation of mulch

from plant debris.

The diversity of agroecological groups of lands is also associated with the

features of soil-forming rocks, the manifestation of soil hydromorphism,

solonetsousness, and salinity. In accordance with this variety, selection of crops

is carried out, and within the boundaries of the lands of various agro-ecological

groups, the crop rotations corresponding to them are developed.

From the crop rotations recommended for agroecological conditions,

taking into account the production and resource potential in the farm, the

following crop rotations and their processing are projected.

Crop rotation on plakornyh (zonal) lands – 4 748 hectares.

Steam - spring wheat - barley - spring wheat – sunflower.

Before the sowing of spring wheat, as the snow melts and the top layer of

the soil dries, the nitric mineral fertilizers are superficially introduced and the

packing is carried out. In optimal terms, the second decade of May, the crop is

sown with the introduction of a starting dose of fertilizers. If there is a seal, it is

necessary to carry out a deep, no-till treatment with the stubble left on the surface

immediately after the cleaning of the precursor. After harvesting spring wheat

remains a stubble height of 20-25 cm, which allows you to accumulate snow in

the first decade of December and hold snow retention for the following months.

In the early spring terms, stubble strewing and sunflower seeding are carried out

with the application of a starting fertilizer dose, with the coulters in the optimal

time. After harvesting the crop is deep loosened and the field is left under steam.

In winter, snow retention is carried out. In spring, when the soil is ready, the

wheat is planted and sown at the optimum time. After harvesting on a stubble

with a height of 20-25 cm, deep tillage loosening up to 27 cm is made with

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 43

stubble left. In the diagonal up to 45o in relation to the main processing, the

fertilizer is inserted by the sowing complex equipped with anchor openers to a

depth of 15-17 cm. A prerequisite is the preservation of stubble on the surface.

Basic fertilizers are introduced in the amount necessary for the entire crop

rotation.

Winter period snow retention is carried out. Packing is carried out in the

spring. When seeding, a starting dose of fertilizers is applied and pre-sowing

cultivation is carried out with the introduction of a soil herbicide and, after

sowing, packing.

Crop rotation on meadow-chernozem lands is 1472 hectares.

Spring wheat - oats-spring wheat – sunflower.

Sowing of spring wheat is carried out at the optimal time without

preliminary treatment. After seeding, packing is carried out. After harvesting in

winter, snow retention is carried out. In the early spring the stubble is rolled up

and, as a rule, in the second decade, after May 19, seeding is carried out. After

harvesting of oats, there is a no-tillage loosening, cutting of the basic fertilizers in

the calculation for the whole crop rotation. In winter, snow retention is carried

out. The sowing of barley is carried out at the optimum time. After harvesting

barley, a stubble 20-25 cm deep, deep tillage loosening up to 27 cm is carried

out, leaving up to 90% stubble. In the diagonal up to 450 in relation to the main

processing, the fertilizer is inserted by the sowing complex equipped with anchor

openers to a depth of 15-17 cm. A prerequisite is the preservation of stubble on

the surface. The main fertilizers are applied for the entire crop rotation. In winter,

snow retention is carried out. Packing is carried out in the spring. When sowing

sunflower, a starting dose of fertilizers is applied and pre-sowing cultivation is

carried out with the application of soil herbicide and after sowing the packing.

Crop rotation on two-membered rocks and solonetsous lands –

764 hectares.

Spring wheat - Sudanese grass - spring wheat – barley.

In the presence of soil compaction, it is necessary to carry out deep

unmolded processing with the stubble left on the surface immediately after

harvesting the precursor. This is necessary to prevent water erosion. Sowing of

spring wheat is carried out at the optimal time without preliminary treatment.

After seeding, packing is carried out. After harvesting in winter, snow retention is

carried out. In the spring period, packing is carried out, then sowing of oats in the

optimal time with the introduction of a starting dose of fertilizers followed by

packing. After harvesting, there is a no-till loosening to a depth of 2-3 cm below

the soil compaction. In winter, snow retention is carried out, in the spring,

packing of the stubble of the precursor to preserve moisture in the soil. The

sowing of barley is carried out at the optimal time by a direct method.

The crop rotation arrays are located mainly within the placer (zonal) lands.

However, areas of lands of contrasting species (solonets, lithogenic, sandy

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 44

loamy, etc.) are identified within crop rotation fields in the form of production

sites for which reclamation measures are recommended, in particular on

solonetsous soils, and differentiated agrotechnologies. Particular attention is paid

to the differentiation of soil treatment systems. On soil-landscape conditions, for

the most part of land use, it is expedient to minimize soil cultivation, including

the use of zero processing, i.e. Direct sowing. The degree of minimization of soil

cultivation increases with the level of intensification of agrotechnologies.

Within the crop rotation fields, production areas have been identified

covering agroecological land types that are suitable for cultivating each crop

rotation, but at different levels of intensification and, accordingly, different

agrotechnologies. On these sites, depending on their agroecological

characteristics, anti-erosion, meliorative and other measures have been designed

[1, 3].

This work, implemented in practice in the ALSA project and agricultural

technologies of the Zamandas farm, is an innovative product created on the basis

of the latest methods of land evaluation and design of agricultural landscapes. A

particular advantage of this project, developed on the basis of agrogeoinfor-

mation systems, is the possibility of a multivariate approach that allows choosing

the optimal solutions depending on the changing situation. On the basis of

AgroGIS, a history book is maintained.

References

1. Irmulatov B.R., Sarbasov A.K. Agroecological evaluation the influence

of mulches of straw on agrocenosis of spring wheat in the North-East of

Kazakhstan // Siberian bulletin of agricultural science. – 2012. – №6. – P. 108-

114.

2. Kiryushin V.I. Ecological basis of arable farming. – Moscow: Kolos,

1996. – 366 p.

3. Kiryushin V.I. The development methodology of adaptivelandscape

systems of arable farming and technologies of cultivation of agricultural crops. –

Moscow, 1995. – 81 p.

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 45

ӘОЖ 631.587:628.363

ЖҮГЕРІ ДАҚЫЛЫН СУАРМАЛЫ ЕГІНШІЛІКТЕ ӨСІРУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІ

Д.А. СЫДЫҚ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,

М.А. СЫДЫКОВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,

А.Т. ҚАЗЫБАЕВА, биология ғылымдарының кандидаты

«Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: tassai2012@rambler.ru

Түйінді сөздер: жүгері; будан; топырақ ылғалдылығы; суару мөлшері;

минералды тыңайтқыш; таза табыс; экономикалық тиімділік.

Түйін. Мақалада Оңтүстік Қазақстанның суармалы жерінде жүгері өсірудің

экономикалық тиімділігі бaяндалған.

Резюме. Изучена экономическая эффективность возделывания кукурузы в

условиях орошаемого земледелия Южного Казахстана.

Summary. The results of the economic efficiency of maize cultivation in con-

ditions of irrigated farming in Southern Kazakhstan.

Егіншілік жүйесінде жүргізілетін агротехнологиялық шаралардың

тиімділігі экономикалық есептеулер мен талдаулар арқылы бағаланды. Осы

мақсатта жүгері егісінің әр гектарына жұмсалатын қаржылай шығынды

және бір центнер жүгері дәнін алу үшін кететін шығын есептеп анықталды:

бір гектарға жұмсалатын тікелей шығын; жүргізілген агротехнологиялық

жұмыстарға жұмсалған қаражат; суаруға, тыңайтқыштар сатып алу мен оны

топыраққа ендіруде атқарылатын шараларға жұмсалған қаражат; өнімнің

өзіндік құны, шартты таза табыс және өндірістің тиімділігі талданып

анықталды.

Экономикалық есептеулер Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруа-

шылығы ҒЗИ-дың Тассай тірек пункті қабылдаған нарықтық сұранысқа

сәйкес жүргізілді. Зерттеу және есептеу нәтижелері 1-кестеде көрсетілген.

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 46

1. Жүгеріні дәнге өсірудің суару және минералды тыңайтқыштар қолдану ерекшелігіне

байланысты экономикалық тиімділігі

Б

уд

ан

То

пы

ра

қ қ

аба

ты

ны

ң

ыл

ға

лд

ыл

ық

Реж

им

і, %

, Н

В

Ми

нер

ал

ды

ты

ңа

йтқ

ыш

тар

ды

ң

есеп

тел

ген

но

рм

асы

,

кг/г

а

Жү

гер

і д

әнін

ің

өн

імі,

ц/г

а

Са

ты

лу б

аға

сы,

тең

ге/

ц

Бір

гек

та

рға

жұ

мса

ла

ты

н ш

ығы

н,

мы

ң т

еңге/

га

Бір

өн

імн

ің б

аға

сы,

мы

ң т

еңге/

га

Өн

імн

ің ө

зін

дік

құ

ны

, тең

ге/

ц

Ша

ртты

та

за т

аб

ыс,

тең

ге

Қазақстан

705 СВ

70-70-70 N120P90K90 101,3 5 000 114,1 506,5 1 126 392,4

N180P90K90 105,1 5 000 118,5 525,5 1 127 407,0

70-80-70 N120P90K90 107,4 5 000 124,1 537,0 1 155 412,9

N180P90K90 109,7 5 000 128,5 547,0 1 174 418,5

Қазақстан

43ТВ

70-70-70 N120P90K90 110,4 5 000 124,1 552,0 1 124 427,9

N180P90K90 116,9 5 000 128,5 584,5 1 099 456,0

70-80-70 N120P90K90 118,0 5 000 134,1 590,0 1 136 455,9

N180P90K90 126,8 5 000 138,5 634,0 1 092 495,5

Жүгері егісінде қолданылған минералды тыңайтқыштар мен суару

үшін және барлық агротехнологиялық жұмыстарды (тыңайтқыштың баға-

сы, оны тасымалдау, арту, үш түрлі тыңайтқышты араластырып егістік та-

напқа беру) орындау барысында жұмсалған қаржылай шығын есептелді.

Жұмсалатын шығын бөлекше есептеліп, суару режимінің санына сәй-

кес әр гектарға жұмсалатын қаржы мөлшері анықталды.

Экономикалық талдаулар кезінде агротехнологиялық іс-шараға бай-

ланысты әр гектарға жұмсалатын шығын анықталды. Тәжірибе алқабында

Қазақстан 705СВ буданын өсіру кезінде суару режимін 65-70-70% ең тө-

менгі су сыйымдылығы деңгейінде ұстап тұрғанда, минералды тыңайтқыш

нормасы N120P90K90 қолданылған нұсқадағы бір гектарға жұмсалатын шығын

114,1 мың теңге болса, минералды тыңайтқыш нормасын N180P90K90 кг/га

әсер етуші зат есебінде бергендегі әр гектарға жұмсалған шығын 118,5 мың

теңгеге жетті. Суаруды топырақ ылғалдылығы 70-80-70% деңгейінде ұстап

жүргізілген нұсқада бұл көрсеткіштер, тиісінше, 124,1-128,5 мың теңгеге

жоғарылады, яғни топырақ ылғалдылығын жоғары деңгейде ұстап тұру

үшін қосымша берілген судың құны мен атқарылған жұмыстың еңбек ақы-

сына бір гектарға 10,0 мың теңге қаражат артық жұмсалды.

Ауыл шаруашылығы өндірісінде негізгі экономикалық көрсеткіш ре-

тінде төмендегіше басты бағамдаулар анықталды: шартты таза табыс, өн-

дірілген дәннің өзіндік құны және өндірістің тиімділігі. Ең жоғары шартты

таза табыс 495,5 мың теңге Қазақстан 43ТВ буданын өсіру кезінде топырақ

ылғалдылығын 70-80-70% ең төмен ылғал сыйымдылығы деңгейінде қа-

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 47

лыпты ұстап, тыңайтқыш нормасын N180P90K90 берген нұсқадан алынды, ал

Қазақстан 705СВ буданында осы нұсқадағыдай суару режимін қалыптасты-

рып, жоғары мөлшерде тыңайтқыш қолданғанда, бұл көрсеткіш әлдеқайда

төмен болды: 418,5 мың теңге немесе әр гектардан алынған табыс 77 мың

теңгеге кеміді. Тәжірибе танабындағы ең төмен шартты таза табыс – 392,4 мың

теңге Қазақстан 705СВ буданын суару кезіндегі топырақ ылғалдылығын 65-

70-70% деңгейінде ұстап, тыңайтқыш мөлшерін N120P90K90 кг/га берген кез-

де алынды.

Айта кеткен жөн: бір деңгейде тыңайтқыш және суару режимін оң-

тайлы ретпен ұстағанда белгілі бір егістік алқаптан жоғары деңгейдегі

шартты таза табыс алуға болады, дегенмен, таза табыстың көлемі егілген

жүгері будандарының биологиялық ерекшелігімен тығыз байланыста бола-

тыны анықталды.

Елімізде қалыптасқан нарықтық қатынас жағдайында өндірілген ауыл

шаруашылығы тауарларының өзіндік құнын төмендету – әр тауар өндіру-

шінің басты мақсаты. Осы тәжірибеде жүгері дәнін өсірген кезде ең төмен

өзіндік құн Қазақстан 43ТВ буданын өсірген нұсқада (1 092-1 099 тг/ц. Сол

себепті ол суару және қоректендіру жүйесін оңтайлы жүргізу нәтижесінде

жоғары өнім қалыптастыратын, өндірілген дәннің өзіндік құнын төменде-

тіп, бәсекелестікке қабілетті өнім өндіруге тиімді будан деп есептелді.

ӘОЖ 633.16

КҮЗДІК АРПАНЫҢ СЕЛЕКЦИЯСЫ ҮШІН ҚАЖЕТТІ СЕЛЕКЦИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДЫ ІРІКТЕУ

Ж.С. МҰСАБАЕВ1, PhD докторант, Ғ.Т. МЕЙІРМАН

1, ауыл

шаруашылығы ғылымдарының докторы, А.Қ. ОРТАЕВ2, ауыл

шаруашылығы ғылымдарының кандидаты

1Қазақ Ұлттық аграрлық университеті,

2«Красноводопад ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» ЖШС

Түйінді сөздер: арпа; өсімбақ; коллекция; үлгі; сорт; стандарт.

Түйін. Мақалада Оңтүстік Қазақстан жағдайында күздік арпаның коллек-

циялық үлгілерін ауруларға, құрғақшылыққа төзімділігіне және өнім-

ділігінің құрылымдық көрсеткіштеріне зерттеу нәтижелері баяндал-

ған.

Резюме. Приведены результаты изучения коллекций озимого ячменя на

продуктивность, устойчивость к болезням и засухоустойчивость в

условиях Южного Казахстана.

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 48

Summary. The article presents the results of the study of the collections of

winter barley on the productivity, disease resistance and drought tolerance

in conditions of South of Kazakhstan.

Арпа әлемдегі жетекші дақылдардың бірі болып табылады. Арпа дәні

сыра қайнату саласы мен алкоголь өнімдерін өндіру үшін шикізат ретінде,

жарма өндірісінде кеңінен қолданады. Арпа дақылы мал азығын өндіруде

ерекше орын алады, оның дәнінен құрама жем алынса, сабаны мал азығы

ретінде қолданады [1].

Қазақстанның оңтүстігінде негізінен күздік арпа өсіріледі. Жаздық

арпа көп жағдайда күздік дақылдарды суық ұрғанда және көп мөлшерде

суық шалып сиректегенде егіледі. Осы мақсаттағы арпа сорттары ерте пісе-

тін болуы керек. Бұл – экологиялық жағдайда өнім қалыптастырудың бір-

ден-бір себебі. Сонымен бірге, арпа сорттары жауын-шашын мөлшерінің

ауытқуына, ауруларға төзімді болуы керек. Бір сортта шаруашылық құнды

және биологиялық қасиеттерді құрау үшін, еліміздің және шетел селекция-

сының көптеген коллекциялық үлгісін зерттеу қажет. Сонымен қатар, арпа

дақылы егістікке зиян келтіріп қана қоймай, өнімділіктің азаюына ықпал

ететін көп таралған аурулар мен зиянкестерге және суыққа төзімді болуы

қажет [2].

Қазақстанда мал шаруашылығының карқынды дамуына байланысты,

арпа дәніне сұраныс артуда. Осыған байланысты, әлемдік коллекциялық

үлгілерді зерттеп, ауыл шаруашылығына және қайта өңдеу өндірісінің

талаптарына сай қарқынды сорттарды шығаруды талап етеді. Бұл арпа дә-

нінің өнімін арттырып қана қоймай, өзіндік құнының төмендеуіне ықпал

етеді [3, 4].

Осы мақсатта Красноводопад тәжірибе станциясының тәлімі жағда-

йында ИКАРДА-ның (Құрғақшылық аймақтарда аграрлық зерттеу орта-

лығы) 83 үлгісі және жергілікті 20 гибридті үлгі, барлығы 103 күздік арпа

үлгісі зерттелді. Коллекциялық үлгілер 1 м2 жерге үш қайталауда егіліп, ау-

руларға, құрғақшылыққа төзімділігіне және өнімділігінің құрылымдық көр-

сеткіштеріне зерттеліп сыналды. Стандарт – көп тараған күздік арпаның

Береке 54 сорты.

