ISSN: 2410-5619

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏHƏMMƏD FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU

ELMİ ƏSƏRLƏR

Научныетруды Scientific publications

№2(5),2017

27.07.2015-ci idə Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi

tərəfindən “Mətbu nəşrlərin reyestri”nə (22/9) daxil edilmişdir.

Fransada Beynəlxalq İSSN Mərkəzində qeydiyyatadan keçmişdir.

AR Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası rəyasət heyətinin 31.03.2017-ci il tatixli (Protokol №06-R)qərarı ilə “AzərbaycanRespublikasında dissertasiyalarınəsas

nəticələrinin dərc olunmasıtövsiyə edilən dövri elmi nəşrlərin siyahısı”nadaxil edilmişdir.

BAKI – 2017

Elmi s rl r №1(4),2017

2

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Elmi Şurasının 6 dekabr 2017-ci il tarixli, 7 saylı iclasının qərarı ilə çap olunur.

Baş redaktor: Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

AMEA Məhəmməd.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru

Redaksiya heyəti: İsa HƏBİBBƏYLİ AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik Teymur KƏRİMLİ AMEA Humanitar Elmlər Bölməsinin akade-mik-katibi, Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz-malar İnstitutunun direktoru, akademik Paşa KƏRİMOV AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru Nailə SƏMƏDOVA AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru Gülbəniz BABAXANLI AMEA-nın Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru Nikolay KALYONOV Rusiya EA Təbiət Elmləri Kitabxanasının direktoru, texnika üzrə elmlər doktoru

Aleksandr QRUŞA Belarusiya Milli EA Kitabxanasının direktoru, tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Janna ŞAXMUXANBETOVA Qazaxıstan Milli Akademik Kitabxanasının baş direktoru Şirin İBRAİMOVA Qırğızıstan EA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının direktoru Nadir İSMAYILOV BDU-nun “Biblioqrafıyaşünaslıq” kafedrasının müdiri, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Firəngiz HUSEYNOVA AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Elektron resurslar şöbəsinin müdiri Cavid CƏFƏROV AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Beynəlxalq əlaqələr” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Qutiyera CƏFƏROVA AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Kitabxana və elmi informasiya şöbəsinin müdiri

Elmi əsərlər №2(5),2017

3

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ.

Mətnşünaslıq.Mənbəşünaslıq

UOT 821.512.162

Aybəniz Əlyeva-Kəngərli filologiya üzrə elmlər doktoru, prof.,

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu aybeniz.kengerli@gmail.com

SMOMPK MİLLİ-MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİN MƏXƏZİ KİMİ

Açar sözlər:Azərbaycan,SMOMPK, folklor,etnoqarfiya, milli dəyərlər Ключевые слова:Азербайджан, СМОМПК, фольклор, этнография, национальные ценности Key words:Azerbaijan,SMOMPC,folklore, ethnography, national values.

XIX yüzilliyi “yeni dövr” kimi səciyyələndirən mühüm ictimai-mədəni göstəricilər

sırasında mətbu orqanların cəmiyyətin mənəvi həyatındakı rolu məsələsini xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Bu tarixi-siyasi mərhələdə Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiyanın tərkibinə daxil edildiyindən Rusiyda gedən ictimai-mədəni proseslər, o cümlədən də mətbu orqanların fəaliyyəti təbii olaraq imperiyanın digər regionları kimi Azərbyacana da müəyyən səviyyədə təsir göstərməli idi. Bu, bir tərəfdən rus ziyalı və ictimai xadimlərinin əyalətlərlə əlaqə saxlamaq, onların mənəvi həyatını öyrənmək məqsədi şəklində təzahür edirdisə, bir başqa tərəfdən də Azərbaycandan Rusiyanın mərkəzi şəhərlərinə təhsil almaq üçün gedənlərin oradakı proqressiv mədəni proseslərin bir ünsürü kimi mətbuat məsələsinin öz məmləkətlərində də yer alması istəyindən doğurdu. Başlanğıcda Sankt-Peterburq, Moskva və Rusiyanın başqa mərkəzi şəhərlərində çıxan qəzet və jurnallarda Azərbaycanın mənəvi-tarixi dəyərlərinə, xüsusən də folklor və etnoqrafiya mədəniyyətinə dair həm rus, həm də azərbaycanlı müəlliflərin tanışlıq səciyyəsi daşıyan məqalə və toplama materialları ilə əsası qoyulan bu proses, sonralar Tiflisdə fəaliyyət göstərməyə başlayan “Кавказ”, «Кавказский вестник», «Новое обозрение» və başqa bu kimi mətbu orqanlar vasitəsi ilə daha da geniş vüsət alır. Məşhur SMOMPK məcmuəsi isə bu istiqamətdəki fəaliyyətin zirvə məqamı olur. Sözü gedən rusdilli qəzet, jurnal və məcmuə-topluların əsas məqsədi yerli xalqı, onun adət-ənənələrini, psixologiyasını imperiya mərkəzinə tanıtmaq və buna uyğun şəkildə idarəçilik siyasəti yeritmək idi. Azərbaycanda milli mətbuatın təməlini qoyan Həsən bəy Zərdabinin “Əkinçi” qəzeti (1875-1877) və onun ardıcılları olan “Ziya”, “Ziyayi-Qafqaziyyə”, “Kəşkül” kimi mətbuat qaranquşlarının missiyası isə xalqın özünü özünə tanıtmaq, onu maarifləndirmək, milli-mənəvi və tarixi dəyərlərinə sahib çıxmağı öyrətmək, təbliğ-təlqin etmək idi. “Əkinçi”də xalq mahnılarımız və aşıq sənəti barədə verilən yazılar, “Kəşkül”də, “Dədələrin sözü” və “Lətaif” başlıqları altındakı mütəmadi silsilə materiallar milli-mənəvi dəyərlərə sahib durmaq istəyindən doğurdu. Bu mənada rus nəşrlərinin Azərbaycan milli-mənəvi dəyərlərini, o cümlədən də folklor və etnoqrafiya materiallarını toplamaq, öyrənmək təşəbbüsü xeyli dərəcədə məkrli-müstəmləkəçi məqsəd daşıdığı halda, bunun əksinə, milli mətbuatın bu işə həssas münasibəti milli heysiyyət və vətəndaşlıq yanğısından irəli gəlirdi.

On doqquzuncu yüzilliyin otuz-qırxıncı illərindən etibarən Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının elmi əməkdaşlarının Azərbaycan folklorunun müxtəlif janrlarına aid materiallar üzərində işləməyə yönəldildiyi həmin dövrün arxiv sənədləri və protokollarından da görünməkədədir [1, 18]. Bu gün Sankt-Peterburq şəhərindəki elmi

Elmi s rl r №2(5),2017

4

arxivlərdə, eləcə də Rusiya Elmlər Akademiyasının elmi-tarixi fondlarında həmin dövrdə Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən toplanılmış xeyli miqdarda folklor və etnoqrafiya materialının qorunub saxlanılması da tədqiq və öyrənilmə işinin elmi-təşkilati struktur səviyyəsində, uzun bir zaman ərzində planlı, məqsədyönlü şəkildə aparıldığını göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, sözü gedən missioner fəaliyyət tarix içində bəlli siyasi məqsədə xidmət göstərməsinə baxmayaraq, bu gün həmin qaynaqlar Azərbaycan folklor və etnoqrafiya mədəniyyətini əks etdirən fakt və nümunələrin yazıya alınması, xüsusən də Azərbacandan kənar çevrələrə tanıdılması anlamında böyük tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Həmin nəşrlərin bir başqa əhəmiyyəti də hansı şəkildə təzahür etməsindən asılı olmayaraq “Azərbaycan folklor kitabı”nın yeni tarixi mərhələdəki hazırlıq işlərinə yardım göstərməsidir. 1825-ci ildə “Полярная звезда” qəzetində “Ağac gözəl” adlı Azərbaycan nağılının nəşrindən başlayan bu fəaliyyəti [2, 11] yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, sonrakı onilliklər boyunca “Новое обозрение”, «Кафказ», «Кафказский вестник» qəzetlərində öz əksini tapan folklor və etnoqrafiya mateialları ilə öz miqyasını daha da genişləndirmişdir. Məsələn, “Новое обозрение” qəzetinin 1890-cı ilə aid nömrələrində A.Yeritsevin təqdimatı ilə üst-üstə yüz on dörd Molla Nəsrəddin lətifəsi oxuculara çatdırılmışdır [1, 143].

Ən ardıcıl və sistemli çalışmalar isə 1881-ci ildən buraxılmağa başlayan və öz səmərəli fəaliyyətinin əhatə dairəsinə görə özünəqədərki və özündən sonrakı dövrlərin bütün bu səpkidəki nəşr işləri üçün bir tarixi örnək yeri olan məşhur SMOMPK (“Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа” – “Qafqaz ərazilərini və tayfalarını təsvir edən materiallar toplusu”) məcmuəsi tərəfindən həyata keçirilmişdir. Tiflisdə yerləşən Qafqaz Tədris İdarəsinin təsis etdiyi bu elmi buraxılışın əsas hərəkətverici qüvvəsi uzun müddət ərzində Qori Müəllimlər Seminariyasının müəllim heyəti və xalq mənəviyyatının öyrənilməsinə maraq göstərən müdavimləri olmuşdur.

Məcmuə 1881-ci ildən 1915-ci ilə qədər Qafqaz Canişinliyinin mərkəzi sayılan Tiflisdə, 1926-29-cu illərdə isə Mahaçqala-Teymurxanşurada buraxılmışdır. Tiflis mərhələsi qırx dörd, Mahaçqala-Teymurxanşura mərhələsi isə iki buraxılışı əhatə edir. Maraqlıdır ki, Tiflis mərhələsi çarizm, Mahaçqala-Teymurxanşura mərhələsi isə sovet hakimiyyəti illərini çevrələyir. Görünür, Sovet dönəmində Gürcüstanın nisbi mənada olmuş olsa da suveren sovet respublikalarından biri olması amili məcmuənin birbaşa Rusiya tabeçiliyində olan Qafqaz vilayətlərindən birinə köçürülməsi zərurətini ortaya gətirmişdir. İyirminci illərin axırlarında folklor və etnoqrafiya mədəniyyətinin öyrənilməsi istiqamətində Sovet hökumətinin yeni elmi–təşkilati strukturlar yaratması–SSRİ Elmlər Akademiyası nəzdində region filiallarının qurulması SMOMPK–ın tarixi missiyasına son qoymuşdur [3].

Mərkəzdə SMOMPK məcmuəsi olmaqla on doqquzuncu əsr rus nəşrlərində və Azərbaycan milli mətbuatında başlanılan toplama-nəşr işləri həm geniş mənada Azərbaycan folklorunu çevrələyən, həm də ayrı-ayrı janrları əhatə edən perspektiv kitabların hazırlığı, daha doğrusu, “folklor kitabı” quruculuğu sahəsində sözün həqiqi mənasında möhkəm bir təməl–özül rolu oynamışdır. Bu baxımdan, İ.Berezin, Q.Vamberi, A.Berje, İ.Kalaşov, L.Lopatinski, A.Yeritsev, A.Slovinski, A.Zaxarov, A.Boqaylevski, P.Vostrikov, A.Çernyayevski və başqa rus müəlliflərinin Azərbaycan folklor və etnoqrafiya materiallarının toplanılması sahəsindəki çalışmalarını xüsusi vurğulamaq lazım gəlir. Onların bir çoxu həmin dövrün ən mühüm mədəniyyət və təhsil mərkəzlərindən olan Qori Müəllimlər Seminariyası xətti ilə fəaliyyət göstərmişdir.

Sözü gedən tarixi mərhələnin həm rusdilli, həm də milli mətbuatında Azərbaycan folklor və etnoqrafiyasına dair materialların nəşr və təbliği sahəsində azərbaycanlı müəlliflərin də böyük əksəriyyəti dövrün bu mötəbər təhsil ocağı ilə birbaşa və ya dolayı şəkildə sıx bağlı olmuşlar. F. Köçərli, M.Mahmudbəyov, S.Vəlibəyov, E.Sultanov,

Elmi əsərlər №2(5),2017

5

T.Bayraməlibəyov, Ə.Qayıbov, M.Qəmərli, H.Sanılı, S.Əfəndiyev, H.Minasazov, M.Vəzirov, R.Əfəndiyev və başqaları Qori Müəllimlər Seminariyasının əcnəbi müəllim və tələbələri sırasında yer almışlar. Onlar seminariyanın körkəmli müəllim və tələbələri ilə birlikdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrini (Şəki, Şirvan, Naxçıvan, İrəvan, Gəncə, Lənkəran, Qarabağ, Borçalı və s.) gəzib dolaşaraq atalar sözü və tapmacalar kimi kiçikölçülü, lakonik nümunələrdən başlamış, nağıl, dastan kimi geniş tutuma malik irihəcmli epik əsərlərə qədər ən müxtəlif folklor materiallarını toplamış, onları ya orijinal və tərcümə ilə birlikdə, ya da sətri-filoloji tərcümə şəklində SMOMPK məcmuəsində çap etdirmişdir. Məsələn, rus müəllim N.Kolaşov Şamaxı və Göyçay qəzaları çevrəsindən iki minə yaxın, azərbaycanlı E.Sultanov isə Naxçıvan və İrəvan mahallarından üç mindən yuxarı atalar sözü və məsəli məcmuəyə təqdim etmiş, onların xeyli hissəsi müxtəlif buraxılışlarda nəşr olunmuşdur. A. Zaxarovun Qazaxdan topladığı nağıl və dastanların (“Məlik Məmməd və Məlik Şümşad”, “Şah İsmayıl”, “Şahzədə Qənbər”, “Şah Rüstəm” və s.), M.Mahmudbəyovun Şirvan aşıqlarının repertuarından yazıya aldığı “Molla Qasım”, “Aşıq Qərib”, “Abbas-Gülgəz” dastanlarının, T.Bayraməlibəyovun Lənkəran bölgəsindən topladığı əsatir, əfsanə və rəvayətlərin. R.Əfəndiyevin Şəki-Zaqatala, S.Vəlibəyovun Şuşa ərazisindən qələmə aldıqları mərasim folkloru örnəkləri, bayatı və xalq mahnılarının mənzərəsi göstərir ki, həyata keçirilən toplama-tərtib və tərcümə-nəşr işinin şəbəkəsi Azərbaycanın, demək olar ki, əksər regionlarını əhatə etmişdir.

SMOMPK məcmuəsi 1881-ci ildəki birinci buraxılışından 1929-cu ildəki sonuncu – qırx altıncı buraxılışına qədərki ən müxtəlif saylarında Azərbaycan folklor və etnoqrafiyasına aid irili-xırdalı yüzlərlə materiala öz səhifələrində səxavətlə yer ayırmışdır. On doqquzuncu yüzillikdə Azərbaycan folklor mədəniyyətinin yazıya alınması və nəşrinin bu səviyyədə ikinci bir analoqu yoxdur. Bu materialları yeni dövrdə aparılmış ən sistemli elmi fəaliyyətin nəticəsi saymaq mümkündür. Çoxcildli materiallar toplusuna daxil edilmiş nümunələrin toplanma, yazıya alınma və tərtib-nəşr prinsiplərinə ümumi şəkildə nəzər salmaqla bu qənaətə çox asanlıqla gələ bilərik. Öncə toplanma-yazıya alma prinsiplərinə diqqət yetirək.

SMOMPK məcmuəsi ətrafındakı elmi-ədəbi qüvvələr toplunun naşiri və baş redaktoru L.Lopatinskinin müəyyənləşdirdiyi istiqaməti əsas götürərək Qafqazın digər regionları ilə yanaşı azərbaycanlıların məskun olduqları bölgələrdə də folklor və etnoqrafiya materiallarını ilkin qaynaqdan- yerli əhalinin öz dilindən, tədqiqatçının birbaşa müşahidə edə bildiyi yaşayış tərzindən güzəranın özündən toplamağa üstünlük vermişlər. Ziyalılar, müəllim və tələbələr toplama – yazıya alma işi ilə iki səviyyədə məşğul olurdular:

1) tətil müddətində; 2) qəza-kənd məktəblərində müəllimlik fəaliyyəti boyunca. Məcmuədə yer alan materialların ümumi mənzərəsindən aydın olur ki, Qori

Müəllimlər Seminariyasının müəllim və tələbələri tətil və bayram dönəmlərində ata-baba yurdlarına qayıdaraq (onlar bir çox hallarda rus kökənli müəllim və tələbə yoldaşlarını da özləri ilə qonaq aparırdılar) verilmiş tapşırıq və tövsiyələr əsasında sinədəftər söz bilicilərindən, müdrik ağsaqqallardan, ağbirçəklərdən, repertuarlarında zəngin folklor ehtiyatı olan söyləyici-informatorlardan, peşəkar el aşıqlarından ən müxtəlif çeşiddə şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərini yazıya almışlar.

İkinci istiqamət üzrə toplama işinin əsas hissəsi Seminariyanın məzunları olan qəza-kənd məktəblərinin müəllimlərinə məxsusdur. Belə ki, seminariyanı bitirən məzunlar müəllim işlədikləri qəza və kənd məktəblərinin yerləşdiyi ərazilərdəki yerli camaatdan folklor və etnoqrafiya materialları toplayaraq SMOMPK məcmuəsinin redaksiyasına göndərirdilər.

Elmi s rl r №2(5),2017

6

Qeyd etmək lazımdır ki, sırf azərbaycanlı müəlliflərin göndərdiyi folklor və etnoqrafiya nümunələrindən başqa qəza və kənd məktəblərində rus və azərbaycanlı müəllimlərin birgə fəaliyyətini əks etdirən silsilə materiallar da məcmuənin ən müxtəlif buraxılışlarında geniş şəkildə yer almışdır. Məsələn, Nikolay Kalaşov məcmuəyə təqdim etdiyi iki minə yaxın atalar sözünün toplanılmasında əməyi keçən, onunla birgə yorulub-usanmadan çalışan azərbaycanlı müəllim yoldaşlarının xidmət və zəhmətini qədirşünaslıq duyğusu ilə aşağıdakı kimi dəyərləndirmişdir:

“Atalar sözlərinin toplanılmasında Göyçay məktəbində mənim iş yoldaşlarım yaxından iştirak etmişlər. Şəriət müəllimi Molla Əhməd Mirzə Hüseyn Babazadə və müəllim Mahmud Mahmudbəyov. Birincisi, tatar (“Azərbaycan” nəzərdə tutur – A.Ə.) mətnini ərəb əlifbası ilə yazmış, ikincisi isə rus dilinə tərcümə etmişdir. Bundan başqa, daha bir neçə yoldaşın bu işdə iştirakı olmuşdur:

a) Bakı rus-tatar məktəbinin baxıcısı Sultan Məcid Qəniyev. Hələ 1300-ə qədər nümunə yığılan zaman, yəni 1894-cü ilin mart ayında o, əlyazmaya baxmış və daha yüz yenisini araya əlavə etmişdir.

b) Kəlvə kənd məktəbinin müəllimi İskəndər bəy Əlibəyov Göyçay məktəbində olarkən bir çox atalar sözü demiş və onlardan yüzə qədərini rus dilinə çevirmişdir

c) Məlikkənd məktəbinin keçmiş müəllimi Səmədbəy Hacıbəyov bir çox atalar sözü təqdim etmiş, onları rus dilinə təırcümə etməklə yanaşı korrektura vərəqələrinin yoxlanılmasına da yardım göstərmişdir” [1, 21-22].

Bu fakt məcmuə üçün materiallar üzərində nə qədər ciddi çalışıldığının, hər bir nümunəyə qarşı hansı həssaslıq və məsuliyyətlə yanaşıldığının əyani sübutudur.

Toplama -yazıya alma işinin hər iki istiqamət üzrə elmi prinsipdə aparıldığının birinci və əsas göstəricisi kimi toplanılmış nümunələrlə bağlı pasportlaşdırma işinin təşkilini də qeyd etmək lazım gəlir. Atalar sözləri və məsəllər, tapmacalar sırasından olan kiçikhəcmli nümunələr istisna olmaqla qeydə alınan folklor örnəklərinin böyük əksəriyyətinin kimdən və haradan, kim tərəfindən və nə zaman toplanılıb yazıya alınması barədəki səhih məlumatların verilməsi əldə olunmuş materialların elmi prinsip əsasında sistemləşdirildiyini göstərir. Məsələn, SMOMPK məcmuəsinin 1894-cü ilə aid on doqquzuncu buraxılışında çap olunmuş “Molla Qasım” (“Xəstə Qasım” dastanı məcmuədə bu ad altında getmişdir) dastanının rus dilindəki pasportu aşağıdakı şəkildə təqdim olunur: «Записано и переведено учителем Келвинского земского училища Махмудбековым со слов ашика Оруджа жителя села Тирджан, Шемахинского уезда, 1894г.» (Şamaxı qəzasına bağlı Tircan kənd sakini Aşıq Orucun söylədiyi mətn Kəlvə kənd məktəbinin müəllimi Mahmudbəyov tərəfindən 1894-cü ildə yazıya alınmışdır) [4, 278]. Göründüyü kimi, pasportlaşdırma işi dəqiq yerinə yetirilmişdir. Mətnin kim tərəfindən (Kəlvə qəza məktəbinin müəllimi Mahmud Mahmudbəyov), nə vaxt (1894-cü ildə), harada və kimin ifasından (Şamaxı qəzasının Tircan kənd sakini aşıq Orucdan) yazıldığı dolğun pasport göstəriciləri ilə verildiyindən toplama işi folklorşünaslıq qayda-qanunlarına tamamilə cavab verir. Eyni vəziyyəti Şamaxıdan toplanılan nağıllar, Naxçıvandan əldə olunan əfsanə və rəvayətlər, lətifələr, Lənkərandan yazıya alınan əsatir və dini rəvayətlərin təqdimat-pasport göstəricilərində də müşahidə etmək mümkündür. Bu, onu göstərir ki, materialları xalq arasından toplayıb məcmuəyə təqdim etməyin qabaqcadan razılaşdırılmış ümumi prinsipləri mövcud olmuşdur ki, müəlliflər də lazımi səviyyədə təlimatlandırıldığından həmin normativ prinsiplərə istinasız şəkildə əməl etmişlər.

Toplanılmış materialların tərtib və nəşrə hazırlanma prosesi də “folklor kitabı” prinsip və meyarları baxımından maraq doğurur. İstər toplayıcıların özləri, istərsə də məcmuədəki uyğun şöbələrin rəhbərləri və məsul əməkdaşları təqdim olunan materialların janr təsnifatını xırda istisnaları çıxmaq şərti ilə əsasən düzgün aparmışdır. Toplanılmış örnəklərin formal əlamətləri və məzmun xüsusiyyətlərinə istinadən onlara əsasən rus

Elmi əsərlər №2(5),2017

7

folklorşünaslığındakı janr istilahları ilə ad verilmişdir: “пословица”, “загадка”, “сказка”, “легенда”, “анекдот” və s. Bəzən bunun ifrat formalarına da təsadüf edilir. Məsələn, azərbaycanlıların milli musiqi aləti olan “saz”ın yanlış olaraq “balalayka” adı altında təqdim olunduğu nəzərə çarpır. Bir sıra zəruri hallarda və ya tam qarşılığı müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda isə el arasındakı istilahın özü saxlanılmışdır: “dastan”, “bayatı”, “gəraylı”, “qoşma” və s.

Uyğun janr təsnifatı daxilində qruplaşdırılan materiallar həm də mövzu-məzmun əhatəsinə görə yarımbaşlıqlara bölünmüşdür. Məsələn, “əfsanələr” başlığı altında gedən folklor materialları “Ay və ulduzlar haqqında əfsanələr”, “Dini inanclar və müqəddəs övliyalar haqqında əfsanələr”, “Yer adları ilə bağlı əfsanələr” və s. kimi yarımbaşlıqlara ayrılmışdır. Əlbəttə, bütün bunlar öncə də qeyd etdiyimiz kimi, qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş elmi prinsip və meyarlar əsasında həyata keçirilmişdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, hələ məcmuə fəaliyyətə başlamazdan əvvəl Qafqaz Təhsil İdarəsi belə bir toplunun hazırlanmağı barədə Zaqafqaziyanın, o cümlədən də Azərbaycanın bütün qəza və kənd məktəblərinə məktub və həmin məktuba əlavə olunmuş öyrədici məlumat göndərilmişdir. On iki paraqrafdan ibarət olan bu təlimatın mətni məcmuənin 1881-ci ildə çıxan birinci nömrəsində də çap edilmişdir [3, 12-13]. Təlimatda folklor və etnoqrafiya materiallarını toplamağın üsul və vasitələri, yazıya alınmış mətnin sənədləşdirilməsinin mexanizmi həm konkret göstəriş-müddəalar, həm də nümunəvi cədvəl-sxemlər əsasında bu işə cəlb olunacaq adamların diqqətinə çatdırılaraq, tarixi-regional şərait və mühitə uyğun elmi-metodiki tövsiyələr verilmişdir.

Bütün bunlar göstərir ki, SMOMPK məcmuəsinin folklorun toplanması və nəşri sahəsindəki fəaliyyəti elmi prinsiplərə söykənmiş və həmin istiqamətdə gedən elmi-təşkilati çalışmalar orta çağ mərhələsindəki əlyazma-kitablardan mahiyyət etibarı ilə köklü şəkildə fərqlənən yeni məzmunlu “folklor kitab”larının hazırlanmasını hədəf almışdır. Folklor və etnoqrafiya materiallarının nəşri baxımından bu məcmuə daha çox ayrı-ayrı janr və örnəkləri cəmləşdirən antologiya səciyyəsi daşımasına baxmayaraq, ən müxtəlif buraxılışlarda mütəmadi şəkildə yer almış atalar sözlərini, əfsanə və rəvayətləri, nağılları, lətifələri ayrıca kitab və ya toplular halında təsəvvür eləmək elə də çətin deyildir. Məcmuədə çap olunmuş ayrı-ayrı janrları əhatə edən örnəklərin sayı və tərtib səviyyəsi də bunu söyləməyə əsas verir. Məsələn, müxtəlif buraxılışlarda çap olunmuş atalar sözlərinin ümumi sayı beş mindən yuxarıdır. Yüzə qədər lətifə, əlliyə yaxın nağıl, onlarca əfsanə və rəvayət də ayrıca toplu-kitab halında təqdim olunmaq imkanı verir. Yəqin ki, qarşıdan gələn illər ərzində həmin materialları məcmuəyə təqdim edən toplayıcı-tərtibçilər əllərinə imkan düşdüyü təqdirdə sözü gedən janr və mövzular üzrə ilkin folklor nəşrlərinin həyata keçirilməsi düşüncəsi içərisində idilər. Həmin illərdə işıq üzü görən “Atalar sözü” (1899, Məmmədvəli Qəmərli), “Molla Nəsrəddinin məzhəkələri” (1908, Əlabbas Müznib), “Balalara hədiyyə” (1910, Firudin bəy Köçərli), “Məlik Məhəmməd” (1911, Y.V. Çəmənzəminli) “Arvad ağısı, bayatı, haxışta, sevgi, layla, qaynana-gəlin sözləri” (1914, Mirzə Abbas Abbaszadə) və başqa ilkin qaranquş nəşrlər “folklor kitabı” düşüncəsinin konkret əməl şəklində gerçəkləşmədə olduğunu göstərirdi. Ancaq Rusiyada gedən tarixi-siyasi proseslər, xüsusən Oktyabr inqilabından sonrakı inqilabi dəyişikliklər SMOMPK məcmuəsi və onun çevrəsindəki fəaliyyəti, o cümlədən də “folklor kitabı” istiqamətindəki işləri xeyli dərəcədə ləngitdiyindən qarşıda duran bu kimi vəzifələri həyata keçirmək – çoxsaylı folklor nəşrləri ortaya qoymaq mümkün olmadı.

Bununla belə, yeni dövr “Azərbaycan folklor kitabı”na hazırlıq işlərinin aparılmasında SMOMPK məcmuəsi və onun çevrəsindəki elmi-təşkilati fəaliyyətin böyük əhəmiyyətə malik tarixi rolu vardır. Özünün çoxillik fəaliyyəti boyunca məcmuə:

a) Qafqazda yaşayan digər xalqlarla yanaşı azərbaycanlıların da folklor və etnoqrafiya mədəniyyətinin toplanılması, eləcə də öyrənilməsi istiqamətində sistemli iş

Elmi s rl r №2(5),2017

8

görmüşdür. b) Azərbaycan folklor və etnoqrafiya mədəniyyətinə dair materialların elmi

prinsiplərlə toplanılması, tərtibi və nəşrinə diqqət yetirmişdir. c) Azərbaycan folklor və etnoqrafiyasına aid materialların rus dilinə tərcüməsi və bu

yolla da başqa xalqlara tanıdılması işinin elmi təməlini qoymuşdur. d) Özündən sonrakı mərhələdə “folklor kitabı” istiqamətində görüləcək işlər üçün

dəyərli bir özül-örnək rolu oynamışdır. Zənnimizcə, sadalanan keyfiyyət göstəriciləri nəzərə alınaraq, yaxın gələcəkdə

SMOMPK məcmuəsindəki Azərbaycan folklor və etnoqrafiyası materiallarının buraxılışların xronikasına uyğun şəkildə bir neçə cildlik kitab halında nəşrinin hazırlanması zəruridir. Bu, sözü gedən dövrü əks etdirən toplama, tərtib və nəşr işlərinin ümumi vəziyyəti və səviyyəsi ilə yaxından tanış olmaq imkanı yaratmaqla bərabər, həm də həmin materiallarla bir daha elmi ictimaiyyətin rahat əlaqə yaratmaq-tədqiqat aparmaq imkanını asanlaşdıracaqdır.

Ədəbiyyat :

1.Əfəndiyev P. Azərbaycan folklorşünaslığı. –Bakı : APU nəşri, 1994. - 153 s. 2.Əfəndiyev P. Azərbaycan folklorşünaslığı.- Bakı : APU nəşri, 2000. - 225 s. 3.Əfəndiyev Ə. Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu (СМОМПК) – izahlı biblioqrafiya. – Bakı : Qartal, 1998. - 215 s. 4.СМОМПК. Вып. 19. - Tифлис, 1894. - 420 с. 5.СМОМПК. Вып.24. - Тифлис, 1898. - 102 с. 6.Фольклор Азербайджана и прилегающих стран /сост. : А.Багрий. Т.1. - Баку, 1930.- 228 с. 7.Çəmənzəminli Y.V. Folklor yolunda // R.Əfəndiyev. Azərbaycan folklorşünaslığı (müntəxəbat). – Bakı : ADPU nəşri, 1994. - S. 111-112.

Айбениз Алиева-Кенгерли

СМОМПК КАК ИСТОЧНИК НАЦИОНАЛЬНО-ДУХОВНЫХ

ЦЕННОСТЕЙ

Резюме

Описание фактов и образцов культуры фольклора и этнографии Азербайджана имеет большое историческое значение, в частности, для выведения их за пределы страны. Последовательное и систематическое отражение материалов проводил известный сборник СМОМПК («Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа» /“Qafqaz ərazilərini və tayfalarını təsvir edən materiallar toplusu”/), который начал издаваться с 1881года. СМОМПК, отражающий на своих страницах разноплановый материал, за весь период эффективной деятельности, стал примером исторически важного сборника.

За период с 1881 по 1929 гг. на страницах разных номеров всех 46 выпусков, СМОМПК щедро разместил сотни материалов по фольклору и этнографии Азербайджана.

Elmi əsərlər №2(5),2017

9

Aybeniz Aliyeva-Kangarly

SMOMPC AS THE SOURCE OF NATIONAL HISTORICAL VALUES

Summary

Azerbaijan is a great historical significance in the sense of writing facts and examples reflecting the culture of folklore and ethnography, in particular, to introducing them beyond the borders of Azerbaijan. The most consistent and systematic works have begun to be released in 1881. According to the scope of its efficient activity, it was carried out by the well-known SMOMPC (SMOMPK (“Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа”, “The collection of materials describing Caucasian territories and tribes”) , a historical example site for post-independence and post-self publishing activities.

The SMOMPC has generously placed hundreds of articles on Azerbaijani folklore and ethnography on its pages from the first issue of 1881 to the last sixtyth edition of 1929.

Elmi s rl r №2(5),2017

10

UOT 821.512.162 Nailə Səmədova

filologiya üzrə elmlər doktoru, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

nailesamadova@yahoo.com

TÜRK ƏDƏBİYYATININ GÖRKƏMLİ NÜMAYƏNDƏSİ AZƏRBAYCAN MÜƏLLİFLƏRİNİN YARADICILIĞINDA

Açar sözlər: Namiq Kamal, Hadi, Nemanzadə, Türk, Azərbaycan. Ключевые слова: Намик Кемаль, Гади, Неманзаде, Тюрк, Азербайджан. Key words:Namik Kamal, Hadi, Nemanzadeh, Turkish, Azerbaijan.

Məşhur Türk yazıçısı və ictimai xadimi Namiq Kamal (1840-1888) Tənzimat dövrü ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biridir. “Təsviri-əfkar” qəzetində (1865-1867), “Yeni Osmanlılar” cəmiyyətinin Londonda nəşr etdirdiyi “Hürriyyət” qəzetində (1868-1870), İstanbulda nəşr olunan “İbrət” qəzetində (1870-1873) redaktor kimi fəaliyyət göstərmişdir.

Şair, dramaturq, publisist Namiq Kamalın elmi, ədəbi-tənqidi, publisist əsərlərində XIX əsrin 60-80-ci illərinin məsələləri canlandırılmışdır. Namiq Kamal “Yeni Osmanlılar” partiyasının təşkilində yaxından iştirak etmiş, milli-azadlıq hərəkatının başçılarından biri olmuşdur. O, “Təsviri-əfkar”, “Hürriyyət”, “Müxbir”, “Bəsirət” və s. qəzetlərdə məqalələrlə çıxış edirdi. Türk ədəbiyyatına yeniliklər gətirmiş, türk mədəniyyətinin inkişafında mühüm xidmətləri olmuş Namiq Kamal digər ziyalılar kimi türk ədəbi dilinin xalqın anlaya biləcəyi bir halda olmasına çalışırdı.

Namiq Kamalın vətənpərvər ruhda yazdığı lirik şeirləri, xüsusilə, “Röya”, “Vətən” əsərləri Azərbaycanda XX yüzilin əvvəllərində geniş yayılmışdı. “Röya” – öz inqilabi məzmununa görə şairin bu şah əsəri imperatorluğun zülm və əsarət altında inləyən xalqlarını azadlıq uğrunda mübarizəyə çağıran, ona qurtuluş yollarını göstərən, xoşbəxt gələcəyin işıqlarını təsvir edən bir manifest hesab oluna bilər” (2, s.134). Hələ 1922-ci ildə Süleyman Nəzifin “İqdam” mətbəəsində nəşr olunan, Namiq Kamala həsr etdiyi kitabında şairin ailəsi, həyat və fəaliyyəti, kimlərin yaradıcılığına təsir etməsi, müasirlərinin onun haqqında fikirləri yer almışdır. Müəllifin “Namiq Kamalı yetişdirən xanədanın əfradı pək ziyadə şayani-diqqətdir” (8, s.2); “O zamanda Namiq Kamalın nasıl bir sultan ədib olduğunu uzmani idrak etməmiş olanlar əsla təqdir edəməzlər” (8, s.4) və s. bu kimi mülahizələri şair haqqında müəyyən təsəvvür yaradır.

1905-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda nəşr olunan “Füyuzat”, “Həyat”, “İqbal”, “Yeni iqbal”, “İrşad” və digər qəzetlərdə Namiq Kamalın əsərləri dərc olunurdu. Bu əsərləri ziyalılar diqqətlə izləyir və mütaliə edirdilər. Ədibin pyesləri Azərbaycanın şəhərlərində tamaşaya qoyulurdu, həyat və yaradıcılığı məktəb dərsliklərinə daxil edilirdi. Namiq Kamal əsərlərində insanları azadlığa, inqilaba çağıran ideyalar Azərbaycan ziyalılarına təsir edir, onlar da bu ruhda dəyərli nümunələr yaradırdılar. Namiq Kamal yazırdı:

Bən bu sinnimdə əsir olmuş idim millətə Fikri-hürriyyət və millət idi məqsudim. O məram ki səni də sirətimə varis edər Günəşi surətimə xadim edən məbudim.

Elmi əsərlər №2(5),2017

11

Namiq Kamalın yalnız Türkiyə ədiblərinin deyil, bütün Türk dünyasının ədəbi mühitinə öz görüşləri, əsərləri ilə təsiri olmuşdur. XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış simalarından olan Məhəmməd Hadinin (1879-1920) yaradıcılığında, yazıçı, publisist Ömər Faiq Nemanzadənin (1872-1937) ədəbi və publisistik fəaliyyətində Namiq Kamalın əsərlərində irəli sürdüyü fikirlərin, ədəbiyyata gətirdiyi yeniliklərin önəmli mövqeyi olmuşdur. XIX-XX əsrlərin Türk ədəbiyyatına yaxşı bələd olan hər iki şair Namiq Kamal şeirlərini xüsusilə sevirdi.

Məhəmməd Hadi Namiq Kamalın zülm və əsarət əleyhinə, azadlıq uğrunda mübarizəyə səsləyən şeirlərini yüksək qiymətləndirmişdir. Onun zülm və əsarətə qarşı çıxan azadlıq arzuları əks olunan şeirlərində Namiq Kamalın eyni ruhda yazdığı şeirləri yad edilir, onun adı çəkilir, əsərlərindən nümunələr verilirdi.

1906-cı ildə qələmə aldığı “Nəğməyi-əhraranə” şeirində Məhəmməd Hadi azadlığı tərənnüm edir və şeiri Namiq Kamalın misrası ilə sona şatdırır:

Nəsimin ehtizaz etdikcə gülşənzari-əfkarə, Həqiqət gülləri yer-yer olur bidar, hürriyyət. Əcəbmi şəşəatından tənəffür etsə cahillər? Gələr əmayə naxoş şöləyi-ənvari-hürriyyət. Səbükməğzan həp ülviyyətindən kəmşüurandır, Onunçun eyləyirlər qədrini inkar, hürriyyət. Bu ol firdövsi-mənadır ki, solmaz rəngi-əzharı, Lətafətbəxşdir daim güli-gülzari-hürriyyət. Kamalın bu kəlamilə xitam et nəğməni, Hadi: “Nə əfsunkar imişsən, ah, ey didari-hürriyyət”. Bu şeir ilk dəfə Bakıda, 1908-ci ildə Hadinin “Firdovsi-ilhamat” əsərində nəşr

olunmuşdur. N.Kamalın əsərlərindən təsirlənən M.Hadi onun şeirlərinin bəzilərinə nəzirələr də

yazmışdır. Onun 1907-ci ildə qələmə aldığı “Facieyi-həyatımızdan bir pərdə” əsəri N.Kamalın

Görüb ehkami-əsri münhərif sidqü səlamətdən Çəkildik izzətü iqbal ilə babi-hökumətdən - mətləli məşhur “Qəsideyi-qərra”sına nəzirədir. Bu şeir “ictimai zülm, kapitalizmin

ziddiyyətləri, orta əsr geriliyi, dünyanın bölüşdürülməsi uğrunda gedən kəskin rəqabət, milli şüurun zəifliyi kimi amillərin vətən və xalq üçün faciəli nəticələrini əks etdirir” (4, s.12).

Məzaci-xəlq olmuş münhərif mizani-səhhətdən, Təcavüz eyləmişdir hali-ümmət istiqamətdən. Kəmali-şiddət ilə zülm edir icrayi-əhkamin, Könüllər eyləmiş təcrid ayati-ədalətdən. Açıb övladi-millət bir-birinə pəncəyi-qəhrin, Sönüb müşkati-rəhmət sərsəri-qəhrü ədavətdən. Cavanani-vətən qurbani-şəmşiri-cəhalətdir,

Elmi s rl r №2(5),2017

12

Yıxılmış heykəli-islam, ey əfsus, qəflətdən! M.Hadinin “İranın hürriyyət qəhrəmanlarına” adlı beş bənddən ibarət şeirinin hər

bəndinin son Arş irəli, arş, bizimdir fəlah, Arş, igidlər, vətən imdadinə -

misraları Namiq Kamaldan götürülmüşdür. “Firdovsi-ilhamat” əsərində Hadinin özünün də belə bir qeydi vardır: “Axırıncı şeir şairi-atəşzəban Namiq Kamal həzrətlərinindir”.

İlk dəfə “Tərəqqi” qəzetinin 24 may 1909-cu il, 112-ci sayında dərc edilmiş “İşıq və təzə aləm” şeirində Hadi

Naqis dilədi söndürə müşkati-Kəmali, Yandırdı, kül etdi onu ilhabi-təcəddüd –

misraları ilə Namiq Kamalı nəzərdə tutmuşdur. M.Hadi “Ey mütribeyi-dövri-təməddün” şeirində “Yeni Osmanlılar” partiyasının

inqilabi hərəkatdakı mövqeyindən, onun nümayəndələrinin fəaliyyətindən bəhs etdikdə də N.Kamalı xatırlayır:

Hürriyyət ilə kəsb edəlim feyzi-məali, Biz də olalım paybərəndazi-təali, Düşdükcə dilə şəşəeyi-hüsnü cəmali, Alqışlayalım həzrəti-Midhətlə Kəmali, Qəbrində Süaviləri xəndan edəlim, çal! Ərvahi-şəhidani də rəqsan edəlim, çal! Namiq Kamalın daha bir Azərbaycan aydınının yaradıcılığına təsiri olmuşdur. Bu

Azərbaycan mətbuatının, mədəniyyətinin, maarifin inkişafında mühüm mövqeyi olan Ömər Faiq Nemanzadədir O, şair, publisist, nasir, pedaqoq, yazıçı idi. Ilk təhsilini doğma kəndindəki mollaxanada almışdır. Məktəbi bitirdikdən sonra Ömər Faiq təhsilini davam etdirmək üçün iki yol arasında qalır: təhsilini rusca davam etdirmək üçün Qoriyəmi və ya türk dilində savadlanmaq üçün İstanbulamı getsin? Anasının dəstəyi ilə ona İstanbula getmək səadəti nəsib olur. Dayısı Osman əfəndi ilə İstanbula gələn 10 yaşlı Ömər Faiqi bu şəhərin gözəlliyi məftun edir. Dörd-beş gündən sonra anasına belə bir məktub yazır: “Anacan! Azqurdan çıxan axşamı Xaşura yetişdik. O axşam da dəmiryol qatarına minib sabahnan Batuma çatdıq. Batumda gəmiyə minib üçüncü günü İstanbula vardıq... Anacan, İstanbul çox böyük və gözəl şəhərdir. Hələ ulu cameləri görsən, nə qədər xoş və nə qədər bəzəkli. Cameyə namaz qılmağa gedəndə hər vaxt sən yadıma gəlirsən” (6, s. 19).

Bu sətirləri yazan müəllif anasının ən ümdə arzusunu – oğlunun İstanbulda təhsil almasını həyata keçirdiyini bir daha vurğulamağa çalışmışdır. Bir ilə yaxın Fateh mədrəsəsində oxuduqdan sonra Darüşşəfəq məktəbinə daxil olur. 1883-cü ildən 1891-ci ilə qədər – tam səkkiz il Sultan Səlim camesinin qonşuluğunda “Altunbuynuz” deyilən Xəlic körfəzinə hakim bir nöqtədə geniş bir bağçanın ortasında dördqat bir yapıda – Darüşşəfəq məktəbində təhsil alır. Bu məktəb müstəqil idarəsindən, daxili intizamından, dərs proqramından başqa zahiri gözəllik və görkəmi ilə də başqa məktəblərdən seçilirdi. “Məktəb pansion hesab olunduğundan müdavimləri ancaq həftədə bir dəfə şəhərə buraxırdılar. Həftədə bircə dəfə gördükləri canlı həyat isə onlar üçün yeni məktəb idi” (3, s. 178).

Artıq yuxarı siniflərdə digər tələbələr kimi Ömər Faiq də Türk ədəbiyyatını izləyir və oxuyurdu. Xüsusilə, Namiq Kamalın nəşr olunmamış əsərlərini, əsasən, sultana qarşı

Elmi əsərlər №2(5),2017

13

yazdığı həcvlərini tapıb məktəbə gətirir və tələbələr arasında yayılmasına müvəffəq olurdu. Eyni zamanda Tənzimat dövrü ədəbiyyatının banilərindən olan ədəbiyyatşünas, şair və dramaturq Mahmud Əkrəm Ricaizadə, dahi türk şairi və dramaturqu Əbdülhaq Hamid, XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində demokratik türk şeirinin ən görkəmli yaradıcılarından olan Tofiq Fikrət və digərləri maraqla oxunurdu.

Darüşşəfəq məktəbini bitirdikdən sonra Ömər Faiq Qalata post və teleqrafxanasının Morid şöbəsinə təyin edilir. Burada işlərkən o, istibdada qarşı mübarizə aparan inqilabçı türk gənclərinə qoşulur və bir müddət onlarla əməkdaşlıq edir. Onlar öz aralarında gizli bir təşkilat yapadıb Avropadakı demokratik ruhlu türk mühacirləri ilə əlaqəyə girməyə, onlara yardım etməyə qərar verirlər. Bu məqsədlə yığıncaqlar keçirir, söhbət və müzakirələr edirlər. Lakin çox keçmir ki, bu yığıncaqlar sultan xəfiyyələri tərəfindən duyulur və təşkilat üzvləri qaçıb qurtulmağa müvəffəq olurlar. Prof. Əziz Mirəhmədov çox doğru olaraq göstərmişdir ki, “Azərbaycanın qabaqcıl yazıçıları və ictimai xadimləri, o cümlədən, Ömər Faiq İran və Türkiyə inqilablarının hazırlanmasında fəal iştirak etmişdir” (5, s. 205).

Ö.F.Nemanzadənin İstanbulda yaşadığı on bir il onun həyatının yaddaqalan dövrü olur və bu dövr onun sonrakı fəaliyyətinə böyük təsir göstərir. Müəllimlik etdiyi illərdə İstanbuldan özü ilə gətirdiyi fəlsəfəyə, tarixə aid kitablardan, xüsusən, Flammarion, Kant, Spenser, Darvin və başqalarının əsərlərindən yararlanırdı. Bu kitablardan gizli şəkildə başqa müəllimlər də istifadə edirdilər. Nemanzadə İstanbulla bağlı düşüncələrini həyatının son illərində, 1936-cı ildə yazdığı xatirələrində qələmə almışdır. Həmçinin “İqbal” qəzetinin 1912-ci il iyun-avqust aylarında dərc olunmuş “Həmiyyətli bir cavan” adlı hekayəsində “hadisələrin baş verdiyi zamanın dəqiqliyi və yerin konkretliyi (İstanbul, Qafqaz və s.) də təsadüfi deyildir. Bu, məhz Ömər Faiqin ilk fəaliyyəti illərinə təsadüf edir, onun özünü düşündürən məsələlərlə səsləşirdi” (3, s. 178).

Zəngin publisistik irsə malik olan Ömər Faiq Nemanzadənin xalqın milli və ictimai şüurunun oyanmasında böyük rolu olmuşdur. Bu, sözsüz ki, Türk şairlərinin, xüsusən də, Namiq Kamalın inqilabi ruhlu, azadlığa səsləyən, zülmə və əsarətə qarşı çıxan şeirlərinin təsiri altında olmuşdur. 1905-ci ildə qələmə aldığı “Dəvət” adlı məqaləsində Ömər Faiq Namiq Kamala müraciətlə yazır: “... zəmanəmizin bu hürriyyətəngiz, bu heyratamiz təsiri səbəbi ilə əqsayi-şərqdə yağan qanlı qarlar, axan qırmızı sular nəinki yalnız o tərəfin, bəlkə şiddəti sirayəti sayəsində bizim də rəngimizi, halımızı, gələcəyimizi dəyişdirməkdə bahar çiçəkləri kimi hər kəsin başında tazə fikirlər açmaqdadır. Cənnətməkan mərhum və məğfur Kamal bəyin “qəza hər feyzini, hər lütfünü bir vaxt üçün saxlar” buyurması kimi qəzavü qədər, kim bilir, daha nə feyzlər, nə lütflər hüsulə gətirəcəkdir. Lakin bu feyzlərdən, bu hallardan, bu çiçəklərdən, zəmanənin bu mərhəmətindən bizim də istifadə etməyimiz lazımdır. Bundan sonra da olsa mərifətlilərin ayaqları altında aciz heyvanlar kimi əzilməmək üçün qeyrət və hərəkətə gəlməyimiz lazımdır, labüddür” (7, s. 63).

Ö.F.Nemanzadənin sözügedən məqaləsi ilk dəfə 1905-ci ildə Tiflisdə “Qeyrət” mətbəəsində dərc olunmuşdur. Məhz “Qeyrət” mətbəəsində 1907-ci ildə Ömər Faiq Nemanzadə və Cəlil Məmmədquluzadə Namiq Kamalın “Röya” əsərini Azərbaycan dilində kitabça şəklində dərc etdirmişdilər. “Röya” müəllifin azad cəmiyyəti təsvir və necə təsəvvür etməsi baxımından dəyərli nümunə sayıla bilər.

Ümumiyyətlə, Ö.F.Nemanzadənin bədii-publisist yazılarında və məqalələrində Namiq Kamalın mübariz ruhu hiss olunmaqdadır. Hətta Ömər Faiq öz müraciətlərində də Namiq Kamalın əsərlərindəki ifadələri işlədərdi. Əziz Şərif xatirələrində bu barədə yazır: “... məşhur türk demokrat şairi və dramaturqu Namiq Kamalın “Vətən” adlı dramında bir çavuş sözbaşı “qiyamətmi qopar?” cümləsini təkrar edir. O zaman bu pyes tez-tez tamaşaya qoyulurdu və türk çavuşunun bu cümləsi bir növ zərb-məsəl xasiyyəti almışdı. ...Qurbanəli Şərifzadənin “Qiyamətmi qopar?” sərlövhəli felyetonu “Molla Nəsrəddin” jurnalının hələ mətbəədən çıxmamış növbəti altıncı nömrəsində dərc edilmişdi. Bu nömrə

Elmi s rl r №2(5),2017

14

fevralın 7-də çıxmışdır. Ömər Faiqin Şərifzadəyə müraciətlə “qiyamətmi qopar?” cümləsini işlətməsi felyetonun çatdığına və jurnalda çap edildiyinə bir işarə ilə deyildiyini ehtimal etmək olar” (1, s.16).

