Центар Жупа -

географија, историја, антропологија

Center Zhupa -

Geography, History,Anthropology

Merkez Jupa -

Coğrafya, Tarih,Antropoloji

„Центар Жупа- географија, историја, антропологија“Издавач „Институт за социо-културна Антропологија на Македонија“.автори: Проф. д-р Рубин Земон, Цоки Ристовскиуредник: Мухарем Имероскиграфички дизајн: Игор Панев

“MerkezJupa -Coğrafya,Tarih,Antropoloji”Yayımcı” Makedonya sosyo - kültürel antropolojikurumu”Yazarlar: Prof. d-r Rubin Zemon, Coki Ristovski  Kurgu: Muharem ImerovskiGrafiktasarımı: Igor Panev 

“Center Zhupa – Geography, History, Anthropology”Publisher: Institute for Socio-cultural Anthropology of MacedoniaAuthors: Prof. Rubin ZemonPh.D, CokiRistovskiEditor-in chief: MuharemImeroskiGraphic design: Igor Panev

Печати: Алфа 94 - Скопје

Овој документ е составен со помош на средствата на заедничкиот проект на Европската Унија и Советот на Европа. Мислењата што се овде изразени во никој случај не го одразува званичното мисење на Европската Унија и Советот на Европа.

This document was produced within the framework of the Joint Project of the EuropeanUnion and Councilof Europe. The content does not necessarily represent the offi cial position of the European Union and/or the Council of Europe.

Bu belge ortak bir Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi tarafından hazırlanmıştır. Hiçbir şekilde ifade edilen görüşler, Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi’nin resmi görüşünü yansıtmamaktadır.

Центар Жупа -

географија, историја,

антропологија

автори:

Проф. д-р Рубин Земон, Цоки Ристовски

уредник:

Мухарем Имероски

2015

5

П р е д г о в о р

Општината Центар Жупа располога со изворедни природно-географски и антропогени атрактивности, кои можат да придонесат кон развојот на туризмот на општината, но и на другите економски гранки. Овие ат-рактивности поради ред причини во минатото не биле, но и денес не се доволно афирмирани, а пошироката до-машна и меѓународна јавност скромно е информирана за општината Центар Жупа, како и воопшто за пределот Жупа. Поради таа причина оваа публикациjа има за цел да ги презентира, промовира и афирмира мултикултурно-то наследство на различноста и интеркултурниот дијалог кој што во областа Жупа уште од најстарите историски извори никогаш не недостасувал. Општината Центар Жупа можи да послужи како модел и добар пример како можат да се почитуваат сите различности и да се развива мултикултурното општество. Во општината Центар Жупа во службена употреба се македонскиот и турскиот јазик, што доплнително ја подига вредноста на меѓусебната то-леранција и почитување на различните култури.

Оваа публикација е проектна активност на проектот „Пензионерски клуб“ спроведуван од општината Центар Жупа, а финански поддржан од заедничкиот проект на Европската Унија и Советот на Европа насловен „Промо-ција на човековите права и заштитата на малцинствата во Југо-источна Европа“.

6

О п ш т и н а Ц е н т а р Ж у п а

Општината Центар Жупа, територијално се простира во Западниот дел на Република Македонија, во еден од најживописните предели на Балканскиот полуостров, со изворедни природно-географски туристички атрактивности. Територијата на општината Центар Жупа зафаќа површина од 107,21 км2, а во општината живеат 6.299 жители според последниот попис на населението што се спроведе во 2002 година. Од ним 80,17 % или 5224 жители по етни-ка припадност се изјасниле за Турци, 12,49% или 814 жители се изјасниле за Македонци, 6,96% или 454 лица се изјасниле за Албанци и 25 лица како припадници на други заедници. Според податоците од истиот попис во 2002 година, 6215 жители на општината или 98,6% се муслимани по вероисповест, 20 лица се христијани православни, 4 се христијани католици и 60 лица се водат под графата „останати“.

П р и р о д н о - г е о г р а ф с к и к а р а к т е р и с т и к и н а п р е д е л о т Ж у п а

Пределот кој народот го вика Жупа, се наоѓа од десниот брег на реката Црни Дрим, се издига на исток кон гребените на планината Стогово, на југ е оградена со пределите Малесија и Дебарски Дримкол, од запад со пределот Голо Брдо, а од север со Дебарско Поле и делумно со пределот Долна Радика. (сл. 1 и 2)

Земјиштето во Жупа е навалено према Запад, кон брегот на реката Црни Дрим. Највисоката точкаБабин Срт се наоѓа на планината Стогово на надмор-ска височина од 2242 метри,(сл. 3) а најниската е на 580 м, каде што се влева реката Радика кај Дебарското Езеро (сл. 4). Средната надморска височина на областа Жупа е 1411 м.

7

Тлото во Жупа во главно е варовичко. Голетини, карпи и красти многу често можат да се видат во пределот. На страните на планината Стогово се наоѓаат и пешчари како и други видови на стари стени (сл. 5). Во речните корити се откриваат и шкрилци во облик на карпа („просен камен“ за надгробни плочи) или ситни распаднати паршиња „лиски“. Во долните текови на реките се мену-ваат трошни црни, модри, зелени, виолетови и црвени шкрилци, што му даваат посебен убав изглед на десната страна на Елешка река, кај селото Долгаш. (сл. 6) Во високите предели на Жупа, земјиштето е скоро секаде прекриено со темна или светла црвеница. Во средишните предели има езерски наслаги, воглавно глина, што се мешаат со црвеницата донесена од повисоките преде-ли. На најниските страни покрај Црни Дрим, Радика и нивните жупски притоки има речни наноси. Најплодната земја е во средишните равнини помеѓу селата Житинени, Баланци, Голем и Мал Папрадник, Власиќи и Брештани.

Поради теренската отвореност на пределот Жупа кон Дебарското поле, во правец на северозапад, како и нејзината делимична осојност, како и прилично средната надморска височина, таа има поладни зими и посвежи лета во однос на соседното Дебарско Поле. На високите делови на планината Стогово снегот понекогаш се јавува уште при крајот на месец Септември (сл. 7). Ладен ветар дува од север преку долината на реката Радика, како и од исток спуштајќи по падините на Стогово. Овие ветрови од Север и Исток, дуваат низ целата година, на зима носат снег, а во летните месеци го освежуваат ваздухот, што им користи на посевите. Во пролетните месеци дува благ топол јужен ветар, кој што го топи снегот и носи дождови. Во пролетните и есенските месеци дува и благ ветар од Запад, кој што ја дига маглата од низините и и носи дожд „од море“. Во Жупа, не е непознато да се појави и невреме со плускови и град, кој што ги уништува овошјата и житото!

Како што рековме пределот Жупа, има две реки на својата граница- Црни Дрим на Запад и Радика на Север. Во пределот има неколку помали реки и потоци, од кои скоро сите се влеваат во Црни Дрим. Од Елевци и Далгаш тече поток што во горниот тек се вика Кара Дере (Црна Река), до Далгаш се вика Елевска Река, а од Далгаш го влевањето во Црни Дрим се вика Далгашка Река. Северно од него тече река која до Новак се вика Дермен Дере (Воденичарска река), потоа до Осолница се вика Новак Дереси (Новачка река), а потоа до влевањето во Дрим- Осолничка река. Потоците Равен Дере и Милавец Дере-си се влеваат во оваа река. Најголемата река во пределот е Гола Стина (Гола

8

Стена, Голо Стина) или Коџаџичка Река т.е. Брештанска Река. Во просторот на Житинани се Пештерска и Амитска река. Тие се составуваат западно од Вла-сиќи и реката го добива името Речиште или Житинска река. Имало прилики за време на суша оваа река да пресуши и да не стигне до Црни Дрим. Најсеверно е Броштичка Река, а нешто поголема е Азизина Река (Бела Вода). Оваа богата хидрографска мрежа се употребувала многу за наводнување и подвижување на водениците, кои за жал денес ги има во многу мал број, но истите можат да се искористат и за туристички цели.(Сл.8)

Во целина областа Жупа може да се класифицира како предел со слаба пошуменост (сл.9). Според топонимијата може да се заклучи дека во минатите векови во Жупа имало многу повеќе шуми. Шумите во најголем број се составени од бука и даб. Скоро секаде помалку има и леска и јавор. Во некои села има и костен, ореви, круши, јаболка, сливи, вишни, дуњи. Покрај речните текови има врби. Местата Боров Рид и Чамон, сведочат дека некогаш тука имало бор и ела.

Во Стогово и на неговите страни кон Жупа има голем број на диви животни: мечка, волк, лисица, дива свиња, јазовец, зајак, дива коза. Орелот е исто така присутен нанебото над планината Стогово. Од домашните животни во Жупа се огледуваат овци, магариња, коњи и волови (сл 10 и 11), а од живина кокошки и патки. Во сите реки има риба- пастрмка, а во Црни Дрим и јагули.

Некои научници сметаат дека преку Жупа и Дебар врвел еден огранок на стариот римски пат Via Egnatia, или пак дека врвел патот Via Sacra! Некои па-теписци од 19 век оставиле записи дека преку областа Жупа врвел пат кој што ги поврзувал Дебар со Охрид, и понатаму према Битола и Прилеп. Тој пат го поминувал патот кај Мелничкиот мост, поминувал преку Брештанската Река и Житиненската Река и преку Брештани се качува на Коџаџик. Тука се одвојува-ле два крака, едниот водел за Новак, па преку Караорман се спуштал на Ботун, кај областа Дебарца, на денешниот пат Охрид- Кичево. Другиот пат водел низ Горно Елевци и Селци, на Локов во Малесија излегувал на Мислодежда и изле-гувал на Охрид. Тој пат се викал „Старо Џаде“, а ограноците „Горно“ и „Долно Старо Џаде“! Пешањето низ овие патеки претставуваат вистинска туристичка атракција, низ едни од најживописните краеви на Македонија и на Балканот (Сл 12).Порано западно од Далгаш имало мост што го премостувал Црни Дрим и Жупа директно се поврзуваше со областа Голо Брдо. Денес поради недоста-токот на мостови на Црни Дрим, Жупанците не можат директно да го користат патот Струга-Дебар, што води низ левата обала на реката Црни Дрим.

9

Н а с е л б и

Во Жупа не се вршени обемни истражувања на старите населби, ниту пак ископувања во местата чии што имиња индицираат на некогашни населби. Во 1952 година кај „Калето“ во Коџаџик, се најдени натписи од античкиот пери-од. Исто така се мисли дека во оваа место кое народот го вика Кал’а (Коџаџик Кал’аси, Јанборија Кал’аси) бил градот Свети Град (Сл 13)! Во подрачјето на селото Брештани постои и место викано Кал’а Ѓелере (Гуштерова тврдина). Во подрачјето на Житинани, во близина на Центар Жупа постои рид по име Градиште, каде што се познаваат остатоци на ѕидини. Подолу постои и место викано „Под Кула“. Во подрачјето на напуштената Осолница има место под на-зив Градски Равање, за што народот зборува дека припаѓал на градот Коџаџик. За место со стари градби индицира и месноста Каштелица кај Броштица, како и месноста Палатишта кај Кочишта. На меѓата помеѓу Голем Папрадник и Ба-ланци е потезот Темник, каде што според народното кажување било „град“. Исто така се зборува дека помеѓу Евла и Даглаш имало град по име „Виногра-дишта“. На подрачејто на Брештани постои и топоним со назив „Селиште“, за што се вели дека тука порано било село. Уште едно Селиште има во атарот на селото Евла. Потоа во Кочишкото подрачје има месност „На Насела“.