Коллекциялық үлгілер осы аймақта күздік дақылдарды егуге белгі-

ленген қолайлы мерзімде егілді. Барлық өніп-өсу кезеңінде фенологиялық

бақылаулар жүргізілді. Үлгілерді бағалау әлемдік тәжірибеге сәйкес 1 қаң-

тардан басталды. Толық пісіп жетілу мерзімі 145-153 күнді құрады. Осыған

сәйкес, үлгілер үш топқа бөлінді: ерте пісетін, орташа пісетін және кеш пі-

сетін. Стандарт Береке 54 сортының пісіп жетілу мерзімі 149 күнді құрап,

орташа пісетін топқа енді. Пісу мерзімі ерте (145-147 күн) 28 үлгі іріктеліп

алынды.

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 49

2015-2016 жж. күздік арпаның коллекциялық үлгілерін зерттеу бары-

сында аурулар қатты байқалған жоқ. Үлгілердің ауруларға төзімділігін

бағалау 9 балдық әдіс бойынша жүргізілді: 1 балл – төзімсіз , 3 балл – тө-

зімділігі төмен, 5 балл – төзімділігі орташа, 7 балл – төзімділігі жоғары,

9 балл – өте төзімді. Ауруларға төзімділігі төмен (3 балл) үлгілер анық-

талғанымен, үлгілердің басым көпшілігі ауруларға жоғары төзімділік көр-

сетті (7 балл).

Коллекциялық үлгілердің суыққа төзімділігі табиғи жағдайда егістік

алқапта жүргізілді. Суыққа төзімділікті анықтау күзде (толық өніп шыққан

соң) 1/4 м2

жерде өсімдіктерді санап, ал көктемде аман қалғандарын қайта

санау арқылы жүргізілді. 2015-2016 жж. қыстың жылы болуына байланыс-

ты, барлық үлгі сәтті қыстап шығып, жоғары төзімділік байқатты.

Тәлімі жағдайда, әсіресе ылғалды жылдары арпа өсімдігінің құлап

қалуы тікелей бойының ұзындығы мен сабақтың беріктігіне байланысты.

Зерттеу барысында бойының ұзындығы 100-115 см болған үлгілер қатты

құлап қалды. Ұзындығы 80-95 см үлгілер құлап қалуға төзімді болса, биік-

тігі 70-80 см болған 18 үлгі өте төзімді болды.

Халықаралық жіктеуге сәйкес, арпа дәні 1 000 дәнінің салмағына қа-

рай төмендегідей бөлінеді: өте төмен 36 г дейін, төмен 36,1-40,0 г аралы-

ғында, орташа 40,1-45,0 г, жоғары 45,1-50 г және өте жоғары 50 г астам.

Сортта 1 000 дән салмағының жоғары болуы – жоғары және қалыпты өнім

алудың басты кепілі. Зерттеу нәтижесінде 103 үлгіден 1 000 дәнінің салма-

ғын анықтағанда, дәннің салмағы орташа есеппен 32-64 г аралығында

болды. Өте төмен көрсеткіштер ИКАРДА-дан алынған дүниежүзілік кол-

лекцияның үлгілері болды. Олардың 1 000 дән салмағы 32-36 грамнан ас-

пады. Ең жоғары көрсеткіш жергілікті будандық үлгілерде, 50-64 г аралы-

ғында.

Коллекциялық үлгілердің өнімділігі

№ Атауы Шыққан жері

1 000

дәнінің

массасы

Өнімділігі Стандарттан

ауытқуы

г ц/га ц/га %

1 2 3 4 5 6 7

1. Береке 54, st «Красноводопад» АШТС 40,0 40,3 0 0

2. Л-5/Т-74 ИКАРДА 48,0 41,0 +0,7 1,7

3. Л-8/Т-74 ИКАРДА 43,6 60,0 +19,7 48,8

4. Л-9/Т-74 ИКАРДА 42,4 41,6 +1,3 3,2

5. Л-11/Т-74 ИКАРДА 40,0 46,0 +5,7 14,1

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 50

Кестенің соңы

1 2 3 4 5 6 7

6. Л-18/Т-74 ИКАРДА 44,4 41,2 +0,9 2,2

7. Л-22/Т-74 ИКАРДА 48,0 42,1 +1,8 4,4

8. Л-14/Т-74 ИКАРДА 45,0 50,0 +9,7 24,0

9. Pamir-009 ИКАРДА 42,0 46,0 +5,7 14,1

10. Л-2/Т-75 ИКАРДА 44,4 41,2 +0,9 2,2

11. Л-5/Т-75 ИКАРДА 44,7 43,0 +2,7 6,6

12. Л-9/Т-75 ИКАРДА 48,2 41,8 +1,5 3,7

13. Л-13/Т-75 ИКАРДА 48,6 41,3 +1,0 2,4

14. Л-24/Т-75 ИКАРДА 48,0 48,2 +7,9 19,6

15. Л-35/Т-75 ИКАРДА 48,2 46,8 +6,5 16,1

16. Л-41/Т-75 ИКАРДА 44,3 54,3 +14,0 34,7

17. Н-13-2 «Красноводопад» АШТС 56,0 43,8 +3,5 8,6

18. Н-1-3 «Красноводопад» АШТС 58,4 45,0 +4,7 11,6

19. Л-39/Т-62 «Красноводопад» АШТС 50,4 42,0 +4,7 4,2

НСР05 2,19

Коллекциялық үлгілердің өнімділігін бағалау әр үлгіден 1 м2 жер-

ден жүргізілді. Күздік арпаның стандарт Береке 54 сортының өнімділігі

40,3 ц/га құрады. Өнімділігі бойынша 21 үлгі іріктелді.

Айқын басымдылықты Л-8/Т-74 60,0 ц/га +19,7 ц/га немесе 48,8%,

Л-41/Т-75 54,3 ц/га +14,0 ц/га немесе 48,8% және Л-14/Т-74 9,7 ц/га немесе

24,0% үлгілері көрсетті (кесте).

Зерттеу нәтижесінде қоршаған орта жағдайына бейімді, ауруларға

төзімді және өнімділігі жоғары, шаруашылық құнды белгілері бар 19 үлгі

іріктелді. Іріктеп алынған үлгілер кейінгі зерттеу жылдары толық селекция-

лық үдерісте зерттеліп, дәннің өнімділік көрсеткішін жоғарылату мақса-

тында будандастыру жоспарына енгізіледі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Козьмин К.А. Арпа дақылын Қазақстанда өсіру // Зернофуражные

культуры. – М.: Колос, 1975. – 102-108 б.

2. Ортаев А.К. Оңтүстік Қазақстанның тәлімі жағдайындағы арпа

селекциясы // Научные основы развития сельского хозяйства на юге Казах-

стана. – Алматы, 2001. – 23 б.

3. Азимов Р. Казахстан по экспорту зерна входит в шестерку миро-

вых лидеров // Агроинформ. – Астана: КазАгроМаркетинг, 2008. – №1. –

20 с.

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 51

4. Лукьянова В.И. Мировой генофонд и его значение для селекции /

кн. Ячмень. – Л.: Агропромиздат, 1990. – 374 с.

ӘОЖ 631.8

МАҚТАНЫҢ ДАМУЫНА ЖӘНЕ ӨНІМДІЛІГІНЕ

КЕШЕНДІ ТЫҢАЙТҚЫШТЫҢ ӘСЕРІ

И. ҮМБЕТАЕВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,

ҚР ҰҒА академигі, А. ҚОСТАҚОВ, А. ТАҒАЕВ, ауыл шаруашылығы

ғылымдарының кандидаттары

«Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

е-mail: kazcotton1150@mail.ru

Рецензент: И. Гусейнов, а. ш. ғ. к. (ҚазМШҒЗИ).

Түйінді сөздер: мақта дақылы; азотты тыңайтқыш; кешенді тыңайт-

қыш; мақта өнімділігі.

Түйін. Суармалы сұр топырақ жағдайында кешенді тыңайтқыштың мақта

дақылының дамуына және өнімділігіне әсері баяндалған.

Резюме. Приведены данные о влиянии применения комплексных удобре-

ний на развитие и урожайность хлопчатника.

Summary. The article presents data on the application of complex fertilizers for

the development and yield of cotton.

Қазақстанның оңтүстігіндегі мақта өсірілетін аймақтағы суармалы

сұр топырақтарды өңдеу озық агротехнологиялық шаралармен неғұрлым

тиімді жүргізілсе, топырақтың агрофизикалық және агрохимиялық қасиет-

терінің жақсаруы соғұрлым қарқынды жүреді.

Ауыл шаруашылығы дақылдарынан жоғары өнім алуда жерді негізгі

терең өңдеу, терең қопсыту, егіс алды топырақты үнемді өңдеу технология-

сын тиімді жүргізу, уақтылы егу жұмысын жүргізу және топырақтағы қо-

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 52

ректік заттар құрамына байланысты тыңайтқыштардың орнықты мөлшерін

қолдану маңызды шаралар болып табылады.

Өсімдіктің қоректенуін жақсартып, жердің құнарлылығын арттыру

нәтижесінде ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін жоғарылатуда ты-

ңайтқыштардың әсері өте жоғары. Топыраққа органикалық және минерал-

дық тыңайтқыштар беру оның физикалық, физикалық-химиялық және био-

логиялық қасиеттерін жақсартады, жоғары сапалы өнім алуға көмектеседі.

Тыңайтқыштар ауыл шаруашылығы дақылдарының ауа райының қолайсыз

жағдайларына төзімді болуына (үсік, құрғақшылық), өсімдіктердің аурула-

ры мен зиянкестеріне қарсы тұруына көмектеседі. Тыңайтқышты пайдала-

нудың басты мақсаты өсімдікті қоректендіру, топырақ құнарлылығын жоға-

рылату, соның нәтижесінде өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдарынан

мол өнім жинау болып табылады.

Егіншілікке қолданылатын тыңайтқыштардың арасында кешенді ты-

ңайтқыштардың да топырақ құнарлылығы мен дақылдар өнімділігін артты-

рудағы оңтайлы әсері үлкен, олардың құрамында екі немесе одан көп негіз-

гі қоректік элементтері бар. Оларды қоректік элемент санына қарай екі жақ-

ты (азотты-фосфорлы, азотты-калийлі, фосфорлы-калийлі) және үшжақты

(азотты-фосфорлы-калийлі) болып бөлінеді.

Қазақ мақта шаруашылығы ҒЗИ тәжірибелік алқабындағы суармалы

сұр топырақ жағдайында, Еврохим компаниясы шығарған 14:14:23 азотты-

фосфорлы-калийлі қоректік заттардан тұратын нитроаммофоска (NPK)

кешенді тыңайтқыштардың салыстырмалы түрде әр түрлі мөлшері мен

азотты тыңайтқыштармен үйлесімді мөлшерін, отандық Мақтаарал-4011

мақта сортының өсіп-дамуына және өнімділігіне тигізетін әсерін анықтау

үшін зерттеулер жүргізілді (кесте).

Мақтаның өсіп-дамуы кезеңдерінде жүргізілген зерттеулер бойынша,

кешенді NPK тыңайтқышының азотты тыңайтқыш NH4NO3 аммиак сели-

трасымен бірге қолданылған үйлесімді мөлшерлерімақта дақылының сим-

подиялық бұтақтары мен көсектер санына оңтайлы әсер еткені айқындалды.

Мысалы, бірінші шілдедегі есеп бойынша, 4 нұсқадағы NPK 14:14:23

қоректік заттардан тұратын кешенді тыңайтқышты гектарына 550 кг және

азотты тыңайтқыш NH4NO3 аммиак селитрасын 440 кг мөлшерде топыраққа

қолданғанда, мақта дақылының симподиялық бұтақтар саны 11,8 дана

болды, яғни 2-нұсқадағы тек азотты тыңайтқыш NH4NO3 аммиак селитра-

сын гектарына 378 кг қолданылған нұсқамен салыстрғанда 0,5 данаға көп

болды.

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 53

NPK 14:14:23 қоректік заттан тұратын кешенді тыңайтқыштың

(нитроаммофоска) мақта дақылының өсіп-дамуына әсері

Тамыз айында жүргізілген анықтаулар бойынша, үшінші нұсқадағы

кешенді NPK тыңайтқышын гектарына 440 кг және NH4NO3 аммиак сели-

трасын 320 кг қолданғанда, мақта көсегінің саны 7,6 дана, төртінші нұс-

қадағы кешенді NPK тыңайтқышын гектарына 550 кг және NH4NO3 аммиак

селитрасын 400 кг қолданғанда, мақта көсегінің саны 8,2 дана болса, бе-

сінші нұсқада NPK – 660 кг және NH4NO3 – 480 кг қолданғанда, көсек саны

7,8 данаға артты. Оның арасындағы ең қарқындылық танытқаны төртінші

нұсқада байқалды, яғни NPK – 550 кг және NH4NO3 – 400 кг мөлшерін

қолданғанда, мақта көсегінің саны 8,2 дана болып, тек азотты тыңайтқыш

NH4NO3 аммиак селитрасын гектарына 378 кг қолданған нұсқамен салыс-

тырғанда 1,2 данаға жоғары болды.

Мақта өнімділігінің салыстырмалы көрсеткіштері бойынша жоғары

өнімділік төртінші нұсқада айқындалды. Бұл нұсқада NPK 550 кг және

NH4NO3 400 кг мөлшерін қолданғанда, мақта өнімділігі 34,1 центерге жо-

ғарылады, салыстырмалы түрде, яғни бақылаудағы тыңайтқыш берілмеген

нұсқамен салыстырғанда 6,8 центнерге, ал тек азотты тыңайтқыш NH4NO3

аммиак селитрасын гектарына 378 кг қолданған нұсқамен салыстырғанда,

мақта өнімділігі 1,9 центнерге артты (сурет). Сондықтан да кешенді тыңайт-

қыштар өздерінің көптеген артықшылығымен ерекшеленеді. Біржақты ты-

№ Нұсқа

Жылдық

мөлшер, кг/га,

(физ. салмақта)

01.VII 01.VIII

NPK NH4NO3 бойы,

см.

симподиялық

бұтақ саны,

дана

бойы,

дана

көсек

саны,

дана

1. Бақылау

(тыңайтқышсыз) - - 52,2 9,7 69,6 5,0

2. Азотты тыңайтқыш

NH4NO3 - 378 53,4 11,3 80,1 7,0

3.

(80%)

NPK 14:14:23 +

NH4NO3

440 320 53,6 11,0 84,6 7,6

4.

(100%)

NPK 14:14:23 +

NH4NO3

550 400 53,8 11,8 86,8

8,2

5.

(120)

NPK 14:14:23 +

NH4NO3

660 480 54,0 11,4 88,2 7,8

Егіншілік. Агрохимия. Агроэкология. Су және орман шаруашылығы

_________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 54

ңайтқыштарға қарағанда, олардың құрамында қоректік заттардың мөлшері

анағұрлым жоғары болады.

NPK 14:14:23 кешенді тыңайтқыштың мақта өнімділігіне әсері

Бұл тыңайтқыштардың құрамындағы қоректік элементтердің барлығы

өсімдікке сіңімді түрде болады, оларды топыраққа қолданғанда, топырақ

айтарлықтай деңгейде тығыздалмайды.

Кешенді тыңайтқыштардың құрамында өсімдік қоректенуіне зиянды

әсер ететін бөгде қоспалар болмайды, бұл тыңайтқыштардың әсері, не-

гізінен, топырақтағы азот, фосфор, калий элементтерінің құрамы төмен то-

пырақтарда қолдануда қарқындылық танытып, өнімділіктің артуына ықпал

етеді.

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 55

ӘОЖ 636.1

КӨШІМ ЖЫЛҚЫЛАРЫНЫҢ МИКРОСАТТЕЛИТТІК

ДНҚ БОЙЫНША ТЕКТІК ҚОР СИПАТТАМАСЫ

М.Б. ҚАРАТАЕВА, аға ғылыми қызметкер, А.К. ТҮГЕЛБАЕВА,

ғылыми қызметкер, Ж.М. ХАМЗИНА, А.Ж. ӘБДІКӘРІМОВА,

А.М. КӨБІКБАЕВА, кіші ғылыми қызметкерлер,

С.Д. НҰРБАЕВ, биология ғылымдарының докторы

«Қазақ мал шаруашылығы және мал азығы өндірісі ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: givotnovodstvo@maail.ru

Түйінді сөздер: жылқы; көшім жылқысы; аллельдер; микросателлиттер;

полиморфизм; генотиптеу.

Түйін. Көшім жылқысының 17 микросателлитті ДНҚ локустары бойынша

генетикалық зерттеу нәтижелері келтірілген. Жүргізілген молекуляр-

лық-генетикалық талдау қазіргі көшім жылқысы популяциясының

алуан түрлілігін көрсетті: аллельдердің орташа саны – 9,3, гетерози-

готалық көрсеткіші – 0,86, кездейсоқ инбридинг – 0,0067. 158 аллель

сәйкестендірілді, соның ішінде типтік аллель 121 (92,4%), ал дара

(жеке) аллель 12 (7,6%) құрады.

Резюме. Представлены результаты генетического тестирования по 17 ми-

кросателлитным локусам ДНК кушумской породы лошадей. Совре-

менная популяция кушумской породы лошадей имеет генетическое

разнообразие по следующим показателям: среднее число аллелей –

9,3, гетерозиготность – 0,86, случайный инбридинг – 0,0067. Было

идентифицировано 158 аллелей, из них типичных аллелей 121

(92,4%) и приватных – 12 (7,6%).

Summary. This paper presents the results of genetic testing on 17 microsatellite

loci DNA Kushum breed horses. Modern population Kushum horse breed

has genetic diversity on the following parameters: an average of 9.3

alleles, heterozygosity - 0.86, random inbreeding 0.0067. 158 alleles were

identified, of which typical 121 allele (92.4%) and private 12 (7.6%).