Bütün bunlar Namiq Kamalın əsərlərinin Azərbaycanda geniş yayıldığının, bir çox görkəmli simalarla yanaşı Ömər Faiqin də onun əsərlərini mütaliə etdiyinin, öz yazılarında onun ifadələrindən yararlandığının ifadəsidir. Azərbaycanda nəşr olunan qəzet və jurnalların əksəriyyətində Namiq Kamalın şeirlərindən, hikmətli ifadələrindən istifadə olunurdu.

Azərbaycanın görkəmli şair və yazıçıları Hüseyn Cavid, Mirzə Ələkbər Sabir, yazıçı və jurnalistləri Cəlil Məmmədquluzadə, Həsən bəy Zərdabi, Əlibəy Hüseynzadə və başqaları alovlu publisist, vətənpərvər şair Namiq Kamalın inqilabi ruhlu əsərlərini məhəbbətlə oxuyur, onlara nəzirələr yazırdılar.

Ədəbiyyat :

1. Əziz Ş. Keçmiş günlərdən : (xatirələr). - Bakı : Azərnəşr, 1977. 2. Hüseynov R. Namiq Kamal. – Bakı : Yazıçı, 1990. 3. Qurbanov Ş. Ömər Faiq Nemanzadə. - Bakı : Gənclik, 1992. 4. Mirəhmədov Ə. Azərbaycan romantizminin görkəmli nümayəndəsi. – Bakı : Elm, 1978. 5. Mirəhmədov Ə. Azərbaycan Molla Nəsrəddini - Baki : Yazıçı, 1980. 6. Nemanzadə Ö.F. Xatirələrim. – Bakı : Gənclik, 1985. 7. Nemanzadə Ö.F. Seçilmiş əsərləri - Bakı : Şərq-Qərb, 2006. 8. Nəzif S. Namiq Kamal. – Bakı : İqdam, 1922.

Наиля Самедова

ВЫДАЮЩИЙСЯ ПРЕДСТАВИТЕЛЬ ТУРЕЦКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В ТВОРЧЕСТВЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ АВТОРОВ

Резюме

Поэт, драматург, публицист Намик Кемаль - один из выдающихся представителей турецкой литературы. Он оказал огромное влияние на литературную среду тюркского мира как своим мировоззрением, так и художественными произведениями. Новшества, которые Намик Кемаль внес в литературу, имели приоритетное место в произведениях известных личностей азербайджанской литературы XX века – в творчестве Мухаммеда Гади, в художественной и публицистической деятельности Омар Фаика Неманзаде.

Naila Samadova

ELUCIDATING THE WELL-KNOWN REPRESENTATIVE OF THE TURKISH LITERATURE IN THE AZERBAIJANI AUTHORS’ ACTIVITIES

Summary

Namik Kamal, a poet, playwright, publicist was one of the notable representatives of the Turkish literature. He strongly influenced on the literary environment of the Turkish World with his views and works. The novelties that Namik Kamal had brought in literature, took an important place in the well-known persons of the Azerbaijani literature of the 20th century – Mahammad Hadi’s creative works and Omar Faiq Nemanzadeh’s literary and journalistic activities.

Elmi əsərlər №2(5),2017

15

UOT 821.512.162 Nailə Mustafayeva

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

nailemustafayeva@yahoo.com.tr

MOLLA PƏNAH VAQİFİN MÜXƏMMƏSLƏRİ Açar sözlər:müxəmməs,qoşma, əruz, qəzəl, ədəbiyyat. Ключевые слова:мухаммас, гошма, аруз, газель, литература. Key words:mukhammas, goshma, aruz, ghazal, literature.

Molla Pəhan Vaqifin poeziyasında janr əlvanlığını nəzərdən keçirərkən onun klassik

və folklor ənənələrindən bəhrələnərək milli mədəniyyət tariximizdə yeni ədəbi məktəb yaratdığını, ədəbiyyatımızı xəlqiliyə, realizmə doğru irəlilətdiyini bir daha təsdiqləmiş oluruq. Şairin bizə çatmış ədəbi irsində şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarından qoşma və təcnislərin, klassik janrlarından qəzəl, müxəmməs, müstəzad, müəşşər və müsəbbelərin olduğunu görürük. Azərbaycan poeziyasına yeni üslub, yeni nəfəs gətirmiş, şeirlərində həyatın real təsvirinə meyli, hisslərin təbiiliyi, obrazların rəngarəngliyi, dil zənginliyi ilə diqqəti cəlb edən Vaqif müraciət etdiyi bütün janrlarda müvəffəqiyyətli olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, şairin poeziyasının janr əlvanlığı XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının əsas təmayüllərini, realizmə meylin artdığını bariz surətdə göstərməkdədir. Hələ XVI əsrdə klassik ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi Şah İsmayıl Xətai şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarına müraciət etmişdi. XVIII əsrdə isə şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarında dünyəvi məhəbbətin, sadə həyatdan doğan sevinc və fərəh hisslərinin tərənnüm edilməsi adi hala çevrilməyə başlamışdı. Bu əsrin Vidadi, Vaqif, Saleh Şirvani, Baba Şirvani kimi şairləri şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarında sadə xalq məişətindən bəhs edən şeirlər yazırdılar. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, qoşmanın geniş şəkildə işlədilməsi normativ üslubun üstünlük təşkil etdiyi klassik poeziyada demokratizm və xəlqilik prinsiplərinin, normativ-fərdi üslubdan fərdi üsluba keçidin səciyyəvi əlamətidir. “Sosial problematikanı daha konkret, daha canlı şəkildə əks etmək imkanı verən” (9, s.93) qoşma həyat gerçəkliyinin real inikasında, yeniliyə meyl edən dövrün ədəbiyyatında vacib rol oynayırdı. Lakin, əlbəttə ki, ədəbiyyatda yeni meyllərin özünü göstərməsi bütün klassik janrlardan imtina etmək demək deyildi. Bu zaman poetik janrlarda baş verən dəyişiklikləri “janr yenidənqurması” adlandıran professor Qorxmaz Həzioğlu yazır: “Beləliklə, Azərbaycan ədəbiyyatında fərdi üslübların təşəkkülü əski janr ilə əlaqənin tamamilə və birdəfəlik kəsilməsi, təkcə klassik Azərbaycan ədəbiyyatının estetik ənənələrindən yox, eyni zamanda mənəvi-etik dəyərlərindən imtina etmək olardı. Əsasında, köhnə janr sisteminin saxlanılması şərtilə yeni janrların ona əlavə edilməsi yolu ilə deyil, iki müxtəlif poetik sistemə malik janrların bir-birinə təsiri, söykənməsi, mübarizəsi və alternativ janrların inteqrasiyası fonunda cərayan edirdi” (9, s.94). XVIII əsr Azərbaycan poeziyasında, xüsusilə də Vaqif yaradıcılığında çoxmisralı, iri həcmli şeir janrlarından, müsəddəs, müsəbbe, müstəzad, tərcibənd, tərkibbənddən, ən çox da müxəmməsdən istifadənin artdığını görürük. Müxəmməs qəzəl və məsnəvini əhəmiyyətli dərəcədə sıxışdırmışdı, aşiqanə, fəlsəfi, məişət şeirləri, fəlsəfi mənzumələr bu janrda yazılırdı. Vaqif lirik-aşiqanə müxəmməslərlə yanaşı ictimai və məişət mövzusunda da müxəmməslər yazmışdır. Akademik Teymur Kərimli bu barədə deyir: “XVIII əsrin ortalarında Vaqif yaradıcılığında müxəmməs lirik –aşiqanə tonla yanaşı, ictimai-fəlsəfi çalar da kəsb etməyə başlayır. Bu janrın mövzu və əhatə dairəsi haqqında təsəvvürlərin dəyişməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, Vaqif yaradıclığındakı

Elmi s rl r №2(5),2017

16

otuz dörd müxəmməsdən beşi məişət mövzusuna, biri ictimai mövzuya həsr olunmuşdur. İkisi zarafat xarakteri daşıyır, biri isə hətta mədhiyyədir, biri də Tiflis gözəllərinin təsvirinə həsr edilmişdir. Deməli, müxəmməslərin təxminən üçdə bir hissəsi məhəbbət mövzusundan kənara çıxır” (11, s.355).

Hüseyn Əfəndi Qayıbov tərtib etdiyi “Azərbaycanda məşhur olan şüəaranın əşarına məcmuədir” toplusunda Vaqif şeirlərinin, o cümlədən,müxəmməslərinin sərlövhələrində onların mənzum və formal xüsusiyyətləri barədə qeydlər etmişdir. Formal əlamətlərinə görə şairin müxəmməslərinin aşağıdakı növləri göstərilib: tam müxəmməs (“müxəmməsati-xalisi-Vaqif”), rədifli müxəmməs (“müxəmməsi-mütəradif sənəti-tərcibənd”), tam müxəmməs-müstəzad (“müxəmməsi-müstəzadi-tammi-Vaqif”), naqis müxəmməs-müstəzad (“müxəmməsi-müstəzadi-naqis sənəti-tərcibənd”). Burada iki yerdə H.Qayıbov tərəfindən tərcibənd sözünün işlədilməsi etiraz doğura bilər. Axı müxəmməsin hər bəndinin sonunda həmqafiyə sözün və rədifin gəlməsi və yaxud da müxəmməs-müstəzadda müstəzada məxsus kiçik misranın təkrarı bu janrların tələbləri daxilindədir. Fikrimizcə, biz Hüseyn Əfəndinin işlətdiyi “sənəti-tərcibənd” ifadəsinə xüsusi fikir verməliyik. Yəni, tərcibənd bir janr kimi deyil, sənət, poetik fiqur, bədii ifadə vasitəsi kimi başa düşülür. Söhbət bu şeirlərin tərcibənd janrına aid olmasından deyil, burada bəndlərin sonunda sözlərin təkrarından, tərcidən bir bədii ifadə vasitəsi kimi istifadə edilməsindən gedir. Onu da qeyd edək ki, Hüseyn Əfəndi Qayıbov toplusuna Vaqifin 25 müxəmməsini daxil etmişdir. Şairin əsərlərinin 1988-ci il nəşrində müxəmməslər bölməsinə 34 şeir salınmışdır. Şairin “Ey zülfü siyəh, sinəsi əbyəz, gözü lalə” misrası ilə başlanan, H.Qayıbovun “Müxəmməsi-müstəzadi-tammi-Vaqif” adlandırdığı və hər bəndinin sonunda “Bəsdir bu dayanmaq!” misrası işlənən şeirləri isə müstəzadlar bölməsinə salınmışdır (20, s. 143-144, s. 145-146). Belə çıxır ki, “qarışıq” şeirləri də nəzərə alsaq, əslində Vaqifin 36 müxəmməsindən danışa bilərik. Şairin günümüzə çatmış 34 əsl müxəmməsindən iyirmi altısı beş, dördü dörd, biri altı, biri on, biri on üç, biri on altı bənddən ibarətdir. Nəzərə almalıyıq ki, Vaqifin əsərlərinin əsas əlyazma nüsxələri, avtoqrafları əlimizə çatmamışdır və əsərlərinin nəşri onun yaradıcılığını tam mənası ilə əhatə etmir. Bununla bərabər, əldə olanlardan çıxış etsək, nisbətlə götürsək görürük ki, şair yaradıcılığında müxəmməs janrına xüsusi əhəmiyyət vermişdir və onun bu janrda yazdığı şeirlərinin əksəriyəti beş bənddən ibarətdir. Dörd bənndən ibarət müxəmməslər isə ehtimal ki, bizə əlyazmalardan natamam variantda gəlib çatmışdır. Salman Mümtazın Vaqifin “Valinin çeşmi-çırağı, vəh nə türfə can imiş” misrası ilə başlanan dörd bəndlik müxəmməsi barədə dediklərini, fikrimizcə, onun digər dörd bəndlik müxəmməslərinə də aid etmək olar: “Müxəmməs adətən beş bənd olur. Bundan artıq da ola bilər,amma əskik ola bilməz. Öylə isə bu müxəmməsin bir bəndi naqisdir” (17, s.42).

Fikrimizcə, Molla Pənah Vaqifin müxəmməslərini mövzuya görə aşağıdakı kimi təsnifləndirmək olar: 1) lirik-aşiqanə şeirlər; 2) saqqala həsr edilmiş yumorlu şeirlər; 3) müxtəlif əşya və geyimlərlə bağlı yazılmış şeirlər; 4) Tiflis şəhəri ilə bağlı şeirlər; 5) İbrahim xanın qızının Tehrana ərə getməsi münasibəti ilə yazılmış şeir; 6) ictimai məzmunlu şeir.

Ümumiyyətlə, Vaqif yaradıcılığında dünyəvilik, realizm və nikbinliyin ifadəsində, şairin fərdi üslubi xüsisiyyətlərinin əksində onun qoşma və müxəmməsləri daha böyük önəm kəsb edir. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, sənətkarın yaradıcılğında realizm meyllərinin, fərdi üslubi xüsusiyyətlərin ifadə edilməsi, sosial problematikanın daha ətraflı, konkret əks olunması baxımından qoşma uzun müddət ümumşərq ədəbiyyatında, o cümlədən,Azərbaycan poeziyasında aparıcı rol oynamış qəzəldən daha üstün xüsusiyyətlərə malikdir. Araz Dadaşzadə isə göstərir ki, Vaqifin müxəmməsləri mövzu əlvanlığı və deməli həyat gerçəkliyini əhatə etməsi baxımından qoşmalarından da üstündür, şairin əruz vəznli şeirlərinin əhəmiyyəti əsasən məhz bununla müəyyən

Elmi əsərlər №2(5),2017

17

edilməlidir: “Lakin qoşmalarına nisbətən müxəmməslərində mövzu daha rəngarəngdir; şair öz təsvir obyektini genişləndirir, sırf məhəbbət lirikası çərçivəsindən müvəffəqiyyətlə uzaqlaşmağa çalışır. Məhz bu nöqteyi-nəzərdən Vaqifin əruz vəznli şeirləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir” (5, s.103). Molla Pənahın hətta qoşmalarının belə Füzuli ənənələri ilə bağlı olduğunu göstərən (16, s.364) görkəmli ədəbiyyatşünas alim Mirzağa Quluzadə əruz vəznli şeirlərində Vaqifin ən çox Füzuli irsindən bəhrələndiyini qeyd etmişdir: “Vaqifin qəzəl və müxəmməslərində isə klassik şeir ənənələri və birinci növbədə, Füzuli lirikası ilə əlaqə daha qüvvətli və aşkardır. Bu şeirlərdə Füzulinin təsiri bədii təsvir vasitələrində olduğu kimi, məzmun və ideya motivlərində də özünü göstərir. Füzuli lirikasındakı dünyəvi meyllər, gözəli huridən, mələkdən üstün tutmaq Vaqif şeirində də davam və inkişaf etdirilmişdir” (16, s.366).

Vaqifin lirik-aşiqanə məzmunlu müxəmməsləri sayca daha çoxdur və bu əsərlərdə klassik irslə, Füzuli ənənələri ilə bağlılıq daha güclüdür. Maraqlıdır ki, şairin lirik-aşiqanə müxəmməsləri bir sıra cəhətlərinə görə onun qoşmaları ilə səsləşir. Əgər şairin bir çox qoşmaları ayrı-ayrı el gözəllərinin vəsfinə həsr edilmiş gözəlləmələrdirsə, onun bu tipli müxəmməsləri də vardır. Vaqif qoşmalarında Pəri, Zeynəb, Fatimə, Yetər, Safiyə adlı qızların, onların gözlərinin, ayrı-ayrı bədən üzvlərinin, əxlaq və davranışalrının gözəlliyindən danışırsa,müxəmməslərində də belə məqamlar kifayət qədərdir. Molla Pənahın Mədinə adlı qıza həsr etdiyi müxəmməsində klassik ədəbiyyatdan gələn ərəb və fars söz və ifadələrindən istifadə olunsa da, burada dilin sadəliyi, səmimilik ilkin diqqəti cəlb edən cəhətdir. Qoşmalarda işlənən bəzi bənzətmələr, bədii ifadə vasitələri, müxəmməslərdə də olduğu kimi təkrar olunur:

Qoşmalardan bir nümunə: Səmən iyli, səhabi zülf, ay qabaq, Qönçə dəhan, dürr diş, ərğəvan dodaq, Münəvvər üz, lalə zənəx, tər buxaq, Tamam bir yanədir, bir yanə gözlər (20, s.73). “Mədinə” rədifli müxəmməsdə də,xanımın cismani gözəllikləri sadalanmaqdadır: Mərhaba çeşmi çiraq, qönçə dəhən, qaşı hilal, Ləblərin cür`əsi mərcan, şirin şəhdü zülal, Haq təala vermiş şərəfi-feyzi-kəmal, Aləmi cümlə münəvvər qılıb ol beylə cəmal, Bədənin şə`m, vüsalın məhi-taban, Mədinə (20, s.115). Müxtəlif cəhətlərin, xüsusiyyətlərin sadalanması Vaqifin istər qoşmaları, istərsə də

müxəmməsləri üçün xarakterikdir. Məlum olduğu kimi, klassik Şərq poetikasında bir məfhum və ya şəxsə aid olan bir neçə xüsusiyyətin sadalanması tənqisüs-sifat adlanır (15, s.287). Ümumiyyətlə, sadalanma, istər coğrafi adların, istərsə də klassik ədəbiyyatdakı surətlərin adlarının sadalanması şairin qoşmalarında da, müxəmməslərində də ən sevimli bədii priyomlarındandır. Qoşmasında

Xətavü Xötənim, Çinim, Yəmənim, Hindustanım, Rumum, İranım mənim (20,s.46) -deyən Molla Pənah “Dilbər, nə deyim, sən kimi canan ələ düşməz” misrası ilə

başlanan müxəmməsində yazır: Əlqissə ki, yüz kafər ola, yüz də müsəlman, Tövrat ilə İncil, Zəbur, ayəti-Quran, Tiflis, İrəvan, Şamü Cəbəl, cümlə Trabzan, Dərbənd, Quba, Bakı, Şamaxilə Sifahan,

Elmi s rl r №2(5),2017

18

Ya seyr oluna külli-Dağıstan, ələ düşməz (20, s.117). Vaqif emosionallığı artırmaq, oxucuya, dinləyiciyə daha da yaxın olmaq üçün bir sıra

qoşmalarının bəndlərində öz adını dəfələrlə təkrar etmişdir. Məsələn: Sənsən padişahı, xanı Vaqifin, Əqli, huşu, din-imanı Vaqifin, Həsrətindən çıxdı canı Vaqifin, Nolur ki, gələsən burayə, Zeynəb (20, s.15). Şair müxəmməslərində də bu üsuldan məharətlə istifadə edir: Ey səba, yarə de kim, avarə gördüm Vaqifi, Qəm əlindən bikəsü biçarə gördüm Vaqifi, Bağrı olmuş sərbəsər sədparə gördüm Vaqifi, Aqibət salmış özün odlarə gördüm Vaqifi, Gecə-gündüz müntzəir didarə gördüm Vaqifi (20, s.120). Səmimiyyət, fikrin aydın dillə, bəzən danışıq dili formasında ifadə edilməsi Vaqif

müxəmməslərində ilkin nəzərə çarpan cəhətlərdəndir. Şairin əsərlərini səmimi-qəlbdən, “dəruni-dildən” yazdığını xüsusi olaraq vurğulayan görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli müxəmməslərindən danışarkən onların təsir gücü barədə belə bir fikir söyləmişdir: “Molla Pənahın gözəllik babında və dilbər vəsfində yazdığı qafiyələr bir o qədər lətif, açıq və aydın sözlər ilə nəzmə çəkilmiş kəlamlardır ki, nə qədər cövhərsiz və mərifətsiz adam onları eşitsə, mütəəssir və məsrur olar” (13, s.178). Doğrudan da, Vaqifin istedadı, səmimiliyi onun şeirlərinin, o cümlədən, müxəmməslərinin oxucuya təsir gücünü xeyli artırır. Molla Pənah birbaşa lirik şeirinin obyekti-gözələ müraciət edir, onunla əsəri vasitəsilə həmsöhbət olur, ünsiyyət qurur, sözünü məşuqəsinə gizlətmədən, açıq-aydın şəkildə bildirir. Klassik ədəbiyyatda Vaqifə qədər də belə üsuldan istifadə edilmişdi. Lakin heç bir vaxt müəlliflə lirik şeirin obyekti arasındakı münasibət bu qədər birbaşa, açıq, adi danışıq intonasiyasında olmamışdı:

Ey mənim mahım, sənə bu şəhr, bu ellər fəda! Basdığın torpağa hər dəm lalələr, güllər fəda! Saçının hər muyinə yüz saçı sünbüllər fəda! Ləhceyi-göftarına gülşəndə bülbüllər fəda! Qaşının bir tağinə qurban iki dünya, pəri (20, s.120). Bu yazı üslubuna, sadalanan xüsusiyyətlərə görə Vaqifin müxəmməslərinin şifahi

xalq ədəbiyyatı, aşıq poeziyası ilə sıx surətdə bağlı olduğunu söyləyə bilərik. Molla Pənahın “Bilmənəm məndən neçün ol sevgili canan küsüb”, “Ey gül, sənə

yoxdur bu nəzakətdə qərinə”, “Ey zəhi türfə gözəl şiveyi-əhsən Mədinə”, “Sevdayi-sacın, keçsə yüz il, sərdən üzülməz”, “Dilbər, nə deyim, sən kimi canan ələ düşməz”, “Bu hal ilə, həbibim, həsrətindən can keçsinmi?”, “Ah bir sərxoş nigarın dağı öldürdü məni”, “Ah kim, bir yarın istiğnası öldürdü məni”, “Aldı canım naz ilə ol gözləri şəhla pəri”, “Ey səba, yarə de kim, avarə gördüm Vaqifi”, “Kim ki, zövq isər, büti-şirinzəban sevmək gərək”, “Tuba gözlüm, qamətindi sərvü ər`əndən gözəl”, “Ey pərisima, sənin didarının müştaqıyam”, “Bir gözəl qamətli yari-lalərəngi sevmişəm”, “Sənin, ey şux məlaikzadə, qurbanın olum”, “Ey mahi-şərəf, mehrü vəfalər gətiribsən”, “Əla, ey təxtigahi-mə`dələt sultanı, xoş gəldin”, “Ol mahi-münəvvər ki, səhərdən gedəcəkdir”, “Dərdin öldürdü məni, ey növcəvanım, gələ

Elmi əsərlər №2(5),2017

19

gör”, “Ey qaşı kaman, kirpiyi peykan, qaraçarqat!”, “Bərq uçub güntək çıxar bir huripeykər hər sabah”, “Üzündən ol günəş rüxsar ta mə`cər çəkib durmuş” və s. misralarla başlanan müxəmməslərində klassik poeziyada ənənəvi olan obrazlar, bədii ifadə vasitələri əsas yer tutur, bu şeirlərdə lirik qəhrəman sevgilisinin gözəlliyini vəsf edir, onun həsrətini çəkir, laqeydliyindən şikayət edir, ona qovuşmaq arzusu ilə alışıb-yanır. Klassik poeziyada aşiq heç bir zaman məşuqəsinə qovuşa bilmədiyi halda, Vaqif şeirlərində yarı ilə görüşdüyündən, ona qovuşduğundan danışır. Təsadufi deyil ki, şairin “Xoş gəldin!” rədifli iki müxəmməsi var, bir müxəmməsində o “Sən xoş gəlibsən, səfalar gətiribsən!” deyir. Vaqifin müxəmməslərində lirik qəhrəman sevgilisi ilə ünsiyyətdədir, buna görə də bu şeirlərin bir çoxu məşuqəyə müraciətən yazılmışdır. Şairin ənənəvi ədəb normasından kənara çıxıb məşuqə ilə görüşün erotik təfərrüatlarını da təsvir etdiyi müxəmməsi vardır:

Nə xoşdur baş qoymaq bir güləndamın qucağında, Tamaşa eyləmək ol həlqə zülfə ağ buxağında, Durub ondan, tutub nazik əlin gəzmək otağında, Qucub-qucub oturmaq gah solunda, gah sağında, Sinəsində sinə, boynunda qol, dodaq dodağında... (20, s.111). Aydın görünür ki, bu şeirin lirik qəhrəmanı uzaqdan-uzağa məşuqənin həsrətindən

külə dönən ideal aşıq deyil. Onun məhəbbət obyekti də artıq əvvəlki kimi ülvi məşuqə olmaqdan uzaqdır.

“Gədə mən qurban olum qaşları kaman bacına” misrası ilə başlanan müxəmməsdə də ənənəvi ədəb qaydalarından kənara çıxmanı müşahidə edirik. Aşiq sevgilisinin qardaşına ərklə (ədəbsizcəsinə) elan edir ki, onun qaşları kaman bacısına vurulmuşdur və ondan xahiş edir ki, təklifsiz onların evinə çox getsə, buna mane olmasın. Çünki o, oğlanın bacısına aşiqdir. Bundan öncəki dövr ədəbiyyat tariximizdə belə cəsarət və ədəbsizliyə malik lirik qəhrəmanla rastlaşmırıq. Qeyd edək ki, əvvəlki müxəmməsdə olduğu kimi, bu şeirdə erotizm, açıq-saçıqlıq yoxdur. Təsvir və bənzətmələr ənənəvidir. Sadəcə olaraq münasibət dəyişmişdir. Məşuqəni qaradşına “Məməsi misli-şəkər, gözləri ceyran bacına” deyə tərifləmək qəbuledilməzdir. Digər məqamlarda şeir kifayət qədər ənənəvidir:

Gedibən əqlü huşum, namusü arım kəsilib, Olmuşam maili-mey, rahi-güzarım kəsilib, Xubların rozeyi-kuyində mədarım kəsilib, Vaqifəm, onun üçün səbrü qərarım kəsilib, Olmuşam, ərz eləyim, valehü heyran bacına (20, s.112). Molla Pənah Vaqifin saqqaldan bəhs edən yumorlu iki müxəmməsi vardır ki, bunlar

əslində qocalıqdan şikayət, qocalığın gəlişindən qorxu məzmunlu əsərlərdir. Qeyd edək ki, klassik poeziyamızda qocalıq mövzusuna kifayət qədər müraciət edilmişdir. Ədəbiyyatımızın bir sıra görkəmli nümayəndələri ixtiyar çağlarında qocalığın gəlməsindən, artıq əcəlin qapını döyməsindən bəhs etdikləri, Allahdan günahlarının bağışlanmasını istədikləri bir sıra dəyərli əsərlər yazmışlar. Nizami Gəncəvi ömrünün son dövrlərində yazdığı bəzi qəsidələrdə qocalığın gəlməsindən bəhs edir. Bir qəsidəsində Nizami qəddinin əyilməsindən, saçının ağarmasından, ağzındakı dişlərin tökülməsindən, ömrünün sona yetməsindən, cavanlığı yad edərkən gözündən yaşlar axmasından, günahlarının bağışlanmasını istəməsindən danışır (8, s.136-140).

Akademik Y.E.Bertels “Buxarada X əsrdə fars poeziyası” adlı iri həcmli məqaləsində o dövrdə qocalıqdan şikayət mövzusunda əsərlərin meydana çıxmasını belə izah edir: “Şəhvani həyat və sonsuz məhəbbət əyləncələri sağlamlıq və cavanlıq tələb

Elmi s rl r №2(5),2017

20

edirdi və bunları sürətlə puç edirdi. Saray aləmində qocalıq bir iş yox idi, qocadan nə döyüş şücaətləri, nə də məhəbbət sahəsində hünər gözləmək olardı. Rəzmin də, bəzmin də qapıları onun üzünə bağlı idi. Bu alovlu, kədərli şikayətlərin səbəbi də bu idi-həyat keçib gedir, əldə heç nə qalmır. Əlbəttə ki, bu növ şeirlərin kütləvi şəkildə meydana çıxmasını yalnız təqlidlə izah etmək olmaz. Təqlid müəyyən rol oynamışdır, lakin onun inkişafı üçün maddi zəmin hazırlanmalı idi. Şairin qeyri-müəyyən, inamsız vəziyyəti və onun gözləri qarşısında cərayan edən zadəganların təmtəraqlı həyatı bu xarakter janrı yaratmışdır” (4, s. 398). Əlbəttə, müəyyən oxşarlıqlar olsa da Vaqifin bu mövzuda şeirlərini tam mənada Y.E.Bertelsin dedikləri ilə izah etmək olmaz. Vaqif sarayda yaşasa da, həyat adamı idi və o sadəcə qocalıb saqqalını ağartdığına görə gözəllərdən ayrı düşməsini (və ya ayrı düşmək ehtimalını) özünə qarşı həyatın bir ədalətsizliyi kimi qəbul edirdi. Onun gözəllərə, gözəlliklərə sonsuz həvəs, eşqlə, pərəstişlə yazdığı şeirlərindən də başa düşmək olar ki, belə bir adamın qocalması məhz gözəllərdən, eşq-məhəbbət aləmindən ayrı düşdüyünə görə onun üçün faciə hesab olunmalıdır.

Filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov “XVII əsr Azərbaycan lirikasında qocalıq mövzusu” adlı məqaləsində dövrün şairlərindən Mürtəzaqulu xan Zəfər, Saib Təbrizi və Vaiz Qəzvininin yaradıcılığında qocalığın gəlişinə münasibəti ətraflı şərh edir, göstərir ki, bu şairlər qocalıqdan kədərlənsələr də, ölümün gəlişini təmkinlə qarşılamağı məsləhət görür, gəncləri ömrün qədrini bilməyə çağırırlar. Tədqiqatçıya görə, bu mövzularda yazılan əsərlər insanların real, həyati, hiss və həyəcanlarının bədii ifadəsidir, XVII əsr ədəbiyyatında realizmə meylin artdığını göstərir: “Mürtəzaqulu xan qocalıqdan bəhs etdiyi əsərlərində həyatının müxtəlif məqamlarından gerçəkçi boyalarla danışmış, oxucularını həyat barədə ibratamiz didaktik fikirləri ilə tanış etmişdir. Saib Təbrizi və Vaiz Qəzvininin həmin mövzuda yazdıqları şeirlərində qocalığın, qoca insanın vəziyyətinin təsviri ilə bərabər ölümə, dünyanı dəyişməyə hazır olmağın vacibliyi vurğulanır. Bu müəlliflər oxucuya əcəlin gəlişini sakit qarşılamağı məsləhət görürlər. Qocalmış insanın fiziki və psixi vəziyyətini, hiss və həyəcanlarını real cizgilərlə təsvir edən bu şairlər nəzərdən keçirdiyimiz şeirlərində realizmə yaxınlaşmışlar” (12,s.196). Vaqifin saqqala həsr etdiyi müxəmməslərdə vəziyyət başqa cürdür. Burada da şair gəlməkdə olan qocalıqdan narazıdır, lakin o narazılığınıı yumorla, ironik şəkildə ifadə edir, sanki yaşıdları ilə dərdləşə- dərdləşə, onu gözəllər arasında xar edən saqqaldan narazılığını bildirə-bildirə zarafatlaşır. Hər iki müxəmməsində Molla Pənah saqqalının gələcəkdə aparacağından, bununla da cavan qızların yanında hörmətdən düşəcəyindən qorxduğunu söyləyir, “Qorxum odur ki, sabah ağ düşə saqqal içinə”, “Qaradır, belədi, Vaqif, gələ gör kim, ağara” deyir. “Saqqal” rədifli müxəmməsdə şair cavan, gözəl olduğu zamanlarda gözəllərin onunla həmdəm olduğundan, qocalıq əlaməti olan saqqalı çıxdıqdan sonra isə hörmətdən düşdüyündən danışır, saqqalına lənətlər yağdırır:

Tüf sənin üzünə kim, xublar içində məni sən, Bir kəs idim, elədim nakəsü nadan, saqqal (20, s.124). Molla Pənahın saqqalına nifrət etdiyini bildirməsi, onu təhqiramiz sözlərlə

lənətlənməsi satirik-yumorostik çalara malikdir, tam mənası ilə ciddi qəbul edilə bilməz, zarafat xarakteri daşıyır:

Bəs ki, bədşəklsənü başdan ayağa murdar, Dəmbədəm səndən olur buyi-nəcasət izhar, Necə etsin sənə rəğbət sənəmi-gülrüxsar, Abirudan məni sən saldın elə, ey idbar, Nagahan taki olub üzdə nümayan, saqqal (20, s.124).

Elmi əsərlər №2(5),2017

21

“İçinə” rədifli şeirdə isə müəllif o qədər gündəlik məişətə enmişdir ki, söyüş belə işlətmişdir, naşirlər müxəmməsin ilk bəndinin birinci və sonuncu misralarında bəzi sözlərin yerinə nöqtələr qoymağa məcbur olmuşlar. Fikrimizcə, həmin bəndin sonuncu misrasında, doğrudan da, söyüş olduğu halda, birinci misradakı söz oxunmamış, ya səhv oxunmuşdur. Şeirin əksər nəşrlərində birinci misra “Neylərəm, belə muhun mən... iqbal içinə” kimi getmişdir. Hüseyn Əfəndi Qayıbovun “Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” toplusunun I cildinin nəşrində həmin misra “Neylərəm, belə mumun mən gənim iqbal içinə” (14, s.258) kimi getmişdir. (H.Qayıbov bu şeirə belə bir başlıq qoymuşdur: “Saqqalı zəmm etmək babında”). Lakin “gənim” sözü bu misrada heç bir məna vermir. Vaqif əsərlərinin AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan B-822 şifrli (v.14a) və B-4669 şifrli (v.9a) əlyazmalarında bu söz “gömüm” kimi getmişdir. Fikirimizcə, basdırmaq mənasını verən “gömüm” sözü burada yerinə düşür və şairin əsərlərinin gələcək nəşrlərində sözü gedən misra “Neylərəm, belə munun mən gömüm iqbal içinə” şəkilində getməlidir.

Bu fikirdəyik ki, Vaqifin saqqala həsr edilmiş zaraftyana, yumorlu şeirləri həm də o baxımdan maraq doğurmalıdır ki, bu əhvali-ruhiyyə sonrakı dövr poeziyamızda, satirik poeziyamızın banisi Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığında inkişaf etdirildi. Akademik Teymur Kərimli haqlı olaraq yazır: “XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan müxəmməsinin kəsb etdiyi satirik-yumoristik məzmun çaları, nəhayət bu çaların Sabir yaradıcılığında ülvi bir zirvəyə çatması öz başlanğıcını məhz Vaqif müxəmməslərindən götürür” (11, s.356). Onu da qeyd edək ki, Sabir Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığından, ümumiyyətlə, XVIII əsr ədəbiyyatımızdan xəbərdar olmuşdur. Onun “Bura say!” adlı şeirinin XVIII əsr şairi Ağa Məsih Şirvaninin

Tövbə, yarəbb, xəta rahinə getdiklərimə, Bilib etdiklərimə, bilməyib etdiklərimə (1, s.322) vasitə beytli müsəddəsinə nəzirə

olduğu ədəbiyyat tariximizdə məlum faktdır. Molla Pənah Vaqifin müxtəlif əşya və geyimlərlə bağlı yazılmış müxəmməsləri də

onun anadilli ədəbiyyatımıza yeni mövzular gətirmiş novator sənətkar olduğunu göstərən əsərlərdir. Şair tüfəng, kürk şalvar və çuxaya müxəmməslər həsr etmişdir. Bir müstəzadında o, qadın geyimi nimtənəni tərifləyir. Bu əsərlər o dövrün məişəti, insanların geyimi barədə daha ətraflı etnoqrafik məlumat əldə etməyimizə kömək edir, eyni zamanda, poeziyanın mücərrədlikdən uzaqlaşıb, real həyata daha artıq dərəcədə müdaxilə etdiyini göstərir. Firidun bəy Köçərli Molla Pənahın bu əsərlərini məzmunsuz hesab edənlərə belə cavab vermişdir: “...Vaqifin tərifi-çuxa, nimtənə, kürk, tüfəng və vəsfi-həmman və mədhi-valiyi-Gürcüstan barəsində yazdığı müxəmməslər bəzilərə boş və biməzmun gəlir isə, həqiqətdə əhli-mərifət nəzərində gözəl əsərlərdir. Yüz sənə bundan irəli ata-babalarımızın dolanacağını, adabü əxlaqını, libas və təamlarını, arzu və təmənnalarını, fikir və xəyalatını və filcümlə, ol əsrin övza və dəstgahını Vaqif əleyhirrəhmə-ki, sözün ustadı-bimisli hesab olunur, gözəl əşar və kəlami-abdar ilə yazıb, gələcək nəsil üçün unudulmayan bir əlamət və yadigar qoymuşdur (13, s.175).

Vaqif klassik ədəbiyyatımızda real həyatın özündən, gerçəkliyin ayrı-ayrı faktlarından, yalnız gözəllərdən deyil (konkret gözəllərin vəsfi də anadilli klassik poeziyamızda yeni hadisə idi), məişətdən, əşyalardan, təzə geyimdən fərəhlənən və bu fərəhi şeirlərində məharətlə əks etdirən yeni tip sənatkar idi. Araz Dadaşzadənin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, daha əvvəlki dövrlərdə “Çörək” qəsidəsi yazmış Xaqanidən, “Qələm” qəsidəsi yazmış Füzulidən fərqli olaraq Molla Pənah əşyalardan əsl konkret mənada söhbət açır, onların həyatda lüzumundan, rolundan danışır (5, s. 104).

Vaqifin tüfəng, kürk və şalvar və çuxaya həsr etdiyi müxəmməslərinin hər birinin tarixi vardır. Məsələn, F.Köçərlinin bildirdiyinə görə, Molla Pənahın silahlara böyük həvəsi varmış, yeri gəldikdə əlinə silah götürüb döyüşürmüş. O, dostu Şəki və Şirvan

Elmi s rl r №2(5),2017

22

hakimi, şair Hüseyn xan Müştaqa müxəmməs formalı, “Tüfəng” rədifli mənzum məktub yazaraq ondan gözəl bir tüfəng istəmişdir (13, s.179). Şeirdən görünür ki, Hüseyn xan şairə tüfəng tapıb göndərəcəyini vəd etsə də, vədinə əməl etməkdə gecikmişdir. Bu beş bəndlik müxəmməsin birinci bəndində müəllif istədiyi silahı “Xoş qədi ayineyi-simü səmənbər bir tüfəng” kimi təsəvvüründə canlandırdığını ifadə edir. İkinci bənddə şair maraqlı təşbihlərdən istifadə edərək o tüfəngi necə həsrətlə gözlədiyindən danışır:

Qıvrılır könlüm tüfəngdən dəm vuranda martək, Od saçır ağzımdan ol çaxmaği-atəşbartək (20, s.123). -deyir. Üçüncü bənddə müəllif bütün Qarabağda arzuladığı tüfəngi tapa bilmədiyini,

Hüseyn xana müraciət etdiyini bildirir. Dördüncü bənddə şair səbrsizliklə Hüseyn xanın vəd etməsinə baxmayaraq hələ də onun istədiyi silahın tapılmadığından danışır, “Qəhdə çıxmışdır məgər, Allahü əkbər, bir tüfəng?” deyir. Beşinci bənddə Vaqif deyir ki, qəhrəman kimi meydanda olmaq istəyənin tüfəngi əla, yüksək keyfiyyətli olmalıdır. Onu hər tüfəng təmin edə bilməz:

Hər kim istər kim, vücudi mərəkə ara gərək, Kəndi zatından silahü əsləhə əla gərək, Gülləsilə xuni-ə`da tökməyə sevda gərək, Gər tüfəng olsa bizə, mümtazü bihəmta gərək, Vaqifa, yoxsa deyil məqbulumuz hər bir tüfəng (20, s.123). Molla Pənahın müəyyən süjet xəttinə malik bu əsərində müəllifin bir tüfəng istəyi

onun necə bir həyat eşqilə yaşadığını bariz surətdə göstərməkdədir. Hüseyn xanın bu şeirə yazdığı eyni rədifli cavabdan məlum olur ki, xan ona tüfənglə

bərabər at da göndərmişdir. Vaqifin “kürk” rədifli beş bəndlik müxəmməsində Hüseyn xanın ona göndərdiyi

kürk təriflənir, onun üstünlüklərindən danışılır. Şair deyir ki, kürk olan yerdə daha qışda soyuqdan qorunmaq üçün heç nə lazım deyil. Burada yumoru yaddan çıxarmayan müəllif daha yaz fəslinə də ehtiyacı olmadığından danışır:

Daxi sən lazım deyilsən, ey bahari-xoşəməl, İstəməm şimdən geri xahi gəlmə, xahi gəl (20, s.124) –deyir.

Sonuncu bənddə Hüseyn xana minnətdarlığını bildirən şair bunu “padşahlardan gəlir paşaya kürk” kimi dəyərləndirir. Vaqif Şəki və Şirvan xanının yüksək məqamını hörmətlə qeyd etdikdən sonra özünün də cəmiyyətdə kifayət qədər yüksək mövqeyə malik olduğunu nəzərə çatdırmışdır.

“Gərək” rədifli beş bəndlik müxəmməsində Molla Pənah Hüseyn xandan ona bir şalvar göndərməyi xahiş edir. Bu mənzum məktubun əvvəlində istədiyi şalvarın rənginə, digər keyfiyyətlərinə bir neçə misra həsr edən müəllif demək olar ki, bütün şeiri onu tikəcək qadının mənəvi keyfiyyətlərinin və zahiri görünüşünün təsvirinə həsr etmişdir. Şair deyir ki, onun istədiyi şalvarı ürəyində kini olmayan, mehriban, cavan, (on dörd, iyirmi, ya otuz yaşlı), gözəl, səliqəli bir xanım tikməlidir. İşi keyfiyyətli, özü isə nakəs, yaramaz adamın əməyinin məhsulu ona lazım deyil. Vacib deyil ki, onun şalvarını ustad tiksin, vacib olanı odur ki, bu şəxs, gözəl, “dilbəri-növrəs” olsun, müsbət insani keyfiyyətlərə malik olsun.

Vaqif “Dəyər” rədifli on bəndlik müxəmmsəini ona İbrahim xanın oğlu Məhəmmədhəsən xan tərəfindən bağışlanmış çuxanın tərifinə həsr etmişdir. Şair min dona

Elmi əsərlər №2(5),2017

23

dəyən, Rum qeysərinə, Firuduna layiq bu çuxaya görə dərziyə də , onu göndərənə də dərin minnətdarlığını bildirir. Dərzi barədə şeirdə belə misralar vardır:

Eyləyibdir kişi bu işdə qiyamət, nə deyim, Göstərib dərzi bir ə`cazü kəramət, nə deyim, Ki, tamam kari Ərastüyü Fəlatunə dəyər (20, s.135). Çuxanı göndərəni isə yad edərək deyir ki, “Versin Allah bunu bəxş eyləyənə ömri-

bəqa” (20, s.136). Şeiri oxuduqca bəxş edilmiş çuxanın şairi nə qədər xoşbəxt etdiyini görürük. Vaqif “Var imiş məndə əcəb talei-xoş, bəxti-niku” (20, s.136), “Belə çuxa geyənin kəlləsi gərdunə dəyər” (20, s.136) və s. sözlərlə bu hədiyyənin onun əhvali-ruhiyyəsini necə dəyişdiyini ifadə edir. Şair bu gözəl çuxanı həm də ona görə yüksək dəyərləndirir ki, onu geyib dilbərlə üzbəüz duracaqdır. Bu isə “Baği-cənnətdə olan tubiyi-mövzuna dəyər” (20, s.136). Daha bir maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, Molla Pənah çuxaya insani keyfiyyətlər bəxş edir, “Bundan iraq ola, yarəb, nəzəri-çeşmi-ədu” (20, s.136) deyir. Bir insan kimi, “şivəsi xoş” adlandırılan çuxa gözəllikdə, şair təbinə, Cəlaləddin Rumi “Məsnəvi”sinə, Əbdurrəhman Caminin səc`li kəlamına bənzədilir:

Nə əcaib çuxadır bu, nə gözəl sovbi-şərif, Təl`əti tazəvü tər, şivəsi xoş, buyi lətif, Şairin təb`i kimi nazikü zibavü zərif, Mətleyi-“Məsnəvi”yə çaki-giribani rədif, Caminin səc`i kəlamindəki mövzunə dəyər (20, s.136). Vaqifdən sonra XIX əsr şeirimizdə ayrı-ayrı əşyalara həsr edilmiş şeirlər, yaxud da

ailə-məişət, geyim problemlərinə görə məktub yazmaq ənənəsi, davam etdirildi. Bu təmayül xüsusilə Mirzə İsmayıl Qasirin (1805-1900) yaradıcılığında özünü qabarıq göstərməkdədir. Şair limona, qələmdana, birəyə, papirosun zərərinə şeir həsr etmiş, imkanlı şəxslərdən papaq, çuxa, əba, arxalıq, eynək, çarpayı, balıq, qatıq, çay, qənd almaq üçün onlara mənzum məktublar yazmışdır.

Molla Pənah Vaqifin Tiflisə səfərlə bağlı yazdığı müxəmməslər janrın ənənəvi mövzu dairəsindən kənara çıxılması baxımından böyük maraq kəsb edir. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, 1783-cü ildə Gürcüstan hakimi II İrakli Rusiya himayəsi altına keçmiş (onun Vaqif və digər müəlliflər tərəfindən “vali” adlandırılmasının səbəbi müstəqil olmamasında idi.), bu barədə rəsmi fərman 1784-cü ilin yanvarında elan edilmiş, Vaqif də bu münasibətlə Tiflisdə olmuşdur (5, s.63). Şairin Tiflis şeirlərindən ən iri həcmlisi olan, 16 bənddən ibarət “Var” rədifli müxəmməsdə şəhərin bağı, gözəlləri, hamamları valehliklə vəsf edilir. Bu müxəmməsi Molla Pənahın ən gözəl şeirlərindən biri hesab edən Firidun bəy Köçərli yazır: “Vaqifin gözəl əşarlarından birisi də Tiflisin tərifinə yazdığı müxəmməsdir ki, onda Tiflis gözəllərin tərif edib, hamamlarda təbiətdən cari olan suları və Kür çayının suyunu vəsf edibdir, valinin mədhi ilə xətmi-kəlam edir. Həman müxəmməsdə Vaqif Tiflisi dünya şəhərlərinin cənnəti hesab eləyir ki, ona huri və pərinin cəmiyyəti yığılıbdır və hər bir qism nemət ilə Haqq-taala o məkanı məmlüvv qılıbdır” (13, s. 175). Şair bu əsərində Tanrının Tiflisə, Gürcüstana, bu diyarın insanlarına bəxş etdiyi gözəllikləri səmimi bir heyranlıqla tərifləyir, qonşu ölkəyə hörmət və ehtiramını bildirir. Vaqif Tiflis, gürcü xanımlarının belə gözəl olmasının səbəbi nədir?-deyə özünə sual verir və bu sualı belə cavablayır ki, onlar əzəldən gözəl yaranmışlar, “Nəsl-bər-nəsl gözəllik bulara buyruqdur” (20,s.133), onların uca boylu olmasının səbəbi isə Kür çayıdır, “Abi-Kür nisbət edib boylarını qarğulara” (20, s.133). Şeirdə göstərilir ki, Tiflisin hamamları da,

Elmi s rl r №2(5),2017

24

hər qurtumi dirilik suyu olan Kür də, insanların gözəlliyi, nəcibliyi də və nəhayət, ölkəni II İrakli kimi bir hakimin idarə etməsi də bu diyarın xoşbəxtliyidir:

Biri həmmam ki, qüdrətdən olub bəzlü bərat, Biri Kür çayı ki, hər cür`əsi bir abi-həyat, Biri bu xubluğu göyçəkligü pakizə sifat, Biri oldur ki, nəcib, əsldə alidəracat, Aləmin sərvəri vali kimi ağaları var! (20, s. 133). Şeirin sonunda müəllif II İrakliyə, oğlanlarına dua edir. Abdulla Şaiqin bu şeir

barədə fikri maraq doğurur. Görkəmli ədib ənənədən fərqli olaraq bu mədhiyyənin qəsidə deyil, müxəmməs janrında yazıldığına, əsasən Tiflisə, gürcü xalqına həsr edilmiş şeirin yalnız son bəndində Gürcüstan valisindən bəhs edildiyinə diqqət çəkmişdir: “Vaqifin Tiflisdə olduğu zaman gürcü xanıma yazmış olduğu mədhiyyəyə diqqət edilərsə, şairi maraqlandıran, ona ilham və qüvvət verən xanın şəxsiyyəti, saray dəbdəbə və təntənəsi deyil, Tiflisin gözəl və incə təbiəti və gürcü gözəlləridir... Bu müxəmməsin yalnız son bəndini gürcü xanın fəda edəcək qədər comərdlik göstərmişdir” (19, s.224). Şairin Tiflis şeirlərindən dörd bəndlik “İmiş” rədifli müxəmməsdə II İraklinin kiçik oğlu Uulon xanın zahiri görünüşü, tərbiyəsi, özünü apara bilmək bacarığı, danışığı təriflənir. Müəllif bu gəncə dualar oxuyur, onun Gürcüstan valiliyinə layiq olduğunu deyir. Uulonun belə bir ləyaqətli oğul kimi yetişməsinin səbəbini şair onun valinin ailəsindən, ocağından çıxmağında görür: “Bu ocaq böylə ocaqdır, eyləmiş nur iqtibas (20, s.140). Tiflis səfərinin təəssüratlarından yaranan şeirlərdən biri də beş bənddən ibarət “Çıxar” rədifli müxəmməsdir. H.Qayıbov yoplusunda bu şeirə “Doxtəri-tərsanı kəlisadan çıxan vaxt mədh etmək” (14, s.245) başlığı vermişdir. Kilsədən çıxan gürcü qızının gözəlliyini görən şair onun ay üzünü, bənövşə saçlarını, qədd-qamətini, qaş-gözünü, naz-qəmzəsini vəsf edən bir gözəlləmə yazmış, belə bir gözəllik qarşısında dinindən keçmək istədiyini bildirmiş, gürcü qızına görə dinini dəyişmiş Şeyx Sənanı başa düşdüyünü demişdir:

Molla Pənahın Tiflis şeirlərində qonşu ölkəyə, qonşu xalqın nümayəndələrinə səmimi münasibət, məhəbbət və heyranlıq ifadəsini tapmşdır. Ümumiyyətlə, tarix boyu klassik ədəbiyyatımız tolerantlığı, milli, dini təəssübkeşlikdən uzaq olması ilə seçilmişdir ki, Vaqifin yaradıcılığı da bu baxımdan sələflərinin qanunauyğun davamıdır. Araz Dadaşzadənin bu barədə fikirlərini təmamilə haqlı sayarıq: “Vaqifin həmin şeirlərində gürcü xalqına səmimi münasibət özünü göstərmişdir. Burada yenə Vaqifin dünyəvi, humanist meyllərinə təsadüf edirik. Tiflis şeirlərini oxuyarkən, onun müəllifi heç də dini etiqadlar əsiri, bəzilərinin göstərdiyi kimi, qatı məzhəbpərəst deyil, millətlər arasında ayrı-seçkilik salmayan, dini ayrılığı ortaya çıxarmayan, həyat, gözəllik aşiqi kimi göz önündə canlanır. Vaqif Tiflis şeirlərində geniş ürəkli, səmimi bir şair kimi çıxış edir. Gürcü gözəllərini tərənnüm edərkən Vaqif onları heç də öz doğma Azərbaycan gözəllərindən, Qarabağ, Qazax gözəllərindən ayırmır” (5, s.106).