За постанокот на населбите и селата во Жупа има многу малку пишани из-вори. Најстариот запис потекнува од XII век, каде се споменува селото Вапа. Подетални податоци за населбите од Жупа наоѓаме во османлискиот Опширен пописен дефтер од 1467 година за вилаетите Дебар, Долго Брдо, Река, Чемер-ница и други. Во овој дефтер населбите од Жупа се запишани во различни вилаети, бидејќи не постоела како посебна територијална единица, како што е во подоцнежните пописи. Во Вилаетот Горни Дебар се запишани: Власиќ, Горни Препатник, Горенци, Новак, Д’лгаш, Влахарал, Кочишта, Коџаџик, Осол-ница, Житинани, Пареш, Стражиловиште, Браштани, Провелник, Балани, потоа Коштелани, Долни Препатник и Црно Буки.

Во Опширниот пописен дефтер на Охрискиот санџак од 1519 година, Жупа се јавува како одделна територијална единица- нахија која припаѓала на Де-барската Каза. Во пописот се забележани 26 села, со 779 семејства. Најголеми

10

села биле Броштица со 63 семејства, Д. Алешенци (веројатно Елевци) со 55 семејства и Г. Папрадник со 46 семејства.

И покрај тоа што постои оскуден материјал во историските извори за поста-нокот на селата, сепак народните преданија за потеклото на родовите кои ги оснивале селата и населбите, како и топонимијата околу ним, укажуваат дека голем број на населби настанале уште во раниот Среден Век.

Една од историски најпознатите населби во општината Центар Жупа е Коџаџик. Во 40-те години од XV век Коџаџик се наведува како „град“. Тој се споменува и во османлиските записи од 1568 година. На едно возвишение на северозапад од селото Коџаџик, на надморска висина од 1160 м се наоѓа Коџаџичкото Кале. Тука се пронаоѓаат и остатоци од тврдина, за кои месното население, но и еден број на научници кои се занимавала со нејзиното проу-чување, претпоставуваат дека тука бил поранешниот Светиград (сл. 14). Врз основа на начинот на ѕидањето и пронајдената керамика, археолозите велат дека се работи за тврдина кое постоело во античкиот и средновековниот пе-риод. Подетални истражувања треба да покажат дали можеби се работи за урбана средина од халтштаскиот период. Во пишаните документи Коџаџик за првпат се споменува во една белешка во Софиско во која е прецизиран датумот (меѓу 2 и 11 август 1448 година) и местото на издавањето на султано-виот берат за префрлување на тимарот од Караџа на Хамза, син на доганџи Семедети во тврдината Коџаџик. Тоа е потврда дека во летото 1448 година Коџаџик бил во владение на Османлиите. Подоцна во 1467 година во Опшир-ниот пописен дефтер на вилаетот Горни Дебар е запишана тврдината Коџаџик чии жители биле ослободени „од харач и други аваризи“, под услов на служат на тврдината. Коџаџик било значајно упориште на османлиската власт се до средината на XVI век, кога го губи воено-стратешкото значење.

Повеќето научници што се занимавале со проучувањето на минатото на овој предел, тврдината Коџаџик ја поврзуваат со средновековниот град Све-тиград, едно од главните упоришта на Ѓерѓ Кастриот- Скендербег, во обидот на спречување на Османлиите во нивниот пробив на Балканот. Првиот опис на овој град го дава биографот и современикот на Скендербег, Марин Барети. Тој го лоцира Светиград на врвот на една висока планина, внатре без бунар, отворен и граден во средината на градот. Барети раскажува дека кај Свети-град се одиграла решавачката битка помеѓу силите на Скендербег и војката на Османлиите, предводена лично од султанот Мурат II. По неколку години

11

борба во 1448 година бил поткупен некој од мештаните кој фрлил мртво куче во цистерната-природен резервоар со вода, па бранителите морале да ја на-пуштат тврдината и да се предадат. Меѓутоа, постојат и научници кои тврдат дека Светиград не бил во денешното Коџаџик, и давата можност да тоа било во селото Модрич, во областа Голо Брдо од левата страна на Црни Дрим. Бидејќи нема материјални докази, местоположбата на градот Светиград, се-уште претставува загатка. Подетелни археолошки истражувања на тврдината Коџаџик, веројатно ќе дадат податоци кој град лежел во оваа тврдина и од кога постоел.

За гробовите што се наоѓаат во близанта на Коџаџичкото Кале (Сл. 15 и 16), некои научници не ја исклучуваат можноста да се работи за гробови на Бого-милите кои со сигирност се знае дека постоеле на овие простори во период од Х-ХIV век, а некои можеби и живееле тука пред доаѓањето на Османлиите.

Од друга страна, според сознанијата на одредени македонски и турски историчари, таткото на основачот на Турската Република Мустафа Кемал Ата-турк, Али Риза и неговото семејство се родил во селото Коџаџик! Кон крајот на XIX век, Али Риза се сели во Солун и се оженил со Зебеиде Ханим, која потек-нува од Лангаса, близу Солун! По тој повод, во близина на Калето во Коџаџик е изградена спомен- куќа наречена „куќата на Али-Риза“, финансирана од Турската агенција за соработка и координација- ТИКА во соработка со Минис-терството за култура на Република Македонија. (Сл 17)

Денес концетрацијата на населението е околу населбата Центар Жупа (Сл. 18), која започна да се формира од 1954 година, каде што се концентрирани животните функции на областа Жупа (зградата на општината, основни и сред-но училиште, пазар и сл.)

Денес општина Центар Жупа ја сочинуваат 23 населени места: Бајрамовци, Баланци, Брештани, Броштица, Власиќи, Голем Папрадник, Горно Мелнича-ни, Горенци, Долгаш, Долно Мелничани, Евла, Елевци, Житинени, Кочиштам Коџаџик, Мал Папрданик, Новак, Осолница, Оџовцим Пареши, Преленик, Цен-тра Жупа и Црно Боци.

12

К у ќ и

Се до почетокот на XX век населението во Жупа живеело во стари и трошни куќи. Воглавно во равничарските села куќите биле на приземје, со една голе-ма просторија, каде било огништето и во една половина живееле луѓето, а во другата крупната и ситната стока. Ваквите куќите во основата биле изградени од неделкан камен, а ако се дигале во висина тоа било од дрвени плитови. (сл. 19) Во планинските села куќите биле целосно ѕидани од камења. Внатрешните страни на ѕидовите биле премашкани со кал исмешана со слама. Крововите биле на две води, во низинските села тие биле прекриени со слама, а во пла-нинските со камени плочи. Порано куќите биле без таван, па кровната мрежа (чатијата) се гледала од внатершноста. На ѕидовите на овие куќи немало про-зорци, па светлината влегувала преку предната или „главната“ врата, или од задната или „малата“ врата, како и од отворот на кровот „баџата“. Околу куќа-та имало двор со гумно, како и ограда за чување на зеленчукот, овошјата и малите житни приноси.

После првата светска војна куќите доживуваат одреден развој особено околу квалитетот на материјалот, и развојот по хоризонтала и вертикала. Во овој период се појавуваат и т.н. куќи- чардаклии, со вградувањето на дрвените чардаци кај куќите што имале еден или повеќе катови. (Сл. 20) Се повеќе се от-варале и прозорци по ѕидовите на куќите, се вградувале тавани, а се повеќе се градале и помошни стопански објекти како штали, плевни, кокошарници и сл.

После втората светска војна, започна модернизацијата на куќите и тие се градат од тврди материјали, цемент, тули, блокови, а исто така имаа повеќе простории за живеење според потребите на семејството. Во 60-тите години на ХХ век, голем дел од населението во Жупа, заминува на печалба во западно-европските земји, со што битно се менува и изледот на куќите на печалбарите кои внесуваат елемент во западната култура во градењето и покуќнината. Кај муслиманското население, особено се премитуваат и источните современи влијанија во покуќнината.Денес во населбите по општината Центар Жупа можи да се види широка лепеза на современо изградени куќи и стопански објекти, а луѓето не се одлучуваат да направат реконструкција на традиционалните куќи.

13

Единствено само спомен домот на Али Риза во Коџаџик, можи да ни ја долови атмосфера од традиционалната архитектура и покуќнина (Сл.21).

С т о п а н с т в о

Жупа како предел со планински пасишта, со скромната пошуменост, со ма-лиот број на полиња, со незначајна водена моќ, не можела да опстане со една или помал број на стопански гранки и затоа семејствата се издржувале од раз-ни видови на работа.

Сите села од Горна Жупа, потпланиските и равничарските села уште од најраните времиња се занимавале со сточарство, т.е. огледувањето на овците и козите. За тоа сведочат не само народните кажувања, но и многу имиња на места и селски подрачја, за сточарските полиња, становите и пасиштата. Глав-ниот сточарски живот во летниот период се одвивал на планината Стогово, која обилива со добра трева и јаки полиња, се до шумскиот појас на Караор-ман према југ на истог од Малесија. Со доѓањето на Османлиите, пасиштата на Стогово најмногу ги користеле Јуруците. Нивните потомци- денешните Турци од Новак, Елевци, Коџаџик и другите села денес сеуште, но во помал обем се бават со сточарсвто.

Рамничарските села покрај овците и козите, гаеле и крупна стока. Млекото што го давале кравите воглавно се користело за домашните потреби. Биволи имало многу ретко, а во некои села и воопшто немало. Но, товарна стока- коњи, магариња и мазги, имале скоро секоја куќа. Исто така и живина имало скоро секоја куќа, покрај кокошки некои држеле патки и гуски. Исто така голем број на куќи во дворовите држеле и кошници со пчели.

Од земјоделските култури во областа Жупа најмногу се огледува пченка и тоа т.н. водна пченка, потоа, кромидот, лукот, празот, компирот, пиперските, патлиџаните, како и зелените салати. Од овошјата најмногу има сливи, потоа цреши, вишњи, јаболка, круши, дуденки (муренки), дињи и други.(Сл. 22)

Во некои висински села се до средината на XIX век се собирал и се мелел броштот (броштурот), па оттука и името на селото Броштица.

14

Во Новак покрај со сточарство и земјоделство, некои семејства се занима-вале и со изработка на дрвени предмети за потребите на домаќинствата и земјоделието. Населението на Долгаш пак се занимавале и со изработка на дрвен јаглен во месноста Чумурлук.

Во областа Жупа, воденици имало во селата: Горенци, Житињани, Далгаш, Праленик, Коџаџик, Новак, Голем Папрадник, Елевци и Брештани.(Сл. 23)

Печалбарството во областа Жупа, како и во соседните предели е присутно со векови. Најмногу заминувале во другите области и земји како ѕидари, но и во другите споредни работи што се поврзани со градежништвото. Во XIX век на печалба најмногу заминувале во Солун, Тракија, Софија, Видин, Романија. Покрај со градежништво некои се бавале и со аргатски работи околу обработ-ката на земјата.