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 56

Жылқы шаруашылығы – Қазақстандағы мал шаруашылығының ма-

ңызды бір бөлігі. Қазақстанда өсіріліп жатқан жылқы тұқымы аз емес, олар-

дың әрқайсысының өзіне тән өзгешелігі, ерекшелігі бар.

Елімізде өсіріліп жатқан жылқы тұқымдары Қазақстанның нақты ай-

мағына жерсіндіріліп, сол жердің табиғат жағдайларына бейімделген және

мол өнімділік көрсете алатындай өсіп-өну дәрежесіне жеткізілген.

Орал, Ақтөбе облыстарындағы жылқы заводтарында, сондай-ақ об-

лыстың басқа да жылқы шаруашылықтарында көшім тұқымы шығарылған.

Тұқым Батыс Қазақстандағы өзен атымен аталған. Көшім тұқымы 1976 ж.

қабылданды. Жылқы тұқымын шығаруға мына ғалымдар қатысты: М.Н. Бо-

рисов., Ю.Н. Барминцев, А.И. Беляев, Л.Н. Нургалиев, Б.И. Губашев и

С. Рзабаев. Тұқымды шығару кезінде күрделі будандастыру пайдаланылды:

жергілікті жақсы жетілген биелер таңдап алынып, таза қанды ағылшын, дон

және рис айғырларымен будандастырылып, жыл бойы шөлейт жусанды

жайылымдарда бағылды [1].

Қазіргі таңда селекциялық асылдандыру жұмыстарында жылқы тұқы-

мының генетикалық әртүрлілігін бағалаудың орны орасан зор.

Тұқым мен жануарлардың популяциясын құрлықтық және аймақтық

таралуы бойынша ДНҚ локустарының тұқымішілік полиморфизмі мен ара-

лық талдауы жүргізіледі.

Мұндай талдаудың ең ақпараттық әдістерінің бірі микросателлиттік

генотиптеу болып табылады, ол популяцияларды, түрлерді, жылқылардың

генетикалық құрылымын сипаттайды және генетикалық ұқсастық дәре-

жесін бағалайды, сонымен қатар шыққан түпнұсқалығын бақылау арқылы

өсіру тиімділігін арттырады [2-4]. Генетикалық бақыланатын белгілерді жи-

нау, сақтау және өңдеу бойынша бірыңғай жүйе мен мәліметтер базасын

жасау асыл тұқымды жануарларды өсіру, сүлелерді маркерлеу, будандас-

тыру барысында гетерозистік үйлесімдерді таңдау үшін пайдалануға мүм-

кіндік береді.

Ғылыми жұмыстың мақсаты – қазіргі кездегі еліміздегі көшім жылқы-

сы тұқымының аллелофондтық ерекшеліктерін еске ала отырып, қалаған

бағыттағы өнімділікті жоғарылату мақсатында микросателлиттік ДНҚ ло-

кустарындағы полиморфизмдері бойынша тұқымдық ерекшеліктерін анық-

тау бағытындағы зерттеулер жүргізу.

Әлі толық шешімін таппаған мәселелер қатарында болуына байла-

нысты, қазіргі уақытта мал түлігінің сапалық өнімділігін арттыруда жүргізі-

ліп жатқан ғылыми ізденістер аз емес.

Көшім тұқымының мініс, негізгі, көлемді (домбал) үш типі өсіріледі

[10]. Көлемді типті жылқының етті формалары жақсы байқалады, денелі,

созылған, өте шымыр, кеудесі кең, үйірлеп бағуға өте бейім. Негізгі типтің

тұрқы ықшам келген, бойшаң, кеудесі кең, дене бітімі үйлесімді дамыған.

Мініс типі мойны ұзын, басы шағындығымен ерекшеленеді.

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 57

Зерттеу жұмысы үш жылқы шаруашылығындағы 200 мал басынан

алынған биологиялық үлгілер (жабынды қылшық түбі) негізінде жүргізілді.

Сол үлгілерден химиялық реагентер арқылы ДНҚ белгіленген нұсқаулық

бойынша бөліп алынды. Жылқыларды генотиптеу арнайы StockMarks

Equine 17 локус жиынтығы (1-кесте) бойынша жүргізілді.

Шаруашылықтардан алынған биоүлгілерді сәйкестендіру мынадай

зертханалық аппараттарда амплификациядан өткізілді: капиллярлық элек-

трофорез және лазерлік анықтау, генетикалық талдағыш ABI Prism 310

(Applied биосистем, АҚШ).

Алынған графикалық нәтижелер GeneMapper 4.0 бағдарламасы бо-

йынша талданды.

Полиморфизмді сипаттау үшін келесі көрсеткіштер пайдаланылды:

аллель жиілігі және генотип жиілігі, Харди-Вайнберг заңдылығы бойынша

бақыланатын және күтілетін гетерезигота, локус бойынша орташа гетеро-

зигота, локустағы орташа аллель саны және кездейсоқ инбридинг.

1. Жылқы тұқымын генотиптеуге пайдаланылған арнайы локустар

Локус

Хромосо-

малық

оқшаулау

Қайта секвенирлеу Жүйелі праймерлер

(алға және кері)

Ампликон

ұзындығы

1 2 3 4 5

AHT4 24q14 (AC)nAT(AC)n

П:

AACCGCCTGAGCAAGGAAG

T

О: CCCAGAGAGTTTACCCT

144-164

AHT5 8 (GT)n

П:

ACGGACACATCCCTGCCTGC

О:

GCAGGCTAAGGAGGCTCAG

C

126-144

ASB2 15q21.3-q23 (GT)n

П:

CCACTAAGTGTCGTTTCAGA

AGG

О:

CACAACTGAGTTCTCTGATA

GG

216-250

ASB17 2p14-p15 (AC)n

П:

ACCATTCAGGATCTCCACCG

О:

GAGGGCGGTACCTTTGTACC

87-129

ASB23 3q22.1-q22.3 (TG)n and

(TG)nTT(TG)4

П:

GAGGGCAGCAGGTTGGGAA

GG

О:

ACATCCTGGTCAAATCACAG

TCC

175-211

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 58

1-кестенің жалғасы

1 2 3 4 5

CA425

UCDEQ42

5

28q18 (GT)n П: AGCTGCCTCGTTAATTCA

О: CTCATGTCCGCTTGTCTC 226-246

HMS1 15 (TG)n

П:

CATCACTCTTCATGTCTGCT

TGG

О:

TTGACATAAATGCTTATCCT

ATGGC

170-186

HMS2 10 (CA)n(TC)2

П:

CTTGCAGTCGAATGTGTATT

AAATG

О:

ACGGTGGCAACTGCCAAGG

AAG

222-248

HMS3 9

(TG)2(CA)2TC(CA)n and

(TG)2(CA)2TC(CA)nGA(C

A)5

П:

CCATCCTCACTTTTTCACTTT

GTT

О:

CCAACTCTTTGTCACATAAC

AAGA

148-170

HMS6 4 (GT)n

П:

GAAGCTGCCAGTATTCAACC

ATTG

О:

CTCCATCTTGTGAAGTGTAA

CTCA

151-169

HMS7 1q25 (AC)2(CA)n

П:

TGTTGTTGAAACATACCTTG

ACTGT

О:

CAGGAAACTCATGTTGATAC

CATC

165-185

HTG4 9 (TG)nAT(AG)5AAG(GA)5

ACAG(AGGG)3

П:

CTATCTCAGTCTTGATTGCA

GGAC

О:

CTCCCTCCCTCCCTCTGTTCT

C

127-139

HTG6 15q26-q27 (TG)n

П:

GTTCACTGAATGTCAAATTC

TGCT

О:

CCTGCTTGGAGGCTGTGATA

AGAT

84-102

HTG7 4 (GT)n

П:

CCTGAAGCAGAACATCCCTC

CTTG

О:

ATAAAGTGTCTGGGCAGAG

CTGCT

118-128

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 59

1-кестенің соңы

1 2 3 4 5

HTG10 21 (TG)n and

TATC(TG)n

П:

TTTTTATTCTGATCTGTCACA

TTT

О:

CAATTCCCGCCCCACCCCCG

GCA

95-115

LEX3 Xq (TG)n

П:

ACATCTAACCAGTGCTGAGA

CT

О:

GAAGGAAAAAAAGGAGGAA

GAC

142-164

VHL20 30 (TG)n

П:

CAAGTCCTCTTACTTGAAGA

CTAG

О:

AACTCAGGGAGAATCTTCCT

CAG

87-105

Биометриялық талдау есептері дерек көздеріне сүйеніп жасалды [5-7].

Жылқылардың генетикалық популяциясының статистикасын есептеу үшін

[8]-дерек көзі және С.Д. Нұрбаевтың (алгоритмдік тілі Fortran PowerStation

v.1.0) өз жоба бағдарламалық жүйесі пайдаланылды.

Зерттеу жұмыстарының нәтижесін талқылауда көшім жылқысының

тұқымішілік контексі сараланып, сипаттамасы анықталды. Тұқымды гено-

типтеу нәтижелері, жалпы сипаттамалары және саралау бойынша 17 локусы

2-кестеде толығырақ көрсетілген.

2. Көшім жылқысы популяциясының аллельдік нұсқалары

(қою шрифтпен дара (жеке) аллельдер белгіленген)

Локус Аллель

саны Аллельдің аталуы

1 2 3

VHL20 13 G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, T

HTG4 7 I, K, L, M, N, O, P

AHT4 8 F, G, H, I, J, L, M, N

HMS7 6 I, K, L, M, N, O

HTG6 8 D, F, G, I, K, L, M, O

AHT5 8 H, I, J, K, L, M, N, P

HMS6 7 I, K, L, M, O, P, N

ASB23 11 A, F, H, I, K, L, Q, R, S, T, B

ASB2 13 C, D, I, J, K, L, N, O, P, S, M, Q, R

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 60

2-кестенің соңы

1 2 3

HTG10 10 E, F, G, H, I, K, L, M, N, O

HTG7 7 I, J, K, L, M, N, O

HMS3 8 G, L, M, N, O, P, Q, R

HMS2 7 H, I, J, K, L, M, R

ASB17 14 D, F, G, I, J, M, N, Q, R, H, K, L, P, S

LEX3 11 E, F, G, I, J, K, L, M, N, O, P

HMS1 9 I, J, K, L, M, N, O, P, Q

CA425 11 E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, P

Аллельдің

орташа

саны

9,3 Бақыланатын гетерезигота – 0,86, күтілетін – 0,88, кездейсоқ

инбридинг құны – 0,0067

Көшім тұқымының 17 микросателлитті локусынан алынған деректер

бойынша, аллельдердің жалпы саны 158, орташа саны – 9,3, бақыланатын

гетерезигота – 0,86, күтілетіні – 0,88, кездейсоқ инбридинг құны – 0,0067.

Осы популяциядағы ерекшелік – 6 локус бойынша 12 дара (жеке) аллельдің

болуы, бұл жылқы тұқымы популяциясының тамаша қырын байқатады.

Қорыта келгенде, көшім тұқымының субпопуляциясы жылқы тектік

қорындағы әрбір популяцияның айрықша ерекшеліктері бар екендігін көр-

сетті. Көшім тұқымы популяциясының әрқайсысы STR локус бойынша

өзіндік қасиеттерге ие. Отандық жергілікті көшім тұқымының өзіне тән ал-

лелофондтық ерекшелігі бар. Алынған мәліметтер жергілікті орта жағдай-

ларына бейімделген ерекше тектік қорларды сақтау шараларын жасауда

пайдаланылуы мүмкін.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Вейр. Б. Анализ генетических данных. – М.: Мир, 1995. – 399 с.

2. Глазко В.И., Гладырь Е.А., Феофилов А.В., Бардуков Н.В., Глаз-

ко Т.Т. ISSR-PCR маркеры и мобильные генетические элементы сельско-

хозяйственных видов млекопитающих // Сельскохозяйственная биология. –

2013. – №2. – С.71-76.

3. Животовский Л.А. Популяционная биометрия. – М.: Наука, 1991. –

267 с.

4. Рзабаев С.С. Кущумская порода лошадей. – Актобе, 2011. – 148 с.

5. Сәбденов Қ. Төрт түлік. – Алматы: Қайнар, 2002. – 183 б.

6. Статистический пакет SPSS Statistics v.17, http:/www.spss.com

7. Степанов В.В., Рахманов С.С., Касымбекова М.Ж. Кушумские ло-

шади – перспективная порода Казахстана: В кн.: Зоотехническая наука

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 61

Казахстана: Прошлое, настоящее и будущее: Матер. Междунар. науч.-прак-

тич. конф. – Алматы, 2014. – С.233-236.

8. Сулимова Г.Е. ДНК-маркеры в генетических исследованиях: типы

маркеров, их свойства и области применения // Успехи современной био-

логии. – 2004. – Т.124. – С.260-271.

9. Хедрик Ф. Генетика популяций. – М.: Техносфера, 2013. – 592 с.

10. Хлесткина Е.К. Молекулярные маркеры в генетических исследо-

ваниях и в селекции // Вавиловский журнал генетики и селекции. – 2013. –

Т.17. – №4/2. – С.1044-1054.

ӘОЖ 636.22/28.082

ЕТТІ БАҒЫТТАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ АНАЛЫҚ СИЫРЛАРМЕН ӘУЛИЕКӨЛ ТҰҚЫМЫ ЖӘНЕ

ҚАЗАҚТЫҢ АҚБАС ТҰҚЫМЫ БҰҚАЛАРЫН СІҢІРЕ БУДАНДАСТЫРУ НӘТИЖЕСІНДЕ АЛЫНҒАН

БУДАНДАРДЫҢ ӨНІМДІЛІК КӨРСЕТКІШТЕРІ

Қ.Ж. АМАНЖОЛОВ, М.В. ТАМАРОВСКИЙ, ауыл шаруашылығы

ғылымдарының докторлары, Е.С. КОЖЕМЖАРОВ, ауыл шаруашылығы

ғылымдарының кандидаты, С.А. ЖЕТПИСБАЕВА, маман

«Қазақ мал шаруашылығы және мал азығы өндірісі ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: beefzhik@mail.ru

Түйінді сөздер: етті ірі қара шаруашылығы; ет өнімділігі; будандастыру;

сойыс сапасы.

Зерттеу жұмыстары Қарағанды облысы «Мулаков» және «Рахым-

бек» шаруа қожалықтарында ҚР БҰМ 0989/ГФ4 грантына сәйкес орын-

далды.

Түйін. Зерттеу жұмыстары Қарағанды облысындағы «Мулаков» және «Ра-

хымбек» базалық шаруа қожалықтарында жүргізілді. Жергілікті жақ-

сартылған аналық сиырларды етті тұқым бұқаларымен будандастыру-

дан (І ұрпақ) бақылау будан жас малы алынды және олар енесінен бө-

ліп алғанға дейін аналық сиырлармен бірге өсті. Бұрын алынған І ұр-

пақ будан бұқашықтары мен бір жерден шыққан аналықтардан туған

ұқсас жұп бұқашықтарын бақылау үшін сою нәтижелері көрсеткен-

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 62

дей, жергілікті аналық сиырларды арнайы мамандандырылған етті бұ-

қалармен будандастыру кезінде өнімділігінің біршама өскендігін жә-

не ет сапасының жақсарғандығын байқауға болады.

Резюме. Представлены результаты исследований по скрещиванию местных

улучшенных маток с быками мясных пород, выполненных в базовых

хозяйствах Карагандинской области (к/х «Мулаков» и к/х «Рахым-

бек»). Получен помесный (І поколения) подконтрольный молодняк и

выращен до отъема от коров-матерей. Проведение контрольного убоя

ранее полученных помесных бычков І поколения и аналогов исход-

ных родительских форм показало значительное повышение продук-

тивности и улучшение мясных качеств при скрещивании маток мест-

ного скота со специализированными мясными быками.

Summary. Studies on crossing local of improved of queens with bulls meat

breeds performed in the basic farms of the Karaganda region (a/v "Mu-

lakov" and a/v "Rakhymbekov"), produced hybrid (I generation) under

control to the young growth and grown before weaning of cows-mothers.

Conducting control slaughter crossbred steers previously received I gene-

ration analogues of the original parental forms, showed a significant in-

crease in productive and improvement in of meat qualities, in crosses of

queens the local cattle with specialized meat bulls.

Зерттеудің өзектілігі арнайы етті ірі қара мал бұқаларымен жергілікті

өнімділігі төмен сиырларды будандастырудың негізінде өнімділіктің арта-

тындығында. Бұл, өз кезегінде, өнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Сон-

дықтан зерттеу жұмыстары, ғалымдардың ойынша, қазіргі жағдайда өте

өзекті.

Зерттеу жұмыстары жергілікті жақсартылған сиырларды етті ірі қара

мал бұқаларымен будандастырудың нәтижесінде алынған I ұрпақтарымен

жүргізілді. Бақылау үшін малды сою кезінде әлемде қолданыс тапқан клас-

сикалық әдістемелер пайдаланылды.

Етті ірі қара мал шаруашылығы жалпы мал шаруашылығының бір-

ден-бір саласы болып есептеледі, оның дамуы экстенсивті жағдайда жүзеге

асады. Сиыр етін өндіретін әлемдік көшбасшы елдерге (АҚШ, Канада, Авс-

тралия) қарағанда, Қазақстанда етті ірі қара шаруашылығының саласы қа-

зіргі уақытта өте әлсіз дамығанын мойындаған жөн.