Molla Pənahın İbrahim xanın qızının Şuşanı tərk edərək ərə getməsinə həsr etdiyi “Gedəcəkdir” rədifli beş bəndlik müxəmməsi (F.Köçərlinin toplusunda bu şeirin dörd bəndi təqdim edilmişdir) mövzu baxımından onun digər müxəmməslərindən fərqlənir. Hüseyn Əfəndi Qayıbov xan qızının Tehrana ərə getdiyini bildirirsə (“Xan qızının Tehrana getməsinə əfsus eyləmək babında”-14, s.246), Firidun bəy Köçərli onun Gəncəyə getdiyindən danışır (13, s. 176). Evlənmək, toy-düyün münasibəti ilə yazılan şeirlərdə sevincli, fərəhli notlar üstünlük təşkil etdiyi halda, burada qəm-kədər, ayrılıq həsrəti ön plana keçmişdir. Müəllif bu gözəl qızın Şuşanı tərk etməsini səadətin buradan getməsi kimi mənalandırır, “Ey heyf, səadət ki, bu yerdən gedəcəkdir” (20,s.132) deyir. Müxəmməsin

Elmi əsərlər №2(5),2017

25

aşağıdakı kədərli misraları, bu ayrılığın bütün qohum-əqrabaya, şuşalılara təsirini ifadə edir:

Qan ağla, gözüm kim, sabah ol qaşı kamanın, Peykanı çıxıb zəxmi-ciyərdən gedəcəkdir... Çalsın dəfü ney, naləvü əfğan yola düşsün, Olsun bu vilayət hamı viran, yola düşsün, Bu gecə gərəkdir irəli can yola düşsün (20, s.137). Şair xüsusilə də bu son misralarda bütün qızına toy edib yola salanların sevinc

qarışıq kədərini, ayrılıq acısını yüksək bədiiliklə ifadə etmişdir. Vaqifin yeganə ictimai məzmunlu müxəmməsi olan “Görmədim” rədifli 13 bəndlik

şeiri yalnız onun yaradıcılığının, hətta XVIII əsr poeziyamızın deyil, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının ən yüksək zirvələrindən birini təşkil edir. Şairin “hər şeydən əvvəl bir vətəndaş, bir həqiqətpərəst kimi çıxış etdiyi” (6, s.106), “vətəndaşlıq manifesti” (5, s.127) olan, ictimai həyatın sərt tənqidindən ibarət bu əsərinin onun nikbin ruhlu əsərlərinin fonunda meydana çıxmasına təsadufi bir hal, ömrünün sonunda Vaqifə qarşı xəyanətlərin, ədalətsizlikləri nəticəsi kimi baxmaq, fikrimizcə, səhv olardı. Həyatdakı ədalətsizliklərin, insan xislətinin naqisliyini ömrü boyu müşahidə edən, bununla bərabər, nikbin şeirləri ilə müasirlərinin, sonrakı dövrlərdə yaşamış sənətkar və oxucuların rəğbətini qazanmış şairin ömrünün sonunda başına gələnlər bir səbəb oldu ki, o, etiraz ruhuna görə həmin vaxta qədər anadilli poeziyamızda görünməmiş möhtəşəm bir əsər yaratdı. H.Əfəndi Qayıbovun toplusunda bu şeirin başlığında yazdığı “Əbnayi-zəmanənin bivəfalıqları və çərxin bir əskikliyi babında” (14, s.254) sözləri göstərir ki, müasirlər də, XIX əsrin sonlarında yaşamış ədəbiyyat həvəskarları da bu şeiri Vaqifin şəxsi həyatında baş vermiş hadisənin əks-sədası kimi deyil, ümumbəşəri bir problemin, insan övladının xarakterindəki naqisliklərin tənqidi kimi başa düşmüşlər. Şeiri “əbnayi-ruzigarın bivəfa və dəyanətsiz olmağı xüsusnda yazılan müxəmməs” (13, s.185), “həmişə təzəlik və doğruluq üzrə Baqi qalacaq” əsər (13, s.186) adlandıran F.Köçərli belə hesab edir ki, əsərin gücü ibrətamizliyində, real həyati təcrübəyə əsaslanmasında, acı da olsa həqiqəti əks etdirməsindədir: “Vaqifin bu kəlamında hikmətamiz və ibrətamiz sözlər çoxdur ki, onları şair təcrübə üzü ilə söyləyibdir və əksəri dəruni-qəlbdən çıxan suzişli fəryad və nalələrdir. Bu sözlər acı və pürkədər Ədəbiyyat tariximizdə həyatdakı ədalətsizlikləri tənqid edən, ictimai ittiham ruhlu bir sıra dəyərli sənət əsərləri mövcuddur. Xaqaninin bəzi qəsidələri (“Mədain xərabələri”, “Həbsiyyə”) Füzuli “Şikayətnamə”si, Ruhi Bağdadinin “Sanmış bizi kim, şirəyi-əngir ilə məstuz” misrası ilə başlanan tərkibbəndi belə şeirlərdəndir. XVIII əsrdə yazılmış Nişat Şirvaninin “Görmədim” rədifli mürəbbesi, Ağa Məsih Şirvaninin “Qalmışdır” rədifli müxəmməsi Vidadinin bir sıra şeirləri etiraz ruhuna görə Molla Pənahın nəzərdən keçirdiyimiz əsərinə yaxındır. Nişat Şirvaninin beş bəndlik, “Hər kimin çəkdim cəfasın, bir vəfasın görmədim” nəqarətli mürəbbesi Vaqif müxəmməsinə ruhən, fikrən daha yaxındır. Əslində Molla Pənah müxəmməsin yaşlı həməsrinin mürəbbesinə nəzirə olaraq yazmışdır. Vaqif, elə bil ki, müxəmməsində bir sıra şairlərin fikirlərini daha kəskin şəkildə təsdiq etmiş, onlarla zaman və məkan məsafəsi bilmədən dialoqa girişmişdir. Xüsusilə Nişatın aşağıdakı bəndi Vaqifin Nişatla qiyabi söhbətləşməsini şərtləndirmişdir:

Cövrünü çəkdim əbəs hər nakəsü bədtinətin, Paymalı oldum axır gərdişi-kəmfürsətin, Həm rəfiqü həmdəmin, yarın, həmi həmsöhbətin, Hər kimin çəkdim cəfasın, bir vəfasın görmədim (1, s.277).

Elmi s rl r №2(5),2017

26

Ağa Məsihin beş bəndlik “Qalmışdır” rədifli müxəmməsini də kişilərdə və qadınlarda, cəmiyyətin bir çox təbəqələrinin nümayəndələri arasında imanın, ismətin, ədalətin qalmadığını göstərdiyinə görə Vaqif müxəmməsinə təsir etmiş əsərlərdən hesab etmək olar.

Filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov Tehranın Məclisi-Şurayi-İslamiyi-İran kitabxanasından aşkar etdiyi XVII əsrdə-XVIII əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan şairi Şükrinin divanında daha əvvəlki dövrün məhsulu olan “Qalmışdır” rədifli şeiri də məzmunca nəzəedən keçirdiyimiz əsərlərə yaxındır. Tədqiqatçının bildiriyinə görə, Şükrinin şeirində daha geniş təbəqələrin imansızlığı, bəd əməlləri, haqsızlıq və rüşvətxorluğu tənqid hədəfinə çevrirlir: “Məmurların özbaşınalıq və rüşvətxorluğunu ifşa etdiyinə görə Füzuli əsərinə, insanlarda iman və sədaqətin, mənəviyyatın pozulduğunu acı bir təəssüf və etirazla tənqid etdiyinə görə Vaqif müxəmməsinə yaxın olan bu əsər özünəməxsus cəhətləri ilə diqqətimizi cəlb edir. Diqqətlə nəzərdən keçirdikdən sonra janrını ictimai-fəlsəfi məzmunlu qəsidə kimi müəyyən etdiyimiz bu əsər (divanında müəllif digər əsərlərindən fərqli olaraq bu şeirin janrını qeyd etməmişdir) birinci misrasından (“Səfa dövranı fövt olmuş, arada yası qalmışdır”) dövrandan şikayətlə başlanır və bu şikayət getdikcə cəmiyyətdəki ədəalətsizliklərə qarşı ittihamlara çevrilir. Şair cəmiyyətdəki hasqsızlıqlar barədə dərin düşüncələrə dalır, ən müxtəlif peşə sahiblərinin, hakimlərin, din xadimlərinin, rəiyyətin mənəviyyatındakı dəyişikliyi yaranmış vəziyyətin əsas səbəbi kimi göstərir. Cəmiyyətdə tərifə layiq bir nəfərin belə qalmadığını söyləyən Şükri insanların, müxtəlif peşə sahiblərinin, ancaq pul qazanmaq uğrunda çalışdıqlarını göstərir”(12, s. 154).

Vaqifin dostu Molla Vəli bir sıra şeirlərində, xüsusilə də “Bax” rədifli, müxəmməs şəklində yazdığı tarixi mənzuməsində də dövrə, insanların mənəviyyatına münasibət çox tənqididir, sonuncu əsər bütövlükdə XVIII əsr Azərbaycan ictimai-siyasi mühitinə ittiham kimi səslənir.

Gördüyümüz kimi, XVIII əsr Azərbaycan poeziyasında ictimai həyatın tənqidinə kifayət qədər nümunə gətirmək mümkündür. Bu əsərlərin əksəriyyətindən Molla Pənahın da xəbəri vardı. Vaqifin “Görmədim” rədifli müxəmməsi ədəbiyyatımızda ictimai lirikanın ən mükəmməl nümunələrindən biridir, özünün ictimai-fəlsəfi ümumiləşdirmələri, etirazının kəskinliyi ilə digər eyni mövzulu poetik nümunələrdən üstündür. Molla Pənah müxəmməsində, elə bil ki, eyni mövzuda özünə qədər yazılmış şeirlərlə, xüsusilə də Nişat Şirvaninin “Görmədim” rədifli mürəbbesi ilə dialoqa girir, onların fikirlərini təsdiqləyir, daha da kəskinləşdirir. Vaqifin dialoqa girib fikirini təsdiqlədiyi, daha da kəskinləşdirdiyi sənətkarlardan biri də dostu Molla Vəli Vidadidir. Vaqifin “Bax” rədifli kəskin ictimai motivli qəzəli Vidadinin eyni rədifli, haqqında danışdığımız müxəmməsi ilə səsləşir. (Qeyd edək ki, anadilli poeziyamızda Nəsimi və Sürurinin də eyni rədifli qəzəlləri vardır). Əgər Vidadi Məhəmməd Hüseyn xanı xaincəsinə qətlə yetirənləri ifşa edib bu mənzərəyə ibrətlə “Bax!” deyirsə, Vaqif ona müraciətən yazdığı qəzəlində taleyin qəribə oyunu nəticəsində gözlənilmədən öldürülmüş Ağa Məhəmməd şah Qacarın aqibətindən danışır, bu hadisəyə ibrət nəzəriylə “Bax!” deyir. Artıq həmin şeirində “Ta həyatın var ikən nə şahə, nə xunxarə bax!”, “Nə qıza, nə oğula, nə dusta, nə yarə bax!” (20, s.109) deyən Vaqifin onu əhatə edən mühitdən, yaxınlarından, ailə üzvlərindən narazılığını sezmək mümkündür. Onun ətrafındakı adamların, həyat yoldaşının xəyanətlərinə qarşı ən kəskin etiraz və ittihamları “Görmədim” rədifli müxəmməsində ifadəsini tapmışdır. Şair ictimai həyatda, insanlarda gördüyü naqisliklərə, eybəcərliklərə qarşı etirazından doğan mənfi enerjini bu əsərində “bir vulkan kimi püskürmüşdür” (3, s.734).

Molla Pənahın nəzərdən keçirdiyimiz müxəmməsində Vidadinin “Gördüm” rədifli qəzəli ilə də bir qiyabi mükalimənin, dialoqun olduğunu görürük. “Vəfa kuyin dolandım, mütləqa yox bir bəşər gördüm” (23, s.53) (“Vəfa küçəsini dolandım, orada bir insanın olmadığını gördüm”) deyən Vidadi ilə qiyabi mükalimə quran Molla Pənah da

Elmi əsərlər №2(5),2017

27

“Görmədim” deməklə eyni məsələdən, görmədiyi və yaxud da Molla Vəlinin olmadığını gördüyü mənəvi dəyərlərdən danışır. Bu ona bənzəyir ki, XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan şairi Şükri “Qalmışdır” rədifli şeirində qalmayan, itirilmiş əxlaqdan danışır.

Klassik lirik poeziya nümunələrində adətən vahid bir süjet xəttinin olmadığı qeyd olunur. “Görmədim” rədifli müxəmməsi diqqətlə nəzərdən keçirdikdə burada müəyyən süjet xəttinin olduğunu görmək olar. 13 bəndlik şeirin birinci bəndində yaşadığı həyata, insanlara qarşı xəyal qırıqlığı yaşamış, mənəvi sarsıntılar keçirmiş şairin dövrünə soyuq bir mühakimə ilə qəti qərar verdiyini görürük:

Mən cahan mülkündə mütləq doğru halət görmədim, Hər nə gördüm əyri gördüm, özgə babət görmədim, Aşinalar ixitilatında sədaqət görmədim, Biətü iqrarü imanü dəyanət görmədim, Bivəfadan lacərəm təhsili-hacət görmədim (20, s.127). Təkcə bu bənd elə güclü, ağır ittiham kimi səslənir ki, əgər Molla Pənahın bir sıra

əsərləri kimi, bu şeirinin də sonrakı bəndləri məhv olsaydı, o, yenə də şairin ən dəyərli əsərlərindən biri hesab olunacaqdı. Sonrakı bəndlər cəmiyyətin ayrı-ayrı təbəqə nümayəndələrinin əqidəsizliyinin, mənəviyyatsızlığının tənqidinə həsr edilib. İkinci bənddə sultanın da, dərvişin də, yoxsulun da yeganə məqsədinin dünya malını əldə etməkdən ibarət olduğundan danışılır. İndiyədək hadisələri kənardan təsvir edən müəllif ikinci bəndin sonunda özü də iştirakçıya çevrirlir, şəxsi müşahidəsini oxucunun nəzərinə çatdırır:

Munca kim, etdim tamaşa, sözlərə asdım qulaq, Kizbü böhtandan səvayı bir hekayət görmədim (20, s.127). Get-gedə şeirdə ritm dəyişir, gərginlik artır. Üçüncü bənddə deyilir ki, dünyanın

bütün səs-sədası məkr, hiylə, fitnə, dava və qalmaqaldan ibarətdir, insan əli nədən yapışırsa, puldan ötrüdür. Dördüncü bənddə şair dövrünün insanlarının davranışına dair belə bir düstur kəşf etdiyini elan edir: Kimin könlünü şad etsən, o sənin barəndə böhtanlar danışacaq, kimə yaxşılıq etsən, düşmənin olacaq, dost dediyin adam sənə qarşı ədavətə başlayacaq. Sonrakı iki bənddə alim, cahil, mürid, mürşid, şagird, pir, şeyx, şəyyad (kələkbaz) və abidlərin-haminin günah içində nəfsin əsiri, padşahların dövlətləri istila etmək hərisi olduğu iddia edilir. Yeddinci bənddə Vaqif yenidən öz adından öz başına gələnlər barədə danışır, etdiyi yaxşılıqlara görə aldığı xəsarətləri acı-acı sadalayır:

Mən özüm şox kuzəkarı kimiyagər eylədim, Sikkələndirdim qübari-tirəni zər eylədim, Qara daşı döndərib yaquti-əhmər eylədim, Daneyi-xərmöhrəni dürrə bərabər eylədim, Qədrü qiymət istəyib, qeyr əz xəsarət görmədim (20, s. 128). Sonrakı bəndlərdə Molla Pənah müdrik bir tədqiqatçı gözüylə cəmiyyətin eyiblərini

bir-bir ifşa etməkdə davam edir, dünyanın pis üzünü, eyni zamanda, insanın əzabkeşliyini göstərir. İnsanların mənəviyyatsızlığından şikayət edən humanist şair qəm-qüssə içində olanları da unutmayıb “Kim qalıbdır ki, onun qəm tökməyibdir qanımı” (20, s.128) deyir. Etibarsızlığı, etiqadsızlığı tənqid edən müəllif təsiri artırmaq üçün danışıq intonasiyasına keçir, sanki oxucuyla söhbət edir:

Elmi s rl r №2(5),2017

28

Dedilər ki, etibarü etiqad aləmdə var, Ondan ötrü mən də çox gəzdim, nəhayət görmədim (20, s.128). Onuncu bənddə Vaqif dediklərinə yekun vuraraq “Müxtəsər kim, böylə dünyadən

gərək etmək həzər” hökmünü verir. Lakin məlum olur ki, hələ Molla Pənahın ürəyi boşalmayıb: o nail olduğu dövlət və malın, cah-cəlalın, sahib olduğu gözəl həmdəmin-həyat yoldaşının illüziya və yalandan ibarət olduğunu daha qabarıq göstərmək üçün hər misranın sonunda “tamam” sözünü rədif kimi təkrar edərək ritmi sürətləndirir, daha kəskin bir intonasiya yaradır:

Dövlətü iqbalü malın axırın gördüm tamam, Həşmətü cahü cəlalın axırın gördüm tamam, Zülfü ruyü xəttü xalın axırın gördüm tamam, Həmdəmi-sahibcəmalın axırın gördüm tamam, Başadək bir hüsnü surət, qəddü qamət görmədim (20, s.129). Vaqifin yeganə ümidi ilahi qüvvəyə, şiələrin etiqad getdiyi on ikinci imam Mehdi

Sahibəzzamanadır. Dini rəvayətə görə o, qeyb olmuş və dünyanın axırında, yəni zülm əlindən artıq yaşamaq mümkün olmadığı zaman zühur edəcək, zülmü aradan qaldıracaq və dünyanı düzəldəcəkdir (2,s.136). Molla Pənah on ikinci bənddə belə hesab etdiyini bildirir ki, artıq zülm ərşə dirənmiş, din əldən getmiş, on ikinci imanın zühur edib yenidən ədaləti bərpa edəcəyi, dünyaya nur bəxş edəcəyi vaxt gəlmişdir. Sonuncu, on üçüncü bənddə qocaldığından, gününün qaraldığından danışan müəllif məharətlə təzad poetik fiqurundan istifadə etmişdir: “Baş ağardı, ruzigarım oldu gün-gündən siyah” (20, s.129).

Burada başın ağarması ilə ruzigarın, günün qaralması arasında təzad yaradılıb. Bəndin iki misrasında Vaqifə ağır mənəvi zərbə vurmuş həyat yoldaşının xəyanətinə işarə edilir:

Etmədim, səd heyf kim,bir mahrüxsarə nigah, Qədr bilməz həmdəm ilə eylədim ömrü təbah, Vaqifə, ya rəbbəna, öz lütfünü eylə pənah, Səndən özgə kimsədə lütfü kəramət görmədim (20, s.129). Gördüyümüz kimi şair burada həyat yoldaşının vəfasızlığından, xəyanətkarlığından

acı-acı şikayət edir, uca Tanrıdan lütfü kəramət diləyir. Bir sıra mənbələr, o cümlədən, Mir Mehdi Xəzaninin “Kitabi-tarixi-Qarabağ” əsəri Molla Pənahın Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşada öldürüldükdən sonra Məhəmməd bəy tərəfindən qətlə yetirilməsinin səbəblərini göstərirlər. Mir Mehdi Xəzaniyə görə, Vaqiflə Məhəmməd bəy arasında əvvəldən ədavət olmuşdur. Bu düşmənçiliyin bir səbəbi də şairin arvadı idi: “Deyirlər Molla Pənahın bir yaxşı, gözəl, sahibi-camal məşhurə övrəti var idi ki, çox şöhrətli idi və Məhəmməd bəy dəxi onun şöhrətini və tərifi-camalını eşitmişdi. Ona eşqi və əlaqəsi var idi. Çün övrət cahilə və cavan, axund qoca və natəvan idi və əlavə Məhəmməd bəyin rəşadət və şücayəti və xoşsurət olduğu və fərasəti, padşah xəzinəsi əlində olmağı və cavan oğlanlığı övrəti dəxi ziyadə ona əlaqələndirmişdi. Övrət Məhəmməd bəyə demiş idi ki, hər gah Molla Pənah hali-həyatda sağ ola, şəriətə görə mən sənə gedə bilmənəm...” (10, s.142). Müxəmməsin sonluğundan görünür ki, Vaqifin belə bir əsər yazmasında ən güclü təkan rolunu oynayan hadisə qadınının xəyanəti olmuşdur. Molla Pənah qədrbilməz, nankor həyat yoldaşı ilə ömrünü puç etməsindən danışır, “Etmədim çəd heyf kim, bir mahrüxasrə nigah” deyir. Bu misradakı “nigah” sözü bizdə şübhə doğurur. “Nigah” fars dilində baxmaq, nəzər salmaq deməkdir (7, s.480). Belə çıxır ki, müəllif xəyanətkar həyat yoldaşından şikayətlənərkən

Elmi əsərlər №2(5),2017

29

bir mahrüxsara, gözələ baxmadığına görə heyfslənir. Bizcə,bu şairin əsərlərinin nəşrində bu söz “nikah” kimi getməlidir. Ərəb sözü olan “nikah” evlənmək, izdivac deməkdir (7, s.479). Belə hesab edirik ki, Molla Pənah burada layiqli bir mahrüxsarla, qadınla evlənmədiyindən, nikah etmədiyindən acı-acı təəssüflənmişdir. Qeyd edək ki, Vaqif əsərlərinin Həmid Araslı tərəfindən tərtib edilmiş, 1957-ci il nəşrində (21, s.175) də, Araz Dadaşzadə tərəfindən tərtib edilmiş, 1988-ci il nəşrində (20, s.129) də bu söz “nigah” kimi getmişdir. Müasir dövrdə nəşr edilmiş təzkirə və məcmuələrdə də vəziyyət eynidir. Əlbəttə, belə məsələdə əlyazmalara müraciət etmək daha məqsədəuyğun olardı. Vaqif şeirlərinin AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əlyazma nüsxələrinə müraciət etdik. B-822 şifrli topluda bu şeir yoxdur. B-4669 şifrli əlyazmada həmin söz “nikah” kimi yazılıb (22, v.99). Məsələ orasındadır ki, bu əlyazmada “gaf” hərfindən ümumiyyətlə istifadə edilməmişdir. Bütün “gaf”la yazılacaq sözlər “kaf”la yazılmışdır. Beləliklə, məsələnin əlyazmanın köməyilə aydınlaşdırlmasının mümkün olmadığını görürük.

Bu fikirdəyik ki, Salman Mümtazın 1925-ci ildə Bakıda, “Kommunist” nəşriyyatında çap etdirdiyi Vaqif şeirləri toplusu mötəbər mənbələrdən biri rolunu oynaya bilər. Çünki, görkəmli ədəbiyyatşünas S.Mümtaz əlyazmalar, digər mənbələr əsasında Molla Pənahın həyat və yaradıcılığını tədqiq etmiş, maraqlı elmi fikirlər söyləmiş, nəhayət o, Vaqifin şeirlər toplusunu ərəb qrafikası ilə tərtib etmişdir və bu nəşrdə “kaf” və “gaf” hərfləri fərqləndirilir. Həmin nəşrdə mübahisəli hesab etdiyimiz söz “nikah” kimi getmişdir. Misra bütövlükdə belədir: “Etmədim, səd heyf kim, bir mahruxsarə nikah” (18, s.46). Beləliklə, S.Mümtaz nəşrinin də köməyilə belə qənaətə gələ bilərik ki, həmin misrada şair vəfasız qadınla evləndiyindən təəssüfləndiyini ifadə etmişdir.

Vaqifin “Görmədim” rədifli müxəmməsi XVIII əsrdə cəmiyyətdə hökm sürən haqsızlığı, ədalətsizliyi, ümumiyyətlə, insan xasiyyətindəki nöqsanları, vəfasızlıq və xəyanətkarlığı amansızcasına tənqid edən möhtəşəm bir sənət abidəsidir. Molla Pənah Vaqifin müxəmməsləri onun yaradıcılığının, bütövlükdə XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının əsas aparıcı təmayüllərini, realizmə, dünyəviliyə, real gerçəkliyin əksinə meylin artdığını bariz şəkildə əks etdirir. Şairin əlimizə çatmış əsərləri ilə otuz dörd müxəmməsini nisbətdə götürsək, onun bu janra xüsusi əhəmiyyət verdiyini görərik. Molla Pənahın həməsrlərindən, Nişat, Şakir, Məhcur, Ağa Məsih, Saleh, Hüseyn xan Müştaq, Molla Vəli Vidadi və başqaları da müxəmməsə xüsusi fikir vermişlər və bu janrda diqqətəlayiq əsərlər yazmışlar. Lakin XVIII yüzilliyin ən görkəmli şairi Vaqifin müxəmməsləri, xüsusilə də “Görmədim” rədifli şeiri dövrün, bütövlükdə ədəbiyyat tariximizin ən yüksək nailiyyətlərindən biridir. Bu əsərlərin əsas dəyəri mövzu dairəsinin genişliyi, həyat gerçəkliyini, insan hisslərini yüksək bədiiliklə əks etdirməsi, bədii ümümiləşdirmə gücü ilə ölçülür.

Ədəbiyyat :

1. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə. VI cild. XVII-XVIII əsrlər

Azərbaycan ədəbiyyatı. – Bakı : Elm, 1985. 2. Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və terminlərin şərhi. Tərt. ed.:

A.M.Babayev. – Bakı : Maarif ,1993. 3. Babayev Yaqub. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XIII-XVIII əsrlər). – Bakı : Elm və

təhsil, 2014. 4. Бертельс Е.Э. Избранные труды. История литературы и культуры Ирана. –

Москва: Наука, 1988. 5. Dadaşzadə A. Molla Pənah Vaqif. (Həyat və yaradıcılığı). – Bakı : Azərb. SSR EA

Nəşriyyatı, 1966. 6. Dadaşzadə Araz. XVIII əsr Azərbaycan lirikası. - Bakı : Elm, 1980.

Elmi s rl r №2(5),2017

30

7. Ərəb və fars sözləri lüğəti. – Bakı : Azərb.SSR EA Nəşriyyatı, 1967. 8. Gəncəvi Nizami. Lirika. – Bakı : Lider nəşriyyat, 2006. 9. Həzioğlu Qorxmaz. Poetik formaların təkamülündə fərdi üslub //Azərbaycan

ədəbiyyatının tarixi poetikası. II kitab. Poetik fikrin təkamülü. – Bakı : Elm, 2006. 10. Xəzani Mir Mehdi. Kitabi-tarixi-Qarabağ/Qarabağnamələr. – Bakı : Yazıçı, 1991. 11. Kərimli Teymur. Müxəmməs //Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi poetikası. II kitab.

Poetik fikrin təkamülü. – Bakı : Elm, 2006. 12. Kərimov Paşa. XVII əsr anadilli Azərbaycan poeziyası. – Bakı : Nurlan, 2012. 13. Köçərli Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı. İki cilddə. C.1. – Bakı : Elm, 1978. 14. Qayıbov Hüseyn Əfəndi. Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir.

C..1. / Çapa haz., izah və lüğətin müəll.: Cahangir Qəhrəmanov. – Bakı : Elm 1986. 15. Quliyeva Mahirə. Şərq poetikasının əsas kateqoriyaları. – Bakı : Maarif, 2010. 16. Quluzadə Mirzağa. Füzulinin lirikası. – Bakı : Azərb.SSR EA Nəşriyyatı, 1965. 17. Mümtaz Salman. Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. – Bakı : Yazıçı, 1986. 18. Mümtaz Salman. Molla Pənah Vaqif. – Bakı : Kommunist, 1925. 19. Şaiq Abdulla. Əsərləri. Beş cilddə. C.4. – Bakı : Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1977. 20. Vaqif Molla Pənah. Əsərləri / tərt.ed. və ön sözün müəll. Araz Dadşzadə. –Bakı :

Yazıçı, 1988. 21. Vaqif Molla Pənah. Əsərləri. Tərtib və müqəddimə: H. Araslı. – Bakı : Azərbaycan

Dövlət Nəşriyyatı, 1957. 22. Vaqif Molla Pənah. Şeirlər. Əlyazma. AMEA ƏYİ. Şifr:B-4669. 23. Vidadi Molla Vəli. Əsərləri. Bakı: Azərbyacan Dövlət Nəşriyyatı, 1977.

Наиля Мустафаева

МУХАММАСЫ МОЛЛА ПАНАХА ВАГИФА

Резюме Выдающийся азербайджанский поэт XVIII века Молла Панах Вагиф писал свои

стихи в фольклорных и классических жанрах. С его именем связано возрождение жанра мухаммаса в азербайджанской литературе. До нас дошло 34 мухаммаса поэта. Наблюдается значительное расширение тематики мухаммасов в творчестве Вагифа. Наряду с мухаммасами на любовную тему поэт писал мухаммасы и ни бытовые темы, описывал в своих стихах красоты города Тифлиса. Один из своих мухаммасов Вагиф посвятил критике несправедливостей своего времени.

Naila Mustafayeva

MUKHAMMASES WRİTTEN BY MOLLA PANAH VAQİF

Summary

The well-known Azerbaijani poet of the 18th century Molla Panah Vaqif used to write his poems in folklore and classical genres. The formation of mukhammas genre in the Azerbaijani literature associated with his name. Up to now we have got 34 mukhammases written by the poet. The themes in mukhammas genre were widely used in Vaqif's activities. Besides mukhammases on love subject the poet also wrote them on other subjects, for example, he gave the description of the charms of Tiflis city in his poems. Vaqif devoted one of his mukhammases to the criticism of the unjustice of his period.

Elmi əsərlər №2(5),2017

31

UOT 821.512.162 Təhminə Bədəlova

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

tehmine_b@mail.ru

QÖVSİ TƏBRİZİ LİRİKASINDA LEYLİ OBRAZI

Açar sözlər:lirika,qəzəl,Leyli,Məcnun, obraz, təşbih, simvol, lirik qəhrəman. Ключевые слова: лирика, газель, Лейли, Меджнун, образ, метафора, символ, лирический герой. Key words: lyrics, ghazal, Leyli, Majnyun, character, simile, lyric hero.

XVII-XVIII əsrlər anadilli şeirimizin inkişafında, onun rəngarəng məzmun çalarları,

bədii dəyərə malik poetik ifadə və təsvir vasitələri ilə zənginləşməsində xidmətləri olan görkəmli nümayəndələrindən biri də Əlican Qövsi Təbrizidir. Şairin yaradıcılığının özəlliyini şərtləndirən mühüm amillərdən biri də onun Azərbaycan poeziyasının “demokratikləşməsi və xəlqiləşməsi prosesinin gücləndiyi” (1. s. 4) bir dövrdə yazıb-yaratmasıdır. Bu səbəbdən də Qövsinin lirik irsi Füzuli ədəbi məktəbinin izləri və şifahi xalq şeirinin təsirinin qovuşduğu bədii nümunələr kimi ədəbiyyat tariximizin çox önəmli bir mərhələsinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini özündə yaşadır.

Lirik şeirlər divanı günümüzədək gəlib çatan və bir neçə dəfə nəşr olunan Qövsi Təbrizi yaradıcılığı təzkirə və cüng tərtibçiləri kimi tədqiqatçıların da diqqətini cəlb etmiş, Nur Hüseyn, Nəsrəbadi, Məhəmmədəli Tərbiyət, Çarlz Rio, Azərbaycan alimlərindən Firidun bəy Köçərli, Salman Mümtaz, Həmid Araslı, Mirəli Seyidov, Paşa Kərimov şairin şəxsiyyəti, həyat və yaradıcılığından bəhs etmişlər.

Hər bir sənətkar kimi Qövsi Təbrizinin də bədii yaradıcılığı dövrünün fəlsəfi, ictimai-siyasi, ədəbi-bədii baxışlarının bədii aynasıdır. Şeirlərində ictimai görüşləri, vətəndaşlıq mövqeyi aydın hiss olunan Qövsi hər şeydən əvvəl bir lirikdir. Və lirikanın ən geniş yayılmış əzəli, əbədi mövzusu olan məhəbbət onun da yaradıcılığının əsas mayasını təşkil edir.

Şərq ədəbiyyatında eşq mövzusu eyni zamanda ictimai-fəlsəfi əhəmiyyət kəsb etmiş və şairlər ona yalnız sevgi hisslərini bildirmək üçün müraciət etməmişlər. Ayrı-ayrı zaman kəsimlərində dövrün və mühitin, şairin fəlsəfi təfəkkürünün süzgəcindən keçib bəzən çox geniş – ilahi, irfani, bəzən isə olduqca real və həyati anlamda işlənsə də, mahiyyətcə dəyişməyən və bəşəri əhəmiyyət kəsb edən eşq məfhumu müəllifin bir çox mətləblərə münasibətini bildirmək üçün ən güclü silah olmuşdur. Çox vaxt birbaşa, açıq deyə bilmədiklərini bu mövzunun cazibədar pərdəsi altında, incə, zərif duyğular və poetik obrazlarla ifadə etmiş, haqsızlıq və ədalətsizliyə qarşı etiraz səslərini ucaltmış, azadlıq arzularını rəmzlər və simvolik obrazlar vasitəsilə ifadə etmişlər. Ş.Alışanovun sözləri ilə desək, “...Azərbaycan klassik şeirinin lirik qəhrəmanı ...həyat və cəmiyyət haqqında aşiq simasında danışır. “Məhəbbətin dili ilə böyük həqiqətlərin şərh edilməsi” təfəkkürümüzün ümumi inkişaf qanunauyğunluğu ilə əlaqədar hadisə hesab olunur” (3. s. 42).

Məhəbbət lirikasının ən əsas mövzü çalarlarından biri də vüsal həsrəti, hicran dərdi və ilk baxışda qəribə də görünsə, bu kədərin sevilərək vəsf edilməsidir. Eşq mövzusunda yazan hər bir sənətkar nəinki bu məqama toxunmuş, hətta bəzi şairlərin yaradıcılığının böyük hissəsini məhz həsrət, hicran motivləri ilə dolu olan əsərlər təşkil etmişdir. Lirik qəzəllərin qəhrəmanlarını bu qədər sevdirən, əsrlər boyu yaşadan, elə Qeysin özünü Məcnuna – eşq və aşiqlik simvoluna çevirən də məhz hicran dərdi, vüsal həsrəti olmuşdur. Klassik poeziya nümayəndələrinin yaradıcılığından bəhs edən tədqiqatçı alimlər həmişə bu

Elmi s rl r №2(5),2017

32

məqama xüsusi toxunmuşlar. Orta əsrlər poeziyasında aşiqin “bəzilərinə qəribə görünən bir cəhəti də odur ki, o, kədərdən, qəmdən ayrılmaq istəmir. Dövrün bütün kədərini, qəmini toplamaq, gözəllik həsrəti ilə yanıb külə dönmək, əbədiyyətə qovuşmaq istəyir. İnsan, aşiq, sadiq, fədakar olduğunu bu yolla sübuta çalışır” (4. s. 455).

Bu motivlər Qövsi Təbrizi poeziyasında da özünəməxsus şəkildə əksini tapmışdır. Onun da lirik qəhrəmanı ilk növbədə eşqi yolunda, sevgili yolunda öz fədakarlığı ilə diqqəti cəlb edir. P.Kərimov şairin yaradıcılığından bəhs edərkən yazır: “Sevgili yolunda çəkdiyi əzablar ona (aşiqə, Qövsinin lirik qəhrəmanına - T.B.) o qədər əzizdir ki, “Yüz yerdən dəlsələr cigərim, vermənəm səda” – deyir, hər an eşqi yolunda ölməyə hazır olduğunu bildirir” (5. s. 35).

Eşqdir kim, səni Leyli, məni Məcnun edər, Kiminin rəngini səhba, kiminin xun edər. (2. s. 91) “Bu, qəribə bir eyş, qəribə bir şadlıqdır. Hicran ələmi içində yanıb qovrulan insan bu

yanmaqdan elə bir zövq alır ki, dünyanın bütün zövqü səfası onun yanında heç olur. Aşiq ölsə də, bu zövq və dərddən vaz keçmək istəmir” (6. s. 15). Çünki bu, ilahinin bir lütfüdür ki, ancaq seçilmiş bəndələrinin qəlbinə əta edilir.

Qövsi də eşqi Allahdan gələn bir inayət bilir, birini Məcnun, digərini Fərhad edən (Tanrı) onu da bu aşiqlərin varisi etmişdir.

Eyləmiş Fərhadü Məcnun varisi, Qövsi, məni, Kimini Məcnun edib, kimini Fərhad eyləyən. (2. s. 313) Özünü sadiq aşiqlərin, daha çox isə Məcnunun varisi adlandıran Qövsi başqa bir

qəzəlində isə eşq odunda başdan ayağa şam tək yanmağının səbəbini “xeyirli varis” kimi sələfinin qəbrində çırağ yandırmaqla izah edərək ifadə və təsvir baxımından təsirli illət-səbəb (səbəbin gözəliyi) poetik fiquru yaradır.

Sanma kim, bihudə odlandım sərapa şam tək, Varisəm, yandırmışam qəbrində Məcnunun çırağ. (2. s.198) Klassik Azərbaycan şeir dilinin incəliklərinə bələd olan, Şərq poetikasının söz və

məna gözəlliklərindən ustalıqla faydalanan şair xalq hikmətinə də dərindən vaqif olmuş, zəngin folklor irsimizi yaxşı bilmiş, yeri gəldikcə, xalq təfəkküründəki ibarə və məsəllərdən öz fikrini bənzərsiz və daha təsirli çatdırmaq üçün istifadə etmişdir. Qövsi xalq yaradıcılığından aldığı “gorunda çıraq yandırmaq” ifadəsini və bu kimi saysız idiomatik deyimləri özünəməxsus bədii gözəlliklə qəzələ gətirməklə həm klassik şeir dilimizi zənginləşdirmiş, həm də yaddaqalan aşiq obrazı yarada bilmişdir.

Diqqəti çəkən maraqlı bir cəhət də odur ki, lirik qəhrəman üstünlüyünü və özəlliyini isbat etmək etmək üçün özünü klassik poeziyada eşq və aşiqliyin simvoluna çevrilmiş obrazlarla müqayisə edir. Yəni artıq poetik təfəkkür və düşüncədə bərqərar olmuş, sabitləşmiş möhtəşəm aşiq obrazları vardır: Məcnun, Fərhad, Yusif, Vamiq, Vərqa, Leyli, Şirin, Züleyxa, Gülşa və b. Hələ XI əsrdə Qətran Təbrizi yazırdı:

ایا بھ چھره چو شیرین بزھره چون فرھاد

)(280 ,7ھ حسن چو لیلی بھ مھر چون مجنون ایا ب(Ey Şirin çöhrəli, Fərhad kimi cəsarətli, Ey Leyli kimi gözəl, məhəbbətdə Məcnun kimi)

Elmi əsərlər №2(5),2017

33

Göründüyü kimi, şair qəhramanının daxili və zahiri keyfiyyətlərini vəsf edərkən klassik şeirdə təşbih edilən hər hansı bir səmavi və ya mücərrəd, cansız obyektə (ay, günəş, gül, bülbül, ahu, aslan və s.) deyil, məhz xalq arasında şöhrət tapmış, sevilən aşiq obrazlarına müraciət edir.

Bu qəhrəmanların adları bir növ xüsusi isimlikdən, konkret bir şəxsin adını bildirməkdən çıxaraq ümumişlək sözə, “aşiq” və “məşuqə” sözlərinin sinoniminə çevrilmişdir. Çox vaxt “Leyli” (“Şirin”) deyərkən ümumiyyətlə sevən qız (məşuqə), “Məcnun” (“Fərhad”) – deyərkən isə aşiq olmuş oğlan nəzərdə tutulur. Təbii ki, burada bənzətmə çalarları da yox deyildir, yəni “Leyli”, “Məcnun” və s. kəlmələrini “bənzədilən” kimi də mənalandırmaq mümkündür.

Qeyd edək ki, simvollaşmış obrazlar içərisində Leyli və Məcnunun xüsusi yeri vardır. Bu isə şübhəsiz ki, həm Leyli və Məcnun əfsanəsinin Şərqdə çox geniş yayılmasından və sevilməsindən irəli gəlirdi, həm də məşhur hekayəti ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirib ona sənətinin sehri ilə ölməzlik bəxş edən Nizami Gəncəvinin, türk dilində yeni, orijinal tərzdə öz dövrünün və baxışlarının dastanını yaradan Məhəmməd Füzuli sözünün qüdrətinin və təsirinin nəticəsidir. Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun” poemasında hətta Leyli də Məcnuna yazdığı məktubda özünü onunla (burada “məcnun” sözünün lüğəvi mənası da şəxs adı ilə paralel götürülməlidir) müqayisə edir və “min məcnundan daha artıq məcnun olduğunu” söyləyir, yəni eşqdə Məcnundan üstün olduğunu, ondan daha çox sevdiyini bildirir:

)9(لیلی بودم ولیک اکنون مجنونترم از ھزار مجنون

(Leyli idim, lakin indi min Məcnundan daha artıq məcnunam) Füzulinin özü də qəhrəmanlarının adlarını təşbih yerində işlətmişdir. Leyli kimi ləfzimi diləfruz eylə, Məcnun kimi nəzmimi cigərsuz eylə. (9. s. 10). Şair poemanın “Dibaçə”sinin sonunda verdiyi rübaidə Tanrıya müraciət edərək

sözünün sevilməsi, hörmət və ehtirama layiq olması üçün onu Leyli kimi diləfruz (دلفروز- ürəkləri sevindirən), nəzmini, şeirini, əsərini isə Məcnun kimi cigərsuz (جگرسوز) – ciyər (burada ürək mənasındadır) yandıran, yəni qəmli, kədərli etməsini istəyir. Füzuli burada “diləfruz” və “cigərsuz” sözlərinin təzad yaratmasından da poetik ustalıqla istifadə edərək yaradacağı əsərin həm eşqli ürəklərə bir məlhəm olacağını bildirir, eyni zamanda da qələmə alınan əhvalatın kədərli olacağı barədə sanki oxucusunu xəbərdar edir.

“Təsəvvüf ədəbiyyatında “gül-bülbül”, “şam-pərvanə”, “Ay-Günəş” kimi mifik aşiq surətləri, eləcə də Şərq rəvayətlərindəki məşhur aşiq obrazları – Yusif və Züleyxa, Vis və Ramin, Vərqa və Gülşa, hətta Mahmud və Ayaz, Mehr və Müştəri və b. çox geniş yayılaraq özünəməxsus məzmun kəsb edir, Allah aşiqi olan insanın öz məbuduna, Tanrıya olan eşqinin rəmzi kimi verilirdi” (6. s. 4). Klassik aşiq obrazlarına müraciət, onların rəngarəng çalarlarda mənalandırılması, təkcə bədii obraz kimi deyil, həm də poetik vasitə kimi işlənməsi Qövsi Təbrizi yaradıcılığında da Füzuli irsinin təsirindən irəli gəlirdi. Paşa Kərimov yazır ki, “faktiki olaraq bütün “Divan” boyu biz Qövsinin böyük məmnuniyyət və acgözlüklə Füzuli kəlamından ilhamlandığını, onu özünə həkim və müdrik bir müəllim tutduğunu həm duyuruq, həm də görürük” (1. s. 6).

Qeyd edək ki, məqalədə əsasən Qövsi Təbrizi lirikasında Leyli obrazının mənalandırılması təhlil edilsə də, bu obraz çox vaxt onun aşiqi olan Məcnunla yanaşı işləndiyindən, yeri gəldikcə, Məcnun obrazının işlənmə çalarlarına da toxunmağı məsləhət bilirik. Çünki “məcnunluq – divanəlik orta əsrlər romantik poeziyasında həqiqi aşiq obrazlarına verilmiş sifətdir. Aşiqlər, hətta, bəzən müdriklər nə üçün “divanə” adlanmışlar?

Elmi s rl r №2(5),2017

34

Öz dünyagörüşlərinin, həyata baxışlarının “qəribəlikləri” və “qeyri-adilikləri” ilə çoxlarından fərqləndikləri üçün Qövsinin də “dəli-divanələri” öz daxili aləmlərinin məzmunu və ictimai hadisələrə baxışları ilə cəmiyyətin çox üzvlərindən seçilirdilər.

Ol Leyliyə qurban oluram mən tənü dildən, Qoy bir neçə bitəh mənə divanə desinlər”. (10. s. 616)

Qövsi yaradıcılığında belə beytlər yetərincə çoxdur: Söhbətim ol Leyli ilə bağlamaz surət ki, mən / Bir özün bilməz, sözün zəbt eyləməz divanəyəm; Kimdir ol bibak bağrın qan edən Leylilərin, / Mən kiməm, Məcnun kimi mülki-cünun avarəsi və s.

Qövsi özünü Məcnundan daha gerçək bir aşiq sayır. Onun (lirik qəhrəmanın) eşq yolunda çəkdiklərinin müqabilində Məcnunun hekayəti bir əfsanədir ki, dillərdə dolaşır. Gülün həsrətilə fəryad edən bülbülün də qopardığı şivən şairin naləsi yanında bir nəğmə qismindədir.

Nisbət mənə hekayəti-Məcnun fəsanədir, Naləm yanında şivəni-bülbül təranədir. (2. s. 62) Qövsi Təbrizi şeirində çox vaxt özünü Məcnun adlandıran lirik qəhrəman bəzən

aşiqlikdə, eşqində sadiq olmaqda hətta Məcnundan daha üstün olduğunu vurğulayır. Əgər Məcnun səhralarda ahularla həmdəm olub könlünü ovudursa, onun - Qövsinin “Kə`beyi-məqsud”u yalnız Leylidir. Burada “Leyli” artıq simvola çevrilib - əgər Kə`bə müqəddəs məkanın rəmzidirsə, Leyli də eşq, sevgi hədəfinin rəmzidir və iki anlayışın qarşılaşdırılmasını da, yəni müəyyən mənada bərabər tutulmasını da görürük.

Səntək, ey Məcnun, bu ahulər məni ram eyləməz, Həq bilir kim, Kə`beyi-məqsud Leyladır mana. (2. s. 22)

Qövsi Təbrizi lirikasında aşiq obrazlarının, konkret olaraq Leyli obrazının

mənalandırılması bir neçə baxımdan diqqəti cəlb edir: Aşiq öz sevgilisini “Leyli” adlandırır, yəni ona birbaşa “Leyli”, - deyə müraciət edir. Bununla da onun Leyli kimi eşqinə sadiq, fədakar, dözümlü olduğunu çatdırmaq istəyir.

Özgə ahulər məni ram eyləmək qəsdindədir, Axır, ey Leyli, gərəkməzmi məgər Məcnun sana. (2. s.21) Bu beytdə aşiq özünün sadiqliyinə və sevgilsinin etinasızlığına işarə etməklə yanaşı,

fürsət tapıb özünü Məcnunla müqayisə də edir. Hətta burada məşuqəyə “xəbərdarlıq” çalarlarını da duymaq mümkündür. Başqa gözəllər aşiqi yoldan çıxarmağa çalışırlar, amma o, yenə də öz sevgilisinin rəhmə gələcəyini gözləyir. Qövsi lirikasında sevgiliyə birbaşa “Leyli”,- deyə müraciət edilməsi ilə tez-tez qarşılaşırıq: İstər gözü könlüm səni, ey Leyliyi-aləm, / Gəl, başın üçün, gör nə siyəh xanələrim var;Gər sən, ey Leyli, məni-Məcnuni zəncir etməsən, Şirlər ahuyi-mişkin tək şikarımdır mənim və s.