Денес печалбарството е во сосема друга димензија, односно, повеќе стану-ва збор за иселување на цели семејства во западно-европските земји, посебно во Италија, Швајцарија и Германија, а родниот крај го посетуваат само еднаш годишно, најмногу за време на летните одмори.

Т р а д и ц и о н а л н а к у ј н а

Традиционалната исхрана во Жупа воглавно се состоела од сточарските и земјоделските производи што се добивале од домашната работа или се ку-пувала или разменувала на пазарот во Дебар и другите поблиски градови или села.

Од овците, козите или кравите се добивале квалитетно млеко од што се пра-веле и сирења, масти, изварка (урда), маштеница и други. Изварката од Жупа е една од најквалитетните познати млечни производи.

Од варените јадења најмогу се јадел грав. Тој се варел и со разни намир-ници како што се црвена пиперка и со пастрма, а можел да се јади и печен на земјена тава. Кашата чорба исто така многу често се среќавала на домашната трпеза. Таа се правела од брашно, маст, сол и оцет.

Варениот и печениот компир прилично многу се консумилар, а едно од најо-

15

милените јадења во Жупа бил и останал бирјанот т.е. варен ориз во тепсија, со зачини, со или без месо, кое начесто било овчо или пилешко месо.

Бунгурот исто така многу се користел како замена на оризот. Тоа е бела пленица, која се ставала во котел да се вари, па потоа се сушела и на крај ја мелеле со два големи камења. Откако ќе ја сомелеле пченицата се складирала во чиста бела вреќа. Бунурот се варел во тепсија со вода на кога се додавале зачини како праз, пиперка, компири и сл.

Јанијата од кромид се подтовувала на тој начин што кромидот е дробел, се пржел на тенџере, а потоа се ставало месо да се вари. Ориз јанијата се праве-ла со кромид и ориз.

Жените од Жупа, колективно сеуште приготвуваат тарани и јуфки, кои от-како ќе се исушат на Сонце, се складираат и се јадат во текот на зимскиот период. Тие се јадат варени слично на мамалигата (качамакот) и бакрданот.

Муслиманските жени се познати по приготвувањето на суканите јадења, како разните пити, џомлезиња, јазмазници, бурекот, баклави и сл.

Во Жупа и соседните области посебно беше и сеуште е квалитетното при-готвување на свадбарските јадења во големи казани особено чорбите, гравот, бирјанот (пилавот), месото па и познатите алви. Свадбарската храна се серви-ра во посебни садови „сани“ на кои се јаде колективно.

О б и ч а и т е к а к о т у р и с т и ч к а а т р а к т и в н о с т

Свадбите во Жупа како и во соседните области претставуваат вистинска атракција, што за посетителите или туристите може да бидат незаборавно ис-куство. За ваквата атмосфера можеби најзаслужни се музикантите кои свират на зурли и тапани, а во овој крај свират една од најпознатите тајфи во Европа- фамилијата Мајовци. Народот вели „без „Мајовците“ не се прави ниту една свеченост во дебарска Жупа“. Зурлите и тапаните прават интензивна звучна еуфорија, и тие се присутни скоро во сите ритуали што се поврзани за свадба-та. Свирачите се пречекуваат со посебна цереминија кога започнува свадбата.

16

1. Свадбите порано започнувале во среда со т.н. обичај „тупање на пче-ница“ кај домот на зетот и веселба која трае до полноќ со ора и песни. Во домот на невестата е обичајот „домесување“, каде се поканети најблиските роднини и пријателки за последен пат невестата да домесува пита (комад) кај своите родители. Таа вечер се прави и обичајот „к’носување“, т.е. на невестата и ставаат к’на на рацете. Во Новак, во четврток житото се носело на водиеница од измеленото брашно се фаќа леб од страна на блиските роднини жени, се пеат песни свадбарски, тој ден се прогласува дека свадбата е започната. Една недела кај свадбарот секоја вечер се прави ѓубуш. Жените пеат свадбарски песни, а мажите ја играат играта ,,филџан”.

Во четврток наутро се носи Чеизот, и по обичај тоа го прават 10-годишни деца од страна на невестата. Сите деца се почетуваат со слатко во домот на зе-тот, а потоа во домот на невестата оди „калешница“ – жена од страна за зетот што и носи на невестата престилки, гердани и други работи за украсување. Во домот на зетот тој ден се коли вол во присуство на најблиските роднини, а во домот на невестата нејзини роднини и другарки и редат боја на косата.

Во петок во приквечерните часови кај зетот се собира целото население на веселба. Сите гости се почествуваат со алва. Исто така кај невестата се носат тепсии за честење на блиските роднини.

Во саботата наутро на лицето на невестата и се става белило и црвило, а за цело време невестата стои простум (се срами). Во вечерните часови роднините од женски пол на зетот заедно одат во домот на невестатаа во рацете носат „борина“, кои ги палат за да се осветли патот до кај невестата.

Во недела наутро со зурли и тапани заедно со бајрактарот се оди од куќа на куќа и се кани цело село на доручек кај зетот. Наутро започнува и „бришењето на зетот“, кој седи да го бричи негов роднина, а околу ним жени пеат свадбар-ски песни. Во тоа време невестата за последен пат им се поклонува за своите блиски, а тие ја даруваат. Попладне сите блиски роднини и гости од кај зетот одат сватови по невестата. На чело е свекорот, качен на бел коњ и поминува низ целото село. Кога ќе пристигнат пред домот на невестата свекорот качен на коњ ја чека невестата. Кога таа ќе излезе од куќата, нејзините браќа ја ка-чуваат на бел украсен коњ, свекорот околу невестата фрла бонбони со ситни пари и пченица. По земањето на невестата сватовите се враќаат назад со пес-ни и ора. По нив оди невестата и свекорот качени на коњ, а зад ним тапаните. Кога ќе стигнат пред куќата на зетот, невестата од коњот ја симнува свекорот,

17

а за тоа време зетот гледа низ сито и прстен. Во вечерните часови покантетите гости се почестени со вечера и се игра и пее длабоко во ноќта. Потоа зетот го испраќаат во одајата кај невестата и го затвораат. Веселбата продолжува до раните утрински часови.

Во понеделник попладне, зетот со своите блиски оди сред село и го игра зетовското оро. Тука е собрано цело село. Во орото се фаќаат блиските род-нини. Потоа зетот си оди дома а кумовите му даруваат подароци.

Порано во селата од Горна Жупа, додека зетот се облекувал, се организи-рале и пеливански борби во некое поле (џореш, сеир). Додека пеливаните се бореле, зурлаџите свиреле „пеливанска мелодија“ при што се пратат борачите и според ситуацијата се свири побавно или побрзо.

Во селото Новак и другите Јуручки села земањето на невестата се одвивало во петок, не во недела. Чеизот се земал во понеделник натоварен на коњи. Во вторник доаѓала музиката кога се толчела и пченицата во таканаречен ,, дибек“.Во среда се одело „кумстари“ кај невестата, се ручало и на невестата и се дарувале дарови. После ручек кумстарите се враќаале дома, а двајца млади од кумстарите со коњи оделе да го канат селото на свадба. Навечер се палел голем оган и се играла играта ,,АРАП”.Во Четврток се одело сватови по невестата околу 10часот. Отткако се земала невестата, после се давало ручек за целото село, а после ручекот се одело со тапаните од куќа до куќа да му-зичарите си го соберат бакшишот. Следувало бричењето нат зетот со песни и тапани. Порано било обичај да се организира борење на пеливанит, по што следувала вечера со блиските роднини на таканаречена зетовска вечера. На крајот се „затворал“ зето, а кој претходно со оџата го озваничувал бракот со молитва во присуство на сведоци. Во петок наутро тапаните ги пробудувале зетот и невестата, кои и им бакнуваат рака на родителите. Го заиграавале зе-товското оро и на крај ги испраќале свирачите.

Во областа Жупа, зурлаџиите се ангажираат и кога се прави сунет, т.е. об-режувањето на момчето.

Center Zhupa -

Geography, History,

Anthropology

Authors:

Prof. Rubin Zemon Ph.D, Coki Ristovski

Editor-in chief:

Muharem Imeroski

2015

21

I n t r o d u c t i o n

The municipality CentarZupa has remarkable natural, geographical and anthropogenic attraction which can con-tribute towards municipal tourism development and also development of other economy fields. Due to many reasons, these attractions have not been sufficiently promoted and still are not. The national and international public is mod-estly informed about the municipality CentarZupa as for the whole area Zupa. Therefore this published paper has an aim to present, promote and affirm the multicultural heri-tage of diversification and intercultural dialog which was never lacking in area Zupa even since the oldest histori-cal sources. The municipality Zupa can be used as a model and good example of how to respect all diversities and to develop multicultural society. As an official language in CentarZupa are both Macedonian and Turkish language which additionally raises the value of mutual tolerance and respect between different cultures.

This published paper is an activity of the project “ Club of retired “ executed by the municipality CentarZupa and financed by the common project of the EU and the EU Council named as “ Promotion of human rights and minor-ity protection in South-Eastern Europe “.

22

M u n i c i p a l i t y o f C e n t a r Z u p a

Municipality of Centar Zupa, territorially located in the western part of Macedo-nia, one of the most picturesque regions of the Balkan Peninsula, with incredible natural, geographical andtourist attractions. The municipality of Centar Zupa covers an area of 107.21 km2, with the population of 6299 inhabitants accord-ing to the last census that was conducted in 2002. From them, 80.17% or 5224 people are reported as Turks, 12.49% or 814 people are reported as Macedonians, 6.96% or 454 persons are reported as Albanians and 25 persons as members of other communities. According to the same census in 2002, 6215 residents of the municipality or 98.6% are Muslims by religion, 20 were Christian Orthodox, 4 are Catholic Christians and 60 people were held under the heading “other”.

N a t u r a l g e o g r a p h i c a l f e a t u r e s o f t h e l a n d s c a p e Z u p a

The area which the people called Zupa is located on the right bank of the Black Drin River, on the east is rising to the crest of the mountain Stogovo, from the south is surrounded by landscapes of Malesia and Debar’s Drimkol, the area of Golo Brdo is on the west, and on the north is Debar field and partly the area of Lower Radika.(photo 1 &2)

The land in Zupa lays againstthe coast of the Black Drin River on the west. The highest point is Babin Ridge located on the mountain Stogovo at an altitude of 2242 meters (photo 3), and the lowest is 580 m above the seawhere the river Radika flows into Debar Lake (photo 4). The average altitude of the area Zupa is 1411 m.