Соңғы жылдары ҚР Үкіметі етті ірі қара шаруашылығының мәселе-

леріне белсенді түрде көңіл бөле бастады. Сонымен қатар, етті ірі қара

шаруашылығы индустрияландыру бағдарламасының аясында қарастыры-

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 63

луда. Бірінші кезекте асыл тұқымды малдың басын көбейтуге және оның

өнімділік көрсеткіштерін арттыруға қол жеткізу көзделген. Етті ірі қара

шаруашылығы саласының бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі өзге дамыған

елдердің ет өндірушілерімен салыстырғанда экспорттық белсенділігі төмен

және ішкі нарықтың жағдайына ыңғайлануымен ерекшеленеді. Ет экспорты

жалпы өндірілген ет көлемінің 0,1%-ынан аспайды.

Дегенмен, республикамызда сыртқы нарыққа ет экспортын көбейтуге

мүмкіндік беретін қолайлы нарықтық конъюнктура бар екенін айта кеткен

жөн. Бұл – елдің қолайлы табиғи-климаттық жағдайлары сияқты шынайы

бәсекелік артықшылықтары, жайылым көлемі (183 млн га) және кең на-

рықтық сатудың жақындығы (Ресей, Қытай).

Етті бағыттағы асыл тұқымды малдың санын көбейту, сиыр етінің

экспорттық әлеуетін арттырудың және шетел селекциясының асыл тұқым-

ды малын Қазақстанға әкелудің өндіріс үшін маңызы зор, сондай-ақ ай-

мақтық табиғи-климаттық және өсіру аймақтарының азықтық ерекшелік-

терін ескере отырып, отандық және шетелдік селекцияның тектік қорын

пайдалану арқылы жергілікті малды жақсарту да өзекті.

Қазіргі уақытта мал шаруашылығында жергілікті өнімі төмен малдың

ет өнімділігін арттырудың және мамандандырылған етті малдың санын

көбейтудің негізгі тәсілі – будандастыру.

Малдың салмақ категориясына байланысты, еттің химиялық құра-

мында айтарлықтай сандық және сапалық айырмашылықтар болды. Олар

тірілей салмақтың өсуіне байланысты іш майдың көбірек жиналатындығын

көрсетті.

Тұқымның сәтті үйлесім табуы кезінде өндірістік будандастыру ет

өнімділігінің көбеюіне және будан малдың ет сапасының жақсаруына тіке-

лей әсер етеді.

Тұқымның жақсы үйлесім табуымен қатар, будан жас төлді толымды

азықтандыру кезінде олардың тірілей салмағы, ұша салмағы, еттің құнды-

лығы, әр жұмсалған азық шығыны бойынша, аналық тұқымның жас төлімен

салыстырғанда 35-50 кг артық болады. Өсу қуатының көбеюі және азық

шығынының төмендеуі будан малда өсімнің өзіндік құнының төмендеуіне

айтарлықтай әсер етеді.

Будандастырудың тиімділігі көптеген факторға байланысты, олардың

арасында әлі толық зерттелмегендері де бар. Сондықтан өндірістік будан-

дастырудың негізгі мақсаты және оны қолдану жағдайын ұйымдастыру

үшін, үйлесімді тұқым таңдалып және аймақтық ерекшеліктер есепке алына

отырып, әрбір жағдай нақты шешімін табуы қажет.

Сиырларды өндірістік будандастыруда Қазақстанда өсірілген жергі-

лікті, аз өнім беретін сүтті тұқымды сиырларды етті, оның ішінде ерекше ірі

бұқалармен будандастыру экономикалық тұрғыдан тиімді. Будан жас төл

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 64

өсім бірлігіне аз азық шығынын жұмсайды, өндірістік технологияның жағ-

дайына жақсы бейімделеді.

Республикамызда қазақтың ақбас, әулиекөл, герефорд, абердин-ангус

және шароле сияқты етті тұқымдар өсіріледі, олар өндірістік будандас-

тыруда пайдаланылады.

Осы жағдайда етті ірі қара шаруашылығында жоғары өнімді, тауарлы

аналық табынды құру үшін бірден-бір қолданбалы және жылдам әдіс тұ-

қымаралық будандастыру болып саналады. Жоғары өнімді будандарды алу

үшін будан тайыншаларды кеңінен қолдану малдың өнімділігін қысқа уа-

қыт аралығында айтарлықтай жоғарылатуға, еттің сапасын жақсартуға және

етті мал шаруашылығының дамуын жылдамдатуға көмектеседі.

Ірі қара шаруашылығында өндірістік будандастыру сиыр етін өнді-

руді көбейтудің және оның сапасын арттырудың маңызды іс-шарасы ре-

тінде жоспарлы түрде өткізілуі керек. Осы мақсаттың жүзеге асуы үшін

аналық бастардың қажетті контингенттері анықталады (нақты аймақтардың

жағдайлары ескеріле отырып), жеке фермалар мен шаруашылықтар бөлі-

неді, арнайы етті тұқым бұқалары таңдап алынады.

Сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиырларды етті бағыттағы тұқымның

бұқаларымен будандастыруды тек тауарлы мал табындарында жүргізу ұсы-

нылады, ол жердегі жас төл табынды жаңартуға қалдыру үшін емес, етке

жіберілу мақсатында өсіріледі. Таңдап алынған сиырлар мен тайыншалар-

ды жеке фермаларда бағып ұстаған дұрыс. Будандастыру мамандардың қа-

таң бақылауымен жүргізіледі.

Өндірістік будандастыру кезінде алынған жас төлді мамандандырыл-

ған шаруашылықтарда немесе қарқынды азықтандыратын алаңқайда өсір-

ген жөн.

Әр түрлі тұқымдық үйлесім негізінде алынған будандар өте жоғары

өсу жылдамдығымен, тірілей салмағының және сойыс шығымының жоға-

рылығымен ерекшеленеді.

Жоғарыда айтылған мәліметтердің негізінде мынадай қорытынды жа-

сауға болады: етті тұқымды ірі қара мал бұқаларымен жергілікті тұқымы

белгісіз және өнімділігі төмен сүтті сиырларды будандастыру арзан және

жоғары сапалы сиыр етін өндіруді көбейту үшін экономикалық тұрғыдан

тиімді. Ет сұранысының артуы және оны мейлінше аз азық шығынын жұм-

сап, аз ақша жұмсау арқылы өнім өндіру, жас төлден аса сапалы ет алу ең

негізгі мақсат болып есептеледі.

Еттің сапасына қойылатын талаптар да өзгерді. Егер бұрын үлкен се-

міз малдан және екі жастан асқан жас төлден алынған ет өнімі құнды болып

есептелсе, қазір 18 айға дейінгі еті жұмсақ жас төлден алынған, бұлшық ет

талшықтары көп, майлы емес, бұлшық ет арасында біркелкі май орналасқан

және үлкен емес май көздері түрінде, жақсы тауарлық түрге және дәм са-

пасына ие ет өнімі сұраныста. Бұндай талаптарға семіртілген жас төлдің еті,

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 65

ұшаларында қажетті морфологиялық ұлпалар қатынасы бар, еттің химия-

лық құрамы аса сапалы өнім талаптарына сай, жақсы азықтандырылған жас

төлдің еті жауап береді.

Тұқымдық мал басын көбейтудің және тауарлық мал топтарының

өнімділігін арттырудың бірден-бір жолы жергілікті малдың асыл тұқымдық

сапасын жақсартудың әдісін қарастыру болып саналады.

Грант бойынша атқарылып жатқан жұмыста жергілікті аналық ірі

қара малды арнайы мамандандырылған етті тұқымды бұқалармен (қазақтың

ақбасы және әулиекөл) сіңіре будандастыру арқылы, тұқымдарды (әкелік

пішінде) таңдаумен байланысты салыстырмалы зерттеулердің әр түрлі нұс-

қасы жүргізілуде.

Зерттеу нысаны болып жергілікті малдың аналық табындары, сіңіре

будандастыруда қолданылған арнайы мамандандырылған қазақтың ақбас

сиыры және әулиекөл тұқымдарының бұқалары, сонымен бірге будандас-

тыру нәтижесінде алынған будан жас төл саналды.

Зерттеу жұмыстарын орындауға мына шаруашылықтар бекітілді: Қа-

рағанды облысы Ұлытау ауданындағы «Мулаков» ш/қ және «Рахымбек»

ш/қ. Аты аталған шаруашылықтарда арнайы анкеталар жасалды, осыған

сәйкес олардың табиғи-климаттық және шаруашылық-экономикалық жағ-

дайлары бойынша тексеру жүргізілді.

Будандастыруды жүргізу үшін арнайы мамандандырылған етті тұқым

бұқалары, сонымен бірге тұқымы белгісіз сиырлар таңдап алынды.

Жоспар аясындағы іс-шаралар кезінде будандастыруға шыққан тегі

мен жергілікті тұқымы белгісіз және жақсартылған сиырлардың топтары

қатынасты.

Мамандандырылған етті тұқымдардың бұқаларымен аналық бастарды

будандастыру үшін таңдап алу кезінде олардың физиологиялық жағдайы

және дамуы есепке алынды: шағылыстыруға арналған сиырлардың (тайын-

шалардың) тірілей салмағы жақсартушы тұқым стандартының тірілей сал-

мағының 60%-ынан төмен емес, жануарлар клиникалық тұрғыдан сау және

қашыртуға дайын болды.

Арнайы мамандандырылған етті тұқымды (қазақтың ақбас және әу-

лиекөл) өндіруші бұқалар сол базалық шаруашылықтардың асыл тұқымды

мал табындарынан таңдап алынды. Аталған тұқымдардың фенотиптік сәй-

кестігі, шығу тегінің мәліметтері бары, генотип бойынша бағаланған және

I бонитировкалық класының өнімділігі бойынша және одан да жоғарысы

есепке алынды.

Ет өнімділігіне будандастырудың әсерін алдын ала бағалау мақса-

тында жергілікті жақсартылған аналық сиырлармен қазақтың ақбас және

әулиекөл бұқаларын шағылыстыру негізінде алынған 15 айлық бұқашықтар

сойылып, бақылау жүргізілді («Мулаков» ш/қ және «Рахымбек» ш/қ). Сою-

ды жүргізу кезінде бақылау ретінде қазақтың ақбас сиыры және әулиекөл

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 66

таза тұқымды жұп топтарының малы, сонымен қатар жергілікті малдың

бұқашықтары қолданылды (кесте).

Кестеде келтірілген мәліметтерден етті тұқым бұқаларымен сіңіре

будандастыру бірінші ұрпақ будан бұқашықтарының ет сапасы құрамына

және өсу қарқындылығына әсер еткенін көруге болады. Осылайша, қазақ-

тың ақбас сиыры бұқаларынан алынған будандар 15 айлығында сояр алдын-

да салмақ үлесі жағынан жергілікті қатарлас жұптарынан 51,5 кг (14,9%)

көп болса, таза тұқымды қазақтың ақбас сиыры бұқашықтарынан небәрі

15,5 кг (3,9%) төмен болды. Осы топтағы будандарда жергілікті бұқашық-

тарға қарағанда ұша салмағы 22%-ға және май шығымы 0,5%-ға, сонымен

қатар сойыс салмағы 23,0%-ға және сойыс шығымы 3,5%-ға көп болды.

Негізгі сойыс көрсеткіштері

Бұ

қа

шы

қта

р т

обы

n Тұқым,

Тұқымдық

Со

яр

ал

ды

нда

ғы

сал

ма

ғы

, к

г

Ұш

а с

ал

ма

ғы

, к

г

Іш м

ай

ын

ың

сал

ма

ғы

, к

г

Ұш

а ш

ығы

мы

, %

Іш м

ай

ын

ың

шы

ғы

мы

, %

Со

йы

с са

лм

ағы

, к

г

Со

йы

с ш

ығы

мы

, %

«Мулаков» ш/қ

І 3 І ұрпақтың будандары 396,5 206,18 5,93 52,0 1,5 212,11 53,5

ІІ 3 Жергілікті мал 345,0 168,95 3,45 48,97 1,0 172,40 49,97

ІІІ 3 Таза тұқымды

қазақтың ақбас сиыры 412,0 220,67 7,42 53,56 1,8 228,09 55,36

«Рахымбек» ш/қ

І 3 І ұрпақтың будандары 388,0 206,42 4,27 53,20 1,10 210,69 54,30

ІІ 3 Жергілікті мал 349,2 173,10 3,25 49,57 0,93 176,35 50,50

ІІІ 3 Таза тұқымды

әулиекөл 395,7 215,06 3,23 54,35 0,82 218,29 55,17

І ұрпақ будандары мен жергілікті малды және әулиекөл тұқымы бұ-

қалары мен олардың таза тұқымды және жергілікті топтардағы қатарлас-

тарын сою кезінде олардың көрсеткіштеріне салыстырмалы түрде талдау

жасалады. Қазақтың ақбас сиыры бұқаларынан алынған будандар мен олар-

дың ұқсас жұптарын салыстырғанда, әулиекөл тұқымының өндіруші бұқа-

ларын қолдану негізінде алынған, үлкен өсімді әулиекөл тұқымымен салыс-

тырғанда, әр түрлі жергілікті малмен және қазақтың ақбас сиыры тұқымы-

ның буданы өте тез өсті.

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 67

ӘОЖ 619:614.31

ТЫШҚАН АПАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖОЮ ШАРАЛАРЫ

Т.М. ЖАМАНСАРИН, ветеринария ғылымдарының докторы,

Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі

Алматы технологиялық университеті

e-mail: toktar.atu@gmail.com

Рецензент: О. Қарабалаұлы, б. ғ. к. (АТУ).

Түйінді сөздер: тышқан апаты; кеміргіштердің зияны; тышқанды жою

әдістері.

Түйін. Мақалада тышқанның жайылымға келтіретін зияны және оның бел-

гілі бір уақыт ішінде жем-шөп жеу деңгейі, көбею жылдамдығы баян-

далған, олармен жою тәсілдері көрсетілген.

Резюме. Изучено влияние мышей на состояние пастбищ, оценен вред, при-

носимый растительности. Определены величина объедания мышами

пастбищ, скорость их размножения за определенный срок. Показаны

способы борьбы с ними.

Summary. The influence of mice on the state of pastures, their harm caused by

pasture vegetation, the magnitude of their eating and the speed of repro-

duction for a certain period, shows the ways to combat them.

Тышқан – табиғатта кең таралған жәндік түрі. Оның саны өте көп,

өсіп жетілуі өте тез, сыртқы ортаға бейімділігі өте күшті, ерекшеліктері де

өзгеше. Тышқан азық-түлікті және мүлікті, түрлі заттарды кеміріп жеп, зиян

келтіреді. Сонымен бірге, ол түрлі жұқпалы індетті таратады. Егіс дақыл-

дарын, әсіресе дәнді дақылдарды жақсы қорек етеді. Бұл кеміргіштер егістік

жерді бүлдіреді, орман-тоғайлар мен жайылымға зиян келтіреді, құрылыс-

тарды, су қоймаларын да бүлдіреді. Әдеттегі жағдайда бір тышқан күніне

70 г, ал жылына 25 кг шөп жейді [1, 3].

Тышқанның өсіп-өнуі өте тез, жылына сегіз рет, әрбір ретте 8-12 ба-

ласын дүниеге әкеледі. Ал тышқанның сол жылғы туған ұрпағы үш айдан

кейін жыныстық жақтан жетіліп, балалауға дайын болады. Сөйтіп, бір тыш-

қанның бір жылғы ұрпағы бірнеше жүзге дейін жетеді. Сондықтан тышқан

Мал шаруашылығы. Мал дәрігерлігі

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 68

апатының алдын алуға, оларды жоюға немқұрайлы қарауға болмайды. Ол

үнемі дәріптелетін жұмыс есептеледі.

Әдетте, экономикалық орташа жағдайдың және тышқанның табиғи

қастастарының ықпалынан тышқанның көбеюі белгілі дәрежеде шектеуге

ұшырайды. Десе де, тышқанның қастасы саналатын үкі, жапалақ, түлкі, са-

сық күзен, үй және түз мысығы және т.с.с. тіршілік ортасының бөлінуі, та-

биғаттағы жыртқыш аң-құстың тепе-теңдігінің өзгеруі сияқты себептерден

тышқан апатының зиянын жеңіл мөлшерлеуге болмайды.

Тышқанмен күрес шаралары оның тіршілік ортасын бұзып, өсіп-өнуі-

не қолайсыздық тудыру сияқты әдістерді қолдануды қажет етеді.

Тышқан апатының алдын алу мен тышқанды жою әдістері:

1. Механикалық жолмен жою тышқанды сандықша, қақпан сияқты

қарапайым құралдарды пайдаланып жоюды көздейді. Бұл ауыл мен қала-

ларда үнемі қолданылатын әдіс болып есептеледі. Жайылымда қолдану

басты орында болмаса да, өзінің жалпылама қолданылу құнын жоғалтпай-

ды [2];

2. Химиялық жою әдісі тышқанды химиялық дәрі-дәрмектерді қолда-

нып жоюды көздейді. Мұнда химиялық жолмен жою әдісі мен биологиялық

жолмен жою әдісінің шаралары өзара ұштастыра қолданылады. Қазіргі кез-

де тышқанды жоятын химиялық дәрі түрлері өте көп. Химиялық дәрілерді

қолданып жоюда мүмкіндігінше экологиялық ортаға зияны барынша аз дә-

рілерді таңдап, үйлесімді қолдану, кері ықпал тудыруынан сақтану керек;

3. Биологиялық және экологиялық жолмен жою әдісі деген – негізі-

нен экологиялық ортаны қорғап, жануарлардың биологиялық-экологиялық

тепе-теңдігін сақтау. Яғни, тышқанмен қоректенетін құс пен жануарларды

қорғап, тышқандардың болуының алдын алу керек.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Жамансарин Т.М. Кеміргіштерге қарсы ветеринарлық-санитарлық

шаралар. Монография. – Алматы, 2005. – 115 б.