Aşiq öz sevgilisinin xarakter baxımından dəyər və qiymətini nəzərə çatdırmaq üçün onu Leyli ilə müqayisə edir: qəhrəman hər gözələ aşiq ola bilməz, yalnız onu Məcnun edən (yəni “Ağlını başından alan”, aşiqi bu maddi, fani aləmdən götürən) dilbər ona Leyla olmağa layiqdir:

Qeyr tək hər surəti-divar aparmaz könlümü, Leyliyi-divar oldur kim, məni Məcnun edər. (2. s. 90)

Elmi əsərlər №2(5),2017

35

Qövsi lirikasında “Leyli” sözü bəzən “gözəl, sevgili, məşuqə, dilbər” sözlərinin sinonimi yerində işlənir.

Eşitməz sərgüzəştin aşiqin ol Leyliyi-aləm, Sanur guya bu həm əfsaneyi-Məcnuni-şeydadır. (2. s.103) Aşiqin dərdinə, eşq yolunda çəkdikləri cəfaya etinasızlıq göstərən gözəl onun

haqqında söylənənləri “Məcnun əfsanəsi” hesab edir. Bu fikrin özü də Leyli-Məcnun əfsanəsinin xalq arasında çox geniş yayıldığını və məşhur olduğunu göstərir.

Məni gör, eşqi məndən sor, yetər, ey Leyliyi-aləm, Eşit Məcnunun əhvalın, keçən əfsanələrdən sor. (2. s.156) Şair Məcnundan sonra həqiqi aşiqin olmadığından, eşqin, əsl sevginin dəyərdən

düşdüyündən şikayətlənir. Məcnun öz zamanında dərdinə bir “təbib” tapa bilmirdisə, Füzuli “ey təbib”, - deyə çarə axtarırdısa, Qövsi hər şeyin tərsinə çevrildiyini, yaşadığı “dəhrdə” (zamanda) “təbibi-eşqin” bimar axtardığını söyləyir. Çıxmadı Məcnun gedəndən sonra bir şeyda səsi, / Ömrlərdir kim, təbibi-eşq bimar axtarır.

Gəlsə ol Leyli, mən, ey Məcnun, nə isar eyləyim, Ruhi-pakinçün ki, məndə qoymadı can intizar. (2. s.152) İntizar çəkməkdən, həsrət oduna yanmaqdan aşiqin canı əldən getmiş, ruhsuz bədənə

dönmüşdür. Və bu səbəbdən də sevgilisinə isar edəcək, bağışlayacaq bir şeyi qalmamışdır. Aşiqin bu dərdini anlaya biləcək yeganə həmdəm isə Məcnundur, çünki o, bu yolun ən cəfakeş yolçularındandır.

Qövsi Təbrizi lirikasında Leyli dərddən anlayan sevgili anlamında - Məcnun olub ol Leyliyi-aləm tələbində / Evdən-evə, çöldən-çölə, eldən-elə düşdüm; gözəllik timsalı kimi - Hər qönçə bu gülzardə bir Leyliyə bənzər / Hər kimsə ki, Məcnun ola, divanə gərəkdir - də işlənmişdir

Şair qəhrəmanların adlarından mükəmməl, qoşmasız təşbih, epitet yaradarkən də məharətlə istifadə etmiş, sevgilinin üzünü, sözünü vəsf etmək üçün simvollaşmış obrazlara müraciət etmişdir: Aləmi Məcnun edibdir hüsni yüz min pərdədə, / Ah, əgər məqdur olaydı görmək ol Leyla yüzün.

Məcnun ilə Fərhad mənim girdimə yetməz, Ey ləbləri Şirin, sözü Leyli, gözü ahu. (2. s. 426) Beləliklə, XVII əsr anadilli şeirimizin görkəmli nümayəndəsi Qövsi Təbrizinin

yaradıcılığından gətirilən bədii nümunələr əsasında Leyli obrazının klassik poeziyada ən müxtəlif poetik fiqurların yaradılmasında müraciət olunan rəmz və simvola çevrildiyinin şahidi oluruq.

Ədəbiyyat:

1. Kərimov Paşa. Qövsi Təbrizinin “Divan”ı. // Qövsi Təbrizi. Divan. Bakı, “Elm və

təhsil”, 2012. səh. 3-16. 2. Qövsi Təbrizi. Divan. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, 449 səh. 3. Alışanov Şirindil. Sözün estetik yaddaşı. Bakı, “Elm”, 1994. 228 səh.

Elmi s rl r №2(5),2017

36

4. Səfərli Əlyar, Yusifli Xəlil. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (qədim və orta əsrlər). Bakı, “Ozan”, 2008. 696 səh.

5. Kərimov Paşa. XVII əsr Azərbaycan lirikasının bədii metodu barədə. // AMEA “Xəbərlər”. Humanitar Elmlər Seriyası, № 1. Bakı, 2010. Səh. 33-44.

6. Məmmədli Nəzakət. Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsəri – poetikası, fəlsəfəsi, əlyazmalarının mətnşnaslıq xüsusiyyətləri. Bakı, “Elm və təhsil”, 2016. 382 səh.

.١٣٣٣بک شش جاح محمد آقا نخچوانی، تبریز، . دیوان. قطرانتبریزی .7 . لیلی و مجنون. نظای گنجوی .8 9. http://www.nosokhan.com/library/Topic/144V 10. Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. 6 cilddə. II c. Bakı. “Şərq-ərbQ”, 2005, 336 səh. 11. Seyidov Mirəli. Qövsi Təbrizi. // Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə, III c. Bakı,

“Elm” nəşriyyatı, 2009. Səh. 602-623.

Тахмина Бадаловa

ОБРАЗ ЛЕЙЛИ В ЛИРИКЕ ГОВСИ ТАБРИЗИ

Резюме Одним из видных представителей азербайджанской литературы XVII-XVIII веков, создающегопроизведения на родном языке, является Алиджан Говси Табризи, который сыграл заметную роль в развитии национальной поэзии, обогащении ее красочными оттенками, поэтическим выражением, имеющим художественную ценность. Лирический герой Табризи привлекает внимание, прежде всего, своей любовной одержимостью, готовностью совершить героические поступки ради любимой. В произведениях Говси Табризи привлекает внимание следующая деталь: влюбленный, чтобы подчеркнуть свою особенность, сравнивает себя с образами, ставшими символами любви. В статье анализируются разные оттенки образа Лейли, особенности поэтическойфигуры героини.

Tahmina Badalova

CHARACTER OF LEYLI IN THE LYRICS OF GOVSI TABRIZI Summary One of the most eminent representatives rendering great services in development of the poetry created in mother language, its enrichment with colorful content shades and poetic expression and descriptive means having artistic value is Alijan Govsi Tabrizi. His lyric hero is remembered first of all by his selflessness for his lover and for his love. One of the considerable aspects pertaining to the classical poetry, as well as to the Govsi Tabrizi’s lyrics is that the lover compares himself with the characters who became symbols of the love to prove his superiority. This article deals with the explaining of the character Leyli in Govsi Tabrizi’s lyrics and the moments where it is used as a poetic figure Leyli in Govsi Tabrizi’s lyrics and the moments where it is used as a poetic figure.

Elmi əsərlər №2(5),2017

37

UOT 921. 512.162 Əkrəm Bağirov

filologiya üzrə fəsəfə doktoru, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

akram52@mail.ru

QULAM MƏMMƏDLİ TƏZKİRƏSİ NAXÇIVAN ŞAİR VƏ ALİMLƏRİ HAQQINDA

Açar sözlər:Qulam Məmmədli, təzkirə, Naxçıvan, Ordubad, şair, yazıçı. Key words:Gulam Mammadli, tezkire, Nakhchivan, Ordubad, poet, writer. Ключевые слова:Гулам Маммедли, тазкире, Нахчыван, Ордубад, поэт, писатель.

Ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin ən müxtəlif sahələri haqqında əsərlər yazmış və olduqca məhsuldar bir həyat yaşamış Qulam Əliməhəmməd oğlu Məmmədli (1897-1994) özündən sonra çap olunmuş və hələ də çapını gözləyən əsərlərdən ibarət zəngin bir irs qoyub getmişdir. Adi mollaxana təhsili olan bu insan bütün həyatı boyu öyrənməyə, mütaliəyə can atmış, elmin, maarifin və mədəniyyətin yolunda yorulmadan çalışmışdır. Onun yazdığı məqalələri, görkəmli sənət adamları haqqında çap etdirdiyi salnamələri, biblioqrafik məlumat kitablarını, topladığı və bu gün şəxsi arxivində mühafizə edilən ədəbi materialların hamısını bir küliyyat halında çap etməyə təşəbbüs göstərsək bu külliyatın neçə cild olacağını deməyə biz çətinlik çəkirik. Onun bütün irsi bu gün ziyalılarımız, tədqiqatçı alimlərimiz tərəfindən daim istifadə və istinad edilən etibarlı, özündən əvvəlki qaynaqlara əsaslanan, dəyərini itirməyən mənbələrdir. Bu əsərlər içərisində müəllifinin vəfatından düz on səkkiz il sonra işıq üzü görmüş və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən “Qulam Məmmədli təzkirəsi” kimi tanınan “Azərbaycanlı alim, yazıçı, şair və başqa görkəmli xadimlər haqqında biblioqrafik materiallar” əsərinin xüsusi çəkisi və əhəmiyyəti vardır. Zəngin mənbələr, əlyazmalar, daş basma və əski çap kitabları əsasında yazılmış bu “Təzkirə”də 733 şair və Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri haqqında bio-biblioqrafik materiallar toplanmış, şairlərin poetik irsindən nümunələr verilmişdir. Əksər məlumatların sonunda onları hansı mənbədən əldə etdiyi barədə qeydlər vardır. Bu mənbələrin bəziləri bu gün çap edilsə də, Qulam Məmmədlinin həmin mənbələrin əlyazma və nadir çap nüsxələrinə müraciət edərək onları nə qədər böyük bir səy və zəhmət hesabına topladığına heyran olmamaq olmur. Bu mənbələr sırasında Lütfəli bəy Azərin, Min Möhsün Nəvvabın, Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin, Rzaqulu xan Nidayətin, Məhəmmədəli Tərbiyətin, Ziyai Lənkaraninin və başqalarının təzkirələri ilə yanaşı orta əsr təzkirəlik ənənəsindən çıxmağa can atan və müasir ədəbiyyatşünaslıq elementlərini özünə ehtiva edən əsərlər də vardır. Bunlar Osmanlı müəllifi Taşköprüzadənin “Şəqaiqün-nümaniyyə”, Firidun bəy Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları”, İsmayıl Hikmətin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”, Səid Nəfisinin “Tarixçəyi-müxtəsəri-İran” , Şəmsəddin Saminin “Qamus ül-Elam” və başqa mənbələrdir. Qulam Məmmədlinin təqdim etdiyi görkəmli elm və sənət adamları, şair və yazıçılar təzkirədə adlarının əlifba sırası ilə veilmişdir. Bu bioqrafiyaları oxuyarkən bu şəxslərin doğulduqları yerin adı bəzi hallarda nisbəsindən məlum olursa da, bir çox hallarda onların Azərbaycanın hansı regionundan çıxdıqlarını Qulam Məmmədli xüsusi olaraq vurğulayır. Təzkirədə qədim Naxçıvan torpağının yetişdirdiyi iyirmiyə qədər şəxs və şair haqqında məlumat əldə etmək, onların hansı mənbələr əsasında yazıldığını bilmək olar. Biz də bu

Elmi s rl r №2(5),2017

38

şəxsiyyətlər haqqında təzkirədə verildiyi kimi əlifba sırası ardıcıllığı ilə məlumat verməyə çalışacağıq. N52. Baba Nemətullah ibn Mahmud Naxçivani (2,91) “Şəqayiq ən-Nemaniyyə” və “Danişməndani-Azərbaycan” əsərlərinə əsasən onun nəqsbəndiyyə təriqətinin mürşidi kimi böyük alim olduğunu və gənc yaşlarından Naxçıvandan Anadoluya köçərək Ağşəhərdə məskunlaşdığını, İslama aid bir çox şərh və əsərlərin müəllifi olduğunu qeyd edir. Bu sufi alimin həyatı və əsərləri haqqında məlumat “Naxçıvan ensiklopediyası”nda da verilmişdir. Bütün mənbələrin verdiyi məlumata görə Baba Nemətulla h.q.902 (m.1496-97)-ci ildə Ağşəhərdə vəfat etmişdir.Akademik V.Məmmədəliyev Baba Nemətullaha xüsusi məqalə həsr etmiş və onun “Quran” təsfirçiliyindən bəhs etmişdir (8,51) N90. Çakər Mirzə Qasıməli Naxçıvani (2,127-128) XIX əsrin birinci yarısında yaşadığı ehtimal edilən bu şair haqqında məlumata əlimizdə olan başqa mənbələrdə rast gəlmədik. Qulam Məmmədlinin yazdığına görə o, Nişat Təbrizi, Zülali İrəvani və Münşi İrəvani ilə bir vaxtda yaşamış və onlarla şeirləşmişdir. N118. Əcəmi Əbubəkr Naxçıvani (2,161) XII əsrdə yaşamış böyük Azərbaycan memarının tərcümeyi-halı haqqında məlumat əldə edə bilməyən Qulam Məmmədli onun yaratdığı tarixi-memarlıq abidələri haqqında qısa və dəqiq şərh verir. Bu görkəmli memarın əsərləri haqqında yazılmış mənbələr sırasında Qulam Məmmədli təqdimatı öz lakonikliyi ilə seçilir. N164. Əvəz Sadıq (2,192-193) Qulam Məmmədlinin müasirləri sırasında öz təzkirəsinə daxil etdiyi yazıçı Əvəz Sadıq da XX əsr Naxçıvan ədəbi mühitinin yetirməsidir. Müəllif Əvəz Sadıqın həyatının ən mühüm illərini qeyd etməklə yanaşı, onun yazdığı və tərcümə etdiyi əsərlərinin, çap etdirdiyi kitablarının da adını çəkir. Qulam Məmmədlinin verdiyi məlumatda Əvəz Sadıqın Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasını nəsrlə Azərbaycan dilinə tərcümə etməsi haqqında qeyd də vardır. Belə bir dəyərli fakta biz “Naxçıvan Ensiklopediyası”nda nədənsə rast gəlmirik (8,155) N180. Fəqir Hacıağa Ordubadi (2,209-210) Nəsil səcərəsi Nəsirəddin Tusiyə gedib çıxan Fəqir Ordubadi məşhur Azərbaycan yazıçısı Məmməd Səid Ordubadinin atasıdır. 1836-ci ildə Ordubadda doğulmuş, 1886-cı ildə həmin şəhərdə də vəfat etmişdir. Qulam Məmmədli Fəqir haqqında verdiyi qısa məlumatı və əsərlərindən üç beytlik nümunəni özünün də qeyd etdiyi kimi Firidun bəy Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları”ndan götürmüşdür (3,195-200) N209. Heyran xanım (2,242-244) Qulam Məmmədlinin məşhur Azərbaycan şairi Heyran xanım haqqında yazdığı iki səhifəlik bioqrafiyadan məlum olur ki, onun tanıdılması və şeirlərinin çap edilməsi yolunda böyük zəhmətlər çəkmiş, səylər göstərmişdir. Qulam Məmmədli öz yazısında Heyran xanım haqqında M.Tərbiyətin “Danisməndani-Azərbaycan” əsərində olan məlumatdan da faydalandığını etiraf edir. Heyran xanım haqqında olan sonrakı tədqiqatlarda və əsərlərinin çap edilməsində heç şübhəsiz ki, Qulam Məmmədlinin rolu əvəzsizdir. N234. Hinduşah ibn Səncər ibn Abdulla Naxçıvani (2,261) Ensiklopedik biliyə malik olmuş bu alim haqqında Qulam Məmmədlinin verdiyi qısa bioqrafiya arxasında böyük bir şəxsiyyətin durduğunu görməmək mümkün deyil. “Naxçıvan Ensiklopediyası”nda onun “Məvarid əl-Ərab”, “Təcarüb əs-Sələf” və “Silah ül-Əcəm” adlı məşhur əsərlərin müəllifi olması haqda verilən məlumatlar bunu bir daha təsdiq edir (8,435). Əlavə olaraq qeyd edə bilərik ki, İran ədəbiyyatşünası, soydaşımız Əziz Dövlətabadinin “Sərayendeqane-şere-parsi dər Qəfqaz” kitabında da bu alim haqqında dəyərli məlumatlar var (6,291-294)

Elmi əsərlər №2(5),2017

39

N253. Xəlil Naxçıvani (2,72) Bu şair haqqında məlumatı Qulam Məmmədli Sam Mirzənin “Töhfeyi-Sami” təzkirəsindən almışdır. Sam Mirzənin Xacə Xəlil kimi təqdim etdiyi bu şəxs həm də dövlət xadimi olmuş, Naxçıvanda kəlantər olduğu vaxtlarda quruculuq işləri aparmış, binalar tikdirmişdir (11,101). Bu şair haqqında məlumata “Naxçıvan Ensiklopediyası”nda rast gəlmirik. N355. Məhəmməd Zaman (2,337) Əsli Naxçıvandan olan bu alim təhsilini bitirdikdən sonra səfərə çıxmış, uzun müddət səyahət etdikdən sonra Osmanlı Türkiyəsində məskunlaşmış, böyük hörmət sahibi olmuşdur. Güclü hafizəyə malik olan Məhəmməd Zaman müdərrisliklə həyat sürmüş və elə orada da h.q.1030 (m.1611-ci) ildə taun xəstəliyindən vəfat etmişdir. Qulam Məmmədli bütün bu məlumatları “Zeyli-Şəqayiq”dən aldığını qeyd edir. N366.Məmməd Əkbər Həmzə oğlu (2,344) Qulam Məmmədli yazışı-publisist Məmməd Əkbər haqqında öz müasiri kimi danışır və əvvəlcə Naxçıvanda sonra isə Bakıda müxtəlif mətbuat orqanlarında çalışmış bu qələm sahibinin yazdığı oçerklər haqqında yüksək fikir söyləyir. Bu müəllif haqqında “Naxçıvan Ensiklopediyası”nın verdiyi məlumatlar da Q.Məmmədlinin verdiyi bioqrafiyanı təsdiq edir.(8,301-302) N376 Məsud Əmirəddin Naxçıvani (2,352) Qulam Məmmədli bu müəllif haqqında da məlumatı Məmmədəli Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” əsərindən almışdır (7,100). M.Tərbiyətdə olan qeydə əsasən isə məlumat “Asar əl-Bəldan” adlı (Qəzvini) əsərdən əxz olunub. Eyni məlumatlar Əriz Dövlətabadinin “Sərayendeqane-şere-parsi dər Qəfqaz” kitabında təkrar olunur (6,290-291). Məsud Əmirəddin Naxçivani XII əsrdə yaşamış və mühəndis olmuşdur. Atabəy Səid Məhəmməd Eldəgiz (1184-də vəfat edib) zamanında bütün müvəccimlər elan edirlər ki, böyük qasırğa qopacaq və güclü daldanacaqlar düzəltmək lazımdır. Əmirəddin onlara qarşı çıxıb heç bir küləyin əsməyəcəyini elan edir. Bu məsələ ilə bağlı onun bizə qədər gəlib çatmış bir şeiri də var. Böyük fars şairi Ənvəri də tufan olacağını söyləsə də gün sakit keçmiş və tufan qopmamışdır. Bu tarixi “hadisəyə” Ədib Sabir də bir şeir həsr etmişdir. Təəssüf ki, Məsud Əmirəddin Naxçıvaninin də adı “Naxçıvan Ensiklopediyası”na düşməyib. N449. Münşi Məhmməd ibn Hinduşah Naxçivani (2,406) 234 nömrəsi ilə təqdim edilmiş Hinduşah Naxçivaninin oğludur. Azərbaycanın fəxri sayıla biləcək olduqca maraqlı və dahi bir şəxsiyyət olmuşdur. Dövrümüzə qədər əlyazmalar şəklində iki qiymətli əsəri çatmışdır. “Sihah əl-fors” və “Dəstur əl-katib fi Təyin əl-məratib” adlı bu əsərlərdən birincisi Tehranda Ə.Taəti tərəfindən, o biri isə Moskvada Ə.Ə.Əlizadə tərəfindən çap olunmuşdur. “Naxçıvan Ensiklopediyası”nda bu alim və dövlət xadimi haqqında ətraflı məqalə yazılmış və mənbələr göstərilmişdir (8,436) N518. Rami Ordubadi (2,463) Qulam Məmmədli bu şairi gözəl təbiətli, dərrakəli bir insan kimi təqdim edir, onun tanınmış fars şairi Vəhsi Bafqinin müasiri olduğunu qeyd edir və bir beyt şeirini verir. Mənbə kimi “Danişməndani-Azərbaycan”ı göstərsə də (7,248), Məhəmmədəli Tərbiyətin bu əsərində mənbə Sadıq bəy Əfşarın “Məcmə ül-Xəvas” təzkirəsi qeyd olunur (10,463). “Məcmə ül-Xəvas”da təqdim edilən eyni rədifli şeir nümunəsi yeddi beyitdən ibarətdir. “Naxçıvan Ensiklopediyası”nda bu şair haqqında da məlumata rast gəlmirik. N566. Seyid Əhməd Hatif (2,497) Adı “Naxçıvan Ensiklopediyası”na düşməyən şairlərdən biri də əsli Ordubaddan olan lakin İsfahana köçüb orada yaşadığı üçün İsfahani nisbəsi ilə tanınan Seyid Əhməd Hatif İsfahani-Ordubadidir. O, şairliyi ilə yanaşı həm də öz dövrünün hikmət, tibb və riyaziyyat

Elmi s rl r №2(5),2017

40

elmləri sahəsində tayı-bərabəri olmayan alimlərindən olmuşdur. Q.Məmmədli Seyid Əhməd Hatif haqqındakı yazısında iki mənbəni – “Nigaristani-Dara” və “ Danisməndani-Azərbaycan”ı göstərsə də, o dövrün əksər təzkirələrində, o cümlədən Lütfəli bəy Azərin “Atəşkədə”sində onun haqqında məlumat vardır (7,566). N586. Seyid Məhəmməd Səhab Ordubadi (2,515) Bu təbib və şairin də adı atası Seyid Əhməd Hatif (N566) kimi “Naxçıvan Ensiklopediyası”na düşməmişdir.Mənbələr (7,276-277) onun səkkiz min beytdən ibarət divani, “Səhab əl-büka” adlı risaləsi və bir natamam təzkirəsi haqqında məlumat verirlər.Qulam Məmmədli bütün məlumatları “Danisməndani-Azərbaycan”dan, o da öz növbəsində “Nigaristani-Dara”dan almışdır. Çox ehtimal ki, dövrünün başqa mənbələrində də Seyid Məhəmməd Səhab haqqında məlumatlar vardır. N707. Yusif Məmmədəliyev (2,594) Həyatının ən mühüm anlarını çox qısa və lakonik şəkildə təqdim etdiyi bu böyük alim haqqında yazdığı təqdimatda Qulam Məmmədlinin heç bir mənbə göstərməyə lüzum görməməsi, Azərbaycan elminin flaqmanlarından sayılan Y.Məmmədəliyev haqqında çoxsaylı mənbələrin olduğu səbəbindəndir. “Naxçıvan Ensiklopediyası” bu böyük alimin həyatı və əsərləri haqqında ətraflı məlumat vermişdir (8,303-304). N726. Ziyai Ordubadi (2,608-609) Həyat və yaradıcılığı xüsusi tədqiqat tələb edən bu şair haqqında Qulam Məmmədəli mənbə kimi yalnız Şəmsəddin Saminin “Qamus ül-elam”ini göstərir. Bizim mənbələrə olan səthi müraciətimiz (Bax:7,288,355-356) onun haqqında “Məcalis ün-Nəfais”, “Töhfeyi-Sami”, “Həşt behişt”, “Ərəfat ül-Aşiqin”, “Əhsən ət-Təvarix”, “Təzkireyi-Hüseyni”, “Atəşkədəyi-Azər”, “Nigaristani-soxən” kimi təzkirə və tarixi əsərlərdə də məlumatın olduğundan xəbər verir. Bu mənbələrdən bəzisi “Naxçıvan Ensiklopediyası”nda Ziyai Ordubadi haqqında yazılmış təqdimatda qeyd edilsə də, təzkirələrin, o cümlədən “Qulam Məmmədli təzkirəsi”nin və onun faydalandığı digər bio-biblioqrafik mənbələrin tanıtım prosesindəki rolu danılmazdır. Bəzən təzkirələrdə verilən kiçik bir fakt orta əsr müəllifinin həyat və yaradıcılığını işıqlandırmaqda əvəzsiz ipucu rolunu oynayır. Qulam Məmmədli təzkirəsində isə belə ipucu faktları istənilən qədərdir desək yanılmarıq. Ədəbiyyat :

1. Əliyeva A., TeyyubovaP.Qulam Məmmədli arxivinin təsviri.–Bakı:Elm və Təhsil, 2017. - 163 s.

2. Rəhimova A. Qulam Məmmədli Təzkirəsi (Tədqiqat və mətnin trasnfonelisenziyası). - Bakı:Elm və Təhsil, 2012. - 682 s.

3. / translit. və tərt.ed., müqəd., izahlar və qeydlərin müəll.: Ruqiyyə Qənbər qızı. - Bakı:Elm,1978. - 598 s.

4. Köçərli Firidun bəy.Azərbaycan Ədəbiyyatı. C.2. – Bakı,1981. - 460 s. 5. Bağırov.Ə.İlk dəfə... (Qulam Məmmədli haqqında) //Elm. –1987. - 23 mart. 6. Dövlətabadi Ə. Sərayəndeqane-şere-parsi dər Qəfqaz.- Tehran,1370. -,453 s. (Fars

dilində). 7. Məhəmmədəli Tərbiyət.Danışməndani-Azərbaycan /çapa hazır.: Qulamrza

Təbatəbai Məcd. - Tehran-1378. - 655 s. (Fars dilində). 8. Naxçıvan ensiklopediyası.Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. – Bakı,2002. -

597 s. 9. Poetik məclislər / topl. və tərt.ed. N. Qarayev. – Bakı,1987. - 526 s. 10. Sadıq bəy Əfşar. “Məcmaül-Xəvas” / müqaysəli mətnin tərtibi,

tərcümə, transfoneliterasiya, izahlar və adlar göstəricisi Əkrəm Bağırov.- Bakı, “Elm”, 2008.. - 412 s.

Elmi əsərlər №2(5),2017

41

11. Sam Mirzə.Töhfeyi-Sami / çapa hazırlayan: Rüknəddin Humayun Fərrux. - Tehran, Əsatir, 1384. - 438 s.- (Fars dilində).

Акрам Багиров

НАХЧИВАНСКИЕ ПОЭТЫ И УЧЕНЫЕ В «ТАЗКИРЕ»

ГУЛАМА МАММЕДЛИ

Резюме Данная статья посвящена «Тазкире» Гулама Маммедли, в которой собраны

жизнеописания поэтов и ученых, выходцев из Нахчивани. Сведения о некоторых представителях интеллигенции, живших в период средневековья и до 20 в., можно почерпнуть лишь в «Тазкире» Гулама Маммедли, в котором собраны сообщения из более древних источников. Все это свидетельствует о несомненной ценности сочинений такого рода, а в данном случае «Тазкире» Гулама Маммедли.

Akram Bagirov

NAKHCHIVAN POETS AND SCIENTISTS IN QULAM

MAMMADLI’S TEZKIRE

Summary The article was dedicated to Qulam Mammadli’s tezkire. It deals with the poets and scientists grown up in Nakhchivan and presented in the work. Contemporary reader can get information about some of the educated people, lived in the Medieval period till XX century, only from Qulam Mammadli’s tezkire. Tezkire is a mean to reach the more ancient sources and it confirms the value of tezkires, especially Qulam Mammadli’s tezkire.

Elmi s rl r №2(5),2017

42

UOT 821.512.162 Абузар Багиров,

доктор философии по филологии, доцент Университет МГИМО МИД РФ

ПОЭТЫ АЗЕРБАЙДЖАНЦЫ - МОСКВИЧИ И ОСОБЕННОСТИ ИХ ТВОРЧЕСТВА В ИНОКУЛЬТУРНОЙ СРЕДЕ Açar sözlər:azərbaycanlı şairlər, moskvalı azərbaycanlılar, klassik poeziya, rusdilli, azərbaycandilli, ikidilli şairlər, milli mədəniyyət, mənəvi yaxınlaşma, tolerantlıq. Ключевые слова:поэты-азербайджанцы, москвичи-азербайджанцы, классическая поэзия, русскоязычные, азербайджаноязычные, поэты-билингвы, национальная культура, духовное сближение, толерантность. Keywords:poets of the Azerbaijanis, Muscovites-Azerbaijanis, classical poetry, Russian-language, Azerbaijani- language, poets bilingual, national culture, spiritual rapprochement, tolerance. И в классической, и в современной азербайджанской литературе поэзия занимает лидирующее положение. В этом контексте творчество московских азербайджанских литераторов не составляет исключения. В московской азербайджанской литературной среде более 20 профессиональных поэтов. Их базовые образования совершенно разные: среди них есть филологи, историки, физики, инженеры, врачи, лингвисты, юристы и журналисты. Этих людей объединяет тяга к образному поэтическому слову, обращение к вечным темам, в которых проявляется сущность гуманных идей человечества. Поэзия азербайджанских поэтов москвичей ярко отражает богатство культурного наследия своего народа. Наряду с традиционными восточными жанрами, образами и тематикой, они сегодня создают новые тексты в синтезе традиций азербайджанской, русской и западной классической поэзии, целенаправленно вводя азербайджанскую культуру, языковую стихию и ментальность в диалог со всем миром. Поэты москвичи-азербайджанцы постоянно стоят перед задачей самовыражения родной культуры в русле общения с другими национальными культурами, и поэтому немалое место в тематике и проблематике их поэзии занимает осознание места собственной культуры в общемировом контексте.

Стихия родного языка, как и ментальности, ярко выражается в творчестве поэтов азербайджанцев-москвичей, которые писали и пишут только на азербайджанском языке: Ибрагим Кебирли (1918 – 2001), Фаиг Мамед (1924 – 1987), Тофик Меликли (р.1942), Ашраф Гусейнли (р.1947), Сабир Абдулла (1950 – 2013), Тахир Асланлы (1951 – 1995), Насиб Набиоглу (р.1954), Алиш Авез (р.1956), Аббас Агдабанлы (р.1957), Афаг Шыхлы (р.1969), Яшар Сулейманлы (р. 1980). Эти поэты, живя в Москве, на родном языке, как бы, обращаются к соотечественникам, а на русском языке они выступают через посредников – переводчиков. А другая группа поэтов азербайджанцев-москвичей является русскоязычными, ибо они писали и пишут только на русском языке: Алла Ахундова (р.1939), Илхам Бадалбейли (р. 1945), Изумруд Кулиева (р. 1947), Майя Бадалбейли (р. 1952), Валех Рзаев (1960 – 2008), Валех Салех (р. 1976) и Лейла Шекили (р. 1990). Эти поэты идут по пути диалога языков и культур, обращаясь на русском языке к русскому читателю.

Elmi əsərlər №2(5),2017

43

Среди московских азербайджанских поэтов есть и билингвы: Султан Мерзили (р. 1948), Явер Гасан (р. 1960) и Нилуфер Шыхлы (р. 1991). Но их двуязычие выполняет функцию не полноценного билингвизма, а скорее всего, используется для поэтических экспериментов. Поскольку С. Мерзили и Я. Гасан в основном пишут на родном, а Н. Шыхлы на русском языке, их поэтические попытки билингвизма выглядят, в целом, эпизодическими, неуверенными, чего греха таить, иногда и как литературные забавы. Тем не менее, созданные ими некоторые приличные поэтические образцы на двух языках, вызывают любопытство и воспринимаются вполне серьёзными. На наш взгляд, творческий потенциал молодой поэтессы Нилуфер Шыхлы позволяет надеяться, что именно её билингвизм может увенчаться большим успехом, если она будет упорно продолжать поэтические поиски в этой области. Для достижения высокого уровня творческого успеха на двух для неё родных языках – на русском и азербайджанском, создавая свои стихи ей необходимо часто обращаться параллельно к двум языкам с одинаковой серьёзностью и регулярностью, для исполнения заветных поэтических замыслов. При таком раскладе, Н. Шыхлы поистине могла бы стать яркой, завидной представительницей настоящего, полноценного билингвизма, не только в московской азербайджанской литературной среде, вообще, и в современной азербайджанской поэзии. Разделение на эти три группы – азербайджаноязычные, русскоязычные и поэты-билингвы, – мы считаем основной типологией поэтического творчества азербайджанских поэтов-москвичей. А теперь вкратце расскажем о жизни и творчестве некоторых ведущих поэтов азербайджанцев-москвичей, в чьих произведениях наглядно прослеживается национальный колорит, духовный менталитет и проявления этих особенностей в московской иноэтнокультурной среде. Важное место среди московских поэтов-азербайджанцев советского периода занимали Ибрагим Кебирли и Фаиг Мамед. Ибрагим Кебирли – Ибрагимов Ибрагим Исмаил оглы родился в селе Кебирли Агджабединского района в 1918 году. Высшее образование получил в Москве в Литературном институте им. М. Горького Союза писателей СССР (1950 – 1954). Участник Великой Отечественной войны, в 1939 – 1947 годы кадровый военный офицер-контрразведчик. С 1947 года и до конца жизни проживал в Москве. Работал редактором в издательстве «Советский писатель» (1957 – 1962). Первая поэтическая публикация И. Кебирли под названием «К вождю» состоялась в 1937 году в газете «Адабийят» – «Литература». Его первый поэтический сборник «Моя молодость» был издан в издательстве «Азернешр» в 1946 году. Автор более 30 оригинальных и переводных поэтических сборников на азербайджанском и русском языках. Фаиг Мамед – (Джамджамли) Мамедов Фаиг Гюльмамед оглы поэт, переводчик, член Союза Писателей СССР (1963), родился в городе Шамахы в 1924 году. Выпускник Московского Юридического (1951) и Московского Полиграфического (1961) институтов. Постоянный житель города Москвы с 1948 года. Автор более 20 оригинальных и переводных поэтических книг на азербайджанском и русском языках. Произведения этих двух поэтов отличались остротой патриотического накала и пафосом национальной гордости, являясь лейтмотивом всего их поэтического творчества. В их стихах неподдельной радостью звучали мало-мальски заметные достижения родного края, национально-ментальные мудрости преподносились с возвышенно поэтической щедротой. Эти стихи вкупе были ярким примером, созданным национальными поэтами в совершенно иной этнокомпонентной литературной среде.

Elmi s rl r №2(5),2017

44

Как известно, эти поэты писали только на азербайджанском языке, печатались в основном в Азербайджане. Они также активно работали с именитыми поэтами-переводчиками, такими как Римма Казакова, Леонид Озеров, Юрий Вронский, Александр Ойслендер, Владимир Цыбин, Александр Межиров, Юрий Левитанский, Инна Лисянская, Муза Павлова и другими. Благодаря творческой и человеческой дружбе московские мастера плодотворно сотрудничали не только с этими двумя азербайджанскими поэтами, но и, по их рекомендации и предоставленным ими же подстрочным переводам, они перевели множество других достойных произведений азербайджанских поэтов, вышедших впоследствии на свет в разных журналах и издательствах Москвы. Известный русский поэт Александр Жаров, руководитель поэтического семинара Литературного института, где учился Ибрагим Кебирли, спустя двадцать лет написал добрый отзыв о своём ученике: «С пристрастием следил я за движением поэтического дарования Ибрагима Кебирли, радуясь, что это движение неотрывно от родной народной жизни и потому оно современно. Немалое удовлетворение приносили мне всё новые и новые приметы творческой зрелости поэта, своеобразие его языка и образного строя. Рад, что моя оценка основных работ его во многом совпадала с оценкой таких авторитетных мастеров азербайджанской литературы, как Мирза Ибрагимов, Сулейман Рагимов, Али Велиев, Осман Сарывелли, Исмаил Шыхлы» [1; 5-6]. Немало поэтов-азербайджанцев, живущих в Москве, писали и пишут на русском языке. Среди них особое место занимает известная поэтесса, прозаик, переводчик, кинодраматург Алла Ахундова. Алла Нуриевна Ахундова родилась в Москве 27 октября 1939 года. Выпускница Литературного института им. Горького Союза Писателей СССР (1959 – 1964) и Высших сценарных и режиссёрских курсов мастерской Льва Кулиджанова (1965 – 1967), член Союза писателей СССР (1970), член Союза Кинематографистов СССР (1971), лауреат Государственной премии Азербайджана (1974), заслуженный деятель искусств Азербайджана (1988). Первая поэтическая публикация Аллы Ахундовой появилась в газете «Московский комсомолец» в 1957 году. Автор более 30 оригинальных поэтических и прозаических книг. В её переводе вышло более 40 поэтических и прозаических переводных книг с азербайджанского и других тюркских языков, а также с восточных и славянских языков. По её сценариям снято около 10 полнометражных художественных и мультипликационных фильмов на разных киностудиях СССР. Алла Ахундова известна и как детский поэт, в её стихах для детей совершается лёгкий переход от шаловливых игр к серьёзным, философским темам. Тонкий психолог Алла Ахундова уделяет в детской лирике место смешным парадоксам поведения, таким как проказам мальчишек в отношении красивых девчонок: Ну что мне делать? Как мне быть? Терпеть – невыносимо! Ну не могу же я с ней дружить? Придётся, видно, отлупить, Чтоб не была красивой! [2; 43] В поэзии Аллы Ахундовой значительное место занимает патриотическая и философская лирика. В стихотворении «Праздник водосвятия Йордани» показательно осмысление автором-христианкой «Чёрного января» 1990 года, когда советские танки вошли в Баку:

Elmi əsərlər №2(5),2017

45

…Господи, Ты был в Азербайджане Девятнадцатого января? В светлый праздник Твоего Крещения, Как же Ты позволил убивать? [3; 62] Преступая законы Христианского учения о всепрощении, поэтесса говорит о невозможности простить преступление против азербайджанского народа: Господи! Прости мне прегрешенье – Всё прощая, это не прощать. [3; 62] Размышления о судьбе собственного народа выливаются в условно «восточные» образы в её лирике. Образ винограда в одноименном стихотворении становится символом выживания, терпения и упорства – характерные черты, свойственные азербайджанскому народу: В каждой плети — по сотне вывихов, В каждой плети — по сто локтей. Вот попробуй, как этот, вымахай, Не сломав по пути костей... [3; 37] Московский переводчик и литературный критик Людмила Лаврова пишет, что поэзии и прозе А. Ахундовой характерно качество посредника, межкультурного медиатора: «Чтение её прозы, стихов, навеянных, так или иначе, родным Азербайджаном, его культурой, бытом, исторической жизнью, непостижимым образом втягивает, вовлекает русского читателя в мир совершенно далёкий, но, вглядываясь в его черты, ты внезапно различаешь там свои собственные...» [4]. Творчество Аллы Ахундовой, самой известной из московских поэтов-азербайджанцев, несомненно, представляет собой крупное художественное явление, помогающее представить творческий потенциал встречи двух богатых, разнообразных культур, а также способствующее взаимопониманию и сближению русской и азербайджанской литературы. Поэт, переводчик Сабир Абдулла – Мамедов Сабир Абдулла оглы родился в 1950 году в селе Орабан Шекинского района Азербайджана. Выпускник энергетического факультета Азербайджанского Политехнического института им. Ч. Илдырыма (1973) и Литературного института им. А.М. Горького (1982). Член Союза Писателей России (1998) и Союза Писателей Азербайджана (2005). Постоянно проживал в Москве с 1979 года. Умер в 2013 году в Москве. Автор более 5 оригинальных и переводных поэтических сборников. Переводил с русского на азербайджанский язык. Писал на азербайджанском языке. Особо отличаются его книги на русском языке «Дитя человеческое», «Живи и помни» (2005) в переводе Николая Горохова и сборник на азербайджанском языке «Взгляни на солнце» (2006). Важнейшее место в его лирике занимает патриотическая и антивоенная тематика. Лирический герой поэта идентифицирует себя как дитя своей эпохи, со всеми её сложностями и противоречиями: Средь разбоя и лжи – Хорошо мне иль плохо – Я дитя твоё, жизнь, Твоё чадо, эпоха [5; 5]. (перевод Николая Горохова)

Elmi s rl r №2(5),2017

46

Современность воспринимается поэтом критически, как время беспринципного дележа, в том числе и в области политической власти: Горе стране, — если вождь её без идеала. В дни окаянные, каждая сволочь в стране Тянет Отчизну — как тянут к себе одеяло…[5; 28] (перевод Николая Горохова) Вместе с тем, лирика поэта исполнена антивоенного пафоса, он осуждает жестокость милитаризма, захватившего мир и не дающего спокойствия даже в мирное время. В стихотворении «Могила неизвестного солдата», посвящённом «памяти солдат, пропавших без вести в мирное время», бесконечный поток человеческих жертв, даже в мирное время, уподоблен звездопаду: И падают, падают в землю сырую солдаты – Как падают звезды с небес, над землёю сгорая [5; 25] (перевод Николая Горохова) Говоря о разлуке с родиной, поэт предвидит возможность больше не увидеться, но пишет о ценности даже горсти родной азербайджанской земли. Осмысливая путь поэта, он метафорически уподобляет его стихи той самой горсти, которая может означать родину: Всего лишь горсть земли — и Родина со мной. Так и стихи мои — судьбы моей подобье… И коль умру вдали, Покину мир земной, Мне хватит горсти той — на саван и надгробье [5; 114] (перевод Николая Горохова) Поэзия Сабира Абдуллы, рано ушедшего из жизни, представляет собой яркую страницу азербайджаноязычной московской поэзии. Поэт бесстрашно и глубоко размышлял о сегодняшней социальной жизни, доходя до глубоких экзистенциальных заключений о современности. Патриарх советской поэзии, Герой Социалистического труда, лауреат Ленинской и Государственных премий, легендарный Сергей Михалков в напутственном слове под названием «Две музы – две сестры» к книге Сабира Абдуллы «Живи и помни» высоко оценил творческие поиски и гражданскую ответственность азербайджанского поэта: «В пору нынешних всяческих разногласий, в пору людских распрей и политических неурядиц вокруг и около – похвально любое слово привета, слово дружбы и добрососедства…. А если это слово ещё и поэтическое – вдвойне отрадно. Слава богу, живуча в душах людских потребность друг в друге – невзирая ни на старенький плетень меж их огородами, ни на бурную горную речку меж их селениями, ни на блокпосты на дорогах…. И в этом великая правда и сила любого народа. Не льщу себя мыслью, что это коротенькое напутствие поэту, с такой нелёгкой, но не поклонной судьбой – будет ему во всём в помощь и защитой его от литнападок, ибо время сегодня смутное, архи сердитое, а имя моё к тому же некоторых приводит в ярость…. Что ж! Это жизнь, где всё добывается в борьбе, но где надо уметь высоко и честно нести своё имя. Я-то уж знаю, что это такое.

Elmi əsərlər №2(5),2017

47

Не скрою, буду рад, если мужественное и братолюбивое слово азербайджанского поэта Сабира Абдуллы найдёт отклик в человеческом сердце в нынешнюю непростую пору, когда столько бед и слёз вокруг, что начинаешь думать: «А до стихов ли сегодня людям?» И я искренне желаю удачи двум этим одарённым поэтам – Сабиру Абдулле и его переводчику Николаю Горохову – чьи музы, как две сестры, смотрят на вас со страниц небольшой этой, но суровой книги, с таким общечеловеческим призывом: живи и помни» [5; 3] Поэт, переводчик Насиб Набиоглы – Вердиев Насиб Наби оглы родился в 1954 году в селе Чайкент Кельбаджарского района Азербайджана. Выпускник Института Русского Языка и Литературы им. М.Ф. Ахундова (1980) и Литературного института им. А.М. Горького Союза Писателей СССР (1985). Член Союза Писателей России (1994) и член Союза Писателей Азербайджана (2004). Автор 7 поэтических оригинальных книг. Лауреат международной поэтической премии им. Расула Рзы (2009) и международной премии им. Ю. Долгорукого (2012). В Москве постоянно проживает с 1980 года. Пишет на азербайджанском языке, переводит с русского на азербайджанский язык. Книги Насиба Набиоглы «Сердце моё, Отчизна» (1988), «Я прошу слова» (1998), «Молящийся родник»(1994), «Сияла звезда над скалой» (2014) выходили в переводе на русский язык в Москве. В его творчестве центральное место занимают патриотическая и любовная лирика. Ключевой темой творчества Н. Набиоглы, живущего в Москве, является судьба Азербайджана. В стихотворении «Прости, Азербайджан» поэт определяет собственное место как сына двух культур: Прости меня, что я — твой сын и сын Москвы – За тех и за других молюсь в ночи…[6; 13] (перевод Николая Горохова) Мучительным вопросом для лирического героя поэзии Набиоглы становится вопрос о том, чем может творческий человек помочь страдающей родине. Азербайджанское происхождение и московская судьба объединяются в строках стихотворения «В Москве, на улице Вургуна…»: автор размышляет о том, что в российской столице сохранилась улочка, названная в честь поэта-азербайджанца: Ведь в дни, когда все меньше света, А больше тьмы от слов людских, Ты сберегла названье это — Средь стольких перемен своих![6; 98] (перевод Николая Горохова) Любовная лирика Насиба Набиоглы связана в большей мере не с традициями и образами восточной любовной лирики, а с тенденциями современной азербайджанской, русской и мировой поэзии: Ко мне пришла ты, как приходит ветер Спасительный – к погасшему костру. Но притворюсь, что я тебя не встретил, и в памяти черты твои сотру.[7; 417] (перевод Марии Ходаковой) Творчество Насиба Набиоглы – показательный пример поэзии на азербайджанском языке, которая создаётся в центре российского мегаполиса.

Elmi s rl r №2(5),2017

48

Размышляя о судьбе культурного диалога, поэт остаётся верен поэтическим канонам родного языка, и, с их помощью ищет ответ на мучительные вопросы современности. Известный русский поэт Николай Горохов чётко характеризовал поэтическое кредо азербайджанского поэта: «Создавая свой поэтический мир, Н. Набиоглы стремится так организовать его рельеф, чтобы в сотворённом его мыслью и воображением пространстве, где есть свои вершины и свои равнины, свои озарения и свои будни, дали были раздвинуты, а за их горизонтом угадывались новые. В выборе лиц, событий, явлений, терминов у Н. Набиоглы нет ничего случайного, лишнего – всё выполняет определённую функцию, всё направленно на высвобождение определённого смысла. Каждая деталь в его стихах стоит только на ей предназначенном месте, как в крепкой продуманной конструкции» [6; 7] Поэт, прозаик, публицист, врач Афаг Шыхлы – Абдуллаева Афаг Сабир кызы родилась в 1969 году в городе Баку. Выпускница лечебно-профилактического факультета Азербайджанского Государственного Медицинского Университета (1990). Член Международной Ассоциации Писателей и Публицистов (2011). Член Союза Писателей России (2012) и Союза Писателей Азербайджана (2014). Член Союза Журналистов Азербайджана (2013). Автор более 10 оригинальных и переводных поэтических книг на азербайджанском, турецком и русском языках, а также многочисленных публикаций стихотворений, рассказов в разных коллективных сборниках, альманахах и в СМИ. Постоянно проживает в Москве с 1999 года. Пишет на азербайджанском языке, переводит стихи с русского на азербайджанский язык. В творчестве А. Шыхлы особое место занимают темы любви и патриотизма. Поэтесса в своих стихах детально прорабатывает все нюансы вечной темы. Её лирическая героиня предельно ясно предъявляет своему возлюбленному высокоморальное требование о верности. Она убеждена, что верность в любви является непревзойдённой духовной вершиной для каждого человека. Влюблённые неустанно должны стремиться к этой вершине, ибо полное счастье и гармония души наступает именно на этой высоте. Любовь – самый нежный цветок и самое хрупкое божье творение. Неосторожность, неверность способны погубить её и тогда ничем не склеить, никак не возродить это божественное чувство. И так вся оставшаяся жизнь пройдёт в душевных муках и внутренних самотерзаниях. Такие, психологически обоснованные, поэтические предостережения звучат вполне убедительно и призывают своих читателей к глубоким размышлениям: Однажды захочешь меня отыскать, чтоб рядом по жизни пройти. По пройденным тропкам вернёшься назад, чтоб каждую впять обойти. Однажды захочешь меня отыскать, чтоб тихо сказать мне – прости! И не сможешь с тоской своей совладать, не в силах разлуку снести.[8; 427] (перевод Илхама Бадалбейли) Большинство патриотических стихов Афаг пропитано ностальгией по родным краям, по родному дому, и в целом, по Родине. Но это чувство не носит доминантного характера, скорее всего в них ощущается мотивация временной тоски:

Elmi əsərlər №2(5),2017

49

Родной Баку! Как я скучаю! Скажи, тоскуешь ли по мне? Я с каждым вдохом ощущаю, Любви сердцебиение. Ты не позволь моей печали Расти, я всё перетерплю. Меня зовут родные дали, К тебе стремлюсь, тебя люблю![8; 437] (перевод Лейлы Шекили) Творчество поэтов-азербайджанцев, живущих в Москве, многогранно и охватывает любовную, философскую, патриотическую и детскую тематику, различные жанры и формы, вдохновляемые как мировой и русской, так и азербайджанской и восточной поэзией. Типологизируя поэзию авторов-москвичей как явление, мы логично разделили их на три группы: пишущих на азербайджанском, русском и на двух языках – билингв. Естественно, первые обращаются к соотечественникам, представляя «родную поэзию на родном языке из Москвы», вторые – к русскому читателю, принося в русский язык поэтику и реалии родной азербайджанской литературы, а третьи – являясь двуязычными, совмещают и то и другое. Однако поэзия на обоих языках является поликультурным явлением, посредником между национальными языковыми картинами мира и ментальностью. Как известно, одним из основополагающих предназначений поэзии является служение взаимопониманию, взаимоуважению народов, взывая к совести, чести и гуманизму каждого человека. В целом, поэтическое творчество поэтов азербайджанцев-москвичей, в своей толерантной сущности, служит именно этой благородной цели – духовному сближению, лучшему пониманию двух братских и соседских народов: азербайджанского и русского. Литература: 1. Кебирли И. Открытое сердце : стихи /авториз.пер. с азерб. – М.: Худож. лит.,

1974. - 192 с. 2. Ахундова А. Погремушка. Для чтения родителями детям.- М.: “Самовар”, 2000.