Ground in Zupa is mainly limestone. Bare soils, rocks and scabs often can be seen in the area. The sides of the mountain Stogovo are found sandstone and of other types of old stones (photo 5).Shale-shaped rocks (“simple stone” for tombstones) or tiny dilapidated pieces - “coots” are found inthe riverbeds.In the lower river

23

flows, the color of the tiny dilapidated pieces is changing in deferent colors, black, blue, green, purple and red shale, giving it a special nice view of the right side of Eleshka River, near the village Dolgash (photo 6). In the highlands of Zupa, the land is almost everywhere covered with different shades of red soil. In the central areas there are lake sediments, mainly clay, which are mixed with the red soil-brought from higher areas. The lowest countries besides Black Drin, Radhika and their tributaries there areplenty of river sediments. The most fertile land is in the central plains between the villages Zhitineni, Balanca, Large and Small Papradnik, Vlasici and Breshtani.

Because of the openness of the landscape Zupa towards Debar field in northwest direction, as well as its partial sun exposition and pretty average altitude, it has colder winters and cooler summers in relation to neighboring Debar Field.In the higher parts of the mountain Stogovo snow sometimes occurs even at the end of September (photo 7). Cold winds are blowing from the north through the valley of Radika river, as well as from east descending through the east slopes of Stogovo. These winds from the north and east are blowing throughout the year, during the wintersbringing snow and in the summer months refreshing the air, which have positive impact to the crops. In the spring months,mild to warm south wind is blowing which melts the snow and bring rains. Also, during the spring and autumn months, different mild wind is blowing from the West, which lifts the fog of the lowlands and brings rain “from the sea”. However, even the big storms with heavy rainfalls are not unknown,having damaging impact on fruits and wheat!

As we mentioned above, Zupa area has two big streams on its border - Black Drin on the West and Radika on the north. There are also several smaller rivers and streams, of which almost all is flowing into Black Drin river. From villages Elevci and Dalgashthere is a stream called Kara Dere (Black River) in itsupper stream, than changes its name into Elevska River to the village of Dalgash, and from there to its flowing in Black Drin river it is called Dalgashka river. Just north of that-stream, another river flows called DermenDere (Water Miller River) to the village of Novak, changing its name into Novak Deresiriver, and then to the flowing in Black Drin river it is called Osolnichka river. Its tributaries are Raven Dere and MilavecDeresi streams. The largest river in the region is Gola Stina (Naked Rock) or Kodzhadzhichka River i.e. Breshtanska River. In the area of the village Zhitinani Amitska and Peshterska (Cave) river are flowing. They assembled west of Vlasici and the river is named Rechishte (Big river) or Zhitinska river. There were occasions

24

during the droughts this river to dry up and not reach the Black Drin. Broshtichka river is northernmost river, and slightly larger is Azizina River (White Water). This rich hydrographic network was used for irrigation and device driver of the mills, which unfortunately today has a very small number, but they can also be used for tourism purposes. (photo 8)

Overall Zupa area can be classified as poorlyforested area (photo 9). According toponymy it can be concluded that in the past centuries in Zupa more terrotory was covered with forests. The forests today are mainly composed of beech and oak. Almost everywhere there are also hazel and maple trees too. In some villages there are chestnuts, walnuts, pears, apples, plums, cherries, quinces. Besides the river flows there are willows. Places called “Pine Hill” landChamon testify that once in the past there were pine and fir trees also.

In Stogovo and its slopes towards Zupa there are number of wild animals: bear, wolf, fox, wild boar, badger, hare, wild goat. The eagle is also present in the sky over the mountain Stogovo. Following domestic animals are breed in Zupa : sheep, donkeys, horses (photo 10 & 11) and oxen as well as poultry (chicken and ducks). There is a trout in all rivers, and also eel in river Black Drim.

Some scientists believe that a branch of the old Roman road Via Egnatia was through Debar and Zupa , or maybe the road Via Sacra! There are some records for a road passing through the area Zupa road that connected Debar, Ohrid, and further towards Bitola and Prilep taken by some travelers from the 19th century. This road was passing through “Millbridge”, passing through Breshtanska River and Zhitinenska River through Breshtani climbing towards Kodzadzik. Here that road separates into two branches , one led to Novak, through Karaorman and the area Debarca landing at village Botun, today ppositioned on highway Ohrid- Kice-vo. The other branch led through Upper Elevci , Selci, Lokov in Malesia coming on Mislodezhda and then to Ohrid. That road was called “Old road”( “StaroDzade”), with branch “Upper” (“Gorno”) and “Lower Old road” (“DolnostaroDzade”). Prom-enades through these old roads todayis a real tourist attraction, through one of the most picturesque regions of Macedonia and the Balkans(photo 12). In earlier ages there was a bridge western of Dalgashthat crossed the river Black Drim and connected Zupa directly with Golo Brdo. Due to the lack of bridges today, the citi-zens of Zupa cannot reach to and use theroad Struga-Debar , which leads through left coast of the Black Drim River.

25

S e t t l e m e n t s

There was no extensive research done so far on ancient settlements in Zupa, nor excavations in places whose names indicate the former settlements. In 1952, at the “fortress” in Kodzadzik inscriptions from the ancient period were found. There is a common believe that in the place called Kal’a (Kodzadzik Kal’asi, Janborija Kal’asi) there was a “Holy city” (“Sveti Grad”) once upon a time! In the area of vil-lage Breshtani there is a place called Kal’a Geller (Lizard’s Fortress). In the area of Zhitinani near Centar Zupa there is a hill named Gradiste with remaining walls from some fortress. There is a place called “Under the Tower”. In the area of the abandoned Osolnica there is a place called City Ravanje and people believe it belonged to the city of Kodzadzik. Kashtelica Broshtica and locality Palatishta in Kochishta also indicates for existence of old ruins of fortresses. On the boundary between Large Papradnik and Balancithere is the path Temnik, where according to the popular saying the “city” was located. There is also a popular believe that between Evla and Daglash there was a city were named “Vinogradishta.” In the area of Breshtani there is a place called “Selishte”, which says that there used to be a village once. Another place called Selishte ( big village ) is located in current village Evla. Also there is a place called “Nasela“ in area of Kochish.

There are very few written sources regarding the creation of settlements and vil-lages in Zupa. The oldest record comes from the XII century, where Vapa village is mentioned. More details forthe settlements in Zupa (vilayets Debar, Long Hill, River Chemernica and others ) can be found in Ottoman census records dating from 1467 . In these records the settlements from the Zupa area are recorded in various vilayets ( units ), because Zupa the did not exist as a separate territo-rial unit, as in later censuses. The Upper Debar vilayetconsisted of: Vlasic, Upper Prepatnik, Gorenci Novak, D’lgash, Vlaharal, Kochishta, Kodzadzik, Osolnica, Zhiti-nani, Paresh, Strazhilovishte, Brashtani, Provelnik ,Balani, then Koshtelani, Lower Papradnik and Crno Buki.

In extended census of the Ohrid Sandzak ( area ) from 1519, Zupa appears as a separate territorial unit ( nahia ) belonging to Debar’s region.26 villages were re-

26

corded with 779 families. The largest villages were Broshtica with 63 families, D. Aleshenci (probably Elevci) with 55 families and Upper Papradnik with 46 families.

Although there is not enough material in historical sources for the creation of villages, the folk legends about the origin and ethnology of bribes who founded the villages and settlements,as well as the toponymy around them, indicates that most of the settlements occurred in the early Middle Ages.

One of the most historic settlement in the municipality of Centar Zupa is Kodza-dzik. During the fourth decade of the XV century Kodzadzik is cited as “city”. It is mentioned in the Ottoman records from 1568. On a hill to the northwest of the village Kođađik, at an altitude of 1160 m Kodzhadzhikfortress is located. The re-mains of a fortress has been found here, to which not only the local population, but also a number of scientists who dealt with these remains, assume that there was former Svetigrad (Holly city) located(photo 14). Based on the way of building and discovered pottery, archaeologists say that it is a fortress that existed in ancient and medieval periods. Further researches should indicate whether perhaps it is about urban settlementfromHallstatt period. In the written documents Kodzadzik is first mentioned in a note in Sofia area,with the specified date (between 2 and 11 of August 1448) and place of issuance,in the Sultan’s“berat“ (document issued by the Sultan) for transfering dismissed from Karaca Hamza,dogandzhi Semedeti’s son in the Kodzadzikfortress. It confirms that in the summer of 1488 Kodzadzik was in possession of the Ottomans. Later in 1467, in the detailed census document of the Vilayet(big administrative and territory unit) of Upper Debar, the Kodzadzik fortress is written down, and their inhabitants were freed “from poll tax and other avarız (taxes in cash)” on condition of serving the fortress. Kodzadzik has been significant stronghold of Ottoman rule until the middle of the XVI century, when it lost its military-strategic importance.

Most scientists who have dealt with the past of this region draw connections between Kodzadzik fortress and Svetigrad medieval town, one of the main strong-holds of George Kastriot- Skanderbeg, as main point in preventing the Ottomans in their breakthrough in the Balkans. The first description of this city gives bi-ographer and Skanderbeg’s contemporary, Marin Bareti. He locatedSvetigrad on the top of a high mountain, without a well inside,opened and built in the middle of the city. Baretihas written down that Svetigrad was the place where decisive battle between the forces of Skanderbeg and the Ottomans was held, led person-ally by the Sultan Murad II. After years of fighting, in 1448 he had bribed some of

27

the locals who threw a dead dog in the tanker- natural reservoir of water, and as a consequence of that the defenders had to leave the fort and tosurrender one-self. However, there are scholars who argue that opinion, that Svetigrad was not located where is village of Kodzadzik today, and they provide an opportunity that Svetigrad was located in today’s village of Modric, in the area of Golo Brdo on the left bankof Black Drin river. Since there is no material evidence, the location of Svetigrad is still a puzzle. More detailed archaeological excavations of the Kodza-dzik fortress will probably provide information which city existed in this fortress and since when.

Some scientists do not exclude the possibilitythat graves found near Kodzhadzhik fortress(Photo 15 & 16) belong to the Bogomils1 who for sure existed in this region during the period from X-XIV century, and some maybe lived here before the ar-rival of Ottomans.

On the other hand, according to some certain Macedonian and Turkish historians, the father of the founder of the Turkish Republic Mustafa Kemal Atatürk, Ali Riza and his family were born in Kodzadzik! At the end of the XIX century, Ali Riza moved to Thessaloniki and married Zebeide Hanim, whosancestry were from Lan-gasa near Thessaloniki! On this occasion, memorial house called “the house of Ali Riza” was built near the Citadel in Kodzadzik funded by the Turkish Cooperation and Coordination Agency- TIKA, in cooperation with the Ministry of Culture of Republic of Macedonia(photo 17).

Today’s concentration of population is around the settlement Centar Zupa (photo 18), which began to form in 1954, and represents an administrative and economi-cal center of Zupa area (the municipal building is placed here, elementary and high school, market, etc.).

Today the municipality of Centar Zupa comprises 23 settlements: Bajramovci, Balanci, Breshtani, Broshtica, Vlasici, Large Papradnik, Upper Melnichani, Gore-nci, Dolgash, Lower Melnichani, Evla, Elevci, Zhitineni, Kochishtam Kodzadzik, Small Paprdanik, Novak, Osolnica, Odzhovcim Pareshi, Prelenik, Centar Zupa and CrnoBoci.