2. Жамансарин Т.М. Кеміргіштердің санитарлық қауіптілігі // Жар-

шы. – №2. – 2006. – 34-36 б.

3. Жамансарин Т.М. Қазақстанда кең тараған кеміргіштердің түрлері

// Жаршы. – №10. – 2004. – 20-22 б.

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 69

ӘОЖ 597

ШАРДАРА СУ ҚОЙМАСЫНДА БАЛЫҚ АУЛАУ

СТРАТЕГИЯСЫ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР

Қ. ЖҰБАНОВ, зертхана меңгерушісі

«Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

Арал филиалы

e-mail: aralnpcrh@mail.ru

Рецензент: З.К. Ермаханов, ҚазБШҒЗИ Арал филиалының директоры.

Түйінді сөздер: шектік бағдарлар; қауіпті көрсеткіштер; абайлап игеру

стратегиясы.

Түйін. Шардара су қоймасындағы зерттеулер бойынша кәсіптік аулаудан

балықтардың биологиялық көрсеткіштері анықталды, балық қорының

жағдайы салыстырмалы түрде берілді. Биологиялық көрсеткіштері

бойынша балық қорының шектік деңгейлері анықталды. Балық қоры-

на және түрлік құрамына су режимінің және кәсіптік қор биомассасы-

ның шектік көрсеткіштері анықталды. Су қоймасында балық қорын

пайдалануды басқару сызбасы берілді.

Резюме. В процессе исследовании на Шардаринском водохранилище опре-

делены биологические показатели рыб из промысловых уловов, дана

сравнительная оценка состояния запасов рыб в изучаемых водоемах.

Определены граничные ориентиры запасов рыб по биологическим

показателям. Определены критические значения водного режима и

биомассы промыслового запаса для состояния запасов рыб. Пред-

ставлена схема управления использованием рыбных запасов на водо-

хранилище.

Summary. In the process the study on Chardara reservoir defined biological

parameters of fishes from commercial catches, comparative assessment of

fish stocks in the studied reservoirs. Defined boundary reference points for

fish stocks and the biological indicators. We calculated critical water

regime and biomass of the commercial stock of the state of fish stocks. The

scheme of management of fish stocks in the reservoir.

Балық және ара шаруашылығы

______________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 70

Бүгінгі таңда балық қорын басқару тек балық аулауға лимит беру мен

балық аулауда бекітілген шектеулермен және тыйым салумен шектеледі.

Халықаралық нормаларды және қауіпті шекке жақындаған балық қорларын

сақтауға жеткізетін «Жауапты балық аулау кодексіне» [2] сәйкес, шекара-

лық бағдарларды анықтау және сақтау қажет.

2015-2016 жж. Арал-Сырдария бассейні бойынша негізгі балық ша-

руашылығы су қоймаларында, оның ішінде Шардара су қоймасында балық

қорын абайлап игеру стратегиясын дайындау және қалыпты кәсіптік балық

аулауды қамтамасыз ету үшін, қордың шекаралық көрсеткіштерін анықтау

мақсатында балық ресурстарының жағдайын анықтау жолындағы жоба

аясында зерттеулер жүргізілді.

Материалдар мен әдістемелер

Ихтиологиялық материалдар кәсіптік балық аулаудағы тор көздері

36-100 мм келетін құрма аулардан белгілі әдістемелер бойынша жиналды

[1, 4, 6].

Зерттеу мақсаты – қалыпты балық аулау және биологиялық әртүрлі-

лікті сақтау үшін балық қорының шекаралық деңгейлерін анықтау және

шектен шыққан жағдайда басқару шешімдерін анықтау мақсатында Шарда-

ра су қоймасындағы балық қорын зерттеп, анықтау.

2016 ж. зерттеу кезеңдері: ихтиологиялық зерттеулер, ретроспективті

талдау және Арал-Сырдария бассейніндегі негізгі су қоймаларындағы ба-

лық қорына су жеткіліктілігін есептеу, қор биомассасы шектік деңгейін ау-

лаудың биологиялық қауіпсіз көрсеткіші ретінде анықтау.

Жұмыс кезінде зерттелген су айдындарындағы кәсіптік аулаудан ба-

лықтардың биологилық көрсеткіштері анықталды, балық қорларының жағ-

дайы салыстырмалы түрде берілді. Белгілі әдістемелер [5] бойынша биоло-

гиялық көрсеткіштеріне сәйкес балық қорларының шектік деңгейлері анық-

талып, балық қоры мен түрлік құрамына, су қоймаларына су жеткіліктілігі

(аз, орташа, көп сулы) әсеріне талдау және реттеу жасалынып, балық қоры-

на су режимінің шектік көрсеткіштері, Шардара су қоймасы бойынша кәсіп-

тік қор биомассасының шектік көрсеткіштері анықталды.

Қалыпты даму индикаторлары бойынша балық популяциялары жағ-

дайына баға берілді. Шардара су қоймасы үшін кәсіптік балық аулау страте-

гиясы бойынша ұсыныс дайындалды.

Аталған зерттеулердің көрсеткіштері экологиялық тиімділік пен таби-

ғат қорғауда маңызды, яғни экологиялық және қоректік қауіпсіздік прин-

циптеріне сәйкес. Зерттеулердің жаңашылдығы балық қорларын басқару

және қордың шектік бағдарын табуда болып тұр.

Зерттеулер кезеңінде кәсіптік аулаудан балықтардың биологиялық

көрсеткіштері, су қоймасындағы балық қоры жағдайы [3], биологиялық

көрсеткіштері бойынша балықтар қорының шекаралық көрсеткіштері анық-

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 71

талды. Балық аулаудың және су жеткіліктілігінің балық қоры көрсеткіште-

ріне және ихтиоценоздың түрлік құрамына әсеріне сараптама және реттелу

жасалды. Су қоймасы аумақтары бойынша аулау күштерінің қалыпты бөлі-

ну сызбасы жасалды. Су қоймасының жағдайында балық ресурстарын қор-

ғау және пайдалану жөніндегі ұсыныстар дайындалды.

1. Су қоймасындағы су деңгейінің қауіпті көрсеткіші және оған жа-

қын қалған кезеңдегі атқарылатын шаралар

Шардара су қоймасының әр түрлі деңгей кезеңдеріндегі гидрология-

лық режимі (толық, орта, аз) – оның кәсіптік балық қорына және ихтиоце-

ноздың сапалық құрылымына қатты әсер ететін факторлардың бірі. 1-кесте-

де Шардара су қоймасындағы бірнеше жыл бойындағы су деңгейі мен ба-

лық аулау көлемінің салыстырмалы көрсеткіштері берілген. Су қоймасын-

дағы жоғарғы су деңгейінің өзгеруі соңғы онжылдықта бір метрден аспаған.

Бұл Арнасай ойпаңына түсетін суды Шардара ГЭС-і арқылы реттеу арқылы

мүмкін болды.

1. Шардара су қоймасындағы су деңгейі мен балықтың кәсіптік қоры және

аулау көлемінің көрсеткіштері

Бақылау жылы Жылдық орташа

су деңгейі, мБЖ

Кәсіптік қоры,

тонна

Жылдық балық

аулау, тонна

1 2 3 4

1991 248,22 6 005,8 2 071

1992 249,76 6 134 2 045

1993 249,47 5 745,3 1 981,6

1994 249,06 6 002 1 820

1995 247,39 5 593,2 1 598

1996 248,35 1 830,6 523,2

1997 247,84 2 806 850

1998 249,57 1 106 410

1999 248,57 1 201,2 431,1

2000 248,10 574,1 198

2001 247,65 364,7 135

2002 249,10 1 370,1 441,95

2003 249,34 916,9 286,5

2004 247,78 997,3 343,2

2005 247,97 1 653,2 590,9

2006 247,49 1 260 414,3

2007 238,39 1 733,6 637

2008 247,87 3 396,2 1 166,8

Балық және ара шаруашылығы

______________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 72

1-кестенің соңы

1 2 3 4

2009 249,23 3 167,36 1 037,1

2010 248,62 5 055,5 1 318

2011 248,26 7 306,7 2 435

2012 238,51 8 529 2 700

2013 247,55 10 162 2 800

2014 247,89 10 605 2 973

2015 248,10 12 255 3 086

2-кестеде Шардара су қоймасының сумен қамтамасыз етілу дәрежесі-

нің балықтың кәсіптік қоры және аулау көлеміне әсерін реттеу берілген.

2. Шардара су қоймасының сумен қамтамасыз етілу дәрежесінің балықтың кәсіптік

қоры және аулау көлеміне әсерін реттеу

Кезең Жылдар Деңгей,

мБЖ

Кәсіптік

қор, мың

тонна

Балық

аулау,

мың

тонна

Суы толық 1992, 1993, 1994, 1998, 2002,

2003, 2009

249,1-

ден

жоғары

3,287 1,099

Орта деңгейде 1991, 1996, 1999, 2000, 2010,

2011, 2012

248,1-

248,62 4,357 1,382

Суы аз 1993, 1995, 1997, 2001, 2004, 2005,

2006, 2007, 2008

248,1-

ден

төмен

2,060 0,779

Қауіпті - 248,1 2,060 0,779

Шардара су қоймасында жиналған көрсеткіштерге сараптама жасау

жақындағанда кәсіптік балық аулау көлемін шектеу және аулау лимитін

азайту сияқты басқару шешімдері қабылданатын қауіпті су деңгейі көрсет-

кіші 248,1 мБЖ екенін анықтады.

Қауіпті су деңгейі көрсеткішіне жеткенде қолданылатын шаралар:

келесі жылда балық аулау лимитін (квота) азайту, балық қорғау ша-

раларын сақтауды қатайту (тыйым салу кезеңі және т.б.);

су аз жылдары бөлініп қалған су айдындарынан шабақтарды құтқа-

ру көлемін көбейту;

суы аз, орта, толық кезеңдерге арнап әр аулау күшіне бөлек аулау

нормативтерін енгізу.

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 73

Бұл шаралар суы аз кезеңде кәсіптік балық аулаудың балық қорына

қысымын біршама азайтуға және және жеткілікті қайта өніп, одан ары су-

дың толық кезеңінде қайта көбеюі үшін қорды қалыпты ұстап тұруға мүм-

кіншілік береді.

2. Кәсіптік қор биомассасының қауіпті көрсеткішін анықтау

Су қоймасындағы балықтар популяциясының (немесе барлық кәсіптік

табынның) кәсіптік қор биомассасының қауіпті көрсеткіші су қоймасында-

ғы балықтар санының көпжылдық динамикасына сараптама жүргізу арқы-

лы анықталады және де ең төмен биомасса (немесе аулау) көрсеткішті жыл-

дың алдындағы жылдағы биомассаға тең болады (сараптама соңғы 10 жыл-

дан кем болмауы керек). Осы жұмыста су қоймасындағы барлық кәсіптік

балық табындарының соңғы 10 жыл бойғы жалпы биомассасына сараптама

жүргізілді.

3-кестеде Шардара су қоймасындағы соңғы 10 жыл бойынша балық-

тардың кәсіптік қоры және оның қауіпті көрсеткіштері берілген.

3. Шардара су қоймасындағы соңғы 10 жыл бойынша балықтардың кәсіптік қорының

биомассасы және оның қауіпті көрсеткіштері

Балық түрі

Барынша

үлкен

кәсіптік қор,

тонна

Барынша

кіші кәсіптік

қор, тонна

2015 ж.

кәсіптік

қор,

тонна

2016 ж.

кәсіптік

қор,

тонна

Кәсіптік қор

биомассасының

қауіпті

көрсеткіштері,

тонна

Тыран 1 048 79 1 048 860 152

Ақмарқа 856 41,6 856 556 61

Мөңке 2 645 27,5 2 645 2 250 595

Сазан 1 473 598,3 1 473 1 059 598

Дөңмаңдай 275 679,3 275 187 251

Қылыш 991 - 991 745 -

Торта 1 096 61,2 1 096 864 180

Жайын 293 157,5 293 209 121

Көксерке 3 578 89,3 3 578 2 830 1 207

Барлығы: 12 255 1 733,6 12 255 9 560 3 165

3-кестеде көрсетілгендей, Шардара су қоймасы бойынша басқару ша-

раларын, оның ішінде балықтың кәсіптік қорын абайлап сақтықпен игеру

стратегиясын дайындауды, жалпы аулап алу деңгейін төмендетуді талап

ететін қауіпті кәсіптік қор биомассасы 3 165 тонна болды.

3. Биологиялық көрсеткіштері бойынша балықтардың кәсіптік қор-

ларының шектік бағдарлары

Балық және ара шаруашылығы

______________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 74

Балық түрлері бойынша кәсіптік қор жағдайының көрсеткіштері бо-

лып LC50 (балықтардың 50 пайызы ауланып алынатын ұзындығы) және LM50

(балықтардың 50 пайызы жыныстық жетілетін ұзындығы) критерийлері

пайдаланылады. Осы критерий көрсеткіштері көмегімен балық қорлары

жағдайы бағаланып, балық аулау көлемін шектеу қажеттілігі немесе қажет-

сіздігі жөнінде басқару шешімдері қабылданады.

Шардара су қоймасы бойынша кәсіптік балық аулаудан шыққан ба-

лықтардың биологиялық көрсеткіштері 4-кестеде берілген.

4. Шардара су қоймасы балықтарының биологиялық көрсеткіштері

Балық түрі Орташа

ұзындығы, см

Орташа

салмағы, г LM50, см LC50, см

Тыран 25 420 20 22

Ақмарқа 31 457 31 31

Сазан 31 776 35 31

Қылыш 25 156 31 31

Торта 20 196 17 18

Көксерке 38 825 35 38

Пайдаланылған критерийлерге сүйенсек, Шардара су қоймасында са-

зан бойынша LM50>LC50, қылыш және ақмарқа бойынша LM50=LC50, яғни, ше-

каралық деңгейге жетіп тұр, бұл балық қорларының жағдайы қалыпты

еместігін көрсетеді. Осындай жағдайда, абайлап аулау концепциясына сәй-

кес, оларды аулап алу коэффициентін азайту керек. Ал су қоймасының жал-

пы ихтиофауналық құрылымына байланысты да басқару шараларын қарас-

тыру талап етіледі (тыныштықты қажет ететін орындар, балық аулау қар-

қынын шектеу және т.б.).

4. Су қоймасындағы балық аулау құралдары санының шектік бағдар-

лары

Табиғат пайдаланушылардың аулау құралдары санына тапсырыс бе-

руі үшін кәсіптік балық аулауды ұйымдастыру және балық аулауға тиімді

күндерді есепке алуға кәсіптік балық аулау қарқыны бойынша көрсеткіштер

кәсіптік балық аулаудың су қоймаларына әсерін реттеп отыруға мүмкіндік

береді. Бір жағынан балық қорын тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін,

екінші жағынан оның күрт төмендеуіне жеткізбейтін кәсіптік балық аулау-

дың қауіпсіз қарқынын (аулау параметрлері) орнату керек. Егер су қойма-

сында қалыпты балық аулау құралдары мен балықшылар саны балық аулау

лимитінен артық аулайтын дәрежеде болса, балық қорының күрт төмендеуі

әбден мүмкін.

Әр жылдағы балық аулау қарқынына, кәсіптік балық аулау және ба-

лық қорының жағдайына сараптама жасау арқылы (5-кесте) су қоймасында-

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 75

ғы кәсіптік балық аулау құралдарын пайдалану шектік бағдарлары есептел-

ді (6-кесте).

5. Шардара су қоймасында 2005-2015 жж. балық аулау кәсібінің жағдайы

Жылы Мекеме

саны

Бригада

саны

Балықшы

саны Ау саны Жылым

Ауланған

балық, т

2005 3 4 33 600 5 590,9

2006 3 4 33 850 6 414,3

2007 3 4 33 850 6 637,1

2008 3 4 33 800 6 1 166,78

2009 4 4 33 800 2 1 037,1

2010 4 7 178 1 050 2 1 657

2011 4 9 131 1 200 2 2 435

2012 4 5 172 1 400 2 2 730

2013 4 5 172 1 630 2 2 800

2014 4 5 172 1 700 2 2 973

6. Шардара су қоймасындағы балық қорының әр түрлі жағдайындағы

кәсіптік балық аулау параметрлерінің шектік бағдарлары

Балық

қорының

жағдайы

Жылым саны Ау саны Қабадан саны

Жыл бойғы

аулау күнінің

саны

Азайған 2-3 500-700 0 140-150

Қалыпты 4-5 900-1 100 0 160-170

Көбейген 6-9 1 500-1 700 0 180-190

Шардара су қоймасында балық қорының қазіргі азайған жағдайында

кәсіптік балық аулау құралдарын пайдаланудың жоғарғы шектік бағдары

3 жылым (трал) және 700 ау болып табылады.