– С.43- 48. 3. Ахундова А. Свеча : стихи. – Баку :Азернешр, 2007. -192 с. 4. Лаврова Л. Алла Ахундова – поэт, драматург, сценарист : [Электронный

ресурс]. Режим доступа: http://www.ourbaku.com. 5. Сабир Абдулла. Живи и помни : книга стихов / пер. азерб.Н.Горохова. – М.:

«Интер-Весы», 2005. – 120 с. 6. Насиб Набиоглы. Сияла звезда над скалой : сб.стихов /пер. с азерб. Н.Горохова.

–М.:Аквариус, 2014. - 258 с. 7. Земля едина. Антология прозы, публицистики и поэзии / Ассоциация

деятелей культуры Азербайджана «Луч». – Баку :Нурлан, 2014. - 472 с. 8. Поэты азербайджанцы-москвичи. Антология / руковод. проекта, сост. и ред.,

автор предисл. Абузар Багиров. – М.:Худож. лит., 2015. - 512 с.

Elmi s rl r №2(5),2017

50

Abuzər Bağırov

MOSKVALI AZƏRBAYCANLI ŞAİRLƏR VƏ BAŞQA MƏDƏNİ MÜHITDƏ ONLARIN YARADICILIQ ÖZƏLLİKLƏRI

Xülasə

Məqalədə moskvalı azərbaycanlı şairlərin başqa mədəni mühitdə yaradıcılıq özəllikləri və Azərbaycan-Rusiya ədəbi əlaqələrinin inkişafına onların töhfələri nəzərdən keçirilir. Eyni zamanda, Moskvada yaşayan azərbaycanlı şairlərin üç dil qrupuna bölgüsü verilir: rusdilli, azərbaycandilli və bilinqvlər (ikidillilər). İlk dəfə kiçik həcmli ədəbi portretlərdə azərbaycanlı şairlərin moskvalı dəstəsinin aparıcı iştirakçılarından bəzilərinin həyat və yaradıcılıq yolunun yığcam təhlili aparılır.

Abuzar Bagirov

POETS AZERBAİJANİS-MUSCOVİTES AND THEİR CREATİVİTY İN DİFFERENT CULTURAL WEDNESDAY

Summary

This article discusses creative features poets Azerbaijanis Muscovites in another national cultural Wednesday and their contribution to the development of the Azerbaijani-Russian literary links. The Division is also home to the Azerbaijani poets living in Moscow, three language groups: Russian-language, Azerbaijani- language and bilinguals. For the first time specifically examines the life and career of some of the leading participants of the Moscow teams Azerbaijani poets into concise literary mini portraits.

Elmi əsərlər №2(5),2017

51

UOT 930.270 Zemfira Məmmədova

elmi işçi, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalarİnstitutu

Zema.57@mail.ru

AMEA MƏHƏMMƏD FÜZULİ ADINA ƏLYAZMALAR İNSTİUTUNDA SAXLANILAN TİBBƏ DAİR ƏLYAZMALAR

Açar sözlər:əlyazma, tibb, təbabət, müalicə. Ключевые слова: рукописи, медицина, фармакология, лечение. Key words: medical, manuscripts, pharmacology, treatment. Azərbaycan bugün həm siyasi, həm iqtisadi, həm də elmi cəhətdən dünyanın qüdrətli dövlətlərindən biridir. Texniki tərəqqinin çiçəkləndiyi bir dövrdə Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı yeni mərhələlərə qədəm qoyur. Elm də, insan fəaliyyətinin tarixən qərarlaşmış, dünyanın dərk olunmasına və onun praktik dəyişməsinə yönəldilmiş bir forması kimi, inanılmaz kəşflər və qələbələr əldə etmək üçün zəmin yaradır. Bizim əsr elə bir əsrdir ki, bu zamanda cəmiyyətin inkişaf templəri, onun iqtisadi inkişafı birbaşa olaraq bilik və elmdən asılıdır. Elm isə dünyanın dərk olunması prosesinin ən yüksək ifadəsi kimi sübut edir ki, bütün kəşflər və yeniliklərin kökündə əsrlər boyu yoxlanılmış və təsdiqlənmiş həqiqətlərin toplusu durur. Bu toplunun əsasını da əsrdən - əsrə, nəsildən - nəsilə keçərək bizim dövrümüzədək gəlib çatmış qədim əlyazmalar təşkil edir. Yazının icad edilməsi insan əlinin yaratdığı ən böyük möcüzədir. Elə buna görə də ona “əlyazma” deyirlər. Bu əlyazmaların hər biri ayrı - ayrı dövrlərin, bizim ümumi tariximizin məhsuludur. Qədim əlyazma nümunələrinin oxunması Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi baxımından xüsusi önəm daşıyır. Əlyazma kitabları hər bir xalqın tarixində olduğu kimi, Azərbaycan xalqının da mənəvi sərvət xəzinəsidir. Əlyazma kitabının ərsəyə gəlməsi çox çətin və zəhmət tələb edən işdir. Əlyazma nüsxələri bədii yazı ilə köçürülən, gözəl tərtib olunan, incə bəzəkli, yaraşıqlı cildlərə salınaraq dünya mədəniyyətinin qızıl fonduna daxil edilən incəsənət əsərləridir. Eyni zamanda əlyazmalar, dünya mədəniyyət aspektində kitabçılıq inkişafının öyrənilməsi baxımından çox maraq kəsb edir. Əlyazma yazısı üçün ilk öncə kağız seçilirdi. Onlardan ən geniş istifadə olunan kağız növü “kağız-e nimkatani” idi. Bu kağızın hazırlanması üçün əsas xammal çətənə lifləri sayılırdı. Kağız istehsalı prosesinin özü də çox vaxt və fiziki qüvvə tələb edirdi. Xammalı əvvəlcə su qatıb dibəkdə basırdılar. Sonra xırdalanmış kütləni yuyub, sıxırdılar və oraya müəyyən nisbətdə ağ qələvi məhlul (potaş) və əhəng əlavə edirdilər. Alınan xəmiri yenidən qarışdırıb, qurudub dibəyə basırdılar. Bu cür əməliyyat bir neçə dəfə təkrar olunurdu. Kütlənin hazırlanması prosesi başa çatdıqdan sonra kağız vərəqlərinin qəlibə tökülməsi başlayırdı. Kağızın qəlibi barmaqlıq və tordan ibarət idi. Barmaqlıq tut ağacından hazirlanırdı, torun forması isə paralel uzadılmış və at tükləri ilə bağlanmış nazik zoğlarından düzəlirdi. Vərəqi tökmək üçün tor barmaqlığın üstünə qoyularaq kütlənin içərisinə salınırdı. Qurudulmuş hazır kağızları xüsusi biçaqla kəsirdilər. Kağıza parlaqlıq vermək üçün onu hər iki tərəfdən buğda unundan hazırlanmış nişasta ilə örtürdülər. Qurudulduqdan sonra hər vərəqin iki üzünü də armud ağacından düzəldilmiş taxta üzərində xüsusi balıqqulağı ilə sığallayırdılar. Əlyazma üçün kağız müxtəlif tona və rənqlərə boyanırdı. Adi əlyazmalar bərk təbii rənqli Şərq istehsallı və ya qərb istehsallı kağızlarda yazılırdı. Yazı aləti qələm - qamış idi. Qələmin hazırlanması üçün müəyyən vərdiş və təcrübə

Elmi s rl r №2(5),2017

52

tələb olunurdu. Bədii xəttatlıq yazıçısı üçün qələmin qədlənməsi və bu işin nöqsansız yerinə yetirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Şərq xəttatlarının xüsusi, davamlı qara və rəngli mürəkkəb hazırlaması resepti olduqca mürəkkəb idi. Belə ki, onun tərkibinə çoxlu komponentlər qarışdırılırdı. Mürəkkəb ustaları onu ancaq özlərinə məxsus olan reseptlə hazırlayırdılar. Əlyazmaların tərtibatı haqqında tanınmış şərqşünas A. Semyonov öz xatirələrində söyləmişdi ki, 1913-cü ildə Soltan Hüseyin-mirzənin sifarişi ilə köçürülən İbn Sinanın “Qanun” kitabını vərəqləyərkən bu kitabın çox gözəl, güzgü kimi parıldayan kağıza, qara, sanki bu dəqiqə yazılmiş parlaq mürəkkəblə köçrüldüyü onun diqqətini xüsusi ilə cəlb etmişdi. Belə ki, əsrlərin ötməyinə baxmayaraq kitabın kağızlarından mürəkkəblərin xoş ətiri gəlirdi. Bədii əlyazmaları tərtib edərkən onun yüngül, xoşa gələn iy verməsi üçün mürəkkəbə lazımı miqdarda müxtəlif rayihəli qatışıqlar əlavə edirdilər. Orta əsrlər müsəlman Şərqi ölkələrində çoxlu xətt üslublarından istifadə olunurdu. Onlardan istifadə üçün dəqiq qaydalar var idi. Əlyazmanın mükəmməl sayılması üçün ilk səhifədən son səhifəyə qədər o eyni bədii xətlə yazılmalı idi. Bu əlyazmalar başlığı şəkillərlə, miniatürlərlə və başqa bəzəklərlə bəzədilirdi. Bu bəzəklərin tərtibatında müxtəlif rəngli və o cümlədən, qızıl mürəkkəblərdən istifadə olunurdu. Hər bir kitabın vacib tərkib hissəsi olan cild ayrıca hazırlanırdı. Daha çox karton üzlüyə çəkilmiş dəridən olan cildlər idi. Əksər hallarda onlar haşiyə, damğa, medalyon və başqa naxışlarla bəzədilirdi. Bu cür dəyərli yazılı abidələri saxlayıb qoruyan məkanlardan biri, dünyanın ən zəngin əlyazma xəzinələrindən olan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutudur. Bu unikal institut müxtəlif elm və sənət sahələrinə aid olan Orta əsrlər, Yaxın və Orta Şərq əlyazmaların toplanması, sistemləşdirilməsi, mühafizə və nəşri üzrə vahid bir mərkəzdir. Əlyazmalar İnstitutu Orta əsr elmlərinin bütün sahələrini - tibb və astronomiya, riyaziyyat və mineraloqiya, poetika və fəlsəfə, teoloqiya və hüquqşünaslıq, qrammatika, tarix və coğrafiya, bədii nəsr və poeziyaya aid Azərbaycan, türk, fars, ərəb və başqa dillərdə zəngin və nadir əlyazma kolleksiyasına malikdir. Bunlar IX-XX əsrlərdə yazılmış və ya üzü köçürülmüş əsərlərdir. Bundan başqa, institutda XIX-XX əsrlərdə yaşamış Azərbaycanın görkəmli elm və ədəbiyyat xadimlərinin şəxsi sənədləri, tarixi sənədlər və fraqmentlər, əski çap kitabları, əvvəlki dövrlərin qəzet və jurnalları, mikrofilm və fotosurətlər mühafizə edilməkdədir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əlyazmaların 368 - i tibbə və əczaçılığa aiddir. Həmin əlyazmalardan 252 - si fars dilində, 56 -sı türk və 60 - şı ərəb dilində köçürülmüşdür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 2005-ci ilin payızında YUNESKO Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunan üç orta əsr tibb əlyazmasını, rəsmi olaraq, “Dünya Yaddaşı” Proqramının Reyistrinə daxil etdi. Həmin siyahiya dünyanın ən unikal və əvəzolunmaz yazılı abidələri daxildir. Bu qərarı təsdiqləyən sertifikat Əlyazmalar İnstitutuna YUNESKO - nun baş katibi Kioşiro Mastura tərəfindən təqdim edilmişdir. Bizim əlyazmaların “Dünya Yaddaşı” Proqramının Reyistrinə daxil edilməsi Azərbaycan tarixinin qədimliyini bir daha təsdiq edir. Adı gedən əsərlərin biri İbn Sinanın “Tibb Qanunları” əsəridir. Əlyazma 1143 ildə köçürülmüşdür və həmin əsərinin ən etibarlı nüsxəsi sayılır. “Tibb Qanunları” kitabı həm Qərbdə, həm də Şərqdə tibb sahəsində yazılmış ən mükəmməl, tayı bərabəri olmayan ensiklopedik əsər olmuşdur. XII əsrdə bu kitab ərəb dilinə tərcümə olunduqdan sonra, o, yüzilliklər boyu Avropa Universitetlərində tibb üzrə ən mükəmməl dərs vəsaiti sayılırdı.

Elmi əsərlər №2(5),2017

53

Digər bir əlyazma Rüstəm Cürcaninin “Zəxireyi - Nizamşahi” əsəridir. Burada qədim müalicə üsulları və yüzlərlə təbii dərman vasitələrindən bəhs olunur. Bakıdan başqa dünyanın heç bir yerində bu unikal əlyazma mövcud deyil. Və nəhayət, Əbul Qasım Zəhravinin “Cərrahiyyə və cərrahi alətlər haqqında” əsəri. Əlyazmalar İnstitutunda Zəhraviyə məxsus bu əsərin otuzuncu cildi qorunur. Əsrlər boyu bu kitab Şərqdə və Qərbdə dərslik vəsaiti kimi işlənmişdi. Burada 800 il bundan qabaq istifadə olunmuş təxminən 200 tibb cərrahiyyə alətlərindən məlumat və onların şəkilləri verilmişdi. Ümüd edirik ki, digər bizim dəyərli əlyazmalarımız bu siyahıda öz layiqli yerlərini tutacaqlar. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda adı çəkilmiş əsərlərdən başqa tibbə aid bir sıra dəyərli əlyazmalar qorunmaqdadır. Burada tam və naqis olan 30 nüsxə Məhəmməd Möminin məşhur “Töhfeyi - Mömin” əsəri, 10 nüsxə Məhəmməd Mehdi Şərifin “Zadül - müsafirin”, Məhəmməd Yusif Şirvaninin “Tibbnamə” əsərinin 2 nüsxəsi, əczaçılığa aid Müzəffər bin Məhəmməd Şəfayinin 9 nüsxə “Qarabadin” əsəri, məhşur Avstriya alimi Şlimerin əsərlərinin tərcüməsi, Mənsur ibn Məhəmməd ibn İlyasın “Kifayeyi - Mənsuriyyə” əsərinin 5 nüsxəsi, Yusif bin Məhəmməd Hərəvinin “Cəmül - fəvayid” əsərinin 3 nüsxəsi, Zeynəddin Əttarın “İxtiyarati - bədii” əsərinin 3 nüsxəsi, Şəmsəddin Kaşaninin “Ərvahül - əcsad” əsəri, Zeynəddin Cürcaninin “Zəhireyi - Xarəzmşahi”, Hacı Süleyman ibn Salman Qacar İrəvaninin “Fəvayidül – hikmət”, Həsən ibn Rza Şirvaninin “Siracüt - tibb”, Murtəzəqulu Şamlunun “Xirqə” və bir çox başqa əsərləri vardır. Yazılmış risalə, xülasə və ensiklopedik məlumat kitablarının tiplərinə gəlincə, bunlar əsasən ayrı - ayrı xəstəliklər, onların əlamətləri və müalicə üsulları, insan bədəninin ümumi xüsusiyyətləri barədə risalələrdən, ədviyyə, sürtmə məlhəmləri, otlar, toxumlar və meyvələrin xüsusiyyətləri və təsiri barədə əlifba sırası ilə yazılmlş kitablardan, xalq təbabətinə dair təminatlardan, türkəçarə vasitələri, həkimlər üçün verilən məsləhət və təlimlərdən və Peyğəmbərin (ə.s.) tiblə bağlı söylədiyi tövsiyyələr, rəvayətlər və hədislərdən ibarət nəbəvi risalələr təşkil edir. Orta əsr müəlliflərinin ən informativ əsərlərində insan sağlamlığının qorumaq qaydaları, ona təsir edən səbəbləri öyrənib onlara riayyət edilməsi mutləq bilinir. Qeyd olunur ki, insan təmiz hava almalı, yaşadığı məkanı düzgün seçməli, evini lazımı tərzdə tikdirməli, geyinmələrinə fikir verməli, fəsillərə uyğun geyinməli, düzgün qidalanmalı, təmiz su içməli, yuxulamaq və oyaq qalmaq, hərəkət və istirahət qaydalarına riayyət etməli, vaxtaşırı bədənini xıltlardan təmizləməli, qusma dərmanı içməli, ishal etməli və qanalma tədbirləri aparmalı, bir sözlə, mənəvi durumuna fikir verilməlidir. İnsan xəstələnərsə, xəstəliyin və onun səbəblərini müəyyən edilməsindən və onun əsasən və ya tam şəkildə hər hansı bir bədən üzvünə və ya üzvlər sisteminə (məsələn beyinə, ürəyə, qara ciyərə, həzm üzvlərinə) aid olmasını bildikdən sonra həkim, ilin fəslini, xəstənin yaşını və orqanizminin fərdi xüsusiyyətlərini də nəzərə almaqla bu və ya diqər müalicə növünü seçirdi. Əsas müalicə üsulları bunlar idi: bədənin müxtəlif damarlarından qan almaq, həcamət etmək (qansovurma banka qoyulması), imalə etmək, məlhəm qoymaq, sürtkü, yaxmac, bəzi mayələrin buxarını qoxulamaq, müəyyən isidici vasitələrin bədən üzvlərinə qoymaq, yağların sürtülməsi, vanna qəbul etmək, dağ basma, içməli dərmanların təyini, təpitmələr, gözə, qulağa, buruna dərman damızdırmaqdır. Həmçinin, bu əsərlərdə yaşlı insanlara aid olan və səfərə çıxan insanlar üçün qaydalar ayrıca qeyd edilirdi. Çox geniş yayılmış risalə növü farmakoloqiya və minerallar haqqında olan risalələrdir. Burada bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətləri baxımından təsviri və təsirlərinin izahına, onların müəyyənləşdirilməsinə, yəni onların nədən ibarət olmasının şərhinə yer verilmişdir.

Elmi s rl r №2(5),2017

54

Bütün bu əsərlər Yaxın Şərq tibbinə dair yazılmış çox mühüm abidələr olmaqla yanaşı, bu elm sahəsinin sonrakı inkişafına da müsbət təsir göstərmişdir. Ümumiyyətlə, Orta əsrdə yüksək inkişaf etmiş Şərq elm və mədəniyyət tarixi öz əzəməti, zənginliyi ilə ümumbəşər mədiniyyətinin təkamülünə, formalaşmasına böyük təsir göstərmiş, onun ən dolğun qaynaqlarından biri hesab olunur. Əsrlər boyu elm həqiqəti maraqla öyrənir, həyatın qanunauyğunluqlarını, təbiətin sirlərini bir - birinin ardınca kəşf edir. Məhz bu maraq insanın dünyanın kəşf edilməsi, tədbiq olunmamış sahələrini öyrənməyə və sirlərini açmağa imkan verir, cəmiəti irəli aparır və tərəqqini təmin edir.

Ədəbiyyat :

1. Fərid Ələkbərli, Azərbaycanda tibb tarixinin araşdırmasına dair. Azərbaycan Tibb Elminin tarixi problemləri. 1-ci Respublika elmi konfransının materialları, Bakı, 1-2 fevral 2005 2. Фарид Алекперли. Тысяча и один секрет Востoка. Баку, Турал, 1999г. 3. Фон Грюнебаум Н. Основные черты арабомусульманской культуры. Москва, Наук, 1986 4. Рукописная книга в культуре народов Востока – т.1, 1987

Земфира Мамедова

MЕДИЦИНСКИЕ МАНУСКРИПТЫ, ХРАНЯЩИЕСЯ В ИНСТИТУТЕ РУКОПИСЕЙ ИМЕНИ MУХАММЕДА ФИЗУЛИ НАНА

Резюме

В статье даются сведения о медицинских рукописях, бережно хранящихся в Институте Рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана, который обладает обладает одной из богатейших в мире коллекций средневековых рукописей. Эти труды написаны на турецком, арабском и персидском языках и охватывают период с IX по XVIII век.

Zemfira Mammadova

MEDİCAL MANUSCRİPTS STORED AT THE İNSTİTUTE OF MANUSCRİPTS

Summary The Institute of manuscripts of the Azerbaijan National Academy of Sciences has a collection of medical documents, which include manuscripts dating from the 9 th century. These manuscripts are written in Arabic, Turkic and Persian languages

Elmi əsərlər №2(5),2017

55

UOT61 (091) Sonaxanım Hadiyeva

böyük elmi işçi, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

İSLAMAQƏDƏRKİ DÖVRDƏ TƏBABƏT

Açar sözlər: İslam, təbabət, əlyazma, tibbi əsər, təbib. Ключевые слова:Ислам, медицина, рукопись, медицинское произведение, врач. Key words:Islam, medicine, manuscript, medical work, doctor.

Elmi tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, təbabət Şərqdə çox erkən dövr-

lərdən inkişaf etməyə başlamışdır. Son illərdə aparılan qazıntılar zamanı bir çox elm sahələrinə aid olan izlərlə bərabər qədim təbabətin tarıntılarını da aşkara çıxarılmışdır. Ümumiyyətlə, insan həyata gələndən təbii təsirlərə məruz qalmışdırsa, deməli, hər bir tay-fanın, xalqın içində onun dərdinə əlac edən təbiblər olmuşdur. Şərq təbabəti Qərbin təsir göstərə bilmədiyi ölkələrdə heç zaman unudulmamış, əksinə daha da inkişaf etmişdir. Məsələn, müasir Çində, Hindistanda qədim təbabətə əsaslanan onlarla elmi-tədqiqat institutu fəaliyyət göstərir və bu sahədə tədqiqatlar aparılır, kitablar çap olunur. Ümumiyyətlə, müasir dünyamızda Hind, Çin, Tibet, Yunan və müsəlman tibb məktəbləri fəaliyyət göstərir ki, bunların da bir-birilə oxşar və fərqli cəhətləri vardır. İstər qədim yunan, istərsə də orta əsr müsəlman təbabəti, hər ikisi Hippokratın və Qalenin irsindən bəhrələndikləri üçün bir-birinə çox yaxındırlar. Hind və Çin təbabətlərinin də müsəlman təbabətinə oxşarlığı vardır.

Tibet təbabəti isə Hind və Çin təbabətləri arasında yer alır. Tibetlilər hələ qədim za-manlarda bir çox xəstəliklərin müalicəsi ilə məşğul olurdular. Xüsusən, yaralar və onların müxtəlif müalicə üsulları mövcud idi. Tibetlilərin “Şjud-şi” adlı tibbi əsəri rus dilinə tərcümə olunmuşdur. Tibetlilər pəhriz qidalarında əsasən bitkilərdən istifadə edirdilər. Şərq təbabəti iki əsas qaynaqdan: Tibet-Çin təbabəti və ondan yaranmış Hind təbabətindən qidalanmışdır.Müsəlman təbabətin də inkişaf etdiyini göstərən və Tibet-Çin təbabətini ən əski qaynaq hesab edən N.Göyüşov müsəlmanların onlardan faydalandığını qeyd etməklə yanaşı, özlərinin nəzəri və təcrübi biliklərini zənginləşdirdiklərini və İbn Sina, İbn Baytar, Zəkəriyya Razi və Əbu Reyhan Biruni kimi alimlərin əsərlərinin 18-ci əsrə qədər Şərqdə ən mühüm qaynaq olduğunu vurğulamışdır (12, s. 322). M.Qasımov və V.Məmmədov “Boyaqotu” adlı yazıda göstərirlər ki: “Bu bitkinin köklərindən Tibet təbabətində də istifadə olunub. Tibetlilər boyaqotu kökündən preparatlar hazırlamış və cüzam xəstəliyinin ilk vaxtlarında onu çox məharətlə müalicə ediblər. Tibetin təbabət alimləri Monqolustan və Buryatiya çəmənliklərinə gəlib oradan boyaqotu köklərini toplayıb aparırdılar” (9, s. 30).

Hindistanda təbabət iki qola ayrılmışdır ki, bunlardan biri əsl hind təbabəti olub “Ayurveda” adlanır. Digəri isə qədim müsəlman təbabətinə daha çox yaxındır, “Yunan” adlanır. Pakistanda “Həmdərd” Qədim Təbabəti Araşdırma Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Burada qədim tibbi əlyazmalar tərcümə olunur, qədim müalicə üsulları tətbiq. edilir.

Təbabət sahəsində yüzlərlə alim, ustad həkim yetişmişdir ki, onlardan bir çoxlarının əsərləri itib-batsa da, bəzi əsərlər gəlib bu günümüzə çatmışdır. Qədim təbabətin tarixində iki dövr ayırd edilir: Hippokrataqədərki və Hippokrat dövründən XX əsrin əvvəllərinə kimi. Hippokratdan əvvəlki dövrdə, təqribən eramızdan 2000-1500 il əvvəlldə qədim Mi-sirdə bir çox xəstəliklərin müalicəsi məlum olmuşdur. Ebersin (e.ə. 2200-2100-cü illər) Misir papiruslarında müxtəlif xəstəliklər və onların müalicəsi haqqında məlumatları gəlib bu günümüzə çatmışdır. Orada xəstəliklərin müalicəsində qanalmadan istifadə edildiyi haqda məlumatlar vardır. O dövrdə qanalma yeganə müalicə metodu olmuşdur. Misir

Elmi s rl r №2(5),2017

56

papiruslarındakı məlumatlara görə eramızdan 3-4 min qabaq çiçək, taun, vəba, cüzam kimi xəstəliklərin yoluxucu olması məlum idi. Ç.Cəfərov daha qədimlərə işıq tutaraq yazır: “Eramızdan 6000 il əvvəl qədim Misirdə təbii məhsullardan (bal, yağ, şərab, müxtəlif meyvə şirələri) qarışıq məlhəmlər hazırlayıb, yaraları müalicə etmək, möhkəm sarğı qoyub sınmış sümükləri yapışdırmaq, sidik kisəsindən daş çıxarmaq, ətrafları kəsmək (am-putasiya), hərəmbaşı işlətmək məqsədilə oğlan uşaqlarını axtalamaq, kəllə sümüyünü açmaq (trepanasiya) əməliyyatları icra edilmişdir (1, s. 13). Eradan 5000 il əvvəl vərəm xəstəliyi məlum olmuşdur. Eradan 2000-2750 əvvəl yaşamış misirlilərin balzamda saxladıqları meyitlər üzərində tədqiqat aparılarkən vərəm zamanı oynaqlarda əmələ gələn xoraların izləri aşkar edilmişdir. Sonralar İsgəndəriyyə məktəbinin nümayəndələri bir sıra tibbi nailiyyətlər əldə etmiş, o dövrdə hətta cərrahlığa, oftalmologiyaya və gigiyenaya aid kitablar da yazılmış, çox təəssüf ki, bunlar gəlib bizə çatmamışdır. İsgəndəriyyə məktəbi-nin nümayəndələri bir sıra tibbi nailiyyətlər əldə etmiş, o dövrdə hətta cərrahlığa, oftalmo-logiyaya və gigiyenaya aid kitablar da yazılmış, çox təəssüf ki, bunlar gəlib bizə çatmamış-dır. Eradan əvvəl XVII əsrdə Xammurapi zamanında babillilərin və assuriyalıların tibbə aid məlumatları qazıntılar zamanı İranda tapılmış daş üzərindəki yazılarda bizə gəlib çat-mışdır. Bu yazılarada o dövrdə həkimlərin vəzifələri, onların uğurlarına görə mükafat-landırılması və səhvlərinə görə cəzalandırılması haqqında qanunlar vardır. Məsələn, gözdə əməliyyat aparan həkim xəstənin gözünü kor etmiş olsa, onun əli kəsilməliydi.

Çinlilərdə də təbabət hələ qədimdən inkişaf etməyə başlamışdır. Onların tibbə dair ən böyük abidəsi eramızdan əvvəl III minilliyə aiddir. Burada bir çox xəstəliklər, o cümlədən ürək xəstəlikləri haqqında məlumatlar verilmişdir. T.Əfəndiyev yazır: “Müəllifi imperator Xan Ti sayılan (eramızdan qabaq təxminən 2560-cı illərdə) qədim Çinin “Ney Tszin” təbabət əsərində ürək və nəbzə çox fikir verilirdi. Həmin əsərdə ürəyin fəaliyyəti barədə diqqəti cəlb edən dəyərli məlumatlar vardır (2, s. 6). Çin həkimləri “Tsjiçjuan” kitabında (e.ə.581) baş ağrısını çjen-tsyu-terapiya (iynəbatırma və dağlama) üsulu ilə müalicə edirdilər. Eradan əvvəl V əsrdə dövrün ən böyük alimi Byan Syalo daxili və cərrahi xəstəlikləri, pəhrizi mükəmməl öyrənmiş və təsvir etmişdir. Eranın II-III əsrlərində çinlilər otlardan və kimyəvi maddələrdən dərmanlar hazırlayıb müalicə aparmışlar. Məşhur cərrah Xua To hind çətənəsi və tiryəklə anesteziya aparmış, cərrahi yolla ana bətnindən uşağı azad etmiş, qarın yarasını iplə tikmiş, 20-30 günə xəstə sağalmışdır (1, s.150).

Eramızdan əvvəl VI-V əsrlərdə yunanlarda da təbabət inkişaf etmişdi. Bir sıra tanın-mış alim təbiblər, xüsusən də Krotonlu Alkimen tibbin müxtəlif sahələrində elmi tədqi-qatlar aparmış, anatomiya, fiziologiya və potoloji proseslər haqqında dəyərli məlumatlar vermişlər. O dövrdə Miletli Fales, Heraklit, Anaksimandr, Anaksimen, Empedokl, Demokrit, Pifaqor kimi hərtərəfli biliyə malik filosoflar təbabətin inkişafında da böyük rol oynamışlar. Hətta həkimlər xüsusi məktəblərdə hazırlanırdılar ki, bu məktəblərdən Krotondakı Pifaqor məktəbini və Kos adasındakı Kos məktəbini göstərmək olar.

Qədim dövrlərdə hindlilərdə də təbabət inkişaf etmişdi. Əsasən cərrahlıqda böyük uğurlar qazanan hindlilər daşların salınması, doğuş patologiyalarının aradan qaldırılması, hətta plastik operasiyaların aparılması sahəsində xeyli irəli getmişdilər. Ç.Cəfərovun yaz-dığına görə eramızdan 1500 il əvvəl Hindistanda qızmar dəmirlə süzgəcləri yandırmağı, sıxıcı sarğı ilə və ya yaraya qaynar yağ tökməklə qanaxmanı saxlamağı, kəllə qutusunu, qarın boşluğunu açmağı bacarırmışlar (1, s.13-14).

Eradan 700 il əvvəl qidaların tərkibinə bir çox müalicə əhəmiyyətli ədviyyatın qatılması elmi mənbələrdən məlumdur. Bunlardan zəfəran, zirə, küncüt, cirə, sarımsaq, so-ğan və s. bu günümüzdə də istifadə edilir (8, s. 3). Hətta bəzi patoloji hallarda bunların hər biri ayrı-ayrılıqda dərmandır.

Hələ eramızdan əvvəl Yunanıstanda yaşyıb fəaliyyət göstərən Hippokrat (e.ə. 460-377) klinik təbabətin əsasını qoymuşdur. O, Kos adasında anadan olmuş, Afinada təhsil al-

Elmi əsərlər №2(5),2017

57

mışdır. Asiyanı, Liviyanı, Yunanıstanı, Misiri dönə-dönə gəzmişdir. Tibb təhsilini atası Heraklitdən almış Hippokrat əsil təbabəti məbəd təbabətindən ayırmış, onun ayrıca elm kimi inkişaf etməsi üçün xeyli səy göstərmişdir. Ona görə həkim xəstəliyi deyil, xəstəni müalicə etməlidir. Bizə məlum olan ilk tibbi əsər də onun “Korpus Hippokratikum” adlı kitabıdır ki, onu yunan dilindən rus dilinə professor B.İ.Rudnev tərcümə etmişdir. Hippok-rat xəstəliklərin yaranmasını əsasən xarici amillərlə bağlayırdı. Hippokrat öz kitabında fəl-səfi nəzəriyyə ilə çıxış edərək, hər şeyin dörd ünsürdən yarandığını bildirmiş və bu ünsür-lərin yaratdığı dörd qarışığın (qan, səfra, bəlğəm, sövda) insan həyatında önəmli rol oy-nadığını, bütün xəstəliklərin də bu dörd qarışığın artmasından əmələ gəldiyini qeyd etmiş və fəaliyyəti boyunca bunu təcrübələrində sübut etməyə çalışmışdır. Onun fikrincə qan qəlbdə, öd qara ciyərdə, bəlğəm beyində, qara öd dalaqda olur. Bu humoral nəzəriyyə ondan sonrakı həkimlər tərəfindən qəbul edilmiş və uzun illər Hippokratın adını tibb tarixində yaşatmışdır. Hippokrat dəfələrlə Misirdə olmuş, onlardan bir çox tibbi bilikləri öyrənmiş, lakin özünün tədqiqatları və orijinal fikirləri ilə tibbi nəzəriyyələşdirmiş və tibbi fəlsəfə yaratmışdır. Bütün tədqiqatçılar onu antik təbabətin reformatoru hesab edirlər. Hip-pokrat əsərində istifadə etdiyi 200-ə qədər dərman bitkisinin adını çəkmişdir. O, ən çox sadə dərmanlarla müalicəyə üstünlük vermiş, mürəkkəb dəvalardan uzaq olmuşdur. Amma lazım olanda cərrahi əməliyyatlar da aparmışdır. Hippokratın ilk sözü “zərər vermə” ol-muşdur. Hippokrataqədərki təbabət bu kitabda əhatə olunmuşdur. Həmin dövrdə yaşayan Platon - Əflatun (e.ə. 430) və Aristotel - Ərəstu (384-322) kimi məşhur filosoflar Hippokratı çox elmli təbib kimi yüksək qiymətləndirmişlər (4, s. 6).

Ç.Cəfərov cərrahlıqdakı ən böyük kəşflərin Hippokratın adı ilə bağlı olduğunu, onun elmi cərrahlığın əsasını qoyduğunu qeyd edir, yaraların, sınıqların, çıxıqların müalicə üsullarını təklif etdiyini, tetanusun, irinli xəstəliklərin, sepsizin klinik təsvirlərini verdiyini, xəstələrin sifətinə baxmaqla diaqnoz qoyduğunu bildirir (1, s. 14).

Hippokrat öz əsərlərində 20-yə qədər göz xəstəliyi, o cümlədən qlaukoma, katarakta, nistaqam haqqında məlumat vermişdir (6, s. 6).

Təbabətdə ilk dəfə dezinteriya terminini Hippokrat işlətmişdir. O, bağırsaq xəstəlik-lərini iki qrupa bölmüş, ağrısız, duru və çoxkütləli ishala diareya (enteritik ishal), sancılarla müşayiət olunan, az və tez-tez baş verən, bəzən də qanlı-irinli olan ishallara dizentriya (kolotok ishal) adı vermişdir (7, s. 5).

Qədim türklərdə həkim kimi şamanlar fəaliyyət göstərmişlər. Onlar xəstəlikləri qey-ri-ənənəvi yollarla müalicə edirdilər. Müalicə əsasən dualarla, tüstü, musiqi və trans halı ilə aparılırdı. Sonralar bu işi otaçılar adlanan şəxslər görmüş, daha sonra əfsunçular fəaliyyət göstərmişlər. İslamın qəbulundan sonra vəziyyət dəyişmiş, bu sahədə inkişaf getmiş və hətta şəfa ocaqları da yaradılmışdır.

E.ə. III-II minilliklərdə Azərbaycanda da təbabətin inkişafda olduğunu bildirən fakt-lar aşkara çıxarılmışdır. F.Ələkbərlinin məlumatına görə, İsgəndəriyyə tibb məktəbinin nümayəndələrindən, anatomiya və fiziologiya sahəsində bir çox dəyərli fikirlərin müəllifi olan Erizistat, Azərbaycanı və İranı gəzmiş və buradan bir çox biliklər əldə etmişdir (3, s.11).

O dövrdə Herofil və Erizistrat Misir hökmdarının cinayət işlərində meyityarma haq-qında verdiyi qanundan istifadə edərək insanın anatomiya və fiziologiyasını öyrənmək sa-həsində böyük təcrübələr toplamışdılar. İlkin meyityarmanı Herofil aparmışdır. O, Hippok-rat məktəbinin nümayəndələrindən Praskaqorun şagirdi olmuş və anatomiyanın banisi he-sab edilir.

Eramızın ilk əsrində Romanın sayılan həkimlərindən olan Korneli Sels (e.ə. 30-era-nın 38-ci ili) yeni kəşflərilə təbabəti zənginləşdirmişdir. O, ilk dəfə olaraq qızartı, şişkinlik, hərarət, ağrı, fəaliyyətin pozulması və s. patoloji halların şərhini vermiş, zədələnmələr, cərrahi əməliyyatlar zamanı damarların bağlanması və bu yolla qanaxmanın aradan

Elmi s rl r №2(5),2017

58

qaldırılmasını təklif etmiş, ətrafların amputasiyası, kəllənin trepanasiyası, sidik və öd daşlarının çıxarılması, sınıqların, çıxıqların müalicəsi üsullarını təkmilləşdirmişdir (1, s.14).

I-II əsrlərdə yaşadığı qeyd edilən Klavdius Qalen (Calinus) Hippokratın humoral nə-zəriyyəsini bir qədər də inkişaf etdirmişdir. O, Əflatundan və Ərəstundan bəhrələnmişdir. Onun tibbə aid bir sıra əsərləri vardır. Onun təbabətə verdiyi ən böyük töhfələrdən biri “Qan Dağılım” nəzəriyyəsidir. Qalenə görə məzac (temperament) insanı fiziki, fizioloji, psixi cəhətdən fərqləndirən təbii xüsusiyyətdir.

Qalenin anatomiyaya, fiziologiyaya, müxtəlif xəstəliklərə aid kitabı min ildən artıq həkimlərin dərsliyi və stolüstü kitabı olmuşdur. T.Əfəndiyev yazır ki, ürəkdöyünməyə, ürəyin fəaliyyətinə xüsusi fikir vermiş, cinsiyyətin, yaşın, iqlimin, yuxunun və xarici amillərin nəbzin ritminə təsirini öyrənmişdir. Ürəyin tac damarları Qalenə məlum idi və ilk dəfə o arteriyaların anevrizmi haqqında yazmışdır. O təcrübi yolla müəyyən etmişdir ki, döş qəfəsindən çıxarılmış ürək mərkəzi sinir sistemindən asılı olmayaraq döyünməkdə davam edir və bununla da sübut olunmuşdur ki, yığılma impulsları ürəyin özündə əmələ gəlir (2, s. 7).

Qalen əsasən mürəkkəb dərmanlarla müalicəyə üstünlük vermişdir. Lakin həm müa-licə, həm də profilaktik məqsədlə qanalmadan istifadə etməyin tərəfdarı olmuşdur. Qreçkonun yazdığına görə Qalen başın bir yarısının ağrımasını “Hemikraniya” adlandırmış və bu xəstəliyin müalicəsində pəhriz, gimnastika, vanna, ovxalama və qanburaxmanı məsləhət görmüşdür (10, s. 7). Onun əsərlərindəki göz və onun xəstəliklərinin təsviri əsrlər boyunca oftalmologiyanın inkişafına təsir etmişdir (6, s. 7). Əlyazmalar İnstitutunda “Tibbi-Calinus”un 1856-cı ildə İsa Dərbəndi tərəfindən köçürülmüş azərbaycanca əlyazması saxlanılır.

İslamın təşəkkülü, Orta Şərqə, Misirə, İrana, Türküstana, Şimali Afrikaya və İspani-yaya yayılması tibbin də inkişafına təsir göstərmişdir. “VII əsrdən başlayaraq, ərəblər dər-manşünaslığı sürətlə inkişaf etdirərək, müxtəlif bitkilərdən hazırlanan dərmanları ap-teklərdə satmağa başlayıblar. Dünyada ilk dəfə 784-cü ildə Ərəbistan xəlifəsi əl-Mənsur Bağdad şəhərində aptek açmışdır.Bundan sonra ərəblər aptek sənətini, dərmanların hazırlanıb satılmasını Avropa ölkələrinə yayıblar. Bir neçə əsr müddətində ərəblərin ixtira etdikləri 2600 dərman maddəsindən 1400-ü bitki mənşəli olubdur” (5, s. 30). VII-IX əsrlər təbabətdə “tərcümə dövrü” adlandırılır. Bu zamanlarda qədim yunan, hind, fars və süryani dilində yazılmış tibbi əsərlər ərəb dilinə tərcümə olunmuşdur. O cümlədən Hippokratın, Qalenin, Dioskoridin, Oribasiusun, Efesli Rufun, Soranusun, Aydınlı İskenderin, Folusun əsərləri Əbu Yusif əl-Kindi, Hüneyn bin İshaq, Corcis və Cəbrail Bəxtişu tərəfindən ərəb dilinə çevrilmişdir.

IX əsrdən sonra tibbi kitablar yazılmağa başlanmışdır. İslam həkimləri özlərindən əvvəlki əsərləri oxumuş, müzakirə etmiş, öz bilik və təcrübələrini də bu biliklərə əlavə edib, yeni-yeni əsərlər yaratmışlar. Ərəblər də bu sahədə bir çox həkimlər yetişdirmiş və tibb tarixinə dəyərli əsərlər vermişlər. Müasir türk tədqiqatçılarından Mustafa Demirçi yazır: “Ortaçağ İslam dünyasında yunanca, sanskrit və farsc dillərindəntərcümə edilən əsərlər üzərində ilk tibb çalışmalar edilmiş və təbiblər yetişməyə başlamışdır. VIII əsrdən etibarən inkişafa başlayan tibbi çalışmaların tarixi də IX əsrdən başlayaraq yazılmağa baş-lanmışdır. IX əsr ilə XIII əsr arasında başda Hüneyn b. İshaq olmaqla, oğlu İshaq b. Hüneyn, Əndəlisli İbn Cürcil, Zəkəriyya ər-Razi, Beyxaki və İbn Kıfti kimi təbiblərin bioqrafiyaları, yazdıqları əsərlər və tibbi tədqiqatlar ilə bağlı çox mühüm təcrübələr həyata keçirilirdi. Bu əsərlərdə İslam tibbinin tam əksini görmək mümkündür. Bunlardan sonra, demək olar ki, dünya tibb tarixinin ilk və ən həcmli çalışması İbn Əbu Usəybiyyə tərəfindən “Uyunül-Ənba fi təbəqətül-ətibba” adlı əsər ilə ortaya qoyulmuş oldu. Bu əsər on beş bölümdən ibarətdir və tibbin ilk ortaya çıxmasından öz zamanına qədər yaşamış

Elmi əsərlər №2(5),2017

59

bütün təbiblərin bioqrafiyalarını, yazdıqları kitabların siyahısını və tibb ilə bağlı xatirələrini əhatə edən həcmli bir əsərdir. Əsər IX əsrdən etibarən inkişaf etməkdə olan tibb tarixi yazma ənənəsi zirvəsi olaraq qəbul edilə bilir” (11, s. 60).

Azərbaycanda da hələ qədim dövrlərdən təbabət inkişaf etməyə başlamışdır. Bünöv-rəsi türk şamançılığı ilə qoyulan müalicə üsulları geniş yayılmış, təkmilləşdirilmişdir. Sonralar “AzərbAaycanda məskunlaşmış bulqar, qıpçaq və oğuz tayfalarının biliciləri bir çox şəfaverici otları (yovşan, yarpız, çobanyastığı, dazıotu və s.) tanıyır və onlardan müalicə məqsədi ilə istifadə edirdilər acıyövşan ən məşhur dərman bitkilərindən biri idi. Onu mədə-bağırsaq xəstəliklərini sağaltmaq və qarından qurdları qovmaq üçün işlədirdilər. Qədim türklərin Öləng tanrıçası həkimlərin hamisi və Göy tanrının arvadı sayılırdı. Keçmişdə oğuzlar dərmana “ota”, həkimə isə “otaçı” deyirdilər” (3, s. 13).

Ədəbiyyat:

1. Cəfərov Ç. Ümumi cərrahlıq.- Bakı : Azərbaycan, 2006. - 552 s. 2. Əfəndiyev T. Ürək. - Bakı : Azərnəşr, 1977. - 104 s. 3. Ələkbərli F. Ortaçağ Şərq təbabəti. - Bakı, 2013. - 320 s. 4. Hüseynov C. Ümumi patoloji anatomiya. – Bakı : Maarif, 1976. - 280 s. 5. Məmmədov Ə. Xalq təbabətinin izi ilə //Elm və həyat. - 1990. - №3 - S. 30. 6. Musayev P.Q. Göz xəstəlikləri / P.Q. Musayev, S. Əliyeva, H. Qəhrəmanov. –Bakı

: Təhsil, 2008. - 536 s. 7. Nəcəfov Ə.Y. Kəskin bağırsaq infeksiyaları. – Bakı : Azərbaycan dövlət nəşriyyatı,

1986. - 128 s. 8. Qasımov M. Azərbaycanın ədviyyat bitkiləri. – Bakı : Azərbaycan dövlət nəşriyyat-

poliqrafiya birliyi, 1992. - 176 s. 9. Qasımov M., Məmmədov V.Boyaqotu //Elm və həyat. – 1989. - № 2. – S.30. 9. 10.Qreçko V.Y. Baş ağrısı. –Bakı : Azərnəşr, 1986. - 104 s. 10. Demirci M. Klassik islam tıp tarihi yazımının gelişimi (IX-XIII. Yüzyıllar). 5.Ulus-

lararası İslam Tip Tarihi Cemiyyeti Konqresi. 25-28 ekim (oktober), 2010. İstam-bul-Türkiye. S.60.

11. Göyüşov N. Şark Tebabetinin kaynakları ve esasları. 1.Uluslararası Türk Tıp Tarihi Konqresi. 10.Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı. 20-24 Mayıs 2008. C1. - S.322.

Сонаханым Хадыева

МЕДИЦИНА ДОИСЛАМСКОГО ПЕРИОДА Резюме

В современном мире действуют индийские, китайские, тибетские, греческие и мусульманские медицинские школы. В статье прослеживается история и развитие медицины Востока, в частности, Индии, Китая, Тибета, Египта и др. доисламскогопериода.

Sonakhanim Hadiyeva

MEDICINE BEFORE ISLAMIC PERIOD Summary

In our modern world exist a lot of Indian, Chinese, Tibetan, Grecian and Moslem medical schools. Following the history of medicine of the Orient, we see that medicine had developed in India, China, Tibet, Egypt and Turkish world before Islamic period. The article deals with such questions.