1 Bogomilism was a dualist religious political movement in the 10th century in Macedo-nia and in the Balkans

28

H o u s e s

Until the beginning of XX century the population in Zupa lived in old and dilapi-dated houses. The houses in the lowland villages wereground-floored, with one large room where the fireside was placed.One half of this room was used by peo-ple andthe other halfwas used as a barn for big and small livestock. These houses at the base were built of rough stone cliff and if there was a second floor wood and filth were used for construction.In the mountain villages the houses were completely built of stones (photo 19). The inner sides of the walls were covered with mixed mud and straw. In lowland villages roofs were constructed on two lev-els and covered with straw, in the mountain with stone slabs. Those houses were without ceilings so the roof construction was exposed to the interior. There were no windows on the walls, and the daylight was entering either through the front so called “main” door, or back so called “small” door, and from the opening on the roof so called “Badza”. Around the house there was a courtyard with a floorand fence for storageing of the vegetables, fruits and small crop yields.

After the World War I the houses run some development especially in the quality of the material, and their horizontally and vertically development. During this period a new type of house appeared, so called “Chardaklija”. Specific for them is installation of wooden verandas on the upper floors(photo 20). Another change was that people started to open windows on the walls more often, ceilings were also built, and around the houses ancillary commercial facilities were builtsuch as stables, barns, hen houses and so on.

After World War II, modernization of the houses began and they were now built from solid materials as cement, bricks, blocks and also had multiple living areas according to the family’s needs. In the 60s of the twentieth century, much of the population in Zupa leave to work in western European countries, which had sig-nificant impacton the houses’ design, accepting widely the elementsof Western culture in the construction and contents. Among the Muslim population, espe-cially noticeable are eastern influences in contemporary furnishing. Nowadays in the settlements of Centar Zupamunicipalitya wide range of modern built houses and commercial buildings could be seen, and people are not willing to reconstruct

29

the traditional houses.The only example of traditional architecture and furnishing today is memorial house of Ali Riza in Kodzadzik (photo 21).

E c o n o m y

Zupa as a landscape with mountain pastures, forest modesty, deficiency in agri-cultural land, and with insignificant water power could not hold out subsistence to their inhabitants forcingpeople to various kinds of work for families’ sustainance.

Since the earliest times, all villages of Upper Zupa,mountainous and lowland, have dealt with animal husbandry, ie sheepbreeding and goats breeding. This is il-lustrated not only by people’s accounts, but also by the given names to places and rural areas, fields and pastures. During the summer,the animals were taken to the pastures on Stogovomountain, full of rich pastures and fertile fields, to the forest belt on the south towards Karaorman, east of Malesia. With the arrival of the Ot-tomans, pastures of Stogovo were mostly used by Juruks. Their ancestors - todays Turks from Novak, Elevci, Kodzadzik and other villages,even on a smaller scale still maintain the animal husbandry as way of sustenance.

The people in lowland villages along with sheep and goats were also used to breed large animals as cattle. The milk from the cows was mainly used for domestic needs. Buffaloes were very rare, some to none in some villages. But almost every house had animals for loading of goods as horses, donkeys and mules. Poultry was breed in every house, including ducks and geese. Not small number of the house-hold were keeping clusters of bees.

The most cultivated agricultural crops in Zupa areawere corn- so called “Water corn”, onions, garlic, leeks, potatoes, peppers, tomatoes and lettuce.Plums, cher-ries , sourcherries , apples, pears, mulberries and melons were most cultivated fruits (photo 22).

In some highland villages until the middle of XIX century, the people were har-vesting and grindingthe“broshtot” (type of crop), hence the name of the village Broshtica.

In Novak besides livestock and agriculture, some families were also engaged in making wooden items for the needs of households and agriculturel production.

30

The population of Dolgashrespectively dealt with making charcoal in the area Chumurluk.

In the area of Zupa, water mills were located in villages Gorenci, Zhitinjani, Dal-gash, Pralenik, Kodzadzik, Novak, Large Papradnik, Elevci and Breshtani (photo 23).

Economic emigration in Zupa, as well as in neighboring areas has been ever present for centuries. The people were leaving in other areas and countries as construc-tion workersand other ancillary works related to construction. In XIX century the most desirable places to go were Thessaloniki, Trakia, Sofia, Vidin, Romania. Be-sides construction works some were engaged as workers in agriculture.

Today, economic emigration is completely different compared to the past, moving whole families in western European countries, especially to Italy, Switzerland and Germany. Those families are coming to their homeland only once a year, mostly during the summer holidays.

T r a d i t i o n a l c u i s i n e

The traditional diet in Zupa mainly consisted of livestock and agricultural prod-ucts produced in their households or bought or exchanged on the market in Debar and other nearby towns or villages.

Quality milk from sheep, goats or cows was made for making cheeses, buttermilk, cottage cheeseand other dairy product. Cottage cheese from Zupa is one of the finest known dairy products.

The most common dish was cooked beans. The beans were cooked with various added vegetables as red pepper and dried meat, and also baked in ceramic pot. The dish “ kasha “ was also frequently prepared and eaten as domestic meal. That dish was made of flour, fat, salt and vinegar.

Boiled and baked potatoes were also highly consumed , One of the most popular dishes in Zupawas and still is so called ‘ Birjan ‘ which is actually cooked rice in a pot with herbs, spices , with or without meat which was most often sheep or chicken.

31

“ Bungur “ was also very frequently used as a substitution to rice.”Bungur“ is white wheat which was boiled , dried and milled with two large stones. After the wheat was milled it was stored in clean white linen. “ Bungur “ was cooked in a pot with water and vegetables were added : leaks, red pepper , potatoes etc.

The dish with onion called “ Janija” was prepared with grated and fried onion, to which meat was added and slowly cooked. “ Janija “ dish was made of rice and onion.

Women from Zupa are still commonly preparing homemade pasta called “ jufki “ and “ tarana “ . This is homemade pasta, dried on sunshine and stored to be eaten during the winter. This pasta is eaten boiled similar to other very popular dishes called “ Mamaliga “ and “ Bakrdan “.

The Muslim women are known for preparation of pies ( “gjomleze “, “ jazmaznik “, “ burek “, “ baklava “ etc… )

In Zupa and surrounding regions preparation of food for wedding celebrations was and still is of high quality. Those meals especially soups, beans, “ birjan “, meat and famous dessert “ alva “ were prepared in huge pans called “ kazans “ . Food prepared on weddings is served in special dishes called “ Sani “ where the consumption is collective.

In Zupa and neighboring areas in particular was still preparing quality wedding dishes in vats especially soup, beans, birjanot (pilavot), the meat and the famous Alvi. Weeding food is served in special vessels “magazine” that is eaten collectively.

T r a d i t i o n a l c u s t o m s a s a t o u r i s t a t t r a c t i o n

Weddings in Zupa and neighboring areas are represented as the real attraction, and for visitors and tourists it can be an unforgettable experience. The musicians playing drums called “ tapan “ and wind instrument called “ zurli, “ are the creators of this atmosphere . The band “ Majovci “ from this region is one of the best bands “ tajfa” in Europe. The people here say that no celebration in Zupa is celebrated

32

without “ Majovci “. The instruments “ zurili “ and “tapani “ are creative intensive sound euphoria and are present in almost all rituals related to the wedding. Musi-cians are welcome with special ceremony when the wedding begins

In the past the weddings started on Wednesday with the so-called custom “beat-ing of wheat” in the house of the groom and celebration lasted until midnight with dances and songs. In the home of the bride another custom was celebrated so called “domesuvanje” where her closest relatives and friends were invited to see the bride making pie for the last time at her parents house. That night, also another custom is celebrated called “k’nosuvanje”, ie a henna is put on the bride’s hands. In village of Novak, on Thursdaysthe crops were taken to the mill and the flour was used by relatives of the bride to make bread. Wedding songs started to be sung and that day was declared as official start of the wedding. In the groom’s house during the whole week before the wedding every night a celebration called “ gjubush “ was taking place. The women were singing songs and men were playing the game called “ fildzan “ – a cup.

Thursday morning is a time for bringing the dowry, and usually 10-year-girls rela-tives to the bride were participating in this. All children are offered with sweets in the home of the groom.Then the a women called “kaleshnica” - a woman rela-tive to the groom went to the bride wearing aprons, necklaces and other things for decorating. In the home of the groom an oxen was cart in presence of closest relatives. At the same time, relatives and friend of the bride were dying the bride’s hair with color henna.

On Friday night all villagers were gathering in the groom’s house and were offered the dessert called “ alva “. In the bride’s house a prepared dishes were brought for the closest relatives.

On Saturday morning the bride’s face was covered with powder and white and blush, and during which ritual the bride was standing as ashamed. In the evening the, the female relatives of the groom went together to the home of the bride caring fire lights into their arms that lit the light on the way to the bride.

On Sunday morning, the whole village and each house was invited to breakfast at groom’s home,with trumpets and drum leaded by the man carrying a flag. On Sunday morning also the groom was shaved by his cousin while the women were wedding songs. At this time the bride for the last time was bowing in front of

33

her cousins and they gave her presents.. At the afternoon all close relatives and guests from the groom house go towards the bride’s house to take her.Leader was the groom’s father on a white horse passing the whole village. The groom’s father arrived at bride’s house and was waiting for the bride outside . When the bride was coming out, her brother were putting her on a decorated white horse and the groom’ father was throwing sweets and candies and wheat. After taking the all people are going back to the groom’s house singing and dancing.The bride and the groom’ s father were going at the end , with drums behind them. When they reached the house of the groom, bride was taken down of the horse by the groom’s father . The groom was seeing this through a sieve and ring. In the eve-ning , al invited guests were invited for a dinner andwere playing and dancing until late that night. Then the groom was entering the bride’s room and the door was closed. But the celebration continued till dawn hours.

On Monday afternoon, the groom with his relatives in the village were dancing “ groom’s “dance. The whole village and all relatives participated in this dance. Then the groom went home and godfathers gave him gifts.

In earlier time, in the villages of Upper Zupa, while the groom dressed, pelivan fights were organized in a field and special songs were played (dzhoresh, schaden-freude). The melody tempo was increased or decreased depending on the situation of the fight.

In the village Novak and other villages of Juruk regionthe bride was taken on Friday, not Sunday. Dowry was taken on Monday loaded on horseback. On Tuesday the music came when the ritual of beating wheat was conducted . On Wednesday’s the ritual called “kumstari” was conducted at e bride house , a dinner was served and the bride was given presents. After the dinner the god-fathers “ kumstarite “ were returning home. Two youngsters of the godfathers went to invite the village to the wedding. That evening a big fire was lighten and the dance called ,, Arabs “was performedThen the shaving of the groom happened together with songs and dances. In earlier times a ritual of pelivan fights was organized , followed by a dinner with the relatives which was called groom’s dinner. After the dinner the groom was closed in a room with the bride after getting married with the bride in front of Muslim priest called “ Odza “ in presence of witnesses. On Friday morning the groom and bride were awaken from the drums songs and the bride was kissing the groom’s parents’ hands. On

34

Friday morning the drums to probuduvale groom and the bride, who kiss their hand parents. Then the groom’s dance was performed and musicians were sent home.