7. Шардара су қоймасын және балық қорының әр түрлі жағдайында балық қорын

пайдалану бойынша басқару шешімдерінің блок-жүйесі

Мониторинг

параметрлері

Кәсіптік балық түрлерінің биологиялық көрсеткіштері,

LM50 және LC50 көрсеткіштері, кәсіптік қор биомассасы,

балық аулау, аулау құралдарының саны,

кәсіптік балық аулау қарқыны

1 2

Шектік бағдарлар

Сулануы бойынша – су деңгейі 248,1 мБЖ.

Кәсіптік құралдануы бойынша – 2-9 дана жылым, 500-1 700 дана ау.

Жылдық балық аулау бойынша – 1 037 т.

Барлық кәсіптік табын кәсіптік қор биомассасы бойынша – 3 165 т.

LM50= LC50 әрбір кәсіптік түр бойынша

Балық және ара шаруашылығы

______________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 76

7-кестенің соңы

1 2

Әрекеттер және

басқару шешімдері

Қалыпты Шекаралық шекке жеткенде

1. Кезеңдегі

қолданудағы режимдер

мен балық аулау

қағидаларын сақтау

2. Әр түр бойынша

балық аулау лимиттерін

сақтау

3. Қосымша шабақ

аулауды болдырмау

4. Балық аулауға тыйым

салынған орындарды

қорғау

5. Барлық параметр

бойынша мониторинг

жүргізу

1. Су деңгейі қауіпті көрсеткіш – 248,1

мБЖ-ге келгенде келесі жылға балық

аулау лимитін (квота) шұғыл азайту,

балық қорғау шараларын қатайту (тыйым

салу кезеңдері), балық шабақтарын

құтқару көлемін мейлінше көбейту, суы

аз жылдардағы аулау қарқыны бірлігіне

жеке нормативтер енгізу, балық аулауға

тыйым салынған орындарды кеңейту.

2. Балық аулау құралдары бойынша –

жылым санын 2-ге дейін, ау санын 500-ге

дейін шектеу.

3. Кей балық түрлері биологиялық

көрсеткіштері бойынша шекаралық

деңгейге жеткенде (LM50= LC50) ол түрлер

бойынша аулау коэффициенті мен

лимиттерін азайту.

4. Жылдық аулау көрсеткіші 1 037

тоннаға және жалпы кәсіптік қор

биомассасы 3 265 тонна қауіпті

деңгейлерге жеткен мезгілінде барлық

кәсіптік балық түрі бойынша аулау

коэффициенті мен лимиттерін азайту

5. Шардара су қоймасында балық қорын пайдалануды басқару жүйесі

Басқару әрекеттері су қоймасының және балық корының екі түрлі

жағдайына – қалыпты және қауіпті жағдайларына байланысты жасалуға

тиіс.

Бүгінгі күнгі балық аулауға берілетін лимитті бекітетін және орын-

дайтын балық қорын пайдалануды басқару жүйесінен (7-кесте) бөлек,

ұсынылатын жүйеде халықаралық тәжірибеге және ФАО ұсыныстарына

сәйкес көп деңгейлі балық қорын зерттеу және бақылау қарастырылған.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Засосов А.В. Динамика численности промысловых рыб. – М.: Пи-

щевая промышленность, 1976. – 312 с.

2. Кодекс ведения ответственного рыболовства. – Рим, ФАО, 2011. –

108 с.

3. Оценка состояния ресурсов основных рыбопромысловых водоемов

Казахстана с целью определения граничных ориентиров запаса выработки

стратегии осторожного управления запасами и обеспечения устойчивого

рыболовства, Раздел: Аральское (Малое) море, Шардаринское водо-

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 77

хранилище и река Сырдарья / Отчет о НИР Аральского филиала ТОО

«КазНИИРХ». – Аральск, 2016. – 44 с.

4. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. – М.: Пищевая про-

мышленность, 1966. – 376 с.

5. Рикер У.Е. Методы оценки и интерпретация биологических показа-

телей популяций рыб. – М., 1979. – 408 с.

6. Чугунова Н.И. Руководство по изучению возраста и роста рыб. –

М.: Изд-во АН СССР, 1952. – 163 с.

ӘОЖ 639.3+626+70.17.03

САСЫҚКӨЛ КӨЛІН БАЛЫҚ ӨСІРУ

ШАРУАШЫЛЫҒЫ РЕТІНДЕ САҚТАУ ЖОЛДАРЫ

Е.К. ДАНЬКО, аға ғылыми қызметкер, А.М. ЕЛШИБЕКОВА,

кіші ғылыми қызметкер

«Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

e-mail: elshibekova_ainur@mail.ru

Түйінді сөздер: көл; ағын; гидромелиоративтік жұмыстар; бөгеттер;

кәсіптік балық түрлері; техникалық мелиорация.

Түйін. Мақалада Сасықкөл көлінде (Алакөл көлдер жүйесі) жүргізілген

зерттеу жұмыстарының нәтижесі беріліп, осы көлді балық шаруашы-

лығы ретінде сақтау іс-шаралары ұсынылған.

Резюме. Изложены результаты исследований озера Сасыкколь (Алаколь-

ская система озер) и рекомендованы мероприятия по сохранению его

в качестве рыбохозяйственного.

Summary. The article presents the results of Sasykkol Lake (Alakol system of

lakes) research and recommended actions on its preservation as a fishery

water body.

Республикамыздағы балық шаруашылығының табиғи даму үдерістері

және гидрологиялық жағдайларына антропогендік әсер салдарынан су ны-

сандарының экологиялық көрсеткіштері, әсіресе олардың жекелеген учаске-

Балық және ара шаруашылығы

______________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 78

лері уақыт өте келе өзгеріп, ол жер гидробионттардың тіршілік етіп, дамуы-

на жарамсыз болып қалады. Бұндай жағдайда қалпына келтірудегі ең басты

іс-шараның бірі міндетті түрде гидромелиоративті жұмыстарды жүргізу бо-

лып саналады.

2016 ж. Сасықкөл көлінде жүргізілген зерттеу жұмыстары мақсатты

түрде осы көлді балық өсіру шаруашылығы ретінде сақтап қалу үшін био-

логиялық негіздеме дайындауға арналды.

Сасықкөл көлі Алакөл көлдер жүйесіне кіретін үш көлдің біреуі бо-

лып табылады, сонымен қатар балық шаруашылығына жатады. Ол Алматы

мен Шығыс Қазақстан облыстарының ортасында, Алакөл шұқырының сол-

түстік-батыс бөлігінің мБЖ 350,5 нүктесінде орналасқан. Көлде ағын бар

және ол батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Судың беткі ауданы

736 км2

құрайды (аралдармен бірге 747 км2), ұзындығы 49,6 км, ені 19,8 км

(орташа 14,8 км). Жағалау ұзындығы 182 км. Тереңдігі жағадан біртіндеп

0,5 м-ден жоғарылайды, ең терең жері 4-6 м шығыс бөлігінде [2]. Көлдің

асты тегіс, батыстан шығысқа қарай аздап еңістеу.

Сасықкөл көліне үш өзен құйылады: оңтүстік-шығыста Тентек өзені,

солтүстікте Қарақол өзені, батыста – Ай өзені. Негізгі ағыс өзендері – Ай

мен Қарақол, суы аз жылдары өзендердің төменгі жағында су булану мен

транспирацияға жұмсалады. Соңғы жылдары Қарақол өзенінің суы көлге

жетпейді.

Тентек өзені Ынталы ауылының жанында бөгетпен қоршалған. Су

торабы 1975 ж. салынған, су өткізуі 1260 м3/с, соның ішінде реттегіш -

108 м3/с. Магистралды арнаның ұзындығы 7,5 км. Тентек өзенінің суы ауда-

ны 30 674 га болатын жерді суаруға пайдаланылады. Суы аз жылдары оның

көлге құйылатын ағысы мардымсыз [1].

Бұрын көлдегі Тентек өзенінің атырау аймағында судың көптеп жина-

луы байқалатын, бұл өз кезегінде Сасықкөл көлін сумен біртіндеп толық-

тыратын. Қазіргі уақытта бұлай болмайды, өйткені «Ерту» және «Мамош-

ка» ағысы арқылы көп су кетеді.

2016 жылғы зерттеулер бойынша ағыстардың көлемі ұлғайған. Жаз

мезгілінде кең алқапты таяз су мен батпақты су жайылымы Мыңкөл мен

Ерту шатқалына жырым арқылы өткен судың булануы айтарлықтай тез

жүреді, өз кезегінде Сасықкөл көлінің су шығыны да ұлғаяды.

Көлдің оңтүстік-шығыс ауданы Бөрген шығанағы мен Тентек өзенінің

сағасымен сипатталады. Солтүстік ауданында жарты арал Үлкен Аралтөбе,

Жарсуат шығанағы бар.

Жарсуат шығанағының шығыс бөлігінде жырымдалған ағыс «Ма-

мошка» бар, осы арқылы су мен балық ауланбайтын батпақты жазық жер

Мыңкөлге кетеді.

«Ерту» ағысының алдына 12 сағатқа құрылған ғылыми ау қатарымен

екі балық түрінің 77 данасы ауланды: 4+ ...11+ жас аралығындағы 32 дана

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 79

мөңке (орташа ұзындығы 22 см, салмағы 385 г), 2+ ... 5+ жас аралығындағы

45 дана тыран (орташа ұзындығы 12 см, салмағы 34 г).

«Мамошка» ағысында да ұқсас жағдай бақыланды, бір рет құрылған

ауға 202 дана балық түсті, оның ішінде 4+ ... +11 жас аралығындағы 28 мөң-

кенің орташа салмағы 423 г, ұзындығы 23,6 см және 2+ ... 6+ жас аралы-

ғындағы 174 тыранның орташа салмағы 47 г құрады.

Ағыстардағы сүзбе ауларда да кәсіптік балықтардың шабақтары кез-

десті (кесте).

Ағыстардағы сүзбе аумен ауланған балық шабақтарының мәліметтері (шілде, 2016 ж.)

Балық

түрі

Ұзындығы (l), мм Салмағы (Q), г n

Концентрация,

min-max med min-max med дана/м3

«Ерту» ағысы

Тыран 20,0-30,0 25,0 0,15-0,36 0,26 6 1,25

Көксерке 38,0-160,0 58,3 0,66-45,8 5,4 10 2,08

«Мамошка» ағысы

Тыран 27-33 28,6 0,30-1,10 0,52 5 0,78

Мөңке 26-28 26,8 0,61-0,72 0,66 5 0,78

Медака 21-21 21 0,07-0,07 0,07 1 0,15

Жоғарыда келтірілген мәліметтерді ескерсек, көлден тек қана су емес,

сонымен қатар құнды кәсіптік ихтиофауна да ағып шығады. Яғни, шабақ-

тардан бастап, үлкен балықтардың дарақтары да адам аяғы жетпейтін бат-

пақты жайылымдарға кетуде. Көл таяздауда және жақын жылдарда балық

шаруашылығындағы өзінің маңызын жоғалтуы мүмкін.

Осыған байланысты ғалымдар көлге техникалық мелиорация жүргізу-

ге ұсыныс береді. Нақтырақ айтқанда, екі ағысты (Ерту және Мамошка) бө-

гегіш қақпаларды салу арқылы бекіту, бұл көл суының жинақталып, өзінің

қалыпты деңгейі 350,5 мБЖ толысуына мүмкіндік берер еді.

Бұл құрылыстар тек ретсіз кетіп жатқан суды ғана реттеп қоймай, со-

нымен қатар балық қорының ауланбайтын шатқалдарға кетуіне де жол бер-

мейді.

Бірінші бөгегіш қақпа «Ерту» ағысын бекіту үшін Алматы – Семей

авто жолындағы көпірдің маңайынан салынып, бөгегіштің оңтүстік аяқтал-

ған тұсынан автоматты су ағытқыш салынуы керек.

Су ағытқыш суы мол жылдары Сасықкөл көлінің табиғи гидроэколо-

гиялық жағдайын сақтауға қажет. Осындай кезде (2016 жылдағыдай) су

ағытқыш арқылы артық су ағуы керек, бірақ табиғи деңгейінен 350,6 мБЖ

төмендемеуі қажет. Сонымен бірге, су ағытқыш балықтардың кетіп қалма-

уы үшін балық қорғау құралымен жабдықталуы қажет. Бөгегіштің ұзын-

Балық және ара шаруашылығы

______________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 80

дығы 275,0 м, жер қазу жұмыс көлемі (су ағытқышты салуды есептемеген-

де) (m = 2,0 және h = 3,0 м) 2 300 м3 жуық.

Жабық ағыс «Мамошкаға» биіктігі 1,5-2,0 метр, ұзындығы 600 м бө-

гегіш қақпаны топырақтан (тастан) салу ұсынылады.

Егер бөгегіш қақпаны «Ерту» ағысына бірінші салса, онда көлдегі су

деңгейі көтеріліп, «Мамошка» ағысы өз өлшемін ұлғайтады. Осыған байла-

нысты, Сасықкөл көліндегі техникалық мелиорацияға байланысты жұмыс-

тар бірге жүргізілуге тиіс.

Аталған мәселелер жуықтағы екі жылда шешімін таппаса, Сасықкөл

көлі балық шаруашылығында өзінің маңызын жоғалтуы мүмкін. Егер осы

көлден қолайлы жылдары сазан балығы 3 000 тоннаға дейін ауланғанын ес-

керсек, онда осы ауданға келетін шығынның шынайы бағасын елестетуге

болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Коровин В.И., Курдин Р.Д. Уровенный режим Алакольских озер //

Алакольская впадина и ее озера. – Алма-Ата: Наука, 1965. – С. 122-140.

2. Правила проведения работ по зарыблению водоемов, рыбохозяйст-

венной мелиорации водных объектов / Приказ Министра охраны окружаю-

щей среды Республики Казахстан от 31.07.2013 г. № 231- Ө.

ӘОЖ 574.5

КІШІ АРАЛ ТЕҢІЗІНДЕГІ МАКРОЗООБЕНТОСТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

А.Н. ЖЫЛЫСБАЕВА1, химия ғылымдарының кандидаты,

А.К. КУРБАНИЯЗОВ2, география ғылымдарының кандидаты,

Г.Т. ШАМУРАТОВА3, кіші ғылыми қызметкер

1«Аймақтық әлеуметтік инновациялық университет» (Шымкент қ.),

2«Үздіксіз білім беру институты» (Түркістан қ),

3«Қазақ балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС

Арал филиалы

е-mail: akkonur@mail.ru; abilgazi@mail.ru; aralnpcrh@mail.ru

Рецензенттер: З.К. Ермаханов, ҚазБШҒЗИ Арал филиалының директоры,

Қ. Жұбанов, зертхана меңгерушісі (ҚазБШҒЗИ Арал ф.)

Түйінді сөздер: макрозообентос; кездесу жиілігі; қоректілік деңгейі.

Түйін. Мақалада 2016 ж. көктем-күз мезгілдеріндегі зерттеу жұмыстары-

ның қорытындысы көрсетілген. Балық шаруашылығының су қоймасы

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 81

үшін макрозообентостың сандық көрсеткіштері басқа жылдармен

салыстырғанда қанағаттанарлық деп сипатталды.

Резюме. Предоставлены материалы весенне-осенних исследований 2016 г.

В ряду последних лет значение численности макрозообентоса 2016

года характеризовалось как удовлетворительное по количественным

показателям для рыбохозяйственного водоема.

Summary. In the article the materials of the spring and autumn surveys 2016. In

the last years the value of the number of macrozoobenthos 2016 was cha-

racterized as satisfactory on quantitative indicators for fisheries manage-

ment of the reservoir.

Макрозообентос. 2016 ж. Кіші Арал теңізін зерттеу кезінде бентос

құрамынан полихета құрттары (1), шаянтәрізділер (2), шыбын-шіркейлер

(8) және моллюскалар (3) анықталды (1-кесте). Түр құрамының 59%-ын хи-

рономидалар құрады. Жоғарғы жиілікпен кездескендер полихета құрттары

(77 және 90%).

1. Таксономиялық құрам және Кіші Арал теңiзі макрозообентосының кездесу жиілiгi,

2015-2016 жж., көктем-күз

Таксон 2015 ж. 2016 ж.

көктем күз көктем күз

1 2 3 4 5

Annelida – сақиналы құрттар / Polychaeta – көпқылтанды құрттар

Hadiste diversicolor (O. F. Muller) 77 73 77 90

Insecta – шыбын-шіркейлер / Diptera – қосқанаттылар

Chironomus behningi (Goetghebuer) 9 9 7 9

Chironomus sp. 23 18 26 20

Glyptotendipes gripekoveni (Kieffer) 9 - 5 -

Ch. рlumosus (Linne) 18 14 20 23

Cryptochironomus sp. 5 - 9 5

Pelopia villipennis (Kieffer) 18 14 10 16

Ch. dorsalis (Meigen) 9 5 10 14

Tanytarsus sp. (Kieffer) - - 9 -

Mollusca – моллюскалар

Abra ovata (Рhil.) 59 9 36 50

Dreissena polymorpha (Pall.) 5 - 5 5

Cerastoderma isthmicum (Issel) 9 5 5 -

Балық және ара шаруашылығы

______________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 82

1-кестенің соңы

1 2 3 4 5

Crustasea – шаянтәрізділер

Paramysis intermedia (Czerniavsky) 9 5 7 5

Palaemon elegans (Rathke) - - 4 -

Барлығы: 12 9 14 10

Күз мезгіліндегі таксономиялық құрамның төмендеуіне себеп болған

– хирономидалардың азаюы. 2016 ж. зообентостың күзгі сандық көрсет-

кіштері көктемге қарағанда азайды (2-кесте). Себебі, жазда хирономидалар

жетіліп, судан шығады. Сан бойынша көктемде хирономидалар (51%), күз-

де полихеталар (46%) басым болды.