Elmi s rl r №2(5),2017

60

UOT: 821.222.1 Elnurə Babayeva

elmi ışçi, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

e-mail: elnure1430@gmail.com

“RİSALEYİ-ƏRUZ” UN TƏRCÜMƏ TARİXİNƏ QISA BİR NƏZƏR

Açar sözlər: Əbdürrəhman Cami, əruz, şeir, tərcümə, Сəfər Təyyar Ключевые слова: Абдуррахман Джами, аруз, пoэзия, перевод, Джафар Тайар Keywords: Abdurrahman Jami, eruz, poem, translate, Jafar Tayyar Əbdürrəhman Caminin “Əruz risaləsi” əsəri yazıldığı gündən alimlərin diqqət mərkəzində olmuş və orta məktəblərdə həmişə bir dərslik kimi istifadə edilmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi bu əsər XIX əsrin sonlarında, hətta, Osmanlı türkcəsinə çevrilərək, orta məktəblərdə həm əruzun, həm də fars dilinin öyrənilməsinə yardımçı olmuşdur. Belə ki, hicri-qəməri tarixlə 1308-ci ildə İstanbulda “Amirə” mətbəəsində çap olunan bu əsəri Cəfər Təyyar bin Əhməd Salim adlı bir şəxs Osmanlıcaya tərcümə etmiş və onu “Rəhbəre-Gülüstan” adı ilə çap etdirdiyi 459 səhifəlik farscadan Osmanlıcaya tərcümə və şərh etdiyi böyük fars şairi Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinin haşiyəsində nəşr etdirmişdir. Kitabın naşiri isə Üsküdarda yerləşən Atlamataşı rüşdiyyə məktəbinin birinci müəllimi Əbdülfəttah əfəndidir (1). Böyük fars şairi Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinin türk dillərinə, o cümlədən, Osmanlıcaya tərcüməsinin tarixi olduqca qədimdir. Belə ki, bu əsəri ilk dəfə Seyfi Sərayi 1391-ci ildə “Kitabi-Gülüstan bit türki” adı ilə qıpçaq türkcəsinə mənzum-mənsur şəklində, Sibicabi 1397-ci ildə “Tərcümeyi-Gülüstan” adı ilə caığatay türkcəsinə mənzum-mənsur şəklində, Mahmud bin Qazi Manyas “Tərcümeyi-Gülüstan” adı ilə 1430-cu ildə mənzum-mənsur şəklində, 1557-ci ildə vəfat etmiş Qaratovalı Zəifi “Kitabi-Nigaristan və hədiqeyi-Səbzistan” adı ilə əvvəlcə mənzum şəkildə sərbəst, daha sonra “Kitabi-Gülüstani-nəsayih” adı ilə yenə də mənzum şəklində, XYI yüzildə Katib İbrahim “Fihristi-Gülistani-Şeyx Sədi” adı ilə mənzum şəklində, 1625-ci ildə vəfat etmiş Məhəmməd Əsəd “Güli-Xəndan” adı ilə mənsur şəklində, 1733-cü ildə vəfat etmiş Məhəmməd Sami “Güləfşan” adı ilə mənsur şəklində, 1770-ci ildə vəfat etmiş Babadağı İbrahim mənsur şəklində, XIX əsrdə Qayserili Məhəmməd Səid “Gülistan-Mülistan” adı ilə mənsur şəklində, Əhməd Saib İzzət XIX əsrdə mənzum-mənsur şəklində, Osman Faiq 1889-cu ildə “Zübdei-Gülistan” adı ilə, Safi Əfəndi “Əzhəri-Gülistan”adı ilə hicri 1308-ci ildə İstanbulda mənzum şəkildə tərcümə və nəşr etdirmişlər. Daha sonralar, XX əsrdə də Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinin Türkiyə türkcəsinə tərcüməsi davam etdirilmiş və görkəmli türk alimləri Gilisli Rifət Bilgə, Nigdeli Haqqı Əroğlu, Hikmət İlaydın, Yaqub Kənan Nəcəfzadə və başqaları bu əsəri mənzum və mənsur şəklində tərcümə etmişlər (2). Orta əsr tərcüməçiləri, alimləri, filoloqları bu əsəri təkcə tərcümə etməklə kifayətlənməmiş, eyni zamanda, ona müxtəlif şərhlər də yazmışlar. Böyük Sədinin “Gülistan” əsərinə şərh yazmış ilk türk-Osmanlı alimlərindən aşağıdakıların adlarını saymaq olar. Belə ki, hələ 1511-ci ildə Bursalı Lamii Çələbi bu əsərin dibaçəsini “Şərhi-dibaçeyi-Gülistan”adı ilə mənsur şəklində, 1550-ci ildə vəfat etmiş Şahidi İbrahim “Fihristi-əbyati-Gülitani-Şeyx Sədi” adı ilə mənsur şəklində, 1591-ci ildə vəfat etmiş Prizrenli Şəmi Şemullah “Şərhi-Gülistan” adı ilə mənsur şəklində, 1598-ci ildə vəfat etmiş Sudi əvvəlcə “Risaleyi-Sudi” adı ilə mənsur şəklində, yenə də 1595-ci ildə “Şərhi-Gülistan” adı ilə mənsur şəklində, 1608-ci ildə vəfat etmiş Həvayii Bursəvi “Şərhi-

Elmi əsərlər №2(5),2017

61

Gülistan” adı ilə mənsur şəklində, Rüşdi Qarahisari “Şərhi-dibaçeyi-Gülistan” adı ilə 1585-ci ildə mənsur şəklində, 1603-cü ildə vəfat etmiş Məkkə Mollası Hüseynül Kəfəvi “Bustani-əfruzi-cinan şərhi-Gülistan” adı ilə mənsur şəklində, yenə də 1603-cü ildə vəfat etmiş Pirhəmdi “Xütbeyi-şərhi-dibaçeyi-Gülistan” adı ilə, 1616-cı ildə vəfat etmiş Bosnalı Həsən Kafi “Şərhi-Gülistani-Kafi” adı ilə, Qani adı ilə tanınan bir müəllif “Şərhi-dibaçeyi-Gülistan” adı ilə şərh etmişlər (2). Sözsüz ki, istər orta əsrlərdə, istərsə də müasir günümüzdə Sədinin “Gülüstan” əsərini tərcümə və şərh edənlərin siyahısını daha da artırmaq olar. Lakin, bizim əsas məqsədimiz Əbdürrəhman Caminin “Risaleyi-əruz” əsərinin tərcüməsinin də haşiyələrində yer tutduğu Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinin Cəfər Təyyar bin Əhməd Salim tərəfindən Osmanlı türkcəsinə edilmiş tərcüməsinin bu tərcümə və şərhlər sırasında tutduğu mövqeyi və yeri araşdırmaqdan və onu dəyərləndirməkdən ibarətdir. Çünki Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərinin Osmanlıcaya tərcümə edən Cəfər Təyyar “Gülüstan” əsərinə yanaşdığı tərcümə və şərh prinsipləri ilə Əbdürrəhman Caminin “Risaleyi-əruz” əsərinə də yanaşmış və bu əsəri də “Gülüstan” əsəri ilə eyni filoloji mövqedən və prinsiplərdən çıxış edərək tərcümə və şərh etmişdir. Beləliklə, XIX əsrin sonlarında Türkiyədə, İstanbulda yaşayıb-yaradan Cəfər Təyyar bin Əhməd Salim də Şeyx Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərini Osmanlı türkcəsinə tərcümə edərək, eyni zamanda, onu şərh etmiş və bu əsəri bir-neçə dəfə nəşr etdirmişdir. Belə ki, o, Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərini ilk dəfə hicri 1299, miladi tarixlə 1881-ci ildə “Zübdeyi-Gülüstan” adı ilə tərcümə və qismən də şərh edərək, İstanbulda mətbəeyi-Osmaniyyədə 355+1 səhifə şəklində, ikinci dəfə hicri tarixlə 1301-ci ildə İstanbulda “Zübdeyi-Gülüstan” adı ilə 330 səhifə şəklində, 1301-1302-ci ildə yenə də “Zübdeyi-Gülüstan” adı ilə İstanbulda mətbəeyi-Osmaniyyədə 335 səhifə və şərhlər kənarda yazılmaq şərti ilə, üçüncü dəfə yenə də “Zübdeyi-Gülüstan” adı ilə 1306-cı ildə İstanbulda mətbəeyi-Amirədə şərhlər kənarda olmaqla 355+1 səhifə şəklində ikinci çapın ikinci təkrar nəşri kimi, 1308-ci ildə sonuncu dəfə isə “Rəhbəre-Gülüstan. Şərh və təfsir Cəfər Təyyar bin Əhmədindir” İstanbulda mətbəeyi-Amirədə genişləndirilmiş ikinci nəşr 8+459 səhifə şəklində nəşr etdirmişdir (3).

Qeyd edək ki, Əbdürrəhman Caminin “Risaleyi-əruz” əsərinin tərcüməsi hələ ki, bizim əlimizdə olan nüsxəyə əsasən, yuxarıda qeyd etdiyimiz çap olunmuş bu əsərlərdən yalnız “Rəhbəri-Gülüstan”ın haşiyələrində öz əksini tapır. Bu mənada, qısa şəkildə təsvir etmiş olsaq, bu əsərin mündəricatı və mündəricatın başlığı bu şəkildədir: “Fihristi-kitabi-Gülüstan və mafi həməşə min fənnil qəvafi vəl bəyan vəl bədi vəl mühəsanati şeriyyə və əruzi Mövlana Cami”. Fihristə görə kitabın içində məsnəvi, fərd, qəzəl, qəsidə, nəsib, tərci, qitə, müsəmmət, mürəbbe, müstəzad, müəmma, səc, təcnis və başqa bədii fiqurlar və sənətlər haqqında məlumat verildikdən sonra, Sədinin “Gülüstan” əsəri fəsil-fəsil tərcümə və qrammatika baxımından təhlil edilir. Qeyd edək ki, föhrüstə əsasən, 346-cı səhifədən etibarən Mövlana Əbdürrəhman Caminin “Əruz” risaləsinin tərcüməsi başlayır. Föhristə görə bu əsərin quruluşu aşağıdakı şəkildədir: tərife-səbəb, vətəd, fasilə; təlife-kəlami-mövzun; dər bəyani əfail və təfail; zihafati-məfA”İlün yazdəh əst; firui məfA”İlün yazdəh əst; zihafati fA”ilAtün dəh əst; firui fA”ilAtün panzdəh əst; zihafati müstəf”ilün noh əst; firui müstəf”ilün çahardəh əst; zihafati məf”UlAtü; fürui məf”UlAtü çahardəh əst; zihafati fə”Ulün şeş əst; fürui fə”Ulün; farsidə müstəməl olan bühur 19; bəhri-təvil do bar fə”Ulün məfA”İlün fə”Ulün məfA”İlün; bəhri-mədid do bar fA”ilAtün fA”ilün fA”ilAtün fA”ilün; bəhri-bəsit do bar müstəf”ilün fA”ilün müstəf”ilün fA”ilün; əczai-bəhri-vafir şeş bar məfA”ələtün; əczai-bəhri kamil şeş bar mütəfA”ilün; şüərayi-əcəm bərin pənc bəhr şeiri ke müstə”zəb nüfus başəd kəmtər ettefaq oftadə əst; bəhri-həzəc məfA”İlün; bəhri-rəcəz müstəf”ilün; bəhri-rəməl fA”ilAtün; daireyi-şeiri-əcəm mötəlifə, müxtəlifə, salesan müntəziə rabe-ye an müttəfiqə; bəhri-həzəcdən şəcəreyi-əxrəm və şəcəreyi-əxrəb rübaiyyətə məxsus; bəhri-rəcəz 15 növ; bəhri- rəməl 14 növ; daireyi-dovvom bəhri-

Elmi s rl r №2(5),2017

62

münsərih; bəhri-müzare; bəhri-müctəs; üçüncü dairə bəhri-səri; bəhri-qərib; bəhri-xəfif; bəhri-müşakil.

Qeyd edək ki, Cəfər Təyyar “Rəhbəri-Gülüstan”a qısa bir müqəddimə də yazmış və bu müqəddimədə Sədinin “Gülüstan” əsərini Osmanlıcaya tərcümə edərkən məqsəd və məramını da açıqca qeyd etmişdir. Beləliklə, biz bu müqəddimədən həm Cəfər Təyyarın böyük Sədinin əsərinin Osmanlıcaya tərcümə etmək arzusunda olduğunu görür, eyni zamanda, həm də onun şeir sənəti haqqında oxuculara məlumat vermək istəyinin də şahidi oluruq. Əruz elmi də şeir sənətinə daxil olduğu üçün, o, əruz elmi haqqında da məlumat vermək istəmiş, bununla da Sədinin “Gülüstan” əsərini tərcümə və şərh etdiyi kimi, eyni prinsiplərlə Əbdürrəhman Caminin “Əruz” əsərinə də yanaşmış, onu da eyni qaydada Osmanlıcaya tərcümə edərək, oxucuların ixtiyarına vermişdir. Beləliklə, “Rəhbəri-Gülüstan”ın müqəddiməsində Cəfər Təyyarın aşağıdakı fikirlərilə tanış oluruq. Belə ki, onun Allah-taalaya, Peyğəmbər (s.) və Sultan Əbdülhəmid xana həmd və sənalardan sonra dediyi fikirlərlə tanış olduqda görürük ki, o, hələ “Rəhbəri-Gülüstan” çap olunmazdan doqquz il əvvəl Şeyx Sədinin “Gülüstan” əsərini fars dilindən Osmanlıcaya tərcümə etmiş və onu “Zübdeyi-Gülüstan” adı ilə çap etdirmişdir. Lakin sonradan o, bəzi dostların xahişi ilə bu əsəri yenidən Osmanlıcaya tərcümə və daha geniş şəkildə şərh və təfsir etmək qərarına gəlmiş və bu tərcümə zamanı lazım olan qrammatik və ədəbi qaydaları göstərmək məqsədilə bədi, qafiyə, məcaz, səc kimi ədəbiyyat nəzəriyyəsinə aid olan məsələləri də izah etmək istəmişdir. Bu məqsədlə o, eyni zamanda, kitabın haşiyələrində bədi, bəyan və şeirin digər xüsusiyyətləri haqqında olan fikirlərə də ayrıca yer ayırmış və hətta, orta əsr klassiklərinin - Əbdürrəhman Caminin əruz haqqında yazdığı risaləsini də Osmanlıcaya tərcümə edərək, nəşr etdirmişdir. Belə ki, o, əsərin müqəddiməsində yazır: “...Bə`di-za, vəliyyi-ne`məti-kəmalati-siyrəti-biimtinan, nuri-şəfəqi-elmü irfan, məfxəri-cəmii-hökmdarani-cəhan, padşahımız Sultan Əbdülhəmid xan, ətalallahi ömrihi bihürməti-surətil-“Rəhman” və əyyadəllahi şövkətihi bihəqqi-“Səb`ül-məsani” vəl-“Fürqan”, əfəndimiz həzrətlərinin şu əsri-məhasinhəsri-hümayunlarında ərbabi-tə`lif və təsnifin məzhər olagəldikləri təşviqati-əvatifi-ğayatə müstənidən və övnü inayəti-səmədaniyə mütəvəssilən bu fəqiri-qəlilül-biza`ə Cəfəri-Təyyar bin Əhməd Salim əhsənəllahü ileyhümal-hüsna və ziyadə dəxi övladi-vətənə əldən gəldigi mərtəbə bir xidmət məqsədilə Şeyx Sə`diyi-mütəarifin Gülistan kitabı üzərinə min ğeyri-istitaə cəm` və tərtib eylədigim şərhi bundan toquz sənə əvvəl Zübdeyi-Gülistan namilə təb` və nəşrə cür`ət eyləmişdim. Bu kərə zümreyi-füzəladən bə`zi-zəvati-kiram zikr olunan şərhi-naçizin təhsili-lisani-farsiyə pək gözəl yardımı olduğunı lütfən və tənəzzülən təqdir etməklə bərabər Şeyxi-müşarileyhin əsəri-nəfisini dəha müfəssəlcə bir surətdə şərh və təfsir edərək məanisi ibarələri arasına və qəvaid və müfrədati-icabiyyəsini zirlərinə dərc və təzbir və kənarinə dəxi elmi-məaninin bədi` qismində göstərilən sənaye`i-ləfziyyə və mə`nəviyyəyə mütəəlliq nüktələrdən və əsca` və qəvafi və məcaz və kinayat kibi qəvaidi-saireyi-mütənəvvi`əsindən birər nəbzə təhrir və təzkir qılındığı təqdirdə marül-bəyan zübdeyi-Gülistanın bəxş eylədigi istifadə məə ziyadət tövsi` və təzyid edilmiş olacağı bəyanilə tərzi-məşruhdə digər bir şərh yazmaqlığım tənsib və tövsiyə buyurulmuş və ətraflıca bir əsərin cəm` və tərtibində biza`eyi-naçizanəmin məfqudiyyət və ədəmi-kifayəti saiqəsiylə təbi`əs-südur olan nəqayisi-əsatizeyi-kiramın ənzari-xətapuşanələrində mə`fuvv tutulur. Əminəsi və baxüsus Atlamataşı məktəbi-rüşdiyyəsi müəllimi-əvvəli mükərrəmətlü Əbdülfəttah əfəndi bəradərimizin müavinəti-məxsuseyi-fəzilətməndanəsi təşviqati-vaqiəyə inzimam eyləmiş olduğundan mütəvəkkilən bitövfiqihi təala bu dəf`əki şərhimizi tövsiyə buyurulan surətdə tənzim və tərqim və “Rəhbəri-Gülistan” namilə tövsim edərək ənzari-övladi-vətənə ərz eylədim. Vallahül-müvəffəq ila səbilür-rəşad və huvə rəufü bil-ibad və hüvə həsbiyə və niiməl-vəkil “.

Elmi əsərlər №2(5),2017

63

Qeyd edək ki, internet səhifələrindən aldığımız məlumata görə, Cəfər Təyyar bin Əhməd Salim tərəfindən Osmanlıcaya şərhlərlə tərcümə edilən Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsəri bir neçə il öncə İstanbulda sadələşdirilərək və müasir Türkiyə türkcəsinə çevrilərək, Ənvər Yaşarbaş tərəfindən yenidən nəşr edilmişdir. Belə ki, kitab tam şəkildə əlimizdə olmadığı üçün, onun dəqiq nə vaxt çap olunduğunu söyləyə bilmirik. Sadəcə olaraq onu deyə bilərik ki, Ənvər Yaşarbaş Cəfər Təyyar Əhməd bin Salimin hicri tarixlə 1305-ci ildə İstanbulda yazdığı ön sözü sadələşdirmiş və özü də ona 6 ocaq 2010-cu ildə Muğlada yerləşən Gündoğar qəsəbəsində ön söz yazmışdır. İnternet səhifəsindən aldığımız məlumata görə, bizcə bu əsər 2013-cü ildə çap olunmuşdur. Eyni zamanda, sadələşdirilmiş mətnin içində Cəfər Təyyarın ön sözü və ön sözün yazılma tarixi də qeyd edildiyinə görə, bizcə, bu əsər “Zübdeyi-Gülüstan” adı ilə 1306-cı ildə İstanbulda mətbəeyi-Amirədə şərhlər kənarda olmaqla 355+1 səhifə şəklində ikinci çapın ikinci təkrar nəşri kimi çap olunmuş əsərin ön sözüdür. Beləliklə, bu çapın ön sözü ilə, daha doğrusu, Ənvər Yaşarbaşın sadələşdirdiyi ön sözlə əlimizdə olan “Rəhbəri-Gülüstan” əsərinin ön sözünün məzmun yaxınlığını güman etdiyimiz üçün bir qədər yuxarıda “Rəhbəri-Gülüstan” əsərinin ön sözünü təqdim etdiyimiz kimi, Cəfər Təyyarın hicri 1305-cı ildə “Zübdeyi-Gülüstan” əsərinə yazdığı və Ənvər Yaşarbaşın sadələşdirdiyi ön sözü də burada diqqətə çatdırmğı lazım bilirik. Cünki, bizcə, Ənvər Yaşarbaş sadələşdirdiyi ön sözdə “Rəhbəri-Gülüstan”ın ön sözündən də istifadə etmişdir: “ Hamd; sayısız bol nimetlerini, yarattığı insan vücutlarının üzerlerine nurlar saçarak dağıtan Hz. Allah'a olsun. İnsan bedeni önce zulmetle kaplıydı, nuruyla ıslandırdı. Aklı yoktu, akıl verdi. Aklın korunması, çalışması ve anlaması için feraseti bahşetti. Sanatında çok yüce olan Allah (cc) ki, yarattığı kullarına bun-lan verirken de başlarına kalkmadı. Meccanen yarattı. Hz. Âdem'in uzuvlarının yaratılışı, anlatılıp izah edilirken, anlama yeteneğinin kapılarını açanın da O' olduğu gerçekti. Vücut iklimi ve beşerin vücudu, uzuvlan, nurların mührüyle saçıldı. Vücut denen varlık edep nurlarıyla parlamaya başladı. Alemlere rahmet gönderilecek olan Nur-u Muhammedi de o zaman yaratıldı ve Hz. Âdem'in alnına konuldu. Nefesleri ve ufuklan aydınlatan Efendimiz'in (sav) mübarek nuru, edebin ve terbiyenin merkez dairesi, doğruların hâkim olduğu, güzel söz söyleme sanatının kaynağı ve esası, bütün ilimlerin ve fennin şöhret bulmuş olduğu şehir Medine'ye girecektir. Sonunda orada karar kılacaklardır. Orada bulunan, O'nun âl ve ashabına, O'na tabi olanlara, O'nu misafir edenlere, O'na layık olanlara, her biri mis kokulu edep nurlarından ibaret faydalı ilimler ile uğraşan, en son doğru din Islam'm yolunda çalışanlara selam olsun. Hepsi Hakk için çalışmışlardır. Hakk (cc) onlardan razı olsun. Bizleri sevdiklerine bağışlasın. Yaşadığa şu zamanda (Hicri: 1308) veli nimetimiz olan, İlim ve irfanın şafaklarımızı aydınlatmasını sağlayan bütün cihanda ki hükümdarların övüncü olan kişi Sultan Abdülhamid Han'dır. Âlem'in sahibi Hz. Allah'ın (cc) rahmeti üzerine olsun. Ömrünü uzun etsin. Şefkatini artirsin. Kuran-ı Azimüşşan'daki 7 ayete hakkıyla tabi kılsın ve kılanlardan olsun. Sultan Abdülhamit Han Hazretleri saltanatları sırasında, bütün dünyanın Osmanlı'ya zarar vermeye çalıştığı esnada, o ülke genelinde yazarların, âlimlerin çalışmalarına destek olmuş ve on-lan teşvik etmişlerdir. Bu lütuflara ve teşviklere dayanarak Allah'm (cc) yardımı ve izniyle çalışmaya yöneldim. İlim sermayesi az olan bu fakir Hz. Allah'm (cc) ziyadesiyle güzel yardımlan sonucu vatan evlatlarına elimden geldiği kadar hizmet edebilme maksadıyla ariflerden Şeyh Sadî'nin "Gülistan" kitabı üzerinde gücümün yettiği nispette çalışıp, çalışmalarımı derleyip, topladım. Tertip ettiğim şerhi bundan dokuz sene önce uZivade-i Gülistan" adı

Elmi s rl r №2(5),2017

64

aranda basmaya ve çoğalttım. Bu sefer fazilet sahibi zümrelerden ve bazı ulvi kişilerden, yaptiğım şerhin Farsçanm öğretilmesine ve öğrenilmesine çok güzel yardıma olduğunu söylediler. Dil ve yazım yönünden takdir ettiler. Şeyh Sadî Şirazi'nin bu nefis eserinin daha tafsilatlı bir surette şerh ve tefsir edilmesini istediler. Fazlasıyla geniş ve artmış, açıklamalı tarzda başka bir şerh yazmamı tensib ve tavsiye ettiler. Geniş kapsamlı olan bu kıymetli eserin toparlanıp, tertibinde âcizane gücümün ve bilgi kuvvetimin yeterli olup, olmadğı düşüncesiyle uğraşırken, hatalarımın hoş görüleceği kanaatiyle çalışmayı sürdürdüm. Emniyetli kişiler ve özellikle Atlama taşı Mektebi Rüşdiyesi Büyük ve yetki muallimi Abdülfettah kardeşimizin yardımlan ve bilgileriyle vaki teşvike katılmaları ve Hz. Allah'ın (cc) yardımıyla bu defaki şerhimizi tavsiye edilen şekilde tanzim edip işaretlemeye ve "Rehber-i Gülistan" adıyla isimlendirerek, vatan evlatlarının görüşlerine arz ettim. "O Allah ki, (cc) hayır yoluna kapı açan kullarını başarıya ulaştrır. O ne güzel vekildir. O ne güzel Mevla'dır. Kullarına doğru yolu gösterendir."

Beləliklə, hicri tarixlə 1308, miladi tarixlə 1890-cı ildə Cəfər Təyyar bin Əhməd Salim adlı şəxsin tərcüməsində İstanbulda çap olunan “Rəhbəri-Gülüstan” əsərinin haşiyəsində yer tutan əsərlərdən biri də Əbdürrəhman Caminin “Risaleyi-əruz” əsərinin Osmanlıcaya tərcüməsidir.

Şərq filoloji elmi-nəzəri və bədii fikrində tərcümənin tarixi olduqca qədim və zəngindir. Lakin qeyd edək ki, müasir ədəbiyyatşünaslar orta əsrlər tərcümə tarixini öyrənsələr də, daha çox bədii tərcümə tarixinə diqqət yetirmiş, orta əsrlərdə edilən elmi əsərlərin tərcümə tarixlərini bir o qədər də dərindən araşdırmamışlar. Amma orta əsrlər tərcümə tarixində istər bədii və istərsə də elmi əsərlərə yanaşma prinsipi təqribən eyni olduğu üçün, bizcə, araşdırıcıların orta əsrlər bədii tərcümə tarixinə olan münasibətlərini təqribən bu və ya digər şəkildə elmi əsərlərin tərcümə tarixinə də aid etmək olar. Bu mənada, “Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti” adlı kitabın müəllifi, görkəmli ədəbiyyatşünas, AMEA-nın müxbir üzvü Möhsün Nağısoylu türk tərcümə tarixindən danışarkən, türk ədəbiyyatşünaslığında türk tərcümə tarixi haqqında olan fikirləri və türk ədəbiyyatşünası Agah Sirri Ləvəndin fikirlərini ümumiləşdirərək, yazır: “Ləvənd... ümumiyyətlə, orta yüzillərdə türkcəyə edilmiş tərcümələrin dörd növü olduğunu yazır: 1. Əslini pozmamaq üçün kəlmə-kəlmə edilən tərcümələr. 2. Kəlmə-kəlmə olmamaqla birlikdə əslinə uyğun edilən tərcümələr. 3. Mövzu saxlanılmaqla sərbəst edilən tərcümələr. 4. Genişləndirilərək, edilən tərcümələr” (4.M.N.s.20). AMEA-nın müxbir üzvü, professor Möhsün Nağısoylu türk ədəbiyyatşünaslarının fikrini saf-çürük etdikdən sonra özü aşağıdakı elmi nəticəyə gəlir: “Orta əsrlər Azərbaycan tərcümə nümunələri üzərindəki müşahidələr göstərir ki, onlar növ, xarakter və xüsusiyyətcə həmin dövrdə başqa türk dillərinə edilmiş tərcümələrə tam uyğun gəlir. Bütün bu cəhətləri nəzərə alaraq, klassik Azərbaycan tərcümələrini aşağıdakı üç növə ayırmaq olar: 1. Hərfi tərcümə. 2. Əslinə uyğun tərcümə. 3. Sərbəst-yaradıcı tərcümə” (4. M.N.s.21). Maraqlıdır ki, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Möhsün Nağısoylu da birinci növ tərcümədən, yəni hərfi tərcümədən danışarkən ona misal kimi Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərini nümunə göstərərək, bu növ tərcümənin xüsusiyyətlərini izah edir: “Daha qədim olan birinci növ tərcümə Azərbaycanda bilavasitə “Quran”ın sətiraltı tərcüməsi ilə başlanmışdır. Bu növ tərcümənin sonrakı davamı və inkişafı əsasən, Sədinin “Gülüstan” əsəri ilə bağlıdır. Bəlli olduğu kimi, bu məşhur nəsihətlər kitabından Azərbaycanda uzun müddət mədrəsələrdə dərs vəsaiti kimi istifadə olunmuşdur. Çox güman ki, “Gülüstan”ın türkcəyə sətiraltı tərcümə ilə hazırlanmış ilkin nüsxələri hələ XIV yüzildə meydana çıxmışdır. Bununla belə,

Elmi əsərlər №2(5),2017

65

onların ən qədim mövcud nümunələri XV-XVII yüzillərə aiddir... Hər iki mətnin müqayisəli təhlilindən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu və bu kimi tərcümələr – hər iki dildə yazılmış mətni özündə birləşdirən əlyazmalar - əsasən, fars dilini öyrənənlər üçün nəzərdə tutulmuşdur” ( 4.M.Nağısoylu .s 21-22). Qeyd edək ki, XIX əsrin sonlarında Cəfər Təyyar bin Əhməd Salim tərəfindən fars dilindən Osmanlı türkcəsinə edilən Sədi Şirazinin “Gülüstan” və Əbdürrəhman Caminin “Risaleyi Gülüstan” əsərləri də hərfi tərcümə prinsipi ilə çevrilmiş və eyniz amanda, ilk növbədə, orta məktəblərdə fars dilinin öyrənilməsinə xidmət etmişdir.

Tərcümə tarixinin digər bir araşdırıcısı filologiya elmləri doktoru Ataəmi Mirzəyev də tərcümə tarixindən danışarkən yazır: “Tərcümə Şərq ədəbiyyatında... özünəməxsus təkamül və inkişaf yolu keçmişdir. Belə ki, müəyyən tarixi dövr və şəraitdə nəzirə, təfsir, şərh, təbdil, iqtibas və s. kimi ədəbi üslublar bütünlüklə tərcümə funksiyasında çıxış etməsələr də, müəyyən dərəcədə həmin funksiyanı yerinə yetirmişdir. Lakin belə bir vəziyyət heç də bütün tərcümə tarixi boyunca deyil, müəyyən zaman kəsimində belə olmuş və tərcümə tədricən indiki anlamı ifadə edən məfhuma doğru uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Ona görə də tərcümə tarixi, xüsusilə orta əsrlər tərcümə abidələri araşdırılarkən müasir meyarlarla deyil, məhz tarixilik prinsipi nəzərə alınmaqla öyrənilməlidir.

Çoxsaylı orta əsrlər bədii qaynaqları və müasir araşdırmalarla tanışlıq göstərir ki, təkcə klassik şərq, o cümlədən, Azərbaycan-türk ədəbiyyatında deyil, bütün dünya ədəbiyyatında “tərcümə” sözü tarixi anlamda başqa bir dildə olan mətnin şərh, təfsir və izahını bildirmişdir... Həqiqətən də, həmin dövrdə tərcümə milli üslub və düşüncə kimi dərk edildiyindən, klassik Azərbaycan-türk abidələri çox vaxt başqa dildə olan əsərlərin təfsir-şərhindən... ibarət olurdu” (5.əmi s.6-7).

Beləliklə, tərcümə tarixi haqqında fikirlərini ümumiləşdirən Ataəmi Mirzəyev də orta əsrlər tərcümə tarixindən danışarkən onun iki növü olduğunu söyləyir: “Fikrimizcə, orta yüzilliklərin Azərbaycan-türk tərcümə əsərələrini ənənəvi olaraq, iki qrupda birləşdirmək daha münasib olar: 1) Hərfi tərcümələr; 2) Sərbəst tərcümələr” (5.Ataəmi 19). Daha sonra Ataəmi Mirzəyev fikrini inkişaf etdirərək sərbəst tərcümələr haqqında yazır: “... Orta əsr tərcümə abidələrinin bir çox hallarda fərqli şəkildə adlandırıldığını nəzərə alaraq klassik Azərbaycan-türk ədəbiyyatında sərbəst tərcümə prinsipi ilə çevrilmiş tərcümə əsərlərini bir neçə qrupa bölmək daha məqsədəuyğundur: əslinə uyğun tərcümələr; tərcümə-şərhlər; tərcümə-nəzirələr... Qənaətimizə görə, klassik Şərq ədəbiyyatında təfsir və şərhlərin geniş yer aldığını və bir çox hallarda tərcümənin təfsir və şərh yolu ilə edildiyini, eləcə də bir sıra sözlüklərdə “tərcümə” sözünün qarşılığı kimi onun müasir dilimizdəki anlayışından başqa “şərh” və “təfsir” anlamlarını bildirməsini də nəzərə alaraq, klassik ədəbiyyatımıza sərbəst tərcümə yolu ilə edilən əsərlərin bir qrupunu məhz tərcümə - şərh adlandırmağı daha məqsədəuyğun hesab edirik” (5.Ataəmi 20-21).

Beləliklə, yuxarıdakı fikirləri ümumiləşdirib deyə bilərik ki, gördüyümüz kimi, orta əsrlərdə tərcümələr daha çox təfsirlərlə, şərhlərlə müşayiət olunmuşdur. Qeyd edək ki, bu tərcümə növləri, başqa sözlə desək, tərcüməyə bu mövqedən yanaşma, demək olar ki, XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmiş, Sədinin “Gülüstan” əsəri və eyni zamanda, “Rəhbəre-Gülüstan” əsərinin haşiyələrində yer alan və bizim əsas tədqiqat obyektimiz olan Əbdürrəhman Caminin “Risaleyi-əruz” əsəri də məhz bu tərcümə üsulu ilə Təyyar Cəfər bin Əhməd Salim tərəfindən fars dilindən Osmanlı türkcəsinə çevrilmişdir. Amma onu da qeyd edək ki, Təyyar Cəfər bin Əhməd Salim öz tərcüməsində hərfi tərcümə prinsipini əsas tutmaqla, tərcümə tarixindən bildiyimiz tərcümə şərh və tərcümə təfsir prinsiplərinə deyil, daha çox tərcümə məal prinsipinə üstünlük vermişdir. Beləliklə, lüğəvi mənası izah etmək, təfsir etmək, bir mətni bir dildən digərinə çevirmək, bir kəsin həyatını nəql etmək mənalarında anlaşılan tərcümə sözü ilə yanaşı təfsir sözünün mənaları izah etmək, bəyan etmək, ortaya çıxarmaq, kəlmə və sözdəki qapalılığı izah etmək deməkdir (6

Elmi s rl r №2(5),2017

66

s.483, 7 s.281). Terminoloji mənada isə təfsir sərf, nəhv və bəlağət kimi dil elmlərindən, əshabi-nüzul nasix-mənsux, mühkəm-mütəşabih kimi Quran elmlərindən, hədis və tarix kimi rəvayət elmlərindən, məntiq və üsul kimi elmlərdən yararlanaraq, Quranın mənalarının açıqlanması və ondan hökm çıxarılmasını öyrədən elmə verilən termin kimi dəyərləndirilir(7 s.281). Şərhə gəldikdə isə bu söz şərh açma, yozma, bir əsərin məzmununu izah edərək aydınlaşdırma mənalarını daşıyır (8 s.782) . Məal isə şərhdən və təfsirdən bir qədər fərqlidir. Belə ki, məal sözünün hərfi mənası məna, məfhum demək olduğu kimi (8 s.332) , terminoloji baxımından da bu tərcümə növünün tərcümə şərh və tərcümə təfsirdən fərqi onun bir şeyin uzun-uzadı izahına getmədən, konkret olaraq, birbaşa mənasının, mahiyyətinin, məzmununun açılmasıdır. Bu mənada, Əbdürrəhman Caminin “Risaleyi-əruz” əsərini Osmanlı türkcəsinə çevirən Cəfər Təyyar bin Əhməd Salim öz tərcüməsində orta məktəb uşaqlarına fars dilini və əruzu öyrətməyi qarşısına bir məqsəd kimi qoyduğu üçün hərfi tərcümə və tərcümə-məal prinsipini əsas götürmüşdür. Belə ki, bunu özü də açıq-aydın yazır: “(Bedanke ərbabi-sənaəte-əruz benayi-usule-ovzani-şeir ra bər se rukn nəhadeənd: səbəb, vətəd və fasilə. Səbəb bər do nov əst. Səbəbe- xəfi f və an ləfzist muştəməl bər yek mutəhərrik və yek saken: çun kol və mol və səbəbe-səqil və an ləfzist muştəməl bər do mutəhərrik: çun kələ və kılə və hərfe- hayi ke dər əmsale in kəlemat minevisənd bərayi bəyane hərəkəte maqəbl mibaşəd və betələffoz dər nəmi ayəd﴿.

﴾ب﴿ (be) hərfe təkid ﴿دان﴾ (dan) danestən məsdərindən əmre hazırdır bil demək ﴿كھ﴾ (ke) bəyaniyye ﴿ارباب﴾ (ərbab) rəbb ləfzinin cəmi ﴿صناعت﴾ (sənaət) məsdər ﴿وض﴾عر (əruz) səbur vəznində şeir kəndisinə ərz olunan mizane şeire dinur ki, təfail və əfaildən ibarətdir. Zira əşar və əbyatın mövzun və namövzuni və zaid və naqisi və sahih və fasidi mizane-muhərrirə ilə məlum olur.

Məlum ola ki, fənne-əruzun muxtəre və müvəccidi imam Xəlil ibn Əhməd əl-Bəsridir. Meşarül ileyh Kəbei-Mukərrəmənin şəbikəsinə yapışub, ya Rəbb bana bir elm ehsan eylə ki, ol elm muqaddimən kimsəyə verilməmiş ola və bəd ma dəxi hər kəs bəndən əxz edələr diyu kəmale-ibtihal və zari ilə Cənab mənandən niyazü tələb eylədikdə Cənab mənan dəxi anun dua və niyazını qəbul buyurub ona bu elmi ihsan buyurmuşdur. Sonra Bəsrəyə ه كشتيدن﴿ز﴾ (Zənde-Keşti) vasil olduqda ərkane əruzi tərkib və tərtib edub, kəmali mürətibəyi rusux edərək ikmal eylədikdə əruzi bina edub, fuzəlayə ərz eylədiklərində cümləsi qəbul edub təhsin eyləmişlərdir.

﴾ بناء﴿ ( binai) məsdər bunda tərkibdən ibarətdir. ﴿اصول ﴾ ( usul) ma yəbtəni əleyhiş-şeyən mənasına olan əslən cəmi burada əfail və təfaildən ibarətdir. ﴿اوزان﴾ (ovzan) vəznin cəmi

﴾شعر﴿ (şeir) qəsdilə muxəyyəl qafiyəli kəlami mövzunə deyirlər. Pəs qəsd bulunmadığı üçün ittifaqı olan ayət və əhadisi mövzunəyə şeir ittilaq olunmaz. ﴿بر﴾ (bər) hərf ﴿سھ﴾ (se) əsmae ədəddən üçün ismi. ﴿رکن﴾ (rukn) cuzv demək. ﴿هاندنھاد﴾ (nəhadeənd) mazie nəqli cəm vəz eyləmişlər demək. سبب و وتد وفاصل﴿﴾ (səbəb və vətəd və fasilə) se rukndan bədəldir ki

﴿١﴾ (1) səbəb ﴿٢﴾ (2) vətəd ﴿٣﴾ (3) fasilədir. ﴿سبب﴾ (səbəb) mübtəda ﴿بردونوعست﴾ ( bərdo novəst) xəbəri ﴿سبب خفیف﴾ (səbəbe xəfif) yeki səbəbe xəfif demək ﴿آن﴾ (an) səbəbe xəfifə işarətdir və mübtəda ﴾ فظ ﴿(ləfzi) ya vəhdət və xəbərdir. ﴿ست﴾ (sət) ədate xəbər ﴿ملڌمش﴾ (müştəməl) muhit mənasına ismi fail və ləfzin sifətidır. ﴿بر﴾ (bər) istila ﴿یک﴾ (yek) əsmae ədəddən birin ismi ﴿متحرک﴾ (mutəhərrik) bunda sükun muqabildir. ﴿ساكن﴾ (sakin) mutəhərrik muqabili ﴿چون﴾ (çun) ədate təşbihə ﴿كل مل﴾ (kol mol) kaf və mim məzmum lamlər sakindir. ﴾ ثقیل﴿ (səqil) xəfifin nəqizidır ﴿كلھ﴾ (kələ) kafın və lamin fəthələrı və axırında hai rəsmiyyə ilə kaman və kərəz demək ﴿كلھ﴾ ( kələ) kaf əcəmin kəsra və lamın fəthi ilə şikayət demək.

* məal* məlum ola ki, əshabe əruz ovzan şeirin usuli binasını üç cüzv üzrə vəz etmişlərdir. ﴿١﴾ (1) səbəb ﴿٢﴾ (2) vətəd ﴿٣﴾ (3) fasilə. Əmma səbəb iki növdür ﴿١﴾ (1) səbəbe xəfifdir və o dəxi bir mutəhərrik və bir sakini muştəməl ləfzdir. ﴿مل﴿و﴾ كل﴾ (gül) və (mül) kibi ﴿٢﴾ (2) səbəbe səqildir və olduğu iki mutəhərriki muştəməl bir ləfzdir ﴿و ﴾ كلھ

Elmi əsərlər №2(5),2017

67

﴾كلھ﴿ (kələ) və (kilə) kibi və ha hərfini ki bu məqvulə kələmatə yazarlar ma qablinin hərəkəsini bəyan üçündür tələffüzə gəlməz demək” (1, s.346-347).

Beləliklə, əsərdən nümunə gətirdiyimiz parçadan da gördüyümüz kimi, Cəfər Təyyar bin Əhməd Salim öz tərcüməsini tərcümə-məal adlandırsa da, bizcə, o, öz tərcüməsində tərcümə təfsir və tərcümə şərh prinsiplərindən də istifadə etmişdir.

Ədəbiyyat :

1. Təyyar “Rəhbəre-Gülüstan”. – İstanbul,1308. 2. Kadriye Yılmaz Orak, Abolfazl Moradi. Türk eğitim kurumlarında farscanın öğretilmesinde Sadi. Turkish Studies – International Periodical For The Languages Literature and History of Turkish or Turkic/ Volume 9/3 Winter 2014/p/1653-1670. Ankara-Turkey. 3. Oğuz Ergene. Sibicabinin Gülistan çevirisi. Çukurova Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk dili ve edebiyatı bölümü. Prof. Dr. Mine Mengi adına Türkoloji sempozyumu (20-22 ekim 2011) bildirileri. – Adana, 2012. – S. 633-648. 4. Nağısoylu M. Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti.- Bakı : Elm, 2000. - 264 s. 5. Mirzəyev A. Azərbaycan bədii tərcümə tarixi və Füzuli. – Bakı : Avropa nəşriyyatı, 2009. - 170 s. 6. Terceme İslam Ansiklopedisi. 7. Tefsir. İslam Ansiklopedisi. 8. Ərəb və fars sözləri lüğəti (Azərbaycan klassik ədəbiyyatını oxumaq üçün). – Bakı : Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1967.

Эльнура Бабаева

КРАТКИЙ ОБЗОР ИСТОРИИ ПЕРЕВОДА «РИСАЛЕИ - АРУЗ»

Резюме Статья посвящена научным исследованиям перевода известного произведения Абдуррахмана Джами «Рисалеи-аруз». В результате этих исследований становится, очевидно, что автором перевода, является Джафар Тайар. Перевод этого произведения был напечатан на полях известного труда «Гюлюстан», который был издан в 1308 году в Стамбуле. Это произведение с самого начала привлекало внимание ученых. Впоследствии оно использовалось, как учебное пособие для изучения аруза и персидского языка.

Elnure Babayeva

OVERVİEW OF THE HİSTORY OF TRANSLATİON OF “RİSALEI – ARUZ”

Summary The article is devoted to research works of translation of Abdurrahman Jami

“Risalei- aruz” into Turkish. As a result it becomes clear, that the author of this translation is Jafar Tayar. This translation was published in to the work “Gulustan” of Sadi Shirazi. Gulustan was published in 1308 year in Istanbul. This work from the beginning has attracted the attention of the scientists and has become a textbook. It help to study Persian language and aruz.

Elmi s rl r №2(5),2017

68

UOT 821.513. 612 Aidə Müseyibova

kiçik elmi işçi, AMEA–nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

aidə.museyibova@mail.ru

TÜRK ALİMİ SƏDRƏDDİN KONƏVİ VƏ ONUN ƏSƏRLƏRİNİN AZƏRBAYCAN ƏLYAZMA MƏCMUƏSİ

Açar sözlər: Sədrəddin Konəvi, sufi alimi, təssəvvüf, məcmuə, əlyazma. Ключевые слова: Садр ад-Дин ал-Кунави, суфийский учёный, тассаввуф,сборник, рукопись. Key words: Sadraddin Konavi, Sufi scholar, tasavvuf, collection, manuscript. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda bir çox alimlərin eləcə də məşhur İslam alimlərinin müxtəlif elm sahələrində yazmış olduqları dəyərli əsərləri qorunub saxlanılır. Bu əsərlər Azərbaycan, ərəb, türk, fars, rus, özbək və s. dillərdə olmaqla həm ayrıca kitab kimi, həm də məcmuə şəklində mühafizə olunmaqdadır. Belə bir əlyazma məcmuəsi məşhur türk sufi-alimi Sədrəddin Məhəmməd b. İshaq b. Məhəmməd b. Yusif Konəvinin dörd əsərindən ibarət əlyazma məcmuəsidir. Əlyazmanın 1a vərəqində kitabın fehristi verilmiş və burada müəllifin “Şərhu əhadisu nəbəviyyə”, “Şərhu əsmaullah əl-husna”, “Risalə əl-qurbə liş-Şeyx əl-Əkbər” və “Risalə əl-muzadədə liş-Şeyx əl-Əkbər” əsərlərinin adı qeyd olunmuşdur. Sufi təriqətinin məşhur nümayəndələrindən biri olan Sədrəddin Məhəmməd b. İshaq b. Məhəmməd b. Yusif Konəvinin doğum tarixi haqqında mənbələrdə müxtəlif məlumatlar var. Mənbələrin bəzisi onun h.605/m.1208-ci ildə [1], bəzisi h.606/m.1209-cu ildə [2,420], bəziləri isə h.607/m.1210-cu ildə anadan olmasını[3]qeyd etmişdir.Malatyada dünyaya gələn Sədrəddin Konəvinin atası mütəsəvvif alim və Anadolu Selcuklu dövlətinin saray müşaviri olan Məcdəddin İshaqdır. O, dövrünün tanınmış alimlərindən olanŞeyx Əvhədəddin Kirmanivə Muhyiddin İbni Ərəbidən dini elmləri mənimsəmiş, təssəvvüf elminin sirlərinə yiyələnmişdir. Sədrəddin Konəvi uşaq ikən atasını itirmiş, atasının yaxın dostu və müəllimi olan Muhyiddin İbni Ərəbi onun anası ilə evlənmişdir[4,168]. Bu izdivacdan sonra Konəvi İbni Ərəbiyə daha yaxın olmuş, onların dostluğu İbni Ərəbinin ölümünə qədər davam etmişdir. Sədrəddin Konəvi bir çox İslam ölkərinə səyahət etmiş eləcə də Misir, Şam, Hicazda olmuş və burada yaşayan dövrün görkəmli alim və sufiləri ilə yaxından tanış olmuşdur. Sonra Konyaya gələrək burada üsul, hədis, təfsir və bir çox islam elmlərini tədris etmiş və ömrünün son illərinə qədər burada yaşamışdır. Mənbələrdə verilən məlumata əsasən Sədrəddin Konəvi məşhur sufi alimi Cəlaləddin Rumi ilə yaxın dost olmuş, hətta Mövlanə cənazə namazını Konəvinin qılmasını vəsiyyət etmişdir [5; 6,249]. Lakin Konəvi çox hörmət etdiyi və həyatdan getdiyinə dözə bilmədiyi Cəlaləddin Ruminin cənazə namazını qılarkən huşunu itirmiş, namazı isə Qazi Siracəddin qılmışdır. Sədrəddin Konəvi h.673/m.1274-cü ildə Konyada vəfat etmiş və burada da dəfn olunmuşdur. Hal-hazırda Konyada alimin adına olan məscid və məqbərəsi ziyarətçilərin istifadəsindədir.

Təssəvvüf sahəsində İslam aləminin ən görkəmli sufi-alimi Sədrəddin Konəvi İbni Ərəbinin əsərlərindən bəhrələnərək özü də bu sahədə bir çox əsərlərin müəllifidir. O, İbni Ərəbinin “vəhdəti-vücud” (varlığın birliyi) düşüncəsini mənimsəyərək İbni Ərəbidən sonra növbəti nəsillərə məharətlə çatdırmış və bu sahədə “ən-Nusus fi təhqiqi ət-tavri-l-məxsus” [Vəhdəti vücud və əsasları] və ya sadəcə “Nusus”, “Miftah əl-ğeyb əl-cəm və əl-vucud” [Təssəvvüf metofiziki] və s. əsərləri yazmışdır. Bunlardan əlavə o, “Nəfahat əl-ilahiyyə”, “əl-Fukuk fi mustənda hikəmə əl-fusus”, “Təbsiratu-l-mubtədi və təzkiratu-l-muntəhi”,

Elmi əsərlər №2(5),2017

69

“Xəriqət ət-təssəvvuf”, “ər-Risalə əl-hidayə fi ət-təssəvvuf” və s. kimi dəyərli əsərlərin müəllifidir. Sədrəddin Konəvinin təssəvvüfdən başqa hədis sahəsində: “Şərhu ərbəinə hədis”[Qırx hədisin şərhi], kəlam sahəsində: “Şərhu əsmaullah əl-husna” [Allahın gözəl adlarının şərhi], təfsir sahəsində: “İcaz əl-bəyan fi təfsiri ummi əl-Quran”, “Təfsir əl-bəsmələ” və s. əsərlər də yazmışdır. Ümumiyyətlə, Sədrəddin Konəvi İslam dininin müxtəlif sahələrində bu günə qədər məlum olan 55-dən artıq əsərlər qələmə almışdır[7,2606-2610].

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan Sədrəddin Konəvinin əsərlərindən ibarət əlyazmalar məcmuəsinə həm yuxarıda adı çəkilən əsərlərdən bəzisi, həm də adı kataloq və ensiklopediya kitablarına düşməyən əsərlər daxildir. Məcmuənin birinci əsəri olan “Şərhu əhadisu nəbəviyyə” [Peyğəmbər hədislərinin şərhi] əsəri əsasən “Şərhu ərbəinə hədis” [Qırx hədisin şərhi] adı ilə qeyd olunub [2,425; 7,2606, №7062/1]. Bəzi mənbələrdə əsərin adı “Şərhu əhadisi ərbəin” kimi verilib [6,251; 8,1038], “Qamus əl-aləm” kitabının müəllifi Şəmsəddin Sami isə bu əsərin adını qısa olaraq “Şərhu hədis” adı kimi qeyd edib [9,2944]. Əsərin adı bəzi kataloqlarda isə şərhdə verilən iyirmi doqquz hədisin adı ilə “Şərh tisə və işrinə hədisə” kimi adlandırılıb[10, 292,№1594/1].

İslam dininin hədis bölməsindən bəhs edən bu əsərdə Məhəmməd peyğəmbərin (s) iyirmi doqquz hədisinin şərhi verilib. Bura daxil olan hədislər İslam dininin müxtəlif mövzularını: təharət, tövbə, qiyamət günü, imanın şərtləri, Allahın ismi əzəm adı, Allahın Rəhman və Rəhim adları, namaz, Quranın nazil olması, bəsmələ, Adəm peyğəmbərin (ə) xəlq olunması və s. əhatə edir.Hədislər Ənəs b. Malik, Təlhə b. Ubeydulla, Cabir b. Abdulla, Əbu Səid əl-Hudri, Ummu Həbibə və başqa ravilərdən rəvayət olunmuşdur. Həmçinin Sədrəddin Konəvi hədislərin şərhində Əbu İsa Məhəmməd ibn İsa ət-Tirmizinin,Əbu Davud Məhəmməd b. Süleyman b. İshaq əl-Əzdi əs-Sicistaninin, Əbül-Hüseyn Muslim b. Həccac ən-Nisaburinin və başqa islam alimlərinin kitablarindan istifadə etmişdir. Əsər məcmuənin 1b-89b vərəqlərini əhatə edir. Şərh Avropa istehsallı sarımtıl rəngli vərəqə qara mürəkkəblə nəsx xətti ilə köçürülüb. 1a vərəqində əsərin və müəllifin adı kalafonun içində qırmızı rəngli mürəkkəblə yazılıb. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, məcmuəyə daxil olan hər dörd əsərin və müəllifin adı bu qaydada qeyd olunmuşdur. Mətn qırmızı rəngli mürəkkəblə çərçivəyə salınmışdır. Həmçinin mətndə “və bəəd” [və sonra], hədislərin sira sayları və bir neçə sözlərin yazılmasında qırmızı mürəkkəbdən istifadə olunmuşdur. Çərçivənin kənarında qara mürəkkəblə müxtəlif istiqamətlərə yazılmış qeydlər var. Orta əsr mətnşünaslığında istifadə olunan şərti işarələr qırmızı və qara mürəkkəblə verilib. Məcmuəyə daxil olan hər bir əsərin əvvəlində kitabın keçmiş sahibinin şəxsi möhürü var. Məcmuə şərq üsulu ilə səhifələnib. Əlyazma məcmuəsinə daxil olan hər bir əsərin sonu kalafonla bitməsinə baxmayaraq burada əsərlərin köçürülmə yeri, katibi və köçürülmə tarixi haqqında heç bir məlumat qeyd olunmamışdır. Lakin mətnlərdə olan hərf səhvlərindən və başqa nöqsanlardan bu məcmuənin şagird tərəfindən yazılması məlum olur. Qapaqlı, qəhvəyi rəngli dəri cildin üzərinə bir böyük medalyon vurulub. Həcmi 186, ölçüsü 11x15 sm.-dir.