In the area of Zupa the musicians are engaged also during the ceremony of cir-cumcision, ie circumcision of the Muslimboys.

35

Merkez Jupa -

Coğrafya,Tarih,

Antropoloji

Yazarlar:

Prof. Rubin Zemon Ph.D, Coki Ristovski

Kurgu:

Muharem Imeroski

2015

36

37

Ö n s ö z

Merkez Jupa Belediyesi inanılmaz doğalcoğrafi konuma ve antropolojiközelliğe sahiptir, bu zenginlik belediyenin turizm sektöründe ve diğer ekonomik dallardagelişmesine katkıda bulunabilir.

Bu turistik merkezler çeşitli nedenlerle geçmişte oldu-ğu gibi bugün bile yeterince bilinmemektedir, fakat yurtiçi ve yurtdışı kamuoyu mütevazı şekilde de olsa Merkez Jupa Belediyesi ve bölge hakkında genel olarak haberdardır. Bu tanıtım yayının amacı Jupa bölgesinde eski tarihi geçmişin-den beri eksik olmayan çeşitliliği, kültürlerarası diyaloğu ve çok kültürlü mirasını sunarakdoğrulamak ve teşvik et-mektir. Merkez Jupa Belediyesi, tüm farklılıklara nasıl saygı gösterilebileceğine ve çok kültürlü bir toplumun geliştirile-bileceğineilişkinbir model ve iyi bir örnektir. Merkez Jupa Belediyesinde Makedonca ve Türkçe dilleri resmi olarak kullanılmakta olup bu da ek olarak karşılıklı hoşgörü ve farklı kültürlere saygı değerini yükseltir.

Tanıtım yayını, Avrupa Birliği Fonu ve Avrupa Konseyi tarafından finansal olarak ortaklaşa desteklenen “İnsan Hakları Teşviki ve Güney-Doğu Avrupa’da Azınlıkların Ko-runması” başlıklı projeye atfen Merkez Jupa Belediyesi tarafından uygulamaya konulan “Emekliler Kulübü” proje-sinin faaliyetidir.

38

M e r k e z J u p a B e l e d i y e s i

Merkez Jupa Belediyesi, inanılmaz doğal-coğrafi turistik merkezleri ile Balkan Yarımadası’nın en güzel bölgelerinden biri olup Makedonya Cumhuriyeti’nin batı bölgesinde yer almaktadır. Merkez Jupa Belediyesi’nin alanı 107,21 km2 olup 2002 yılında gerçekleştirilen son nüfus sayımına göre ise nüfusu 6.229 ‘dur. Nüfusun % 80,17 ile 5224’ü Türk, %12,49 ile 814’ü Makedon, %6,96 ile 454’ü Arnavut olup 25 kişi ise diğer topluluklara aittir. 2002 yılındaki aynı nüfus sayımına göre ise nüfusun %98.6 ile 6215’i İslam, 20 kişi Ortodoks Hıristiyan, 4 kişi Katolik Hıristiyan ve 60 kişi ise «diğer» başlık altında sayılmıştır.

J u p a B ö l g e s i n i n D o ğ a l – C o ğ r a f i Ö z e l l i k l e r i

Halk tarafından Jupa olarak adlandırılan bölge Kara Drin Nehri’nin sağ kıyı-sından doğuda Stogovo dağının kayalıklarına doğru yükselir, sınırları güneyde Malesiya ve Debre Drimkol, batıda Golo Brdo, kuzeyde ise Debre Tarlası ve Aşağı Radika’nın bir kısmıile çevrilidir. (foto 1 & 2)

Jupa’da arazinin eğilimi batıdan Kara Drim’in kıyısına doğrudur.Stogovo da-ğında deniz seviyesinden 2242 metre yükseklikte en yüksek noktasıolan Babin Sirt(foto 3), 580 metre ileen düşük seviyesi Radika nehrinin aktığı Debre Gölün-de bulunur(foto 4). Jupa bölgesinin deniz seviyesinden ortalama yüksekliği 1411 metredir.

Jupa’nın toprak zemini genel olarak kalkerdir. Bölge sıklıkla taşlıkolup kayalarve kabuklar görülebilir. Stogovo dağı eteklerinde kumtaşı ve diğer eski duvartaş türleri bulunur(foto 5). Dere yataklarında şeyl biçimli kaya (mezar taşları için “dar taşlar”) veya “çakıl” küçük döküntü taş parçacıkları ortaya çıkar. Dere akış yön-lerinin alt kısımlarında özellikle Dılgaş köyün yakınlarındaki Eleşka deresinin sağ

39

tarafına döküntü şeyller siyah, mavi, yeşil ve kırmızı renge bürünüp değişik özel ve güzel bir görünüm verir(foto 6). Jupa’nın dağlık kesimlerindeki arazi hemen hemen her yerde koyu ve parlak kırmızı renk ile kaplıdır. Merkezi bölgelerde ise kırmızı ile karışmış daha yüksek bölgelerden gelen göl tortuları, özellikle kil vardır. Alçak kısımlarda ise Kara Drim, Radika ve onların Jupa kollarında alüvyon vardır. En verimli araziler ise merkezdeki Jitnenik, Balantsa, Büyük ve Küçük Papradnik, Vlasiki ve Breşatik köyleri arasındaki ovadadır.

Jupa bölgesi komşusu olan Debre Tarlasına karşın arazinin deniz seviyesine göre orta yükseklikte olması, kuzeybatıya doğru açıklık olması ve kısmen de olsa güneş ışığı alamamasınedeniyle kışlar daha soğuk ve yazlar daha serin geçer.Stogova dağının en yüksek kısımlarında bazen eylül ayının sonuna doğru kar görülebilir (foto 7). Soğuk rüzgârlar kuzeyde Radika deresindeki vadinin içinden ve doğuda ise Stogova yamaçlarından inerek eser. Yıl boyunca kuzey ve doğudan esen bu rüzgârlar, kışın kar getirir yaz aylarında ise havayı serinleterek ekinlere faydalı olur. İlkbahar aylarında esen sıcak ve yumuşak güney rüzgârlarıyağmur getirir. İlkbahar ve sonbahar aylarında batıdan esen sıcak rüzgâr alçak kısımlardaki sisi kaldırır ve “denizden” yağmur getirir. Jupa’da meyve bahçelerine ve ekin tarlalarına zarar verendolu, fırtına ve derelerde sel meydana gelmesi hiç de yabancı bir durum değildir!

Belirttiğimiz gibi, Jupa bölgesi sınırları içerisinde batıda Kara Drim ve kuzeyde Radikaolmak üzere iki nehri vardır. Bölgede birkaç küçük akarsu da vardır ki ne-redeyse tümü Kara Drim’e akar. Elevtsa ve Dılgaş’tan yukarı kısımları Kara Dere adıyla, Dılgaş’tan Kara Drim’e doğru akışında ise Dılgaş Deresi adıyla bir dere akar. Onun kuzeyinde ise Novak’a kadar Dermen Dere adıyla, Osolnitsa’ya kadar ise No-vak Deresi adıyla,Kara Drim’e girişine Osolnitsa Deresi adıyla bir dere akar. Raven Deresi ve Milavets Deresi bu dereye akar. Bölgenin en büyük deresi Gola Stina (Gola Stena, Golo Stina) veya Kocacık Deresi yani Breştanik Deresidir. Jitnenik bölgesinde Peşterska ve Amitska Deresi vardır. Onlar batıda Vlasiki’de doğar ve Reçişte veya Jitnenik Deresi adını alır. Kuraklık zamanında Kara Drim’e ulaşama-dan bu derenin kuruduğu olmuştur. En kuzeydeise Broştitsa Deresi ve biraz daha büyüğü olan Azize Deresi (Beyaz Su) bulunur. Bu zengin hidrografik ağ sulama ve ne yazık ki bugün çok az sayıda kalan ancak aynı zamanda turizm amaçlı değerlen-dirilebilecek değirmenleri döndürmek için kullanılırmış. (foto 8)

Genelde Jupa bölgesi ormanlık alanı düşük vasıflı olarak sınıflandırılabilir(foto 9). Toponimi’ye göre geçmiş yüzyıllarda Jupa’da daha fazla ormanın olduğu su-

40

nucuna varılabilir. Ormanlar çoğunlukla kayın ve meşeden oluşmaktadır. Hemen hemen her yerde az da olsa hazel ve akçaağaç vardır. Bazı köylerde ise kestane, ceviz, armut, elma, erik, vişne ve ayva ağaçları da vardır. Nehir kıyılarında ise sö-ğütler vardır. Çam Tepesi ve Çam adlı yerler bir zamanlar buralarda çam ve köknar ağaçlarının var olduğuna tanıklık eder.

Stogovo dağında ve onun Jupa tarafında çok sayıda yabani hayvan ayı, kurt, tilki, yabani domuz, porsuk, tavşan, yaban keçisi bulunur. Stogova dağın yüksekle-rinde kartal da görülebilir. Jupa’da evcil hayvanlardan koyun, eşek,(foto 10 &11) at ve öküz, kümes hayvanlarından ise tavuk ve ördek bakılır. Tüm derelerde alaba-lık, Kara Drim’de ise yılan balığı vardır.

Bazı bilim adamlarına göre Jupa ve Debre’den Eski Roma Via Egnatia yolunun bir koluveya Via Sacra yolu geçer! 19. Yüzyılda bazı seyyahların kayıtlarında Jupa’dan Debre ile Ohri’yi bağlayan ve oradan Manastır’dan Prilep’e giden yolun geçtiği ya-zılıdır. O yol Melnikçi köprüsünden geçer ve ardından Breştanik Deresi ve Jitnenik Deresi ve Breştanik’ten Kocacık’a çıkarmış. Burada yol ikiye ayrılırıp biri Novak’a ve bugünün Ohri – Kırçova yolu Debartse bölgesinde Karaorman’dan Botun’a çı-karmış. Diğer yol ise Yukarı Elevtsa ve Seltse üzerinden Malesiya’da Lokov’a ve Mislodejda’dan Ohri’ye çıkarmış. Bu yolun adı “Staro Cade” (Eski Cadde) olup kolları ise “Yukarı” ve “Aşağı Staro Cade”dir! Makedonya ve Balkanların en gü-zel turistik bölgeleri temsil eden bu yollarda yürüyüş yaparak gezilebilir(foto 12). Eskiden Dılgaş’ın batısında Kara Drim’i ve Jupa’yı doğrudan Goro Brdo bölgesine bağlayan köprü varmış. Bugün Kara Drim’in üzerindeki köprülerin eksikliğinden dolayı Jupalılar doğrudan Kara Drim nehrinin sol kıyısına Struga-Debre’ye giden yolu kullanamazlar.