Биомасса бойынша екі мезгілде де полихеталар басым болды – 40 жә-

не 46% (субдоминанттар саны бойынша көктемде полихеталар – 33%, күзде

A. ovata моллюскалары – 24%; биомасса бойынша субдоминант көктемде

хирономидалар – 25%, күзде A. ovata – 27%).

2. Кіші Арал теңізі зообентосының негізгі топтарының орташа сандық көрсеткіштері,

2016 ж. көктем-күз

Ағзалар тобы Саны, дана/м2 Биомассасы, г/м2

көктем Күз көктем күз

H. diversicolor 106 122 2,93 4,12

A. ovata 48 64 1,51 2,38

Chironomidae 163 61 1,86 1,87

Өзгелер* 5 20 1,02 0,6

Барлығы 322 267 7,32 8,97

Ескерту: * – шаянтәрізділер және моллюскалар

Зообентостың Кіші Арал теңізі аумақтары бойынша таралуы бірқа-

лыпсыз (3-кесте).

3. Кіші Арал теңізі макрозообентосының негізгі топтарының

сан мен биомассасының балық аулау кәсібімен шұғылданатын аумақтар

бойынша таралуы, 2016 ж. көктем – 1, күз – 2

Ау

ма

қ

Ағзалар тобы

H.diversicolor A. ovata Chironоmidаe Өзгелер* Барлығы

1 2 1 2 1 2 1 2 1 2

Саны, дана/м2

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

I 60 80 110 50 330 50 - - 500 180

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 83

3-кестенің соңы

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

II 27 224 30 96 8 - 8 - 73 320

III 13 40 - - 626 240 13 13 652 293

IV 53 213 66 93 13 - - 13 132 319

V 190 70 20 80 - 60 10 - 220 210

VI 294 106 66 66 - 13 - 93 360 278

Орт. 106 122 48 64 163 61 5 20 322 267

Биомассасы, г/м2

I 2,3 5,4 4,26 2,6 4,2 1,6 - - 10,76 9,6

II 3,36 2,08 0,36 3,36 1,6 - 1,8 - 7,12 5,44

III 0,8 3,47 - - 4,82 7,7 2,67 1,2 8,29 12,37

IV 1,94 2,4 2,05 3,6 0,53 - - 1,4 4,52 7,4

V 4,32 3,9 1,83 2,4 - 1,1 1,66 - 7,81 7,4

VI 4,88 7,47 0,54 2,32 - 0,8 - 1 5,42 11,59

Орт. 2,93 4,12 1,51 2,38 1,86 1,87 1,02 0,6 7,32 8,97

Ескерту: * – шаянтәрізділер және моллюскалар

I аумақта (Шевченко шығанағы) макрозообентос деңгейі көктемде

жоғары болды. Сан көрсеткіштері бойынша көктемде хирономидалар

(66%), биомассасы бойынша моллюскалар A. ovata (40%) басым болды.

Күзде екі көрсеткіш бойынша доминант – A. ovata (44% және 56%). Сандық

көрсеткіштер көктемнен күзге қарай төмендеген. Демек, балық қорегі де

«жоғары» деңгейден «орташа» деңгейге түскен [7]. Субдоминант көктемде

сан бойынша A. ovatа (22%), биомасса бойынша хирономидалар (39%)

болды.

II аумақта (ортаңғы) макрозообентостың сандық көрсеткіштері орта-

ша болды (1-сурет). Доминант көктемде сан бойынша A. ovata (41%), күзде

полихеталар (70%) болды. Биомасса негізін көктемде полихеталар (47%),

күзде A. ovata (47%) құрады. Аумақта балықтың қорек қоры «орташа»

деңгейде болды.

III аумақта (Бутакова шығанағы) макрозообентос көрсеткіштері жо-

ғары болды. Сан және биомасса негізін екі мезгілде де хирономида дернә-

сілдері құрады (тиісінше, 96% бен 58% көктемде және 82% бен 62% күзде).

Балықтар үшін қорек қоры «орташадан» «жоғары» деңгейге көтерілді.

IV аумақта (солтүстік-шығыс) сан көрсеткіштері орташа болды. Көк-

темде сан және биомасса бойынша A. ovata басым болды (50 және 45%),

күзде сан бойынша полихеталар (67%), биомасса бойынша A. ovata (49%).

Аумақта балық қорегі «біркелкі» деңгейінен «орташаға» жоғарылады, су

қоймасы ά – мезотрофты типінен β – мезотрофты типіне ауысты [1-7].

V аумақта (Құяр сағасы) зообентостың сандық көрсеткіштері көктем-

нен күзге қарай жоғарылады. Сандық көрсеткіштердің негізін көктемде

Балық және ара шаруашылығы

______________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 84

полихеталар құрады (саны 82% және биомассасы 90%). Күзде сан бойынша

доминант A. ovata (39%), биомасса бойынша полихеталар (53%) болды.

Аумақта балықтың қорек қоры «орташа» деңгейде болды.

VI аумақта көктемнен күзге қарай зообентостың сан көрсеткіштері

төмендегенімен, моллюскалар мен полихеталардың арқасында биомассасы

орташа деңгейден жоғарыға көтерілді.

0

100

200

300

400

500

600

700

I II III IV V VI

районы

чи

сл

ен

но

сть

, экз/м

2

0

2

4

6

8

10

12

би

ом

асса,г

/м2

Численность,

экз./м2

Биомасса, г/м2

1

0

50

100

150

200

250

300

350

I II III IV V VI

районы

чи

сл

ен

но

сть

, экз/м

2

0

2

4

6

8

10

12

14

би

ом

асса,г

/м2

Численность,

экз./м2

Биомасса, г/м2

2

1-cурет. Кіші Арал теңізі зообентосының саны (дана/м2) мен биомассасының (г/м2)

балық аулау кәсібімен шұғылданатын аумақтар бойынша таралуы, 2016 ж.

көктем – 1, күз – 2

Жалпы, теңіз бойынша макрозообентос деңгейі орташа деңгейде бол-

ды. Трофтылық деңгейі β – мезотрофты типке сәйкес [3].

Соңғы жылдар қатарында 2016 ж. сан көрсеткіштері төмен (2-сурет).

Көктемгі биомасса көрсеткіштері 2015 ж. күзгі көрсеткіштеріне тең. Күзгі

көрсеткіштері 2013 ж. күзгі көрсеткіштерімен сәйкес. Балық қорегі «орта-

ша» деңгейге сәйкес.

са

ны

, д

ана

/м2

Саны, дана/м2

Биомасса-сы, г/м2

аудандар

са

ны

, д

ана

/м2

аудандар

Саны, дана/м2

Биомасса-сы, г/м2

Балық және ара шаруашылығы

Жаршы, №5-6 – 2017 _________________________________________________________ 85

0

100

200

300

400

500

600

700

800

весна

осень

весна

лето

весна

осень

весна

осень

2013г. 2014г. 2015г. 2016г.

чи

сл

ен

но

сть

, экз/

м2

0

5

10

15

20

25

30

35

би

ом

асса,г

/м2

Численность,

экз./м2

Биомасса, г/м2

көкт

ем

күз

көкт

ем

күз

көкт

ем

күз

көкт

ем

күз

2013 2014 2015 2016

2-cурет. Кіші Арал теңізі зообентосының сан (дана/м2) және биомассасының (г/м2)

көпжылдық динамикасы, 2013-2016 жж. көктем-жаз-күз

2016 ж. зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша, макрозоо-

бентос жайы бірқалыпты болды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Атлас беспозвоночных Аральского моря / Под ред. Ф.Д. Мордухай

– Болтовского и др. – М.: Пищевая промышленность, 1974. – 272 с.

2. Гуцевич А.В. Кровососущие мокрецы (Ceratopogonidae) // Фауна

СССР: 15.

3. Китаев С.П. О соотношении некоторых трофических уровней и

«шкалы трофности» озер разных природных зон / Тез. докл. V съезда ВГБО

г. Тольятти, 15-19 сент. 1986 г. – Куйбышев, 1986. – Ч. 2. – С. 254-255.

4. Методические рекомендации по сбору и обработке материалов при

гидробиологических исследованиях на пресноводных водоемах. Задачи и

методы изучения и использования кормовой базы рыб. – Л.: ГосНИОРХ,

1984. – 376 с.

5. Определитель пресноводных беспозвоночных России и

сопредельных территорий: Ракообразные. – СПб.: Зоологический институт

Российской Академии наук, 1995. – Т. 2. – 632 с.

6. Панкратова В.Я. Личинки и куколки комаров подсемейства

Podonidae и Tanypodinae фауны СССР. – Л.: Просвещение, 1977. – 156 с.

7. Шилова А.И. Хирономиды Рыбинского водохранилища – Л.:

Наука,1976. – 252 с.

Саны, дана/м2

Биомасса-сы, г/м2

са

ны

, д

ана

/м2

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 86

ӘОЖ 001.8.664.76

ТЕЗ ДАЙЫН БОЛАТЫН ЖАРМА АЛУ

ӘДІСТЕРІН ТАЛДАУ

М.Ж. СҰЛТАНОВА, Х.А. АБДРАХМАНОВ, аға ғылыми қызметкерлер,

П.Р. ШАЙМЕРДЕНОВА, А.Ю. БОРОВСКИЙ, ғылыми қызметкерлер,

Ж.М. ЧАКАНОВА, зертхана меңгерушісі

«Қазақ ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеу ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: niizpp_pprs@mail.ru

Түйінді сөздер: жарма; жылдам дайындалатын жарма; технология.

Түйін. Мақалада жылдам дайындалатын жарманы екі технология бойынша

– микронизация үдерісін және экструзия әдісін пайдаланып алу

әдістері көрсетілген.

Резюме. Показаны способы производства круп быстрого приготовления

которые представлены двумя технологиями: использование

процессов микронизации и использование экструзионных методов.

Summary. The article shows how the production of cereals fast food which are

represented by two technologies: the use of micronization processes and

the use of extrusion methods.

Қазақстан Республикасының заманауи жарма дайындау өндірісі агро-

өнеркәсіптік кешеннің әлеуметтік маңызы зор саласына жатады. Жарма өн-

дірісі дайындайтын өнімдер адамның тағам рационының бестен бір бөлігін

құрайды. Сондықтан мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін іске асыру үшін,

халықты дәндік шикізат негізіндегі жоғары сапалы азық-түлік өнімдерімен

жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету керек.

Қазіргі таңда халықтың тез арада дайын болатын, дәндік дақылдардан

дайындалатын және диеталық, емдік-аурудың алдын алатын тағам өнімде-

ріне сұранысы артып жатыр [3]. Қазіргі заманға сай сау тағам өнімдерінің

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 87

бірі – негізгі тағамдық заттар саны бойынша және энергетикалық бағалы-

лығы бойынша дұрыс теңдестірілген дәнді дақылдар негізіндегі тез дайын

болатын жарма өнімдері. Өкінішке қарай, осындай тағамдарды дайындай-

тын өндірістер біздің елде жоқ және жоғарыда айтылған тағам өнімдері

бізге Еуразиялық Одақ елдерінен импорт арқылы келеді.

ҚР халқының тағамдық сұранысын мұқият талдау үшін, тәуелсіз он-

лайн анкеталау жүргізілді. Анкеталаудың нәтижелері 1-кестеде келтірілген.

1. ҚР халқының тағамдық сұранысын талдау мақсатында жүргізілген тәуелсіз

онлайн анкеталау нәтижелері

Анкеталаудан өткен

халық саны, % Анкеталаудың жауаптары

59% Өзінің тағамдық рационында тез арада дайын болатын

жарма өнімдерін қолданады

34% Сатылым орнында жарма түрлері аз

19% Отандық жарма түрлері аз және сатылымда бар жарма

өнімдерінің сапалық және бағалық кемшіліктері бар

Халықтың ұнатқан өнімдері

61% Тез арада дайын болатын жарма («Быстров», «АХА»,

«Царь», «Пять злаков», «Геркулес»)

57% Дән қауыздары («Nestle», «Start», «Союз»,

«Союзпищепром», «Григорович»)

34%

Дайын дәнді таңғы астар (таяқшалар, сақиналар,

жастықшалар және т.с.с.) («Кунцево», «Nestle», «Start»,

«Алматинское», «Григорович»)

25% Мюсли («Usovsko», «Danone», «AXA», «Царь», «Четыре

злака»)

21% Тез арада дайын болатын ботқа («Vita», «Быстров»,

«Кунцево минутка», «Увелка», «Экспресс»)

18% Слайс («АЯМ», «Продукт Алтая», «Семгур», «Rokler»)

Анкеталаудың нәтижелері бойынша, республика халқының жоғары

құндылықты, тез арада дайын болатын жарма өнімдеріне сұранысы жоғары

екені, отандық өндіріс бұл бағытта дамымағаны анықталды. Осыған байла-

нысты адам ағзасына қауіпсіз және табиғи дәрумендерге бай жарма өнім-

дерінің технологиясын дайындауды зерттеу өзекті болып келеді.

Жарма дайындаудың заманауи технологиялары үш түрге бөлінеді:

жалпайтумен қатар гидротермиялық өңдеуді қолдану; микронизация үдеріс-

терін қолдану; экструзия әдістерін қолдану.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 88

Бірінші технология тәжірибеде көп таралған, жеке немесе жиынтықта

ұсынылады, нарықта технологиялық жабдықтардың бар түрі бар.

Микронизация және экструзия үдерістері жарма өндірушілерді айтар-

лықтай қызықтырады, алайда нарықта технологиялық жабдықтардың таңда-

уы өте аз [1, 2].

Тағамдық материалды тығыздау үдерісі экструзияның бір түрі болып

келеді.

Тығыздаған кезде өнімге қысым жасалады, қысымның әсерінен өнім-

нің қасиеттері өзгереді. Экструзиялау үдерісі үш топқа бөлінеді: суық қа-

лыптау (суық экструзия); төмен қысымда қалыптау және жылумен өңдеу

(жылылық экструзия); жоғары қысымда қалыптау және жылумен өңдеу

(ыстық экструзия) (2-кесте).

2. Экструзия түрлері

Экструзия параметрлері Экструзия түрлері

суық жылылық ыстық

Ылғалдылықтың массалық

үлесі, % 30-60 20-32 10-20

Температура, ºС 20-70 70-130 130-250

Қысым, мПа 6-10 8-14 12-25

Айналым саны, мин. 10-80 40-120 80-250

Дәнді дақылдарды «ыстық экструзия» әдісімен қайта өңдеген кезде,

120-180ºС температурада экструдердің еру зонасында, клейстерленуі және

желатинге айналуы жоғары температураның әсерімен қоздырылады, крах-

малды шикізатының негізгі компоненттерінің полимерлік құрылымы

бұзылады. Крахмал дәнінің суда еруі және ісінуі шектелгендіктен, термо-

механикалық декструкция үдерісі тап осы жағдайда көбірек белсенді түрде

өтеді.

Экструзиялау нәтижесінде полисахаридтердің жеңіл сіңірілетін оли-

сахаридтерге айналуы ақуыз заттардың сақталуымен бір қатарда тұратыны

байқалады. Экструдерлеуге арналған негізгі технологиялық машина –

пресс-экструдер.

Қазіргі уақытта микронизация үдерісінен өткен және көп пісіруді не-

месе жалпы пісіруді қажет етпейтін дәнді дақылдар кең таралып жатыр. Ең

көп тараған ИК-термоөңдеу технологиясының дәстүрлі технологиядан

айырмашылығы – жарманы булау инфрақызыл (ИҚ) сәулелену ағымында

өнімді жылытумен өзгертіледі.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 89

Инфрақызыл сәулеленудің жылылық әсері дәнде болатын биохимия-

лық, физикалық және микробиологиялық өзгерістерге әкеледі. Оның тағам-

дық құндылығы, дәмнің татымы өседі, зарарсыздандырылуы толық болады.

Бұл шағын өнеркәсіптерде қысқартылған технологиямен тұтынылу

ерекшелігі жоғары дән өнімдерін шығаруға мүмкіндік береді.

Дәннің ішінде жоғары температураның және артық ішкі қысымның

әсерінен болатын биохимиялық және микробиологиялық үдерістер жыл-

дамдайды, ұсақ тесікті құрылым пайда болып, эндосперма механикалық бұ-

зылады. Өңдеу нәтижесінде дәннің негізгі компоненті – крахмал жартылай

декстрин мен қантқа айналады (олар ағзаға жеңіл сіңеді); дәннің тығыздығы

төмендейді; 20-30% термоөңделген жарманың көлемдік салмағы азаяды;

суда еритін заттардың құрамы көбейеді, осының бәрі өнімнің консистен-

циясына және органолептикалық қасиетіне жағымды әсерін тигізеді.