Məcmuəyə daxil olan ikinci əsər Allahın gözəl adlarından bəhs edən “Şərhu əsmaullah əl-husna” [Allahın gözəl adlarının şərhi] əsəridir. Bu əsərin də adı kataloqlar və ensiklopediya kitablarında müxtəlif adlarla qeyd olunub. Katib Çələbi müəllifi olduğu “Kəşf əz-zunun” kitabında bu əsərin adını “Şərh əl-əsma əl-husna” kimi[8,1034], bəzi kataloqlarda isə bu əsərin adı geniş olaraq həm “Şərh əl-əsma əl-husna əl-musəmmə bihəqaiq əl-əsma” kimi [10,292,№1594/2] həm də “Həqaiq əl-əsma fi şərh əsmaullah əl-husna” kimi verilmişdir [7,2608,№7062/13]. Bəzi kataloqlarda isə əsərin adı əlyazmada olduğu kimi “Şərhu əsmaullah əl-husna” adı ilə qeyd olunmuşdur [2,424;11]. Əsərin əvvəlində müəllif bu əsərin yazılmasında İslam peyğəmbəri Məhəmməd peyğəmbərin (s) Allahın gözəl adlarından bəhs edən hədisindən bəhrələndiyini yazmışdır. Hədisdə

Elmi s rl r №2(5),2017

70

Məhəmməd peyğəmbər (s) buyurur: “Həqiqətən Allahın doxsan doqquz adı var, kim bunları əzbərləsə cənnətə daxil olar” [12,93a]. Burada doxsan doqquz addan söhbət açılırsa da əsərdə adların sayı göstərilən ədəddən çoxdu. Allah adının şərhi ilə başlayan əsərdə ər-Rəhman, ər-Rəhim, əl-Məlik, əs-Salam, əl-Əziz, əl-Xaliq, əl-Alim, əl-Həkim, əl-Əzim, əl-Kərim, əl-Həkim və başqa adların təssəvvüfdə izahları verilir. Sədrəddin Konəvinin fikrinə görə insanın əxlaqının inkişafı və həqiqətə çatması Allahın adlarının öyrənilməsi ilə mümkündür. Buna görə də Allah adlarının öyrənilməsi təssəvvüfün ən önəmli sahələrindən biri olmuşdur. Əsər məcmuənin 90b-167a vərəqlərini əhatə edir. Məcmuənin birinci əsəri kimi bu şərh də Avropa istehsallı sarımtıl rəngli vərəqə qara mürəkkəblə nəsx xətti ilə köçürülüb. Mətndə bəzi ifadələr və Allah adları qırmızı mürəkkəblə yazılıb. Çərçivənin kənarında müxtəlif istiqamətlərə qara və qırmızı mürəkkəblə yazılmış qeydlər var.

Sədrəddin Konəvinin məcmuəyə daxil olan üçüncü əsəri fehrisdə “Risalə əl-qurbə liş-Şeyx əl-Əkbər” adlanır, lakin əsərin əvvəlində bəsmələdən əvvəl əsərin adı “Risalə liseyyidi əl-arif birəbbihi əş-Şeyx Sədrəddin əl-Konəvi fi mubayiə əhli təriqə əs-sufiyyə ” kimi qeyd olunmuşdur. Sufi təriqətinin beyət bəhsi haqqında olan bu əsərin adına Şərq əlyazmalar kataloqlarında və bir çox ensiklopediya kitablarında qeyd olunan Sədrəddin əl-Konəvinin əsərlərinin siyahısında rast gəlinmədi.

Məcmuənin 168b-173a vərəqlərini əhatə edən bu risalə məcmuəyə daxil olan o biri əsərlər kimi qırmızı rəngli mürəkkəblə çərçivəyə alınmış, Avropa istehsallı sarımtıl rəngli vərəqə qara mürəkkəblə nəsx xətti ilə köçürülmüşdür. Əsərdə bir çox sözlər qırmızı mürəkkəblə yazılmış, həmçinin bəzi ifadələrin üzərindən qara və qırmızı mürəkkəblə xətt çəkilmişdir.

Məcmuəyə daxil olan sonuncu-dördüncü əsərin adı fehristə “Risalə əl-muzadədə liş-Şeyx əl-Əkbər” adı kimi verilmiş, bəsmələdən əvvəl isə risalənin adı “əl-Muzadədə fi elmi əz-zahir və əl-batin subhanə əz-zahir əl-batin liş-Şeyx Muhyiddin əl-Əkbər” kimi adlandırılmışdır. Təssəvvüfdən bəhs edən bu əsərin kataloqlarda adı “Muqalat fi bəyan zikr əz-zahir vəl-batin” kimi qeyd olunmuşdur [7,2610,№7062/47]. Əsərin adından göründüyü kimi bu risalə Muhyiddin əl-Əkbər adı ilə məşhur olan Məhəmməd b. Əli b. Məhəmməd əl-Hatimi ət-Tai əl-Ərəbinin “əl-Muhavira fi əz-zahir vəl-batin” [7,2932,№7899/218]əsərinə qarşı olaraq yazılmışdır.

Risalə məcmuənin 173b-186a vərəqlərini əhatə edir və əvvəlki əsərlərdə olduğu kimi burada da əsərin adı bəsmələdən əvvəl qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Burada da risalə qara mürəkkəblə nəsx xətti ilə köçürülmüş və bəzi sözlər qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Əsər bitdikdən sonra əlyazma məcmuəsinin son vərəqində müxtəlif rəqəmlərdən və Allahın “Huvə”, “Rəbb”, “Kərim”, “Rəhim”, “Vahhab” adlarından ibarət cədvəl verilmişdir.

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan mütəsəvvif və mütəfəkkir alim Sədrəddin Konəvinin əsərlərindən ibarət olan bu əlyazma məcmuəsi Azərbaycanda eləcə də İslam ölkələrində alimin elmi irsinin araşdırılmasına və bu sahədə yeni-yeni tədqiqat işlərinin yaranmasına kömək ola bilər.

Ədəbiyyat:

1. www.mebkam.com/makale 2. Türkiye Diyanet Vakfı. İslam Ansiklopedisi. İstanbul:2008, c. XXXV,587 s. 3. https://tr.wikipedia.org/wiki/Sadreddin_Konevî 4. Əli Əkbər Dehxoda. Löğətname. Tehran: h.ş.1330, c.XXXI, 405 s. 5. konyaarastirmalari.blogspot.com/.../sadreddin-konevi.html

Elmi əsərlər №2(5),2017

71

6. Türkiye Gazetesi. İslam alimleri ansiklopedisi. İstanbul: İhlas Matbaacılık Gazetecilik ve Sağlık Hizmetleri, c.IX, 383 s.

7. Ali Rza Karabulut, Ahmet Turan Karabulut. Dünya kütüphanelerinde mevcut islam kültür tarihi ile ilgili eserler ansiklopedisi. Kayseri: c.IV, 2413-3049s.

8. Mustafa b. Abdulla əş-Şəhir bi hacı Xəlifə və bi Katib Çələbi. Kəşf əz-zunun. İstanbul: 1943, c.II, 945-2056 s.

9. Şəmsəddin Sami. Qamus əl-aləm. İstanbul: Mihran mətbəəsi, h.1311, c.IV, 2404-3200s.

10. Ramazan Şeşen, Cavad İzgi, Cəmil Akpinar. Köprülü kitabxanasının əlyazmalar kataloqu. İstanbul: 1986, c.II,647s.

11. www.shaziliaassemia.com 12. Sədrəddin Konəvi. Şərhu əsmaullah əl-husna. Əlyazmalar məcmuəsi. AMEA

Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu.186v.

Аида Мусейибова

ТУРЕЦКИЙ УЧЁНЫЙ САДР АД-ДИН АЛ-КУНАВИ И ЕГО ПРОИЗВЕДЕНИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ РУКОПИСНОМ СБОРНИКЕ

Резюме В Институте рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана хранятся ценные произведения ученыхразных областей науки, а также знаменитых исламских учёных. Одним из письменных памятников является сборникрукописных работтурецкого суфийского учёного Садр ад-Дина Мухаммада б. Исхаг б. Мухаммада б. Юсиф ал-Кунави,состоящий из четырех произведений,посвященных исламской религии. В статье, в целом, отмечается, что до наших дней дошли более 55-ти произведений Садр ад-Дина ал-Кунави -видного представителя суфийского тариката и продолжателя взглядов Ибни Араби «вахдат ал-вуджуд» (единство бытия).

Aida Museyibova

SADRADDİN KONAVİ, A TURKİSH SCHOLAR AND A COLLECTİON OF THE AZERBAİJANİ MANUSCRİPTS OF HİS WORKS

Summary In the Institute of Manuscripts named after Mahammad Fuzuli of ANAS are preserved numerous valuable works of many scholars, including those ones of the Islamic scholars dedicated to the different fields of science. One of those written monuments is a collection of manuscripts which consists of four works written by the Turkish Sufi scholar Sadraddin Mahammad bin Ishaq bin Mahammad bin Yusif Konavi. The works included this collection deal with the different fields of science of the Islamic religion. Some of these works haven’t been met in the catalogues of the Oriental manuscripts and encyclopaedias. In general, in the sources are shown more than fifty five works on different topics written by Sadraddin Konavi, a well-known representative of Sufi sect and a successor of Ibni Arabi’s conception called “vahdati-vujud” (union of existence).

Elmi s rl r №2(5),2017

72

UOT821.512.162 Rəxşəndə Kərimova

kiçik elmi işçi, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

ms.rxsnd@mail.ru

ƏBU HAMİD QƏZALİNİN “CƏVAHİRÜL-QURAN” ƏSƏRİNİN AZƏRBAYCAN ƏLYAZMA NÜSXƏLƏRİ BARƏDƏ

Açar sözlər:Qəzali, İslam, Quran, təfsir, əlyazma Ключевые слова:Газали, Ислам, Коран, тафсир(толкование Корана), рукопись Key words: Ghazali, İslam, Quran, tafsir(interpretation of the Quran), manuscript

Müsəlman xalqlarının qədimliyi və zənginliyi ilə seçilən mədəniyyəti əsasən əlyazmalar vasitəsilə günümüzə gəlib çatmışdır. Əlyazma nüsxələri ən dəyərli miras olaraq tarixin sənədli yaddaşı kimi bütün elm sahələrində qazanılan məlumatları zəngin bir xəzinə kimi özündə toplayır. Əlyazma kitabları öz əhəmiyyətinə görə daha dəyərli hesab edilərək əsasən orta əsr elm və mədəniyyətinin müxtəlif sahələrini: fəlsəfə, riyaziyyat, təbabət, ədəbiyyat, astronomiya, eləcə də İslam dininin təfsir, fiqh (hüquq), kəlam, əxlaq, təsəvvüf və s. elm sahələrini əhatə edir. Təfsir sahəsinə aid olan belə dəyərli əlyazma nüsxələrindən biri də AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunan məşhur teoloq, filosof və şafii fiqh alimi Əbu Hamid Məhəmməd bin Məhəmməd bin Məhəmməd bin Əhməd əl-Qəzali ət-Tusinin “Cəvahirül-Quran va durərəhu” əsəridir.

İslam elm aləminin ən güclü şəxsiyyəti Huccətül islam (İslamın dəlili, sübutu) adı verilən Əbu Hamid əl-Qəzali ət-Tusi h.450/m.1058-ci ildə İranın Xorasan bölgəsində yerləşən, yetişdirdiyi alimlər və dövlət başçiları ilə tanınan Tus şəhərində (indiki Məşhəd) anadan olub. Orta əsr Qərb skolastikasında Abuhamet, Alqazeladıyla şöhrət tapmışdır. Tusi ləqəbi ilə də tanınan alimin ən məşhur nisbəsi Qəzalidir. Qəzali yaxud Qəzzali? Yazılışları eyni olan bu ləqəblərin hansının doğru olduğu məsələsi qədim qaynaqlarda və müasir mənbələrdə araşdırılmış, lakin ortaq bir fikrə gəlməmişlər. Məşhur hədis hafizi Osman əz-Zəhəbin (öl.h.748/m.1348)qeyd etdiyinə əsasən Qəzalı bu haqda demişdir: “İnsanlar məni qoşa “z” ilə yəni Qəzzali deyə çagirirlar. Halbuki mən Qəzalə adlanankənddə doğulmuşamvə bu ləqəbi ordan götürmüşəm”. Buna bənzər açıqlamani onun qızlarından biri də söyləmişdir (Sufi şeyxi Şeyx Nəcməddin Kubraya (öl.h.1221/m.1806) istinad edilir) [1, s.489].

Qəzali h.465/m.1073-ci ildə Əhməd b.Məhəmməd ər-Razqanidən fiqh dərsi almış, sonra təhsilini Curcanda davam etmişdir. Öz elmi imkanina güvənən böyük islam alimi h.473/m.1080-ci ildə bir qrup Tuslu gənclə Nişapura gedərək, burada yerləşən Nizamiyyə Mədrəsəsində dövrünün ən tanınmış kəlam alimi İmam Harimeyn əl-Cuveynin (öl.h.478/m.1085) tələbəsi olma imkanını əldə etmişdir. Lakin onu qeyd etmək lazimdir ki, qaynaqların bildirdiyinə görə, üstün zəkaya, hafizəyə malik olan Qəzali Nizamiyyə Mədrəsəsinə getməzdən əvvəl fiqh, hədis, əqaid və s. elm sahələrində tam püxtələnmiş və 12 illik təhsil almişdır. Burada bu sahədə olan elmlərin öyrənilməsini davam etmişdir [1, s.490].

İslam tarixində müstəsna rol oynamiş Əbu Hamid Qəzali saysız-hesabsız tələbə yetişdirmiş və üç yüzə yaxın seçilmiş tələbəsinə mənimsəmsədiyi bütün elmləri öyrətmişdir. Tələbələri arasında Məhəmməd ibn Əsəd ət-Tusi, Əbu Mənsur Məhəmməd, Əbu Abdullah Cumərt əl-Hüseyni, Əbul-Həsən əl-Bələnsi eləcə də, hənbəli alimləri Əbul-Vəfa ibn Aqil, Əbul-Xəttab əl-Qəlvəzani kimi bir çox islam alimi də var. H.505/ m.1111-ci

Elmi əsərlər №2(5),2017

73

ildə 55 yaşında vəfat edən dahi şəxsiyyət Tusda məşhur şair Firdovsinin məzarının yaxınlığında dəfn edilmişdir [1, s.491,494].

Əbu Hamid Qəzalinin, dərin ensiklopedik elmi haqqında dövrün görkəmli alim və mütəfəkkirləri yüksək fikirdə olmuşdular. “Qəzali dərin bir dənizdir”- Bu sözləri onun haqqinda müəllimi İmam Harimeyn əl Guveyni demişdir. Görkəmli tarixçi Əbul Fərəc İbnul Cəvzinin (öl.h.1201/m.1787)bildirdiyinə görə, o, mədrəsədə oxuduğu illərdə fiqhə aid “əl-Mənhul” adlı kitab yazmışdir. Bu kitabı araşdıran Cuveyni əsəri çox bəyəndiyini söyləmiş, hətta belə bir ifadə işlətmişdir: “Məni sağ ikən qəbrə qoydun, ölümümü gözləyə bilməzdin”! Müasiri Əbdulqafir Farisinin sözlərinə görə, din alimlərinin imamı, üstün zəkaya, danişığa malik və təbiət etibarilə bənzəri olmayan bu şəxsiyyət təhsil aldiği vaxtlarda bütün dostlarini geridə qoymuş, hətta öz müəlliminə belə dərslərdə yardim etmişdir [1, s.490].

Pedaqoqika ilə məşğul olan, eyni zamanda dəyərli kitablar yazan İmam Qəzali yiyələndiyi üstün elmlərlə dövrünün avropalı filosoflarını hər cəhətdən geridə qoyurdu. Avropada Yerin müstəvi formasında olduğu zənn edilərkən, Qəzali Yerin kürə formasında olduğunu, qaraciyərdə qanın zəhər və mikroblardan təmizlənib təzələndiyini, öd və limfa sistemi ilə zərərli maddələrin burada qandan ayrıldığını və bütün bu proseslərdə dalaq, böyrək və öd kisəsinin rolunu, qandakı maddələrin miqdarının dəyişməsi ilə orqanizmin zərər görməsi barədə ətraflı məlumatları bugünkü fiziologiya kitablarındakı kimi dəlillərlə açıqlayırdı [2].

Əbu Hamid yaşadığı dövrdə üstün əxlaqı ilə diqqət çəkmiş, müxtəlif elm sahələrində yüksək biliyə sahib olması və güclü mühakimə qabiliyyəti ilə təkcə islam aləmində deyil, Qərbdə də tanınmışdır. Məhəmməd Qəzalinin əsərləri ilə bağlı avropalı alimlər uzunmüddətli dərin təhlillər aparmışlar. Bunlardan P. Bouyges “Essaie de chronologie des Oeuvres de al-Ghazali” (Qəzalinin əsərlərinin xronologiyası) adlı kitabında alimin 404 kitabının adını yazır. Məşhur şərqşünasCarl Brokelman isə “Geschichte Der Arabischen Literatur ” (Ərəb ədəbiyyatının tarixi) adlı əsərində Məhəmməd Qəzalinin 75 əsərinin siyahısını açıqlamışdır. 1959-cu ildə dörd alman professoru İmam Qəzalinin kitablarını oxuyaraq İslam dinini dərindən dərk etmiş və bu dini qəbul etmişlər. Qəzalinin kitabları alman dilinə tərcümə olunmuşdur [3, s.291]. Alim əsərlərinin sayının 1000-ə çatdığını “Məuvduatul-ulum” adlı kitabında bildirmişdir Bunlardan 400-nün adı Şeyx Əbu İshaq Şirazinin (öl.h.476/m.1083) “Hazain” kitabında yazılmışdır. Əsərləri hər yaş və səviyyədən olan insanın asanlıqla dərk edəcəyi üslubda yazmış, İslam dininin müxtəlif elm sahələri ilə əlaqəsini qeyd etmişdir [3, s.290] . Qəzalinin vəfatindan sonra islam dünyasının üzləşdiyi Monqol əsarəti zamanında yandırılan minlərlə kitabxana içində onun çox sayda əsərləri də məhv edilmişdir. Bu səbəbdən elm dünyası bu günə qədər onun əsərlərinin tam bir siyahısını tərtib etməmişdir [3, s.290] . Müəllifin məşhur əsərləri bunlardır: Təsəvvüf-əxlaq sahəsində yazılanəsərləri: “İhyau-ulumid-din”, “Kimyaüs-səadə”, “Cəvahirül-Quran”, “əl-Ərbain fi usulid-din”, “Mizanül-əməl”,“Minhacül-abidin”, “əl-Məqsədü-l əsna fi şərhi əsmaül husna”, “Bidayətül-hidayə”, Fəlsəfəyə aid əsərləri:“Təhafütül-fəlasifə”, “Məqasidül-fəlasifə”,Kəlam sahəsində yazılan əsərləri: “əl-İqdisad fil-itiqad”, “Fədaihul-batiniyyə”,“Durrətül-fahirə”,“Qəvaidül-əqaid” və s. Məntiq, fiqh, təfsir və başqa elm sahələrində yazılan əsərləri: “Lübabün-nazar”,“Mizanül-əməl”, “Qistəsül-müstəqim”, “əd-Durcül-mərkum bil-cədavil” “əl-Mədnun bihi alə ğayri əhlih”, “əl-Məqasid fi bəyani itiqadi-l əvail”, “əl-Xülasə” ,“Futuhül-Quran”, “Xəvasül-Quran”, “Nəvadirül-əxbar” [1, s.520- 524]; [4, s.3277] [5, s.395]. Qəzalinin yuxarıda qeyd olunan əsərlərindən başqa bəzi mənbələrdə günümüzə qədər məlum olan 150-dən çox əsəri qeyd olunub [6, s.3184-3198,№8392].

Elmi s rl r №2(5),2017

74

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda Məhəmməd Qəzalinin məşhur əsərlərindən biri olan “Cəvahirül-Quran va durərəhu” əsərinin dörd əlyazma nüsxəsi qorunub saxlanılır. Azərbaycandan başqa Qəzalinin bu əsəri dünyanın bir çox muzey və əlyazma fondlarında da mühafizə olunmaqdadır [7. s.58,59№ 74].

Elmi təfsir cərəyanı Quranda müxtəlif elmlərə, kəşf və icadlara işarə olunduğu fikrindən meydana çıxmışdır. Mənbələrin bildirdiyinə görə, elmi təfsir dirayət təfsirinin yaranışı ilə ortaya çıxmışdır ki, bu da daha çox Abbasilər dövrünə təsadüf edir. Elmi təfsiri sistemli olaraq ilk dəfə ələ alan əl-Qəzali olmuşdur. O bu sahədə “Cəvahirül-Quran va durərəhu” adlı əsər qələmə almışdır [8, s.203].

“Cəvahirül-Quran va durərəhu” Qurani-kərimin xüsusiyyətlərini, incəlıklərini və sirlərini açıqlamağı qarşıya məqsəd qoyan bir əsərdir. Qəzali Quranda Allahın mövcud olmasına dair 500-ə qədər ayəni toplayaraq bu əsərdə qeyd etmişdir. Alim “Əl-Məqsədu-l əsna”da tətbiq etdiklərini “Cəvahirül-Quran va durərəhu”da davam etmişdir [1, s.523]. Hər dörd əlyazmanın əvvəlındə əsərin 3 hissədən ibarət olduğu yazılıb. I hissə “Müqəddimə”, “Səvabiq” (Giriş), II hissə “Məqasid” (Məqsədlər) və III hissə “Ləvahiq” (Əlavə) adlanır.

On doqquzbaşlıqdan ibarət olan birinci bölümdə alim Quranın çox dəyərli xəzinələri saxlayan bir okean olduğunu vurğalayaraq, bu okeandan çıxan dini və dindən kənar elmləri yüksək dəyərləndirmişdir. Həmçinin əl-Fatihə, Ayətul-Kürsü (əl-Bəqərə surəsinin 255-ci ayəsi), əl-İxlas, Yasin kimi surə və ayələrinin burada geniş izahı yer alır.

İkinci bölümdə imanın təməlinin elm və əməl oldugu qeyd olunub. Quran ayələrinin elmlə baglı olanlarını müxtəlif surələrdən seçərək 763 ayə şərhsiz olaraq, əməllə baglı olanlar isə müxtəlif surələrdən 741 ayə seçilərək sıralanmışdır.

Müəllif ön sözdə III bölüm olan “əl-Ərbəinə fi usulid-din”nin məzmununa dair ətraflı məlumat vermiş, lakin bu hissə “Cəvahirül-Quran” da yer almamışdır. Qəzalinin əsərlərini araşdırarkən məşhur təfsirçi Məhəmməd Mürtaza əl-Zəbidinin (öl.h.1205/m.1791) “əl-Ərbəinə fi usuli-din” ilə bağlı etdiyi qeyddən məlum olub ki, bu əsər “Cəvahirül-Quran”ın bir bölümüdür, lakin müəllif eyni ad altında ayrıca kitab yazmışdır.

B-708 şifrli “Cəvahirül-Quran va durərəhu” və “Əl-Ərbəinə fi usulid-din məcmuədir.” Əlyazma məcmuəsinin birinci əsəri "جواھر القران ودرره" “Cəvahirül-Quran va durərəhu” adı altinda saxlanılır [9, v.1b-41a]. Noxudu rəngli yarı ahərli, nazik Avropa kağızına qara mürəkkəblə səliqəli nəsx xətti ilə köçürülüb. 1b vərəqində “فصل” [fəsl] sözü iri və qalın qara mürəkkəblə, digər vərəqlərdə isə divani xətti ilə yazılıb. Qisimlərin sayı , həmçinin ، " ثم" [summə] ،" و " [va] احدھا" " [əhədəhə ]sözləri qara, qırmızı və yaşıl rəngli mürəkkəblə bir qədər iri şriftlə köçürülüb. Şərq üsulu ilə səhifələnib. Mətnin haşiyələrində müxtəlif istiqamətlərdə yazılmış qeydlər var. V.1b-də başlayan əsər v. 41a-da bitir. Əsərin sonu naqis olduğundan katibini və yazılma tarixini müəyyənləşdirmək mümkün olmadı.

Məcmuənin ikinci əsəri " كتاب"االربعین فى اصول الدین “Kitabu əl-ərbəinə fi usulid-din” adı altinda saxlanılır [9, v.44b-238a]. 44b vərəqindən başlanan əsər noxudu rəngli, yuxarı hissələri nəmişlikdən ləkələnən Avropa kağızına səliqəli nəsx xətti ilə köçürülüb. " فصل" [fəsl] sözü divani xətti ilə yazılıb. Qisimlərin sayı qırmızı və yaşıl mürəkkəblə iri hərflərlə yazılıb. Mətnin haşiyələrində və sətirlərin arsinda yazılmış qeydlər var. Şərq üsulu ilə səhifələnib. Orta əsr mətnşünaslığına aid olan şərti işarələrdən istifadə edilib. Əsər 238a vərəqində bitir. Sonda kalafonun içərisində müəllifin, katibin adı və əsərin yazılma tarixi qeyd olunub. Əsər katib Əbdül Cəlil Molla Hacı Ömər bin Məhəmməd bin Hacı tərəfindən h.1113/m.1701-ci ildə mübarək şaban ayında köçürülüb. Kitabın cildi tünd qəhvəyi rəngli dəridir. Ölçüsü 16,5x20 sm-dir, həcmi isə 245 vərəqdir.

Növbəti "" جواھر القران ودرره“Cəvahirül-Quran va durərəhu” əlyazma nüsxəsi C-362 şifrəsi altında mühafizə olunur [10, v.4b-219a]. Əvvəli naqis olan əsər 219a vərəqində

Elmi əsərlər №2(5),2017

75

bitir. Mətn peşəkar katib tərəfindən qalın, tünd noxudu rəngli Avropa kağızına səliqəli nəsx xəttilə köçürülüb. " فصل" [fəsl] sözü divani xətti ilə yazılıb. Haşiyələrdə və sətirlər arasında olan qeydlər qara rəngdədir. Orta əsr mətnşünaslığına aid olan şərti işarələrin yazılmasında qara mürəkkəbdən istifadə edilib. Şərq üsulu ilə səhifələnib. Mətnin hissələri, eləcə də, ، "

" و [va] " أحدھا"،] əhədəhə " [االصل"، ] əl-əsl " [األقز" ، ] əl-əqz] "]اعالھا"، əaləhə ""الحالت[ [əl-halət] sözləri iri, qalın qara mürəkkəblə yazılıb. KatibMəhəmməd binMəhəmməd tərəfindən köçürülən əlyazma nüsxəsinin qabaq hissəsinin cildi yoxdur, arxa cildi isə kartondur. Ölçüsü 20x27,5 sm-dir, həcmi isə 220 vərəqdir.

B-8023 şifrli əlyazmanın birinci səhifəsində əsərin adı " جواھر القران "“Cəvahirül-Quran” böyük hərflərlə yazılıb. [11,v.1b.] .Mətn nəmişlikdən ləkələnmiş tünd noxudu rəngli Avropa kağızına nəsx xəttilə köçürülüb. ""فصل [fəsl] qirmızı صلى" " علیھ و السالم هللا [sələllahu əleyhi vəs-səlləm] sözləri qara mürəkkəblə divani xətti ilə yazılıb. Əsərdə bəzi sözlərin üstündən qırmızı mürəkkəblə xətt çəkilib. Haşiyələrdə olan qeydlərdə qırmızı, sətirlər arasında olan qeydlərdə isə qara mürəkkəbdən istifadə edilib. Qisimlər qırmızı mürəkkəblə iri şriftlə verilib. Mətn 1b-195a vərəqlərini əhatə edir. Əlyazma nüsxəsinin orta hissəsi və əsərin son vərəqlərinin yarı hissəsi nəm çəkərək çürüdüyündən əsər sonradan bərpa olunub. Bu səbəbdən əsərin katibini və yazılma tarixini müəyyənləşdirmək mümkün olmadı. Tünd göy rəngli cildin üzərində bir böyük və iki kiçik basma medalyon var. Ölçüsü 16x21,5 sm-dir, həcmi isə 195 vərəqdir.

-Cəvahirül-Quran va durərəhu” əsərinin digər nüsxəsi B“"جواھر القران ودرره" 3631şifrli əlyazma məcmuəsinin 1b-207a vərəqlərini əhatə edir [12,v.1b-207a]. Əsər tünd noxudu rəngli Avropa kağızğına, səliqəli nəsx xətti ilə qara mürəkkəblə köçürülüb. 1b vərəqində "و" [va] yaşıl və qara mürəkkəblə, 2a vərəqində "و" [va] yaşıl mürəkkəblə nisbətən iri şriftlə yazılıb. "فصل " [fəsl] , ""صلى اهللا علیع و السالم [sallahu aleyhi vas səlləm] və s. sözlər divani xətti ilə yazılıb. Qisimlər qırmızı, yaşıl rəngli mürəkkəblə və iri şriftlə yazılıb. Haşiyələrdə və sətirlər arasında olan qeydlər qara, qırmızı və yaşıl rəngdədir. Şərq üsulu ilə səhifələnib. Mətnşünaslığa aid şərti işarələrdə qara və qırmızı mürəkkəbdən istifadə edilib. Cildi tünd qəhvəyi rəngli dəridir. Hər iki üzündə qoşabənd, zəncirək və ortasında həndəsi xətlərlə kəsişən şəmsə var. Ölçüsü 17x22 sm, həcmi isə 245 vərəqdir.

İmam Qəzalinin Əlyazmalar İnstitutunda “Cəvahirül-Quran va durərəhu” əsərindən başqa ərəb dilində 50-dən çox, fars dilində isə “Kimyaüs-səadə”, “Fusulu min kəlamil-Qəzali” əsərlərinin əlyazma nüsxələri mühafizə edilməkdədir. Bunlardan başqa İnstitutda Məhəmməd Qəzalinin on beş ərəb dilində əski çap kitabı, fars dilində “Kimyaüs-səadə” daşbasma kitabı, türk dilində isə “Tərcümeyi eyyühəl-vələd” əski çap kitabı qorunmaqdadır.

Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, öz dövrünün qiymətli yadigarı olan bu yazılı abidələr müasir dövrdə də öz aktuallığını itirməmişdir. Məhəmməd Qəzalinin “Cəvahirül-Quran va durərəhu” əsərinin əlyazma nüsxələri ilə dünya əlyazma xəzinələrində və kitabxanalarında saxlanılan digər nüsxələrinin müqayisəli-poleoqrafiq təhlili islam aləmində bu sahədə bir çox elmi tədqiqatların aparılmasına və yeniliklərin aşkarlanmasına səbəb ola bilər.

Ədəbiyyat:

1. Türkiye Diyanet Vakfi. İslam Ansiklopedisi. С.13. - İstanbul,1996. - 555 s. 2. http://m.adnanoktar.az/tr 3. İslam alimləri ansiklopedisi. С.6. – 382s. 4. Sami Ş. Qamusul-əlam. C.5. - İstanbul, 1314.- 4000 s. 5. Dehxoda Ə. Ə. Lüğətname. C.2. -Tehran, 1325.- 502s. 6. Karabulut A.R.- Karabulut A.T. Dünya kütüphanelerinde mevcut islam kültür

Elmi s rl r №2(5),2017

76

tarihi ile ilgili eserler ansiklopedisi. С.5. 3050-4069s. 7. Каталог арабских рукописей Института рукописей им. К.С.Кекелидзе. - Тбилиси, 2002. - 586 с. (Коллекция L-Выпуск II). 8. http://elibrary.bsu.az/books_460/N_359.pdf s. s.236. 9. Qəzali Məhəmməd.Cəvahirül-Quranva durərəhu, Kitabul- ərbəinə fi usulid-din.

Əlyazma məcmuəsi / AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. H.1113/m.1701. – 245v.

10. Qəzali Məhəmməd.Cəvahirül-Quranva durərəhu /AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu.- 220v.

11.Qəzali Məhəmməd.Cəvahirül-Quranva durərəhu /AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu. - 195v.

12. Qəzali Məhəmməd. Cəvahirül-Quranva durərəhu. Əlyazmalar məcmuəsi / AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu.- 245v.

Рахшанда Керимова

ОБ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ ЭКЗЕМПЛЯРАХРУКОПИСИ ПРОИЗВЕДЕНИЯ «ДЖАВАХИРУЛ-КОРАН» АБУ ХАМИДА ГАЗАЛИ

Резюме

В Институте рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана хранятся рукописные произведения по разным отраслям средневековой науки и культуры, в том числе, в области тафсир, калам, таджвид и др. исламской религии. В статье рассматриваются хранящиеся в институте четыре экземпляра рукописи значимого произведения в области тафсир «Джавахирул-Коран ва дурараху» Абу Хамид ал-Газали. Ал-Газали - великий исламский ученый, посвятивший свою жизнь разъяснениям целомудрия и красоты Ислама, а также норм морали, установленных Кораном. Его произведение «Джавахирул-Коран ва дурараху» - это произведение, в котором поставлена цель раскрыть особенности, тонкость и тайны Корана.

Rakhshanda Karimova

ABOUT THEABU HAMİD AL-GHAZALİ “JAWAHIR-AL QUR'AN” WORK THE AZERBAIJAN MANUSCRIPT (HANDWRITTEN) COPIES

Summary The many works, manuscript copies are protected by the ANAS, İnstitute of Manuscript named after Muhammad Fizuli of medieval science and culture in various areas, including İslamic religion, tafsir (interpretation of theQur'an), kalam (saying), tecvid (Quran studies), etc. and other related areas. There are four copies remain protected in the field of tafsir (interpretation of the Qur'an) as the valuable manuscripts from Abu Hamid Ghazali “Jawahir-al Qur'an” works. Ghazali is the great islamic scientist who devoted his life to deepen in the morality of the Qur'an and to tell people about the beauty of İslam religion. The work “Jawahir-al Qur'an wa duraruh” aims to open the subtleties, secrets and features of theQur'an.

Elmi əsərlər №2(5),2017

77

UOT 921.512.162 Aytən Quliyeva

AMEA-nın Məhəmməd.Füzuli adına Əlyazmalarİnstitutu, doktorant

MOLLA PƏNAH VAQİF LİRİKASININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ HAQQINDA

Açar sözlər:Molla Pənah Vaqif, ədəbiyyat, realizm Ключевые слова:Молла Панах Вагиф, литература, реализм Key words:Molla Panah Vaqif, literature, realism

XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində önəmli mərhələlərdəndir. Bu dövrdən başlayaraq yazılı ədəbiyyat ilə şifahi xalq ədəbiyyatı arasındakı mövcud əlaqələr möhkəmlənir, poeziyamız öz inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoyurdu. Ədəbiyyatda həyata, insana, ictimai mühitə daha aydın, real münasibət yaranırdı. Bu dövrün poeziyasında canlı insana, onun keçirdiyi real hislərin tərənnümünə xüsusi diqqət yetirilməyə başlanmışdır. Beləki yeni dövr şairlərinin yaradıcılığında həyat eşqi, nikbin əhval-ruhiyyənin təbliği ön plana keçmişdir.

XVIII əsrdə realizmə meyil edən şairlərdən ən görkəmlisi Molla Pənah Vaqif olmuşdur. Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməsus mövqeyə malik sənətkarlardandır. O, öz yaradıcılığı ilə yeni ədəbi məktəbin təməlini qoymuş, bir çox şair əsrlər boyu Vaqif şeirinin təsiri ilə yazıb-yaratmışdır.

Vaqif ədəbi məktəbinin əsas üstünlüyü isə yazılı ədəbiyyatın dili ilə xalq danışıq dili arasında əsrlərdən bəri çəkilmiş səddi uçurmasındadır. Biz bu lirikada klassik poeziya və folklorun ecazkar sintezi ilə qarşılaşırıq. M.P.Vaqif ədəbiyyatın dilini geniş xalq kütləsinin dilinə yaxınlaşdırdı, sadələşdirdi. Bədii dilin xalq danışıq dili hesabına zənginləşdirilməsinə səbəb oldu. Poeziyamızın forma, məzmununda, bədii təsvir və ifadə vasitələrində inqilabi yenilik etdi.

Vaqif klassik şeir ifadələrini şifahi xalq yaradıcılığının xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq işlədirdi. Şair bədii ifadələri, təşbeh və istiarələri ənənəvi, dəyişilməz qəzəl, qəsidə ifadələrindən fərqli olaraq sadələşdirmiş, geniş xalq kütlələrinin anlayıb zövq ala biləcəyi bir şəklə salmışdır. M.F.Axundov “Nəzm və nəsr haqqında” məqaləsində yazır: “Amma mən əyyami-səyahətimdə səfheyi-Qarabağda Molla Pənah Vaqifin bir para xəyalatını gördüm ki, zikr etdiyim şərt bir növ ilə onda göründü...

Lizaha, milləti-islamı şeirlə nəzmin fərqindən Vaqif və bu iki şəxsin haqqında arif etmək üçün onların mənzumatını — o miqdarda ki, dəstgir oldu, — bir mücəllədin içində basdırıb müntəşir edirəm. Taki, bundan sonra şeir maddəsi ilə zühura gələn vücudlara nümunə və əndazə olsun...”(2,181).

M.P.Vaqifin lirikası öz orijinallığı, rəngarəngliyi ilə hər zaman diqqət mərkəzində olmuş, gözəlliyini, müasirliyini daim qoruyub saxlamışdır. İnsan, onun həyatı, məişəti, arzu və istəkləri Vaqif poeziyasının özəyini təşkil edir. Şarin lirikası ilə tanış olduqca gözümüzün qarşısında real insan, onun özünəməxsus keyfiyyətləri canlanır.

Gökəmli sənətkarın əsərləri arasında qoşmalar miqdarca üstünlük təşkil edir. Bu qoşmaların dili olduqca rəvandır. “Vaxtı ilə Füzulinin böyük ümid və inamla arzuladığı “nəzmi-nazik” Vaqif şeiri ilə daha bitkin və daha koloritli forma xüsusiyyəti almışdır. Ana dilli poeziyamızda Füzuli qəzəlləri bir dühanın qüdrəti ilə nə kimi uca məqamda dayanırsa, Vaqif qoşmaları da elə bir yüksəklik və ülviyyət mövqeyində parlamaqdadır”(1).

Gözəlliyi dərindən duymaq, anlamaq, gözəllik məfhumunu canlı təsəvvür etmək üçün Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığı ən təsirli mənbələrdəndir. Müxtəlif boy-biçimli,

Elmi s rl r №2(5),2017

78

müxtəlif geyimli gözəllərin vəsfi şairin lirikasının əsasını təşkil edir. Məhz bu səbəbdəndir ki, bu şeirlər çox zaman haqlı olaraq gözəlləmələr adlandırılır.

Dəhanın sədəfdir, dişlərin inci, Sanasan ağızın püstədir, ay qız! Xumar gözlərini sevəndən bəri, Dərdə düşüb canım xəstədir, ay qız!(6,36) Burada qadın gözəlliyinin ayrı-ayrı detalları, cizgiləri orijinal, maraqlı və incə

təşbehlərlə canlandırılır: Cəmalın günəşdir, qəmərdir üzün, Şəkərdir dəhanın, şirindir sözün, Yağıdır müjganın, cadudur gözün, Cəllad kimi qəmzən qəsdədir, ay qız!(6,36) Öz şeirlərində sənətkar qadına yüksək qiymət verir. O, qadınları səliqə-səhmanlı,

mədəni görmək istəyir: Səhər dura sürmə çəkə gözünə, Birçəklərin həlqə qoya üzünə, Cilvələnə, sığal verə özünə, İşi, gücü gülüb-oynamaq ola.(6,14) Böyük ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərli Molla Pənah Vaqifin Azərbaycan

ədəbiyyatı tarixindəki mövqeyini belə qiymətləndirirdi: “Azərbaycan türklərinin məşhur və müqtədir şairi Molla Pənah hesab olunur ki, bizim ədəbiyyatımızın banisi və müəssisi adlanmağa onun haqqı vardır.

...Vaqif ziyadə zövqü səfa əhli olduğu üçün gözəl mədhində xeyli mərğub və nazik şeirlər yazmışdır ki, onların cümləsi qəlbdən nəşət edən hissiyyatdır ki, oxuyanlara dəxi sirayət edib, onları şövq və həvəsə gətirir. Molla Pənah artıq fəsih və şirinzəban və hazırcavab bir vücud imiş ki, hər qisim mətləbi öz məqamında, münasibi-hal söylər imiş”(5,126).

M.P.Vaqifin vəsf etdiyi qadınlar pərilər diyarının əfsanəvi gözəlləri deyildir. Onlar klassik şeirimizdə bəhs edilən məşuqələrdən fərqli olaraq daha real və koloritlidir. Bu qadınlar gözəllik vurğunu olan sənətkarın rastlaşdığı Azərbaycan gözəlləridir. Vaqif hətta onları daha da konkretləşdirərək öz adları ilə şeirlərinə daxil edir.

Yanağı laləsən, qaməti dalsan, Ağzı şəkər, dili, dodağı balsan, Sanasan ki, yorğun, vəhşi maralsan, Olubsan yaraşıq obayə, Zeynəb!(6,17)

Vaqifin böyük bir silsilə təşkil edən bu tip şeirlərində Azərbaycan qadınının surəti rəssam kimi işlənilir, onun bitkin, dolğun, canlı təsviri verilir. “Vaqifin şeirlərində Safiyə, Yetər, Fatimə kimi konkret qadın və qız adlarına da təsadüf olunur. Bu cəhət Vaqifin öz vətəninə, xalqına qırılmaz mənəvi tellərlə bağlanan sənətkar — şair və söz rəssamı olaraq realist üsluba nə dərəcədə yiyələnə bildiyini, realist poeziyanın tələblərini hansı səpkidə dərk etdiyini, bütün qüvvəsi ilə nümayiş etdirməkdədir. Şair xalq içərisindən çıxan və elin bütün zəngin mənəvi sifətlərini təmsil edən həmin qadın və qızların, əxlaqi saflığında,

Elmi əsərlər №2(5),2017

79

nəcabət və mərifətində məhz Azərbaycan gözəllərinə xas olan məziyyətləri real şəkildə ümumiləşdirmişdir”(4,101).

Boyun surahıdır, bədənin büllur, Gərdənin çəkilmiş minadan, Pəri! Sən ha bir sonasan, cüda düşübsən Bir bölük yaşılbaş sonadan, Pəri!(6,41) Vaqifin poeziyasında əsas yeri məhəbbət lirikası tutur. Vaqifin lirik şeirlərində azad

məhəbbət tərənnüm olunur. Onun məhəbbət lirikasında müəyyən dövrdə yaşayan, özünəməxsus xüsusiyyətləri olan real gözəldən bəhs edilir.

Bir gözəl qamətli yari- lalərəngi sevmişəm, Yarə istiğnası şirin şuxü şəngi sevmişəm Qaşı yay, kirpikləri türfə xədəngi sevmişəm, Ox atıb qanlar tökən türkanə cəngi sevmişəm, Halə rəhmi gəlməyən bir bağrısəngi sevmişəm (6,184). Vaqif üçün dünya məhəbbətdən yaranmışdır. Onun nəzərində məhəbbət hər şeydən

güclüdür. Sənətkarın lirikasında daha çox qarşılıqlı sevgi və onun insana gətirdiyi səadət qələmə alınır:

Bir xəlvət yer ola, əğyar olmaya, Onda söhbət edək ikimiz belə. Əl-ələ tutuşub deyək, gülüşək, Tutaq bir xoş ülfət ikimiz belə (6,25). İnsana zövq verən, həyatı zinətləndirən, nəcib, ülvi məhəbbət sənətkarın lirikasında

qırmızı xətt kimi keçir. Bu cəhət şairin şeirinə nikbin ruh gətirir, onun ideya-bədii qüvvəsini artırır.

Doyunca zövq alaq nazü qəmzədən, Əndişə çəkməyək heç bir kimsədən, Hər gecələr, şirin-şirin, sühbətdən Eyləyək hekayət ikimiz belə (6,25). M.P.Vaqif könül verib sevdiyi gözəli dünyanın bütün nemətlərin üstün tutur, ona

yüksək qiymət verir: Onun üçün uymaz qeyriyə könlüm, Bir əcəb zibadır mənim sevdigim. Huri nədir, qılman nədir, mələk nə, Hamıdan əladır mənim sevdigim (6,68). Vaqifin bir çox şeirlərində məhəbbətin, səadətin, vüsalın şirinliyi, sevgililərin

xoşbəxt görüş saatları əks etdirildiyi kimi, hicran, kədər hisləri də təsvir olunur. Küsmək, barışmaq, həsrət çəkmək, ayrılıq bu şeirlərdə ustalıqla qələmə alınır:

Bilmənəm məndən neçün ol sevgili canan küsüb, Üzümə baxmaz dəxi, bir gözləri məstan küsüb,

Elmi s rl r №2(5),2017

80

Ağladır qanlar mənə, rüxsarəsi xəndan küsüb, Qara günlərdə qoyub məni, məhi-taban küsüb, Könlümün şəhrin sərasər eyləyib viran, küsüb (6,167). Sevdiyidən ayrı düşən aşiqin keçirdiyi pərişan halların sadə, aydın, səlis ifadəsi

oxucuda heyrət doğurur. “Zahirən adi görünən bu parçada lirik qəhrəmanın duyğuları, həssas, sevən qəlb aləmi psixoloji incəliklə əks etdirilmişdir. Burada sözlər, cümlələr elə ecazkar düzülmüşdür ki, insan şeir oxuduğunu unudur, elə bil ki, qəlbin özünü, titrəyişini, həyəcanını, həsrətini görür, o da həmin hisləri təkrar yaşayır, həyəcanlanır, düşünür” (7, 654). Xeyli vaxtdır ayrılmışıq yar ilən,

Gördük, amma danışmadıq, ayrıldıq, Qaldı canda gizli-gizli dərdimiz, Bircə kəlmə danışmadıq, ayrıldıq!(6,19) Sevilən sənətkarın misilsiz sənət incilərini oxuculara sevdirən burada təsvir edilən

doğma duyğular, saf hislərdir. Vaqifin lirikası çox emosional, həyatdan ilhamlanan, ürəkdən qopub gələn bir poeziyadır. Bu lirika insana məhəbbətlə, həyata çağırışla doludur. Bu şeirlər məhəbbət və gözəllik himni kimi səslənərək insanda həyat eşqini artırır, onu yaşamağa ruhlandırır.

Vaqifin dili olduqca sadə, axıcı və ahəngdardır. Şeir dilimizin saflığı təmizliyi onun adı ilə sıx bağlıdır. Vaqifin dilindəki sadəlik məna dolğunluğu, fikirlərin təbiiliyi ilə seçilir. Onun poeziyasında milli kolorit çox güclü və müxtəlifdir. O, bənzətmələrini, təşbehlərini, doğma xalq danışıq dilindən almış, məharətlə seçərək bədii dilə gətirmişdir. Sənətkarın lirikasında səmimilik, sadəlik aydın şəkildə öz əksini tapır. Vaqifin dilinə xas aydınlıq, anlaşıqlılıq onun bütün poeziyasında özünü göstərir.

Vaqifin dilinin lüğət tərkibindəki yazılı ədəbiyyatımız üçün yeni olan sözlər, tərkiblər və ifadələr onun dilini sadələşdirdiyi kimi həm də gözəlləşdirmişdir. “Vaqifin sözə münasibəti ümumən dövrün təfəkkür tərzinin münasibətidir, XVII—XVIII əsrlərdə ədəbi-bədii dilin funksional-qnoseoloji məzmununu Vaqif qədər dəqiq əks etdirən ikinci bir sənətkar yoxdur; o sözü etnoqrafik-məişət təbiiliyindən çıxarmadan obrazlaşdırır”(3,122).

Şairin lirikasına bədiilik və gözəllik gətirən ümumxalq sözləri, bədii təsvir və ifadə vasitələri, tərkibləri ədəbi dilimizin xəlqiləşməsinə səbəb oldu. Sənətkar ədəbi dilimizi canlı xalq dilinin imkanları hesabına oluqca zənginləşdirmişdir. Vaqifin lirikasında Azərbaycan dilinin daxili xüsusiyyətləri, incəlikləri, ifadəliliyi, yığcamlığı, ahəngdarlığı öz aydın bədii əksini tapmışdır. O, lirikası ilə ədəbiyyatımızın inkişafında mühüm tarixi dönüş yaradan, onu geniş xalq kütləsi ilə yaxınlaşdıran bir sənətkardır.