M a h a l l e l e r

Jupa’da; ne antik yerleşim üzerinde kapsamlı bir araştırma ne de eski yerleşim-leri gösteren isimli yerlerde kazılar yapılmamıştır. 1952 yılında Kocacık “Kale”sinde antik döneme ait kalıntılar bulunmuştur. Ayrıca halkın Kala (Kocacık Kalesi, Yanbo-riya Kalesi) dediği yerde Sveti Grad şehri varmış(foto 13)! Breştanik köyü civarında Kala Kelepe (Kertenkele Kalesi) adında bir yer varmış. Jitnenik bölgesi Merkez Jupa

41

yakınlarında duvar kalıntılarının belli olduğu Gradişte adında bir tepe vardır. Daha aşağıda “Pod Kula” (Kule altı) adında bir yer vardır. Boşalan Osolnitsa bölgesinde Gradski Ravanye adııyla bir yer vardır ki halk Kocacık şehrine ait olduğunu söy-ler. Eski yapıları ile bilinen Broştitsa’daki Kaştelitsa ve Koşişta’da Palatişta yerleri de vardır. Halkın arasında konuşulanlara göre Büyük Papradnik ve Balantsa ara-sındaki sınırda eskiden şehir olan Temnik vardır. Aynı şeklideki konuşmalara göre Evla ve Dılgaş arasında “Vinogradişta” şehri varmış. Breştanik bölgesinde “Selişte” adındaki yerde anlatılanlara göre eskiden burada bir köyün var olduğu söylenir. Evla köyünde bir Selişte daha vardır. Koçişta bölgesinde ise “Na Nasela” adlı yer vardır.

Jupa’daki yerleşim yerleri ve köylerin oluşturulması ile ilgili yazılı kaynaklar çok azdır. Vapa köyünün anıldığı en eski yazı XII. yüzyıla aittir. Jupa’nın mahalleleri hakkında detaylı bilgiler Debre, Dolgo Brdo, Reka, Çemernitsa ve diğer vilayet-ler için 1467 yılı Osmanlı Kayıt Defterlerinde bulunur. Jupa’nın mahalleleri daha sonraki defterlerden farklı olarak bu defterde ayrı bir bölge birimi olmadığı için farklı vilayetlerde yazılıdır. Yukarı Debre Vilayetinde yazılanlar: Vlasik, Yukarı Prepatnik, Gorentsa, Novak, Dılgaş, Vlaharal, Koçişta, Kocacık, Osolnitsa, Pareş, Strajilovişte, Breştanik, Provelnik, Balani ardından Koştelani, Dolni Prepatnik ve Tsrno Buki.

1519 yılı Ohri SancağıKayıt Defterlerinde Jupa, Debre Kazasının nahiyesi - ayrı bir bölgesi olarak görünür.Deftere 779 haneli 26 köy kaydedilmiş. En büyük köyler 63 haneli Broştitsa, 55 haneli Aşağı Aleşentsi (büyük olasılıkla Elevtsa) ve 46 ha-neli Büyük Papradnik.

Köylerin oluşumları ile ilgili tarihsel kaynaklarda yeterli bilgi olmamasına rağ-men, köy ve mahalleleri oluşturan kavimlerin kökleri ile ilgili halk gelenekleri ve çevredeki yer isimleri birçok mahallenin daha Ortaçağın ilk dönemlerindeoluştu-ğu gösterir.

Merkez Jupa Belediyesi’nde en eski tarihi mahallelerinden biri Kocacık’tır. XV. Yüzyılın 40’lı yıllarında Kocacık “şehir” olarak anılır. Kocacık 1568 yılında Osmanlı kayıtlarında da geçer. Kocacık köyünün kuzey batısında deniz seviyesinden 1160 m yükseklikteki bir tepe üzerinde Kocacık Kalesi bulunur. Burada kalenin kalıntı-ları bulunur ve hem halk hem de kale ile ilgili çalışmaya yapan çok sayıda ki bilim adamına görebu yerde eskidenSvetigrad bulunurmuş(foto 14). Duvar yapım şekli ve bulunan seramiklere dayanarak arkeologlar söz konusu kalenin antik ve orta-çağdan kaldığını söylerler. Daha detaylı araştırma ile Hallstattdönemine ait şehir

42

ortamı olup olmadığı görülebilir. Yazılı belgelerde Kocacık ilk defa kesin tarihlerin belirtildiği (2 – 14 ağustos 1448) Sofya notunda Karaca tımarının Kocacık kalesin-de Semedeti Doğancının oğlu Hamza’ya geçmesi için sultanın beraatı onaylama yeri olarak rastlanır. 1448yılı yazında Kocacık’ın Osmanlı İmparatorluğu’nabağ-lıolduğunun kanıtıdır. Ardından 1467 yılı Yukarı Debre Vilayeti KayıtDefterinde, Kocacık Kalesinin halkı, kaleye hizmet etmek şartıyla “vergi ve diğer avarız”dan muaftır diye yazılıdır. Kocacık, askeri-stratejik önemini kaybetmeye başladığı XVI yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı yönetiminin önemli bir kalesidir.

Bu bölgenin geçmişi ile ilgili çalışma yapmış birçok bilim adamı Kocacık Kalesini, Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlara atılımını önlemeye çalışan Gerg Kastriot –İskenderbey’in ortaçağdan kalma Svetigrad şehrinin en önemli kalesi olarak bağ-daştırıyor. Bu şehrin ilk tasvirini İskenderbey’in dönemindebiyografi yazarı Marin Bareti yapar. O, Svetigrad şehrini yüksek bir dağın tepesinde, içeride kuyusuz, açık ve şehrin merkezinde inşaedilmiş bir yer olarak gösterir. Bareti, İskenderbey’in güçleri ve II. Murat’ın yönetiminde Osmanlı ordusunun arasındaki savaşta belirle-yici rol oynadığını anlatır. Yıllarca süren savaşın ardında 1448 yılında yerli halktan biri para karşılığında su şebekesine ölü bir köpek atar ve kaleyi savunanlar kaleyi terk edip teslim olmuşlar. Fakat başka bilim adamları da Svetigrad’ın bugünkü Ko-cacık bölgesinde bulunmadığını savunup Kara Drim’in sol tarafında bulunan Golo Brdo bölgesindeki Modriç köyünde olabileceğiihtimalini yazarlar.Yazılı belgelerin olmamasından dolayı, Svetigrad şehrin bulunduğu yer hala bir bilmecedir. Kocacık kalesi ile ilgili daha detaylı araştırmaların bu kalede hangi şehrin ve ne zamandan beri var olduğunu gösterecektir.

Bazı bilim adamları Kodzhadzhik kale yakınında bulunan mezarlar (foto 15 & 16) emin X - XIV yüzyıl döneminde bu bölgede yaşamış Bogomiller ait olduğu-nu olasılığını dışlamak yoktur ve bazı belki Osmanlıların gelişinden önce burada yaşamış.

Diğer taraftan; bazı Makedon ve Türk tarihçilere göre, modern Türkiye Cum-huriyet’in kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün babası Ali Rıza ve ailesi Kocacık köyünde doğmuştur! XIX. yüzyılın sonunda Ali Rıza Selanik’e göç eder ve Selanik’e yakın Langaza’dan Zübeyde Hanımla evlenir! Bundan dolayı Kocacık Kalesinin yakınında Makedonya Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı işbirliği ve Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansının finansmanı ile “Ali Rıza Efendi Anı Evi’adıyla anıt ev inşa edilmiştir (foto 17).

43

Bugün Jupa bölgesi nüfus yerleşim yoğunluğu 1954 yılından itibaren oluşmaya başlayan ve (belediye binası, ilk ve ortaokul, pazar v.b.) faaliyetlerin bulunduğu Merkez Jupa mahallesi etrafındadır (foto 18).

Bugün Merkez Jupa’da 23 yerleşim birimi vardır: Bayramovtsa, Balantsa, Breş-tanik, Broştitsa, Vlasiki, Büyük Papradnik, Yukarı Melniçane, Gorentsa, Dılgaş, Aşağı Melniçane, Evla, Elevsa, Jitnenik, Koçişta, Kocacık, Küçük Papradnik, Novak, Osolnitsa, Ocovtsi, Pareşi, Pralenik, Merkez Jupa ve Tsrno Botsi.

E v l e r

Jupa halkı XX. yüzyılın başlarına kadar eski ve harabe evlerde yaşarmış. Genel-de ova köylerde evler bir kısım ocağın olduğu diğer kısım ise insanların yaşadığı büyük bir oda ve diğerinde küçük ve büyük baş hayvanların barındığı iki odalı ol-mak üzere zemin kattadır. Bu tür evler temelden kaba taş ile inşa edilmiş olup eğer ki kat yükseltilirse o zaman ahşap döşeme kullanılırmış. Dağ köylerinde ise evler tamamen taştanmış (foto 19). Duvarların iç kısmı ise saman ve çamur karışımı ile kaplıymış. Çatılar iki türlüdür; ova köylerinde çatılar saman ile kapalı, dağ köyle-rinde ise taş döşeme kaplıymış. Eskiden evler tavansız olup içten çatı görünürmüş. Bu evlerin duvarlarında pencere yokmuş ve ışık ön veya “ana” kapıdan, arka kapı veya “küçük” kapıdan ve tabii ki “baca” çatıdan girermiş. Evin etrafında harman yeri ile avlu, sebze, meyve ve küçük bitkileri korumak için çit duvarı varmış.

Birinci dünya savaşından sonra evlerde özellikle malzeme kalitesinde ve yatay ve dikeyolarak belirli bir gelişme yaşanır. Bu dönemde bir veya daha fazla katlı evlerde ahşap çardaklar eklenerek çardaklı evler ortaya çıkar(foto 20). Bu evlerin duvarlarında daha fazla pencere olup tavanlar da yapılırmış, aynı zamanda ahır, ambar ve kümes gibi yardımcı bölümler de eklenirmiş.

İkinci dünya savaşından sonra evlerin modernizasyonu ile çimento, tuğla, blok-lar gibi sert malzemeler ile ailenin ihtiyacına göre daha çok yaşam alanlı evler inşa edilmeye başlanır. XX. yüzyılın 60’lı yıllarında Jupa halkının çoğu Batı Avrupa ülkelerine gurbete gider, batı kültürünün eşyaları getirilerek gurbetçilerin evlerini

44

döşemesinde önemli ölçüde değişiklik olur. Müslüman halkta ise doğunun çağdaş donanım etkileri görülür. Bugün Merkez Jupa Belediyesi’nin mahallerinde geniş bir yelpazede modern evleri ve ticari binaları görmek mümkün olup insanlar eski evlerinde restorasyon yapmaya gerek duymazlar. Sadece “Ali Rıza Efendi Anı Evi”de geleneksel mimari ve eşya ortamını yakalamak mümkündür (foto 21).

E k o n o m i

Jupa yaylaları, sık olmayan ormanları, az sayıdaki ovaları, yetersiz suyuile ve az sayıdaki sanayi ileherzaman ayakta kalabilecek bir bölge olmadığı için ailelerin çoğu geçimi çeşitli işlerde çalışarak sağlamıştır.

Yukarı Jupa’nın dağ yamacındaki ve ovadaki tüm köyleri geçmişten beri koyun ve keçi bakımı,hayvancılık ile uğraşmışlardır. Bu durumu sadece halkın anlatımı değil birçokköy ve yer adları, mandıralar, evler ve otlak yerleri de gösterir. Asıl hayvancılık hayatı yaz aylarındaMalesiya güneyinden doğuya Karaorman orman sınırına kadar iyi otlak ve verimli ovaları olan Stogova dağında yaşanırmış. Osman-lının gelmesiyle, Stogova yaylarını en çok Yörükler kullanırmış. Onların torunları – Novak, Elevtsa ve Kocacık ve diğer köylerdekiTürkler bugün daha az oranla da olsa hala hayvancılıkla uğraşırlar.