Жарма алу технологиясына жүргізілген талдау бойынша мынадай қо-

рытынды жасауға болады: тағам құндылығын жоғарылату және қорды то-

лық пайдаланудың ең келешегі бары экструзия мен микронизация болып

табылады. Алайда, Қазақстан кәсіпорындарында жылдам дайындалатын

жартылай фабрикаттарды алу үшін тағам өнімдерін микронизациялау және

экструзиялау әдістері өңдеу технологиялық режимінің, сондай-ақ жылдам

дайындалатын жартылай фабрикаттардың үдерісін жүргізу және ұйымдас-

тыру ұсынысының жоқтығынан қолданылмайды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Бакал С.С. Жарма өндірісінің жаңа технологиясы. – М.: Жоғары

мектеп, 1965. – 140-145 б.

2. Брамсон М.А. Жылытылған нәрсенің инфрақызыл сәулеленуі. – М.,

1965. – 222 б.

3. Петруня Е.В. Қатты бидайдан жылдам дайындалатын өнімнің

технологиясын жасау: т. ғ. к. дисс. автореф. – Мәскеу, 2005.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 90

ӘОЖ 637.03/637.05

ҚАБЫҚ ТҮЗГІШ ЭМУЛЬСИЯНЫ ҚОЛДАНА ОТЫРЫП САҚТАЛҒАН МАЛ ЕТІНІҢ РЕОЛОГИЯЛЫҚ

ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ

Ә.А. ТУРСУНОВ, ауыл шаруашылығы ғылымдарының

магистрі, Ө.Ш. ШОМАНОВ, техника ғылымдарының докторы,

ҚР ҰҒА академигі, Т.Ш. ТУЛТАБАЕВА, техника

ғылымдарының докторы

«Қазақ өнеркәсіпті қайта өңдеу және азықтық ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС

e-mail: kazniippp@mail.ru

Рецензенттер: Г.Е. Жумалиева, т.ғ.к. (ҚазӨҚӨАҒЗИ),

Г. Кененбай, т. ғ. к. (ҚазӨҚӨАҒЗИ).

Түйінді сөздер: ірі қара мал еті; салқындату; реологиялық қасиет; етті

сақтау.

Түйін. Салқын күйіндегі ІҚМ ұшалары мен жартылай ұшаларының сақтау

кезіндегі реологиялық қасиеттері зерттелген.

Резюме. В результате исследования установлены реологические свойства

при хранении туш и полутуш КРС в охлажденном состоянии.

Summary. Study of changes of flow properties storage carcasses and half-car-

casses of cattle refrigerated.

ГОСТ 15.467-79 бойынша өнім сапасына өнім қасиеттерінің жиын-

тығы жатады. Ол белгілі бір талаптарды қанағаттандыра отырып, өнімнің

жарамдылығын анықтайды. Құрылымдық-механикалық (реологиялық)

сипаттамалар әр түрлі технологиялық үдерістегі өнім әрекетін анықтайды.

Жұмсалатын күш түрi бойынша реологиялық қасиеттер өзара байла-

нысты үш топқа бөлінеді: ығысатын, компрессиялық және беткі. Компрес-

сиялық сипаттамаларға тығыздық пен кесу күшін жатқызады. Шикі еттің

кесу күші 5-8×10-3

Н/м аралығында болуы қажет.

Бұл жұмыста эмульсиямен өңделген еттің кесу күші анықталды, со-

нымен қатар бақылау үлгілері де зерттелді.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 91

0-1,5°С температура аралығындағы сиырдың ұшалары мен жартылай

ұшаларын сақтау нормалары 10-16 тәулік болып табылады.

а)

ә)

1-сурет. Windows 7 операциялық жүйесімен байланыста жүргізілген тәжірибе: а) TMS-Pro текстура талдағышы; ә) тәжірибеге арналған ет

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 92

Тәжірибе үш мәрте, TMS-Pro текстура талдағышы қондырғысында

Windows 7 операциялық жүйесімен байланыста жүргізілді (1-сурет, а жә-

не б).

Сиырдың жартылай ұшасының кесу күші анықталып, алынған мәлі-

меттер диаграммаға салынды (2-сурет).

2-сурет. Етті сақтау барысындағы кесу күшінің уақытқа тәуелділігі:

1 – бақылау үлгісі; 2 – тәжірибелік үлгі

Текстура талдағышы деректеріне сүйене отырып, тәжірибелік үлгінің

(8,2×10-3

Н/м) кесу күші бақылау үлгісімен (15,8×10-3

Н/м) салыстырғанда,

екі есеге жуық төмен екеніне көз жеткізуге болады.

Қорыта келгенде, салқындату камерасының температурасы 1-2°С

болған жағдайда жаңа қабық түзгіш эмульсия жартылай сиыр етінің жұм-

сақтығын сақтауда зор роль атқарды.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 93

ӘОЖ 608.2:62

ИНУЛИН ҚҰРАМДЫ ЭКСТРАКТ ПЕН ОНЫҢ КОНЦЕНТРАТЫНЫҢ БИОХИМИЯЛЫҚ

КӨРСЕТКІШТЕРІН ЗЕРТТЕУ

М.Т. ВЕЛЯМОВ, биология ғылымдарының докторы, ҚР АШҒА академигі,

М.Н. АБДИБАЕВА, Л.А. КУРАСОВА, Ш.М. ВЕЛЯМОВ, магистрлер

«Қазақ өнеркәсіпті қайта өңдеу және азықтық ғылыми-зерттеу

институты» ЖШС e-mail: vmasim58@mail.ru; kazniippp@mail.ru

Рецензенттер: Л. Умералиева, т. ғ. к. (ҚазӨҚӨАҒЗИ),

Г. Кененбай, т. ғ. к. (ҚазӨҚӨАҒЗИ).

Түйінді сөздер: көкөніс; топинамбур; инулин; өңдеу; экстракт; концентрат.

Түйін. Топинамбурдың «Интерес» сұрыпынан алынған инулин құрамды

экстракт пен оның концентратының негізгі биохимиялық көрсеткіш-

терін (жалпы қант пен инулин құрамы) зерттеу нәтижелері ұсыныл-

ған.

Резюме. Представлены основные биохимические показатели (содержание

общего сахара и инулина) инулинсодержащих экстрактов, получен-

ных из районированных сортов топинамбура и их концентратов.

Summary. This article presents the main biochemical parameters (total sugar

content, and inulin) inulin containing extracts obtained from recognized

varieties of Jerusalem artichoke and concentrates thereof.

Қазіргі уақытта азық-түлік өнімдерінің жаһандық нарығындағы негізгі

тенденцияларға тұтынушылардың лайықты қызығушылығын ие, тез дами-

тын сала – функционалдық тағам өнімдерін жатқызуға болады. Салауатты

тамақтанудың өзектілігі адамның иммундық ахуалы оның қоректенуіне,

яғни тағамына тікелей байланысты екені зерттеулермен дәлелденген. Өнді-

рушілер өз кезегінде жаңа функционалдық ингредиенттерді қолдану және

өнімнің жаңа түрлерін шығару арқылы осындай өнімнің ассортименттерін

көбейтуде. Функционалдық тағам өнімдерін өндіруде алға сапалы серпіліс

жасауға инулин мүмкіндік береді.

Инулин – өсімдіктердің түйіндерінен және кейбір өсімдіктердің та-

мырларынан алынатын табиғи полисахарид. Инулиннің ең көп мөлшері то-

пинамбурда, шашыратқыда, сарымсақта, бақбақта, қызылкүреңде кездеседі.

Полисахаридтің барлық табиғи көздерінің ішінен топинамбурды атап кет-

кен жөн.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 94

Бұл тамыржеміс диеталық талшық, глюкоза, темір, фосфор, калий,

С дәруменіне және басқа да пайдалы заттарға бай. Топинамбурдың түйнек-

тері 77% инулин көмірсуынан тұрады, сақтау кезінде фруктозаға айналады,

ол түйнектерге тәтті дәм береді. Сондықтан топинамбурды, әсіресе, қант су-

самырымен ауыратын науқастарға ұсынады [3, 4].

Қазіргі уақытта топинамбурдан инулинді алудың бірнеше тәсілі белгі-

лі және патенттелген, бірақ олардың барлығы қымбат және ұзақ әрі көп ең-

бекті қажет етеді. Осыған орай, топинамбурдан инулин құрамды экстракт

алу өзекті болып табылады.

Жұмыстың мақсаты топинамбурдың «Интерес» сұрыпынан алынған

инулин құрамды экстракттың және оның концентратының негізгі био-

химиялық көрсеткіштерін (жалпы қант пен инулин құрамы) зерттеу болып

табылады.

Зерттеу материалы мен әдістері

Инулин құрамды экстракт топинамбур түйіндерінен алынды. Экс-

тракттағы инулин құрамы Ермаков әдістері бойынша [1], ал биохимиялық

көрсеткіштері жалпы қабылданған биохимиялық және аналитикалық химия

әдістері бойынша анықталды [2]. Экстракт RV 05 basic 2-B маркалы аппа-

ратта вакуумдық буландыру тәсілі арқылы, оңтайлы температурада және

вакуумдық режимде (атм.) экстракттағы ерігіш құрғақ заттардың құрамы

21,0±0,02% болғанша қоюлатылды.

Зерттеу нәжижелері

Әзірленген технологиялық режимдер негізінде Алматы (оңтүстік) мен

Ақмола (солтүстік) облыстарынан алынған топинамбурдың «Интерес» сұ-

рыпынан инулин құрамды экстракт дайындалды, оның биохимиялық көр-

сеткіштері зерттелді. Ол үшін дайын инулин құрамды экстракттар зерттеліп

дәлелденген оңтайлы температуралық және ұзақтық режимдерде пастерлен-

ді, кейін осы экстракттың биохимиялық көрсеткіштері – ерігіш құрғақ зат-

тар, титрленетін қышқылдық және рН-ортасы зерттелді.

Инулин құрамды экстракттың концентратын алу үшін алынған экс-

трактты вакуумді булау әдісімен RV 05 basic 2-B маркасындағы аппаратты

пайдалану арқылы зерттеліп дәлелденген оңтайлы температуралық және ва-

куумдық режимде, еритін құрғақ заттардың 21,0±0,02% дейін қоюланды-

рылды (концентрлеу). Кейін алынған үлгілер зерттеліп дәлелденген темпе-

ратуралық және ұзақтық режимдерде пастерленді де, экстракттың биохи-

миялық көрсеткіштері зерттелді.

Пастерленген инулин құрамды экстракт пен оның концентратының

негізгі биохимиялық көрсеткіштерін (жалпы қант құрамы) анықтау нәтиже-

лері кестеде берілген.

Зерттеу нәтижелері бойынша, Алматы облысы шикізатынан алынған

пастерленген инулин құрамды экстракттың қоюлатылмаған үлгісінде жал-

пы қанттың мөлшері 11,6±0,01%, моносахаридтердің мөлшері 1,08±0,01%,

Ауыл шаруашылығы өнімдерін сақтау және қайта өңдеу

Жаршы, №5-6 – 2017 __________________________________________________________ 95

инулиннің мөлшері 9,49±0,01% құрады. Ал қоюлатылған экстракттағы осы

көрсеткіштер, сәйкесінше, 16,05±0,01%, 1,6±0,02 және 14,48±0,015% деңге-

йінде болды. Ақмола облысы шикізатынан алынған пастерленген инулин

құрамды экстракттың үлгілерінде осы көрсеткіштер бойынша болар-болмас

айырмашылығы бар ұқсас нәтижелер алынды.

Алматы облысы мен Ақмола облысы шикізаттарынан алынған пастерленген

инулин құрамды экстракт пен оның концентратының негізгі биохимиялық

көрсеткіштерін (жалпы қант құрамы) анықтау нәтижелері

№

р/н Нұсқа Экстракт түрі

Жалпы

қант

құрамы,

%

Моносахаридтер

мөлшері, %

Инулин

мөлшері,

%

1.

Топинамбурдан

инулин құрамды

экстракт,

пастерленген,

Алматы облысы

(оңтүстік)

шикізатынан

алынған

Қоюлатылмаған 11,6±0,01 1,08±0,01 9,49±0,01

Қоюлатылған 16,05±0,01 1,6±0,02 14,48±0,015

2.

Топинамбурдан

инулин құрамды

экстракт,

пастерленген,

Ақмола облысы

(солтүстік)

шикізатынан

алынған

Қоюлатылмаған 11,3±0,02 1,05±0,01 9,25±0,02

Қоюлатылған 15,95±0,02 1,5±0,029

14,39±0,01

Алынған нәтижелер осы өнімге жалпы қабылданған стандарт талап-

тарына сәйкес келеді.

Әзірленген технологиялар бойынша топинамбурдан дайындалған ину-

лин құрамды экстракттар биологиялық белсенді қоспалар ретінде табиғи-

сауықтыратын қасиеті бар шырын және басқа да тағам өнімдерін өндіруде

қолданылады, сол себепті олар әлеуметтік және экономикалық маңызға ие.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Ермаков А.И. Методы биохимического исследования растений. –

Л.: Агропромиздат, 1987. – 430 с.

2. Петров К.П. Практикум по биохимии пищевого растительного

сырья. – М., Пищевая промышленность, 1965. – C. 203-204.

3. Rakhimov D.A. Carbohydrates and proteins from Helianthus tuberosus //

Chemistry of Natural Compounds. – 2003. – Vol. 39. – No. 3. – P. 312-313.

4. Saengthongpinit W., Sajjaanantakul T. Influence of harvest time and

forage temperature on characteristics of inulin from Jerusalem artichoke (Heli-

anthus tuberosus L.) tubers // Postharvest Biology and Technology. – 2005. –

Vol. 37. – No. 1. – Р. 93-100.

Еске алу

__________________________________________________________ Жаршы, №5-6 – 2017 96

НАҒЫЗ ҒАЛЫМ ЕДІ

Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докто-

ры, профессор Жүзенов Шаттанша Асқарұлының

дүниеден өткеніне де бір жыл болды.

Ш.А. Жүзенов 1953 ж. 8 қарашада ОҚО Са-

рыағаш ауданы Дмитриев ауылында дүниеге кел-

ген. 1972 ж. Т. Бигелдинов атындағы орта мектеп-

ті үздік бітірген. Алматы зоотехникалық-мал дәрі-

герлік институтының зоотехния факультетіне тү-

сіп, оны 1977 ж. үздік бітіріп шыққан.

Еңбек жолын ОҚО Сарыағаш ауданы «Крас-

ный Восток» ұжымшарында қатардағы зоотехник қызметінен бастаған. 1978 ж.

Қазақ мал шаруашылығы технологиялық ҒЗИ-дың етті ірі қара мал тұқымын

өсіру және асылдандыру бөліміне аспирантураға түскен. «Сіңіре будандастыру-

дан алынған санта-гертруда бұқашықтарының өсуі мен ет өнімділігі» тақыры-

бына кандидаттық диссертация қорғады. Соңғы қырық жылда кіші ғылыми

қызметкерден бөлімнің меңгерушісі дәрежесіне дейін көтерілген. 2007 ж. Мал

шаруашылығы және ветеринария ҒӨО-ның арнайы диссертациялық Кеңесі мә-

жілісінде «Қазақстанның солтүстік және шығыс аймақтарындағы қазақтың ақ-

бас сиырының асыл тұқымдық және өнімділік сапасын жетілдіру» тақырыбы

бойынша ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін ой-

дағыдай қорғаған.

Ғалымның ғылыми еңбектері етті ірі қара мал тұқымын жетілдіру, өсіру

және асылдандыру жұмысына арналған, 200-ден астам ғылыми еңбегі, оның

ішінде аталған тұқым малын өсіру және асылдандыру мәселелері бойынша 7 кі-

табы мен 8 ұсынысы жарық көрген. Академик А.И. Бараевтың естелік ме-

далімен, құрмет дипломдарымен және мақтау грамоталарымен марапатталған.

Шаттанша Асқарұлының жетекшілігімен бес аспирант пен ізденуші кандидат-

тық диссертация қорғаған. 2010 ж. ғалым профессор атағын алған.

Ш. Жүзенов Қазақ мал шаруашылығы және мал азығы өндірісі ҒЗИ док-

торлық диссертация қорғау кеңесінің және өмірінің соңына дейін Қазақ Ұлттық

аграрлық университетінің Ph докторлық диссертациясын қорғау кеңесінің мү-

шесі болған. Білікті ғалым халықаралық конференциялар мен симпозиумдарға

қатысып, сүбелі баяндамалар жасаған. Дүниежүзілік банк аясындағы жобалар-

дың орындаушысы ретінде шетелдерден әкелінген етті ірі қара мал тұқымда-

рын сараптауға қатысқан.

Ғылыми жұмыстарды ұйымдастыру қабілеті өте жоғары, адамгершілігі

мол, әріптестерінің және жолдастарының арасында үлкен беделге ие болған.

Шаттанша Асқарұлы сүйікті жары Гүлмира екеуі бір қыз, бір ұл және екі не-

мере өсірген үлгілі отбасы бола білген.

Шаттанша Асқарұлы табандылығымен, өзіне де, айналасындағы қызмет-

керлерге де талап қоя білуімен ерекшеленген. Әріптестері мен достарының ара-

сында абыройы асқақ, сыйлы азамат еді.

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы ғылымдарының жетекші ға-

лымы Ш.А. Жүзенов 2016 жылдың 22 шілдесінде дүниеден озды. Азаматтың

жарқын бейнесі оны білген және бірге жұмыс істеген әріптестері мен достары-

ның жүрегінде мәңгі сақталары сөзсіз.

Қазақ мал шаруашылығы және мал азығы өндірісі ҒЗИ ұжымы