Ova köyleri kuzu ve keçinin yanı sıra büyük baş hayvanda bakarmış. İneklerden aldıkları sütü genellikle kendi ihtiyaçları için kullanılırlar. Manda nadiren bulunur-muş bazı köylerinde ise hiç yokmuş. Yük taşıyan at, eşek ve katır neredeyse her evde varmış. Aynı şekilde kümes hayvanları da hemen hemen her evde varmış, bazılarıise tavukların yanı sıra ördek ve kaz bakarmış. Birçok evde arı kovanı da varmış.

Jupa bölgesindeki tarım alanlarında en çok mısır ve özellikle sulu mısır, ar-dından soğan, sarımsak, pırasa, patates, biber, domates ve yeşil salata ekilir. Meyvelerden ise en çok erik, ardından kiraz, vişne, elma, armut, dut, ayva v.b.(foto 22).

Bazı yüksek köylerde ise XX. yüzyılın ortasına kadar kızılkök toplanıp öğütülür-müş ve Broştitsa köyün adı da buradan gelirmiş.

45

Novak’ta hayvancılık ve tarımın yanı sıra, bazı aileler ise ev ve tarım işlerinde kullanılmak üzere ahşap aletler üretirmiş. Dılgaş halkı ise, Kömürlük adlı yerde ağaç kömürü üretirmiş.

Jupa bölgesindedeğirmen olan köyler: Gorentsa, Jitnenik, Dılgaş, Pralenik, Ko-cacık, Novak, Büyük Papradnik, Elevtsa ve Breştanik (foto 23).

Gurbetçilik komşu bölgelerde olduğu gibi Jupa bölgesinde de yüzyıllarca hü-küm sürer. Çoğunlukta duvar örmek için ve diğer inşaat işler için başka yerlere ve ülkelere gidilirmiş. XIX. yüzyılda en çok Selanik, Trakya, Sofya, Vidin ve Roman-ya’ya gidilmiş. İnşaat işlerinin yanı sıra toprakla uğraşmak için de gurbete gidenler varmış.

Bugün gurbetçilik çok farklı bir boyuttadır, şimdi ise aileleri ile birlikte Batı Av-rupa ülkelerine giden bir gurbetçilerden söz edebiliriz. En çok İtalya, İsviçre ve Almanya’ya gurbete gidilir, memleketlerini ise özellikle yaz tatilinde senede bir kez ziyaret ederler.

G e l e n e k s e l M u t f a ğ ı

Jupa’nın geleneksel mutfağı genel olarak, en yakın köy, şehir veya Debre pa-zarında satın alınan veya değiştirilen ve evlerde yapılan hayvancılık ve tarım ürünlerinden oluşurmuş.

Koyun, keçi veya ineklerden elde edilen kaliteli sütten peynir, tereyağı, ekşi-mek, ayran v.b yapılırmış. Jupa’nın ekşimeği en çok bilinen en iyi süt ürünüdür.

En çok fasulye pişirilerek yenirmiş. Fasulyeyemeği kırmızıbiber ve pastırma gibi değişikbaharatlar katılarak toprak çömlekte pişmiş olarak da yenilebilirmiş. Lapa çorbası da sıkça ev sofralarında bulunurmuş. Bu çorba un, tereyağı, tuz ve sirke ile yapılırmış.

Haşlanmış ve fırınlanmış patates oldukça fazla tüketilirmiş. Jupa’da baharatlı, sıkça kuzu veya tavuk etiyle ya da etsiz olarak tepside haşlanmış pirinç yani Büryan en sevilen yemeklerden biridir.

Pirinç yerine bulgur da sıkça kullanılırmış. Beyaz buğday kazana konulur haşla-nırmış sonra da kurutulup iki büyük taş ile öğütülürmüş. Öğütülmüş buğday temiz

46

beyaz çuvallara konulurmuş. Bulgur sulu bir tepside pişirilir içine pırasa, biber, patates ve benzeri baharatlar ilave edilirmiş.

Doğranmış soğan tencerede kavrulup üzerineet konularak soğan yahnisi yapı-lırmış. Pirinç yahnisi ise soğan ve pirinçle yapılırmış.

Bugün bile Jupa kadınları bir araya gelerek tarhana ve yufka (erişte) hazırlar, güneşte kurutup topladıktan sonra kış boyunca yerler. Kaçamak ve bakırdan gibi haşlanarak yenilir.

Müslüman kadınlar; börek, pide, comleziya, döndürme ve baklava gibi hamur işlerini yapmakla bilinirler.

Jupa ve çevresindeki bölgeler geçmişten bu yana bugün bile büyük kazanlarda pişirilen özellikle çorba, fasulye, büryan (pilav), et ve meşhur helvası gibi lezzetli düğün yemekleri yapmakla tanınırlar. Düğün yemekleri “sahan” özel taslarda da-ğıtılır ve kalabalıkla yenilir.

T u r i z m c a z i b e s i o l a r a k g e l e n e k l e r

Jupa ve çevrebölgelerde yapılan düğünler misafir veya turistler için gerçek bir cazibe olup unutulmaz bir hatıra bırakır. Bu atmosferi değerli kılan en önemli öğesi davul zurna çalan müzisyenler olup özellikle bu bölgede Avrupa’da da ta-nınmış Majovci grubudur. Halk “-Majovcisiz- Debre Jupa’sında hiçbir eğlence yapılmaz” der. Davul ve zurna sesi güçlü coşku oluşturur ve düğünün her adet ve aşamasındavardır. Düğün başlangıcındaçalgıcılar özel törenle karşılanır.

Eskiden düğünler çarşamba günü damadın evinde “buğday öğütme” ile başlar ve eğlence geç saatlere kadar şarkılarla ve orooynayarak sürermiş. Düğün gelin evinde ise “hamur yoğurma” ile başlar, en yakın akraba ve arkadaşları davet edile-rek kız annesinin evinde son defa börek yapar. O gece gelinin ellerine kınakonarak “kına yakma” âdeti yapılır. Perşembe sabahı çeyiz götürülür bu âdette gelin ta-rafından 10 yaşlarında bir erkek çocuğu öncülük yapar. Damat evinde çocuklara tatlı ikram edilir ardından damat tarafından bir kadın geline takı ve diğer süsleme

47

eşyaları götürmek için gelin evine kadınlarla “kaleşnisa” gider. O gün damat evin-de yakın akrabaların katılımıyla öküz kesilir, gelin evinde ise en yakın akraba ve arkadaşları geline boya sürer.

Cuma akşam saatlerinde damat evinde eğlence için toplanılır. Misafirlere helva ikram edilir. Yakın akrabalarına ikram edilmek üzere gelin evine de tepsilerle helva götürülür.

Cumartesi sabahı gelin yüzüne beyaz ve kırmızı boya sürülür ve gelin bütün gün ayakta durarak mahcup gelin duruşu gösterir. Akşam saatlerinde damadın ya-kın akrabakadınları gelinin yolu aydınlansın diye ellerinde “meşale” yakarak gelin evine giderler.

Pazar sabahı bayraktar davul zurna ile evden eve dolaşıp damat evine kah-valtıya davet eder. Sabah“damat tıraşı” başlar, tıraşı damadın bir akrabası yapar, çevresinde kadınlar toplanarak düğün şarkıları söyler. Aynı zamanda gelin en yakınlarıyla vedalaşır ve onlarhediye verir. Öğleden sonra damadın yakın akraba-ları ve misafirler gelin almaya gider. Düğüne gelen misafirlerin en önünde beyaz ata binmiş kayınpeder köyün ortasından geçer. Gelin evi önüne gelindiğinde ka-yınpeder at üzerinde gelini bekler. Erkek kardeşleri gelini evden çıkarak süslenmiş beyaz ata bindirir ve kayınpeder de gelinin çevresine şeker, bozuk para ve buğday atar. Gelin alınarak düğüne gelen misafirler eve şarkılar söyleyerek ve oro oynaya-rak dönerler. Arkalarında ata binmiş gelin ve kayınpeder ve en sonda ise davullar vardır. Damat evi önüne gelindiğinde kayınpeder gelini attan indirir, o anda damat yüzük ve elekten bakar. Akşam saatlerinde düğüne gelen misafirlere yemek ikram edilir şarkı ve orolar geç saatlere kadar devam eder. En sonunda damat gelin oda-sına götürülür. Eğlence ise sabah saatlerine kadar devam eder.

Pazartesi öğleden sonra damat köyün meydana gidip oro oynar. Köylüler mey-danda toplanmıştır.

Oroya damadın yakın akrabaları da eşlik eder. Damat evine döner ve komovi-lerhediye verir.

Eskiden Yukarı Jupa köylerinde damat giyinirken (güreş, seyir) alanında güreş-lertertip edilirmiş. Pehlivanlar güreşirken zurnacılar pehlivanları izleyerek duruma göre ağır veya daha hızlı “pehlivan şarkıları” çalarmış.

Jupa bölgesinde zurnacılar erkekliğe ilk adım atma sünnet törenlerine de çağırılırmış.

48

49

И Л УС Т РА Ц И И

I LU S T R AT I O N S

ç I z I m L e R

50

51

Слика/Photo/Foto 1

Слика/Photo/Foto 2

52

Слика/Photo/Foto 3

Слика/Photo/Foto 4

53

Слика/Photo/Foto 5

Слика/Photo/Foto 6

54

Слика/Photo/Foto 7

Слика/Photo/Foto 8

55

Слика/Photo/Foto 9

Слика/Photo/Foto 10

56

Слика/Photo/Foto 11

Слика/Photo/Foto 12

57

Слика/Photo/Foto 13

Слика/Photo/Foto 14

58

Слика/Photo/Foto 15

Слика/Photo/Foto 16

59

Слика/Photo/Foto 17

Слика/Photo/Foto 18

60

Слика/Photo/Foto 19

Слика/Photo/Foto 20

61

Слика/Photo/Foto 21

Слика/Photo/Foto 22

62

Слика/Photo/Foto 23

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје

908(497.762)

ЗЕМОН, Рубин

Центар Жупа : географија, историја, антропологија / [автори Рубин Земон, Цоки Ристовски] =

Center Zhupa : geography, history, anthropology = Merkez Jupa : coğrafya, tarih, antropoloji / [authors

= yazarlar Rubin Zemon, Coki Ristovski]. - Скопје : Институт за социо-културна антропологија на

Македонија и Македонците : Institute for socio-cultural anthropology of Macedonia : Makedonya

sosyo - kültürel antropoloji kurumu, 2015. - 63 стр. : илустр. ; 20 см

Текст на мак., англ. и тур. јазик

ISBN 978-608-65643-2-2

1. Насп. ств. насл. 2. Ристовски, Цоки [автор]. - I. Zemon, Rubin види Земон, Рубин

а) Центар Жупа

COBISS.MK-ID 99955722