Ədəbiyyat

1. Abbasov M. Vaqif lirikasının bəzi xüsusiyyətləri. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1968, 13 iyul

2. Axundov M.F. Əsərləri. II cildə. Bakı: Elm, II cild,1988 3. Cəfərov N. Füzulidən Vaqifə qədər. Bakı: Yazıçı, 1991 4. Əlioğlu M. Məhəbbət və qəhrəmanlıq. Bakı: Yazıçı, 1979 5. Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. II cildə. Bakı: Avrasiya press, I cild, 2005 6. M. P. Vaqif. Əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2004 7. Səfərli Ə., Yusifli X. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: Ozan, 2008

Elmi əsərlər №2(5),2017

81

Айтен Kулиева

ОБОСОБЕННОСТЯХ ЛИРИКИ МОЛЛА ПАНАХA ВАГИФА

Резюме Одним из ярких представителей азербайджанской литературы XVIII века

является Молла Панах Вагиф. Своеобразный стиль его стихов стал новаторством для той эпохи. В статье уделяется внимание поэзии поэта-новатора, рассматриваются ее характерные особенности.

Aytan Guliyeva

ABOUT THE PECULİARİTİES OF MOLLA PANAH VAQİF’S POETRY

Summary One of the prominent reprentatives of Azerbaijan literature in the XVIII centry is

Molla Panah Vaqif. The peculiar style of his poems was the innovative of his era. In the article are spoken about the poetry of the innovator-poet and analyzed its characteristics.

Elmi s rl r №2(5),2017

82

TARİXŞÜNASLIQ

UOT 94 (479.24)Tahirə Həsənzadə tarix üzrə elmlər doktoru,

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

ARXEOQRAFİK SƏNƏDLƏR TARİXİ MƏNBƏDİR

Açar sözlər:fərman, hökm, qəbalə, hibənamə, əlyazma, pul vahidləri. Ключевые слова:указ,постановление, кабала, гибанаме, рукопись, монеты. Key words:decree, order, gebale, hibanameh, manuscript, monetary unit.

Türkün tarixində yazı mədəniyyəti xüsusi yer tutur. Qədim türklər yazının müxtəlif növlərindən istifadə edərək yalnız daş-qaya və müxtəlif əşyalarda deyil, kağız üzərində də yazırdılar.

Azərbaycan türkləri həm yaşadıqları ərazilərdə, həm də müxtəlif məqsədlərlə köçüb yaşadıqları yerlərdə müdərrislik edərək, əsərlər yazaraq ümumislam mədəniyyətinə xidmət etmişlər. VIII əsrdə yaşamış İbn Qüteybə yazırdı: “Əbul-Yəzqan da Cüveyriyə əsaslanaraq demişdir: “Mədinədə məvalilərdən (Mövla-hami, dost deməkdir-T.H.) elə bir şair yoxdur ki, o, əslən Azərbaycandan olmasın”. Bunu demək kifayətdir ki, Azərbaycan türkü dünyanın mədəniyyət xəzinəsinə “Kitabi-Dədəm Qorqud” kimi möhtəşəm yazılı abidə vermişdir.

İslam dünyasının müxtəlif elm ocaqlarında təhsil alan məzunlar vətənə dönərkən, özləri ilə əlyazmalar gətirirdilər. Əsrlərdən bəri Azərbaycan dünyada ən böyük kitab sərvəti toplamış ölkələrdən birinə çevrilmişdir. Təəssüf ki, bu mədəni irsin böyük bir hissəsi sonrakı dövrlərdə yadelli işğalçılar tərəfindən, eləcə də xürafatın əli ilə məhv edilmişdir. Ərəb əlifbasında yaranmış tarixin yadigarları Sovet rejimi tərəfindən rədd edilir, əlifba dəyişdirilir, ələ keçən əlyazmalar yandırılırdı. Xalq şairi Səməd Vurğun bu halı ürək ağrısı ilə qələmə almışdır:

Cəllad! Sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar, Mənim ana dilimdədir, yaxşı saxla yadında. Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu... Biz köçürük bu dünyadan, onlar qalır yadigar, Hər vərəqə nəqş olunmuş neçə insan duyğusu, Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu. Belə ağır şəraitdə Bakıda 1924-ci ilin sentyabr ayında I Ümumazərbaycan

Ölkəşünaslıq Qurultayı çağırıldı, qurultay Azərbaycan əlyazmalarını və qədim çap kitablarını bir mərkəzdə toplamaq haqqında qətnamə qəbul etməklə bu milli sərvəti tam məhv olmaqdan qurtardı. A. A. Bakıxanov, M.F. Axundov, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Bəhmən Mirzə və digər XIX əsr mədəniyyət xadimlərimizin şəxsi kolleksiyaları ətrafında yeni-yeni əlyazma kitabları alınıb toplandı. Əhalinin gizlədərək qoruyub saxladığı əlyazmalar tədricən aşkar edilirdi.

Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 12 oktyabr 1950-ci il tarixli qərarı ilə Respublika Əlyazmalar Fondu yaradıldıqdan sonra ayrı-ayrı idarələrdən 15 minə yaxın əlyazma, qədim çap kitabı, tarixi, arxeoqrafik sənədlər müəssisənin xəzinəsinə daxil edildi. XX yüzilliyin 70-ci illərində Əlyazmalar Fondunun xəzinəsi 10 minlərlə materialı əhatə edirdi.

Elmi əsərlər №2(5),2017

83

1986-cı ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin 28 oktyabr, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 11noyabr tarixli sərəncamı və Elmlər Akademiyasının 4 dekabr tarixli qərarları ilə Respublika Əlyazmalar Fondu bazasında Əlyazmalar İnstitutu yaradıldı və 1996-cı ildə Respublika Prezidenti, ulu öndər Heydər Əliyevin sərəncamı ilə İnstituta dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin adı verildi. Qeyd etmək lazımdır ki, burada şairin öz əsrində üzü köçürülmüş türkcə “Divan”ı vardır. Əlyazmalar İnstitutunda sayı 13 minə yaxın 40 min adda yazılı abidə, tarix, hüquq, tibb, Divan ədəbiyyatı, fəlsəfə, astronomiya, coğrafiya, məntiq, riyaziyyat və s. elm sahəsinə aiddir və mütəxəssislərin tədqiqat obyektidir.

Əlyazmalarla birgə əldə edilmiş, o cümlədən Azərbaycanın bir çox mədəniyyət xadiminin arxivi ilə daxil olmuş arxeoqrafik sənədlər burada ayrıca bir xəzinədə saxlanır. Burada 1000-ə yaxın sənəd XVI-XIX yüzilliklərə aiddir. Arxeoqrafik sənədlər olan və 300 ildən artıq bir tarixə malik bu əlyazmalar, aid olduğu dövrün ictimai-siyasi, sosial münasibətlərini öyrənmək, işıqlandırmaq üçün qiymətli mənbələrdir.

Bu qəbildən olan sənədlər bir neçə növə ayrılır:

1. Fərmanlar 2. Hökmlər və yerli hakimlərin əmrləri 3. Qəbalələr (alqı-satqı sənədləri) 4. Hibənamələr (bağışlanan əşyaların sənədləri) 5. Əmrlər (yerli hərbi komendantların göstərişləri) 6. Borc iltizamları və qəbzlər 7. Mərzçəkmə sənədləri, mübadilə aktları, razılaşma müqavilələri və sazişlər 8. Ərizələr və xahişlər 9. Şəhadətnamələr və attestatlar.

Arxeoqrafik sənədlər xəzinəsində mövcud olan XVI-XIX yüzilliklərin Şah

fərmanları və hökmlər Azərbaycanın sosial-iqtisadi münasibətlərini və siyasi vəziyyətini öyrənmək üçün qiymətli mənbələrdir. Burada 60 orijinal fərman və hökmdən otuz ikisi Azərbaycan Səfəvi şahlarına, bir fərman Nadir şah Əfşara, altısı Qacar şahlarına, bir fərman türk Sultanı Əbdüləzizə, iki hökm Azərbaycan hökmdarı, vəliəhd Abbas Mirzə Naibüssəltənəyə, on üç hökm Gürcü çarı II İrakliyə, beşi gürcü şahzadəsi, vəliəhd Davidə aiddir.

Xəzinədə mühafizə olunan I Şah Abbas Səfəvinin (1587-1629) h.q.996-cı (1587) ildə verdiyi fərmanı ən qədim tarixli sənəddir. Sənəd Şeyx Sufi Əhmədin Baş şiə şeyxi təyin edilməsi haqqındadır. Fərmanda deyilir ki, bütün tiyuldarlar, (şərti torpaq sahibləri-T.H.) kələntərlər (Səfəvilər dövründən başlayaraq Qacarlar dövrünədək şəhərlərdə məhəllə kəndxudalarına və müxtəlif silklərin nümayəndələrinə başçılıq edən adama “kələntər” deyilirdi-T.H.) və o cümlədən hakim və məmurlar, dini və milli bayramların, mövsümi ovların, adətlərin və s. keçirilməsində Şeyx Əhmədə tabedirlər. Bu fərman ölkədə qayda-qanun yaratmaq, hərc-mərcliyi, özbaşınalığı aradan qaldırmaq məqsədilə düşünülmüş dövlət sənədi idi. Bu qəbildən olan, şəriətə dair arxeoqrafik sənədlərdən biri də Şah Sultan Hüseyn Səfəvi tərəfindən 1704-cü ildə verilmiş fərmandır. Fərmanda deyilir ki, Əhməd Xəlifə Xəzləli Xəlifə oğlu və onun oğlu İmamqulu Xəlifə Əhməd Xəlifə oğlu bu ərazilərdə şəriət qanunları üzrə məsul şəxslər təyin edilirlər: Azad Çaylı, Zirəli, Hacı Mənsurlu, Hacı Pir Məlik, Çullu, Kor Əhmədli, Şeyxli, Aşıq Musalı, Qaraçullu, Sultan Əhmədli. Fərman Səfəvi xəlifələrinin hüquq və vəzifələrini, onların səlahiyyətlərini, ümümilikdə Səfəvi dövlətinin əsas hüquqi normalarını müəyyənləşdirirdi. Səfəvi şahlarının təyin etdikləri xəlifələrin vəzifələrindən biri də əhalini dini qaydalara uyğun olmayan işlərdən çəkindirməkdən ibarət olmuşdur. Bu fərmanda yer adları tarixçi-toponimlər üçün yeni mənbədir.

Elmi s rl r №2(5),2017

84

Arxeoqrafik sənədlərdən Azərbaycanın görkəmli ziyalılarının Qacar şahları tərəfindən dəyərləndirilməsi də məlum olur.

Arxeoqrafik sənədlər arasında görkəmli Azərbaycan dramaturqu Mirzə Fətəli Axundzadə haqqında verilmiş iki fərman diqqətə layiqdir. Bu fərmanlar həm Qacar dövlətində, həm də Osmanlı Türkiyəsində tanınmış tarixi şəxsiyyət kimi ona ehtiram göstərildiyini sübut edən dövlət sənədləridir.

Məhəmməd şah Qacar (1834-1848) Mirzə Fətəlinin III dərəcəli “Sirü Xurşid” ordeni ilə təltif edilməsi barədə fərmanını 1846-cl ildə imzalamışdır. Fərmanda deyilir: “praporşik (I zabit rütbəsi- T.H.) və tərcüməçi Mirzə Fətəli Axundzadənin III dərəcəli “Sirü Xurşid” ordeni ilə təltif edilməsi barədədir. Fərmanın üzərində Məhəmməd şah Qacarın möhürü nəzərə çarpır. Arxa hissədə Rus imperatorunun Qacar sarayındakı səlahiyyətli nümayəndəsinin möhürü və rus dilində Axundzadənin ordenlə təltif edilməsi barədə qeyd və 29 may 1846-cı il tarixi yazılmışdır. Osmanlı Sultanı Əbdüləziz isə onun yeni əlifba layihəsinə görə 1863-cü ildə Osmanlı dövlətinin “Məcidiyyə” nişanı ilə təltif edilməsi barədə fərman vermişdir. Sultan Əbdüləzizin h.q. 1280-cı/1863/ il tarixli fərmanında deyilir ki, Mirzə Fətəli Axundzadə Osmanlı Dövlətinin “Məcidiyyə” nişanı ilə təltif olunur. Nişan Mirzə Fətəliyə yeni əlifba layihəsini yaratması sahəsində fəaliyyətinə görə verilir. Əlyazma türkcə cəli xətti ilə yazılmış, sənədin əslidir. Bu sənəd görkəmli Azərbaycan filosofu, milli dramaturgiyamızın banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin şəxsi arxivi ilə daxil olmuşdur.

Azərbaycanın tanınmış ziyalısı Mirzə Kazım bəy Nəsrəddin şah Qacarın (1848-1896) 1865-ci il tarixli fərmanı ilə III dərəcəli “Sirü Xurşid” ordeninə layiq görülmüşdür. O bu ordenə Qacar dövləti qarşısısında xidmətlərinə və Rusiya ilə İran arasında dostluq əlaqələrinin yaranmasında iştirakına görə layiq görülmüşdür. Fərman fars dilində, şikəstə xətti ilə yazılmış, əslidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Kazım bəyin mükafatlandırılmasında Osmanlı sarayında da çalışmış azərbaycanlı diplomatlardan Mahmud xan Nasirülmülk və Mirzə Əbdürrəhim xan Təbrizinin xidməti olmuşdur. Onlar bu böyük şərqşünası Sultana təqdim etmişdilər.

Şah fərmanlarında Azərbaycanlı hərbçilərin də fəaliyyəti dəyərləndirilmiş, onlara hərbi rütbələrin verilməsinə diqqət yetirilmişdir. Nəsrəddin şah Qacarın 1883-cü il tarixli fərmanı Sərtipi-sani Mirzə Sadiq xanın “Sirü Xurşid ordeni ilə təltif olunması barədədir. O bu ordenə dövlət qarşısında qüsursuz xidmətinə görə layiq görülmüşdü. Mirzə Sadiq xan Nəsrəddin şah Qacarın 1890-cı il tarixli digər fərmanı ilə I dərəcəli sərtipi-əvvəl hərbi rütbəsi ilə təltif olunmuşdur. Fərman ornamentli çərçivədədir.

Digər bir azərbaycanlı hərbçi Məhəmməd Cəfər bəy Nəsrəddin şah Qacarın 1893-cü il tarixli fərmanı ilə 5-ci dərəcəli “Sirü-Xurşid” ordeni ilə təltif olunmuşdur.

Nəsrəddin şah Qacar iki ildən sonra, yəni 1895-ci il tarixli fərmanı ilə Borçalı mahalının Qarayazı kəndində xidmət edən Məhəmməd Cəfər bəyə yavər (mayor T.H.) rütbəsi verilməsi barədə fərman vermişdir. Məhəmməd Cəfər Tiflisdə İran Konsulluğunun məmuru idi və bu rütbə ona Baş konsulun müavinin təqdimatı əsasında verilmişdir. Fərmanın mətni ornamentli çərçivəyə alınmışdır.

Fərmanlardan başqa digər yazılı göstərişlərə hökm deyilirdi. Bu sənədlər Divanbəyinin təşəbbüsü ilə, hökmdarın xəbəri olmadan Etimadüddövlənin (baş vəzir) göstərişi əsasında hazırlanırdı. Hökmlər Etimadüddövlə tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra hökmdarın möhürü ilə möhürlənir, qüvvəyə minirdi. Hökmdarın adından tərtib edilən belə sənədlərin üzərində “Dünyanın itaət etməli hökm oldu” sözləri yazılırdı. Hökmlər əsasən maliyyə və inzibatı məsələlər haqqında verilirdi. Rus şərqşünası V.F. Minorski (1877-1966) də hökmlərin əsasən idarəçilik məsələləri haqqında verilməsini qeyd edirdi. Əlyazmalar İnstitutunda mövcud olan hökmlər əsasən fars dilindədir, bəzisinin rus

Elmi əsərlər №2(5),2017

85

dilinə tərcüməsi mövcuddur. Türkcə olan 1774-cü il tarixli bir hökm İnstituta Cəlil Məmmədquluzadənin arxivi ilə daxil olmuşdur.

Əlyazmalar İnstitutunda mövcud hökmləri nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, burada ilk növbədə haqq-ədalət qorunub saxlanır. Məsələn, Şəkinin keçmiş məliki Məlik Səfiqulu Şah Sultan Hüseyn Səfəviyə ərizə ilə müraciət edərək, haqqının tapdalandığını bildirmiş, Şirvan kələntərinin Nuxa, Kiş, Zəqzid və digər yerlərdə ona məxsus torpaqları zəbt etdiyindən, ailəsinin üzərinə həddən artıq vergilər qoyulduğundan şikayətlənmişdir. Şikayətə baxıldıqdan sonra Şirvan bəylərbəyisinə və kələntərə zəbt olunmuş torpaqların geri qaytarılması barədə göstəriş verilmişdir.

Hökmlər ağsaqqal və ya hakim təyin olunması, yaxşı əməyə görə titul verilməsi, hərbi rütbə və s. barədə verilirdi. Vəliəhd Abbas Mirzə Naibüssəltənənin iki hökmü diqqətəlayiqdir. Hökmdə deyilir:

1.İran taxt-tacının vəliəhdi Şahzadə Abbas Mirzənin h.q. 1239-cu (1823) il tarixli hökmü Əhməd Sultan Kəngərliyə Ərzurum yürüşü zamanı Abbas Mirzəyə göstərdiyi xidmətlərinə görə yavər (mayor) hərbi rürbəsinin verilməsi haqqındadır.

2. İran taxt-tacının vəliəhdi Şahzadə Abbas Mirzənin h.q.1242-ci/1826/ il tarixli hökmü İrana məxsus oğurlanmış əmlakın qaytarılmasında göstərdikləri şücaətə görə Mustafa bəyə, Məhəmmədəli bəyə, Səməd Sultana, Əli bəyə, İsgəndər bəyə, Hüseynqulu Sultana, Cahangir bəyə şahzadənin təşəkkürünün elan edilməsi barədədir.

1757-ci il tarixli hökm Gürcü çarı II İrakli tərəfindən verilmişdir. Orada deyilir ki, Məhəmməd Şərif ağa Qazax mahalının Salahlı kənd ağsaqqalı təyin edilir. Sənəd çarın möhürü ilə təsdiq edilmişdir. 1767-ci il tarixli tarixli hökm Pənah ağa Məhəmməd Şərif oğlunun Qazax mahalı Salahlı kəndinin ağsaqqalı təyin edilir.

Əlyazmalar xəzinəsində mühafizə olunan arxeoqrafik sənədlərin digər növlərindən 67 qəbalə və 13 ədəd hibənamələri tərtib edərkən şəriət məhkəməsinin nümayəndələrinin iştirakı tələb olunurdu. Burada ən qədim tarixli qəbalə (alqı-satqı sənədləri) h.q.984/1576-cı ildə Naxçıvan sakini Hacı Vilayətullah hacı Hidayət oğlunun Şahbuzda ona məxsus torpağın 9/24 hissəsini Əli bəy qardaşlarına 45000 dinara satması barədədir. Sənəd 6 nəfər şahidin imzası və 2 nəfər şahidin şəxsi möhürü ilə təsdiq edilmişdir.

Qəbalə və hibənamələrdə (bağışlanan əşyaların sənədləri) dövrə görə işlənən pul vahidləri barədə verilən məlumat diqqətəlayiqdir. Numizmatika tarixi ilə məşğul olan tədqiqatçı həmin dövrdə Abşeronda, Qubada və Nuxada daha çox rus rublu, manat, Naxçıvanda tümən (qızıl) dinar, rubl, Təbrizdə isə tümən, dinar, əşrəfi kimi pul vahidlərinin dövriyyədə olduğunu bu sənədlər vasitəsilə müəyyənləşdirir. Bölgə, kənd, yer adları da tarixin yaddaşına bu sənədlərdə yazılmışdır. Naxçıvanda Xamiabad, Xəlilabad, Şəki vilayətində Zayzid, Filfili, Quba qəzasında Anıx kəndi, Maqsudkənd və s. yer adları toponimika elmi ilə məşğul olan tədqiqatçını yeni mənbələrlə tanış edir.

Arxeoqrafik sənədlər xəzinəsində Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra yaranmış komendant üsul-idarəçiliyində yerli hərbi komendantların əmr, sərəncam və raportlarından nümunələr mövcuddur. 30 ədəd olan bu sənədlərə vergilər və mükəlləfiyyət, yerlərdə canişinlərin təyini ilə əlaqədar məsələlər, yer adları və s. haqqında tarixi məlumatla zəngindir. Məsələn, ştabs-kapitan Skaropinski 14 noyabr 1829-cu il tarixli sərəncamında göstərir ki, Şəki vilayətinin Zayzid sakini Molla Çələbi vergidən azad edilir. Əsas budur ki, keçmiş Şəki hakimləri Cəfərqulu xan və İsmayıl xanın sərəncamları onu hər cür vergidən azad etmişdi. Sənəd şikəstə xətti ilə yazılmış, azərbaycan dilində, əslidir.

Digər bir əmrdə, 1831-ci il tarixli kapitan Osipoviçin sərəncamında Xaçmaz naibinə tapşırılır ki, Nuxa qalasında müsəlman polkunu saxlamaq üçün vəsait toplanmasını təşkil etsin, varlı və yoxsul əhalinin siyahısını tərtib etsin. Sənəd azərbaycan dilində, şikəstə xətti, əslidir.

Elmi s rl r №2(5),2017

86

Bu qəbildən olan sənədlərdə də yer adları diqqət çəkir və toponimika ilə məşğul olan tədqiqatçı üçün tarixi mənbədir.

Arxeoqrafik sənədlərdə Nuxa (Şəki) şəriət məhkəməsinin sədri, XIX əsr görkəmli mətnşünas alimi, Əbdülqəni əfəndi Xalisəqarizədinin fəaliyyətini öyrənmək üçün qiymətli faktlar vardır.

Yerli hərbi komendantların bir çox əmrləri Azərbaycan dilindədir və burada yer adları diqqəti cəlb edir.

Yerli hərbi komendantların göstərişlərinə aid arxeoqrafik sənədlər Azərbaycan Hərb tariximiz üçün maraqlı faktlar verir. Məsələn: Əmrlərdən birində, Kapitan Osipoviçin 16 may 1831-ci il tarixli əmrində deyilir ki, Xaçmaz naibi Nuxa qalasında müsəlman polkunu təmin etmək üçün vəsait yığılması işi ilə məşğul olmalıdır. Bunun üçün vergilər dəftəri tərtib edilməli və varlı və yoxsul əhalinin siyahısı tutularaq təqdim edilməlidir. Sənəd Azərbaycan dilində olub, şikəstə xəttilə yazılmışdır.

Bu arxeoqrafik sənədlər Azərbaycan tarixinin bir çox qaranlıq səhifələrinə işıq salan dəyərli mənbələrdir.

Ədəbiyyat:

1. Əlyazmalar İnstitutu-50. – Bakı: Örnək, 2000. - 52 s. 2. Qəhrəmanov C.V. Xalqın mənəvi irsi bizim sərvətimizdir // Əlyazmalar

xəzinəsində. C.7. – Bakı: Elm, 1986. - S.5-19. 3. Seyidbəyli E.M. Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII-XVIII əsr Kəngərli

arxeoqrafik sənədləri. – Bakı: Elm, 2000. - 229 s. 4. Seyidbəyli E.M. Qarabağ torpaq mülkiyyətinə aid arxeoqrafik materiallar. Gövhər

Ağa Cavanşirin sənədləri. - Bakı: Nurlan, 2002. -146 s.

Таира Гасанзаде

АРХЕОГРАФИЧЕСКИЕ ДОКУМЕНТЫ КАК ЦЕННЫЙ ПЕРВОИСТОЧНИК

Резюме Такие археографические документы, как рескрипты и указы повелителей XVI-

XIX вв. являются ценным первоисточником для изучения экономических и политических отношений Азербайджана. Здесь встречаются названия местностей и денежных единиц, а также различные сведения неизведанных страниц истории Азербайджана.

Hasanzade Tahira

ARCHEOGRAPHİC DOCUMENTS ARE HİSTORİCAL SOURCES

Summary

The decrees, orders of Shahs and other documents of the 16-19th centuries that preserved in the treasure of the archeographic documents, are precious sources in studying social-economic relations and political situation of Azerbaijan. The names of the places and monetary units in the documents elucidate some obscure pages of the Azerbaijani history.

Elmi əsərlər №2(5),2017

87

УДК 94 (479.24) Наргиз Ахундова

доктор философии по истории, Институт истории им.А.Бакиханова НАНА

nara.akhundova@hotmail.com

ОСОБЕННОСТИ СЕФЕВИДСКОЙ ДИПЛОМАТИИ НА РУБЕЖЕ XVI-XVII ВВ.

Açar sözlər:Habsburqlar həyəti, xariçi siyasət, Səfəvilər sülaləsi, diplomatik müqavilə,elci. Ключевые слова: Габсбургский двор, внешняя политика, династия Сефевидов, дипломатический договор, посланник. Key words: the Habsburq's court, foreign policy, the Safawid’s dinasty, diplomatic agreement, emissar.

Анализируя политическую расстановку сил, складывавшуюся вокруг азербайджанских государств ещё с периода правления династии Аккоюнлу, можно отметить, что как во второй половине XIV1, так и XV, и на рубеже XVI-XVII вв., она оставалась схожей. Над странами Европы висела османская угроза, a многие европейские державы искали себе союзника в лице средневекового Азербайджана. Безусловно, здесь имели место и моменты разжигания европейцами конфликта между двумя восточными государствами с целью ослабления обоих. Тем не менее, наблюдались, конечно же, и их отличительные особенности. Развитие азербайджано-восточных связей, равно как и азербайджано-европейских отношений в целом, на протяжении истории диктовалось двумя направлениями – торгово-экономическим и военно-политическим: с той лишь разницей, что для взаимоотношений с Европой (поскольку несмотря на все усилия, проводимые переговоры не приводили к какому-либо конкретному военному результату) был присущ, по большей части, первый характер связей, для взаимодействия с Востоком – второй.

Из истории азербайджанско-тюркской дипломатии.Первые упоминания о представителях национальной дипломатии как таковой приходятся ещё ко времени правления Гасан падишаха Аккоюнлу. Здесь справедливо упомянуть имя Гаджи Мухаммеда, официального посла Узун Гасана, хорошо известного в Венеции, на Кипре, Риме и принимавшего особо активное участие в событиях 1473 г.; более того, на вершине дипломатии Аккоюнлу стояла Сара (Сарай) 2 хатун3, мать Гасан падишаха, первая женщина-дипломат на Востоке. Однако в то время численность тюркских послов значительно уступала иностранным, которые направлялись за рубеж с миссиями от имени султанов Аккоюнлу. К тому же имена многих из них, к сожалению, не запечатлелись в письменных источниках. Заметно стало расти это число при Сефевидах. Безусловно, обмен миссиями происходил и в период правления шаха Исмаила I. Из тюркских послов

1Первые дипломатические отношения с Европой были установлены ещё при Кара Йолук Османе Аккоюнлу. См.: Н.Ф.Ахундова. Азербайджанские государства в XV-XVI вв. по материалам «Кембриджской истории Ирана» (13, с.38-41) и Л.Тарди.BeyondtheOttomanEmpire (14th-16thcenturyHungarianDiplomacyintheEast) (30, с.3-17). 2 В «Китаби-Дийарбакрийа» Абу Бекра Тихрани мать Узун Гасана упоминается под именем Сарай хатун. 3 Подробнее см.: Я.М.Махмудов. «Sara xatun», Azərbaycan diplomatiyası.Bakı, 1993; Т.Наджафли «Azərbaycan Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri»(9, с.220-230), Н.Ф.Ахундова «Azərbaycan Atabəylər, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövrünün qörkəmli azərbaycanlı qadınları»(2).

Elmi s rl r №2(5),2017

88

от шаха Исмаила I часто упоминается имя Али бека. Так, английский историк К.Финкель отмечала, что в 1515 г. у главы рыцарского ордена в Родосе побывал сефевидский посол Али бек (См.: К.Финкель. “Osman’sdream. The story of the Ottoman Empire”. John Murray Limited, 2007, c. 152-153). По сообщению Марина Санудо, «шах Исмаил отправил в 1510 г. Венецию ещё одного посла, «знаменитого врача», 35-летнего Али-бека. Однако, как и ранее, накануне Чалдыранской битвы шаху не удалось поднять Венецианскую Республику против Османов…» (18, с.137).

Здесь необходимо подчеркнуть, что обмен миссиями и переговоры усложнялись весьма несовершенной системой коммуникаций, которая была характерна в целом для средневекового периода. Так, британский исследователь Л.Локкарт, рассматривая сефевидские взаимоотношения с Европой после Чалдырана, отмечает: «…Испанский король Чарльз V с одной стороны и король Венгрии Людвиг II – с другой, пытались вести переговоры с шахом Исмаилом. В 1516 г. Людвиг посылает к шаху Маронитского монаха по имени Петрус де Монте Либано с предложением о заключении союза. В тот же момент и с тем же предложением направляет своего посла к шаху Чарльз V. Ответы шаха на эти письма не сохранились. Но в конце лета он посылает Чарльзу письма на латыни…, в которых убеждает короля мобилизовать свои силы на общий бой…4 Письмо Исмаила I достигло Чарльза V только после смерти шаха, в 1524 г. Примечательно, что новость о смерти шаха Исмаила и воцарении шаха Тахмасиба была получена императором только в феврале 1524 г., только тогда он и адресовал шаху Исмаилу ответное письмо. Этот факт демонстрирует ненадёжность существовавшей в то время системы коммуникаций между Персией [Сефевидским государством] и Западом» (31, с.382).

При Тахмасибе I 5 стал происходить более интенсивный обмен послами: Ходжа Али (в 1570 г. вёл переговоры в Венеции), Шахгулу и Тахмаг ханы Устаджлу (учавствовали с важными миссиями в Стамбуле), Ходжа Мухаммед (опытный дипломат, не раз побывавший в Венеции и лично знакомый с Винченцо Алессандри) (18, с.186).

Со временем менялось и само понятие, а также численность, принимаемых и направляемых посольских делегаций. Так, например, в «Taриxe-aлемaрaйe-Амини» Рузбихан Хунджиуказывает на численность посольской миссии, направленной «около середины Рамазана 893 (август 1488 г.) кайсаром Рума султаном Баязидом II» ко двору правителя Аккоюнлу султана Якуба. Хунджи отмечает, что «Он (посол – Н.А.) был одним из великих эмиров, и его сопровождало 100 гулямов (телохранителей). Он привёз послание и ценные подарки…» (23, с.99). Ш.Ф.Фарзалиев характеризует дипломатические церемонии во времена правления шаха Тахмасиба I сведениями из «Mükalimeye-Şah Tаhmasib ba ilçiyane-Rum» 6 (Беседа шаха Тахмасиба с послами Рума), 4 Для передачи содержания этого письма автор ссылается на Латинский текст: См. Correspondenz des Kaisers Karl V., ed. K.Lanz, I (Leipzig, 1844), pp. 52-53. 5 Во многом это было связано с тем, что на период правления шаха Тахмасиба (1524-1576 гг.) пришёлся пик обострения отношений Сефевидов с Османской империей, вылившийся в сефевидо-османские войны (1533-1555 гг.). 6 Один из основных и ценных первоисточников, освещающих события 20-60-х гг. XVI в. – «Tezkireyi-Şah Təhmasib». Он дошёл до нас в двух вариантах: «Tezkireyi-Şah Tаhmasib» и «Mükalimeye-Şah Tаhmasib ba ilçiyane-Rum». Первый вариант,более полный и сохранившийся в нескольких вариантах рукописей, был издан на нескольких языках. Рукопись же «Mükalimeye-Şah Tahmasib ba ilçiyane-Rum» хранится в ГосударственнойПубличной Библиотеке Санкт-Петербурга им. М.Е.Салтыкова-Щедрина (каталог В.Дорна, №302, с.2 (b-3a)). В 1976 г. этот манускрипт был переведён на грузинский язык К.Табатадзе и издан в Тбилиси. Поскольку грузинский язык для нас не был широко доступным, то фактически, к этому источнику в отечественной историографии доступ был номинален. О рукописях и изданиях обоих вариантов также см.:

Elmi əsərlər №2(5),2017

89

отмечая, что они принимались в составе 2, 3 и даже нескольких сотен человек: так, «в 1561/62 гг. султан Сулейман направил к его двору миссию из двух послов, которых сопровождали 200 гулямов османского султана, а также около 300 приближённых со стороны обоих» (4, с.201). Обращаясь к «Tezkireyi-Şah Təhmasib» (Размышления шаха Тахмасиба), можно найти более подробное освещение этого события. «В 1561 г. Баязид выступал против своего старшего брата шехзаде Селима, объединившись с шахом Тахмасибом I… В то время султан Селим при поддержке отца Сулеймана Кануни направляет к шаху Тахмасибу двух посланников, каждого из которых сопровождало 200 слуг. Целью визита было выполнить просьбу султана и сдать ему Баязида…» (11, с.81-82). Хасан-бек Румлу конкретизирует эти цифры подмечая, что «прибывшие в Азербайджан послы – правитель Мараша, Али паша, и qapıcıbaşı Хасан ага, представились шаху, и число их составляло 706 человек» (4, с.201). При этом следует учесть, что хотя посланники объявлялись неприкосновенной личностью, тем не менее, миссии эти, для многих из них могли обернуться весьма непредсказуемыми и даже плачевными последствиями. Так, согласно сведениям из «Рузнаме» Хайдара Челеби, 22 августа 1514 г. посланников, пришедших в лагерь Селима I с целью вести переговоры, жестоко казнили, предварительно отрезав им конечности (с.76) (4, с.200). Вышеуказанный автор К.Финкель также повествует, что после Чалдырана, из-за продолжительных нападений узбеков, Исмаил организовал миссию ко двору Селима, который, в свою очередь, арестовал и заключил в тюрьму несколько сефевидских послов, «включая высшее духовное лицо в Азербайджане» (с. 152). «В сентябре 1517 г…, когда посланник шаха Исмаила прибыл в Дамаск с богатыми дарами, он был казнён» (См.:“Osman’sdream. ThestoryoftheOttomanEmpire”, с.156). Зачастую в целях чудовищной мести персоне, направившей эмиссаров, посланников сжигали. Здесь можно отметить о посланниках не только межгосударственного, но и локального уровня (на примере Оркмез бека Зулькадара) и привести в пример известную историю Улемы Текели, совершившего предательство по отношению к шаху Тахмасибу I. По сведениям Хасан-бека Румлу, «Öлме [Улема Текели - Н.А.], посылает вскоре к его трону своего эмиссара Üркмез [бек] Зулькадара, вручив ему ценные подарки» المھ را ین سخن موافق مزاج افتاده اورکمز ذوالقدر را با پیشکشھای) Последний же, «вскоре по .(c.1201 ,37) الیق و تحفھ ھای موافق بھ درگاه عرش اشتباه فرستاد.)прибытии», подвергается суровой казни – «сожжению заживо» ( در آنخا اورکمز بیگ Причины данного события подробно] .(с.1203 ,37) ذوالقدراز نزد المھ آمده بود سوزانیدند.)изложены в источнике «Tezkireyi-Şah Təhmasib» (11). Дело в том, что согласно этому источнику, незадолго до описываемых событий, «управляя Тебризом, Улема Текели, стал грубо злоупотреблять своими полномочиями: присвоил лучших коней Тебриза, забрал роскошно сотканный и украшенный шахский шатёр, разграбил и разорил жителей города… Тогда шах приказал схватить Улему и привести к нему. Однако Улема бежал». Более того, «его связывала тесная дружба с османским визирем Ибрагим-пашой», Улема даже сделал паше предложение: «Восточная территория свободна, почти все кызылбаши со мной, и если паща двинется на Восток, то я возьму страну в руки. Таким образом, паша станет правителем Хорасана, Ирака, Азербайджана, Фарса7, выплачивая при этом ежегодную дань султану» (11, с.83). Источник подтверждает подстрекательство Ч.А.Стори. Персидская литература, био-библиографический обзор, ч.II, с переработкой Ю.Э.Брегеля. М.. 1972, с.857-58. 7 Развёрнутая таблица указанных «беглярбекств, которые объединялись в Азербайджанский вилайет» представлена в «Таdhrikat Al-Muluk» (28, с.100-105).

Elmi s rl r №2(5),2017

90

Улемы Текели к походу султана Селима на Азербайджан; события, связанные с объединёнными силами Улемы и османского султана отражены и в «Тарих-и алемарай-и Аббаси» (5, с.165-171). Даже когда Тахмасиб I направляет к султану посольскую миссию в составе Хусейн хана, Мунтеше султана и Абдуллы хана Элалды с письмом следующего содержания – «выдайте нам Улему, а мы выдадим вам Шереф бека» - он получает отказ. Османы объяснили свой отказ тем, что «Улема присяг им в верности» (11, с.84). Так что, подобное прявление обиды шаха на Улему Текели было в определённой степени если не оправдано, то, по меньшей мере, объяснимо]. Можно привести в пример также «печальную» историю Денгиз бека Румлу, которая во всех подробностях будет описана ниже, и др.

Международная политическая ситуация на рубеже XVI-XVII вв. В XVI в. создаются благоприятные условия для развития капитализма в Европе. Формирующаяся европейская, в особенности, английская буржуазия в поисках приобретения источников дешёвого сырья и выгодных рынков сбыта устремила свои взоры на Восток. Её попытки найти морские пути в Индию, обогнув с севера Америку или Азию, не увенчались успехом, ибо морские пути находились под господством Португалии и Испании, а Средиземное море было под контролем Османской империи (29, с.436-438). В связи с этим возникает идея об эксплуатации Волжско-Каспийского транзита, который кроме Англии, был выгоден и таким державам, как Австрия, Германия, Швеция, Польша и др. Последние, ввиду отдалённости от центров торговли шёлком, встали перед необходимостью приобретать его через посреднические страны (Венеции и Португалии). В свою очередь, вполне закономерно, что Османская империя выступала против использования Сефевидами Северного пути8.

И хотя в дальнейшем русское купечество настояло на аннулировании торговых привилегий англичан Россией и установило свой контроль на Волжско-Каспийском пути (7, с.244-251), тем не менее, интерес англичан и других европейских путешественников к сефевидской державе в связи с упомянутыми Московскими Кампаниями возрос9.

Что же касается военно-политического фактора, катализирующего развитие европейско-азербайджанских взаимоотношений, то, как и раньше, при правлении азербайджанской династии Аккоюнлу, его основополагающая причина лежала в необходимости совместной борьбы против Османской империи. К примеру, 1583-1606 гг. знаменовались австрийско-османскими войнами, в которые монархия Габсбургов активно пыталась вовлечь Сефевидов. Сефевидское государство периода правления шаха Аббаса I (1587-1629 гг.), в свою очередь, также находилось в состоянии войны с Османской Турцией10. С другой стороны, 8Для проведения в жизнь этой цели Османское государство пошло даже на открытый военный конфликт, предприняв в 1569 г. Астраханский поход. 9Характерно, что c XVI столетия в Европе появляются книги, посвящённые этому региону (34; 26). В качестве примера можно упомянуть книгу о сефевидо-османских войнах Джованни Томмазо Минадои, изданную в Риме в 1587 г. и книгу П.Бизаруса по истории Персии (Антверпен, 1583). В Италии «неутомимый венецианец» Джовании Батиста Рамузио собрал ценный материал о путешествиях и открытиях, впервые изданный в трёх томах между 1550 и 1563 гг. в Венеции. В 1598 г. его английский двойник опубликовал этот труд итальянца Рамузио под названием «ThePrincipalNavigations. Voyages, TraffiguesandDiscoveries» (33).Mожно перечислить целый перечень европейских путешественников, побывавших в Сефевидском государстве по различным причинам вплоть до начала XVIII столетия, такие как Пьетро делла Вале, Рафаэль дю Маннс, Жан-Батист Тавернье, Жан Шарден, Франсуа Пети де Лакруа, Энгельберт Кемпфер, Пьер Сансон, Тадеуш Крушинский и др. 10 В 1578 г. «после меджлиса султан Мурад III выразил своё твёрдое намерение начать войну» против Сефевидов, невзирая на мирный договор в Амасье (1555 г.). Это намерение вылилось в длительную изнурительную войну (1578-1590-е гг.) (15, с.33).

Elmi əsərlər №2(5),2017

91

ослабление двух могущественных государств Востока - Сефевидской и Османской империй - служило в то время интересам большинства европейских держав, которые, в свою очередь, стремились добиться этой цели, столкнув их между собой11. Что касается позиции Аббаса I, которую он занимал к австро-османской войне, то шах поддерживал в ней позицию Габсбургов, стремясь по возможности затянуть войну. Для этого он вел переговоры с императором Рудольфом II, одновременно пытаясь поднять против Османов и другие западные государства. Однако, в связи с постепенным изменением расстановки сил и интригами внутри антиосманской коалиции, шах Аббас I пытался вступить в мирные переговоры с Османской империей. Постепенное сближение не устраивало многих европейских монархов, в том числе, императора Рудольфа II, который, в свою очередь, в 1609 г. направил своего посла в шахский дворец. В 1609-1610 гг. сефевидские послы провели переговоры в Вене. Но эти переговоры никаких результатов не имели.

Однако в развитии сефевидской дипломатии этот обмен посольскими миссиями, безусловно, сыграл значительную роль. В числе австрийских дипломатов наиболее известными были имена С.Какаша и Георга Тектандера, в свою очередь, азербайджанских туркманских послов в Габсбургском дворе представляли Мехдигулу бек, Хусейн Али бек и др. Известно, что существовала дипломатическая переписка между шахом Аббасом I и Рудольфом II [о которой повествуется в книге Я.Махмудова «Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западно-европейскими странами»], а также, что Георг Тектандер оставил замечательное описание «Путешествия в Персию» с приложенными к нему письмами Стефана Какаша12. В связи с этой миссией кембриджские авторы приводят интересные эпизоды. Так, «в обмен на дипломатическую миссию во главе с Р.Шерли и Хусейн Aли бек Байатом, Рудольф II отправляет к Cефевидам ответную миссию во главе с румынским дворянином С.Какашем Залонкемены». До того, как миссия достигла Гиляна, жертвой нездорового климата стали несколько его членов, в том числе сам посол Какаш. В это время по просьбе шаха Аббаса I в сефевидском дворе пребывал сэр Роберт Шерли (1581-1628 гг.). Роберт Шерли был послан шахом встретить посольство и доставить посла в Тебриз, где находился шах Аббас, что сообщается и в работе А.А.Рахмани (22, с.13-14). Далее в КИИ констатируются следующие подробности, которые отсутствуют в отечественной историографии: «Когда Р. Шерли достиг местопребывания посольской миссии в Гиляне, он, к своему сожалению, обнаружил, что Стефана Какаша уже нет в живых. Тем не менее, Шерли забрал Тектандера и нескольких выживших, уцелевших членов миссии в свои апартаменты в Тебриз, где и располагался двор (31, с.389). При встрече шах Аббас проявил к нему (Тектандеру – Н.А.) любезность и принялся изучать его верительные грамоты. Пока он был занят этим делом, к нему внесли турецкого пленника, и тут же вошёл служитель, подав шаху два меча в ножнах. Вынув один из мечей, шах одним быстрым ударом снёс голову несчастного пленника. Бедный Тектандер задрожал от ужаса, подумав, что теперь настала его очередь. Однако его страх был напрасен, так как шах повернулся к нему и вручил ему второй

11 Так, весной 1583 г. английский посол в Турции, У.Харбори в своём письме в Лондон указывал, что война Османской Турции с Сефевидами «гораздо более разорительна для турок, чем войны с христианскими государствами. Да продлит господь их трудности навечно» (18, с.203). 12В 1877 г. Ш.Шефер перевёл её на французский язык и напечатал в Париже, в 1896 г. Алексей Станкевич осуществил на русский язык перевод по немецкому оригиналу книги Тектандера, а перевод писем Какаша – по французскому переводу, поскольку венские рукописи были недоступны. Рукописи хранятся в Венских архивах и представляют для нашей историографии большой интерес.

Elmi s rl r №2(5),2017

92

меч в качестве подарка» (31, c.390). Последний передал шаху письма короля Рудольфа, написанные на латинском и итальянском языках, а также письмо Великого Московского князя. Тектандер впоследствии сопровождал сефевидскую армию во всех военных операциях после Тебриза, описания этой посольской миссии были запечатлены Тектандером в его упомянутой книге.

Сефевидские посланники в «Тарих-и алемарай-и Аббаси». Особого расцвета азербайджанско-тюркская дипломатия достигает при шахах Мухаммеде Худабенде и Аббасе I. Эпоха правления шаха Аббаса тесно ассоциирована с именем Искендер бека Мюнши и отражена в творчестве этого крупнейшего тюркского представителя придворной историографии азербайджанской династии Сефевидов, начавшего свою службу ещё при шахе Мухаммеде Худабенде. Особый интерес представляли собой туркманские посланцы той эпохи, направлявшиеся тогда со стороны шаха Аббаса I в различные, в частности, европейские страны, имена и деятельность некоторых из которых также отражены в труде знаменитого хронолога. В свете вышеизложенного хотелось бы сказать несколько слов о жизни и деятельности Мюнши, автора знаменитого труда по истории азербайджанского государства Сефевидов «Тарих-и алемарай-и Аббаси» (История украшающего мир Аббаса) (5; 6; 36). Проф. Р.Сейвори в своих исследованиях свидетельствует: «Искендер бек, полное его имя Искендер бек аль-Шахир би Мюнши родился в 1560 г., умер предположительно в 1632 г. Начал свою карьеру автор со счетовода, но вскоре оставил это занятие, переключившись на insha (писарство, писание). Он был назначен шахским секретарём и быстро поднялся до ранга munshı-yı-azım. В труде историка описана вся история Сефевидов, начиная с происхождения династии, правления Исмаила I, Тахмасиба I, Мухаммеда Худабенде и завершая периодом правления шаха Аббаса I. Однако, исследователь Сейвори ничего не указывает по поводу происхождения Мюнши, называя его «персидским» придворным историком (32, с.130-131). Искендер бек Туркман «Мюнши» (1560/61-1633/34 гг.) происходил из азербайджанского полукочевого туркманского племени. В XV в. это племя вошло в племенные союзы Каракоюнлу и Аккоюнлу, а в XVI в. оно объединяло племена порнак, мосуллу, бахарлу, байандур, перешедшие на службу к Сефевидам. Затруднительно сказать, к какому именно племени относился Мюнши. По поводу даты его рождения отдельными учёными также выдвигались различные версии13. Высокую оценку деятельности и способностям Мюнши отводит Кази Ахмед в работе «Трактат о каллиграфах и художниках»14. Он же отмечает, что определённое время в начале своей карьеры Искендер бек работал счетоводом, а потому имел навыки в составлении книг по бухгалтерскому учёту (16). Эта информация, кстати, совпадает с данными Сейвори. В 1626 г. Мюнши учавствовал в походе шаха Аббаса I на Багдад, а в 1631 г. (за 3 года до своей смерти в 1634 г.) – в походе на Багдад шаха Сефи. Следует указать, что в труде наряду с другими первоисточниками использована «Ахсан ут-Таварих» Хасан бека Румлу (род. в 1530 г.).

Примечательно, что в труде Искендер бека Мюнши приводится обширный 13 В отличие от Сейвори, А.А.Рахмани (22, с.12), И.П.Петрушевский (20, с.32), Н.Фальсафи, как и большинство других исследователей, определяют эту дату 1560-1561 гг., Миклухо-Маклай (с. 168-193), Брегель и др. отмечают её как 1561-1562 гг. На самом деле, опираясь на данные самого же труда «Тарих-и алямара-йи Аббаси», можно установить, что поскольку Искендер Мунши завершил этот труд в начале 1629 г., указывая в конце работы, что достиг 70-летнего возраста, то, основываясь на этом можно считать, что дата его рождения определяется 1560-1561 гг. (5, c. 5). 14«Искендер бек великолепно владел различными видами рунического письма, отличался совершенством почерка и отменной скоростью письма, а в составлении документов, указов, писем он оставался непревзойдённым» (16).

Elmi əsərlər №2(5),2017

93

перечень самых приближённых лиц к шаху и государственного-административного аппарата, иными словами, списки кызылбашских племён, которые представляют собой уникальную ценность. С учётом представленных данных, можно заключить, что большинство вышестоящих должностей и приближённых к правителю лиц как при шахе Тахмасибе I, так и при шахе Аббасе I, занимали тюрки15.

Как видно из хроники, помимо важных исторических событий в труде описана и вся элита сефевидского двора в частности, шаха Аббасса I, из среды которых выбирались послы и эмиссары, поскольку в тот период отдельный институт дипломатии, как таковой ещё не был сформирован. Подавляющая часть их имела тюркское происхождение, будучи «выходцами из туркманских племён», а посланцам, как известно, шахи вверяли особо конфеденциальную информацию. Так, по сообщению Я.М.Махмудова, ни в одном письме, отправляемом султанами Аккоюнлу или сефевидскими шахами, военные планы, в целях конспирации, никогда не обрисовывались, поскольку велика была вероятность перехвата писем османскими солдатами (18, с.132). По мнению Ш.Ф.Фарзалиева в письмах отмечались преимущественно общие фразы, основная же информация передавалась послами словесно, что свидетельствовало ещё раз о высочайшем доверии им шаха (4, с.199). Правда, можно ещё добавить, что в этом плане в сефевидском дворе была определённая слаженная система дипломатических миссий, поскольку определённая группа эмиссаров посылалась в восточные страны (Египет, Индию, Турцию, др.) другая группа – в западно-и восточно-европейские страны и т.д. Так, например, в «Тарих-и алемарай-и Аббаси» в повествовании об отбытии послов к индийскому, румскому и декканскому султанам (6, с.949; 36, с.513) сообщается о неоднократных визитах туда Зейнал бека Бигдели Шамлу [он же возглавлял посольские миссии в Грузию (6, с.1296-1297)], уполномоченным послом в Индию, а также о визитах туда потомственных послов Дервиш бека и его сына Мухаммед Али бека. Во время своей последней дипломатической миссии Дервиш бек, назначенный послом в Декан, умирает. Описывая эти события, Искендер бек указывaл: «Вместе с сеидами из казвинской Мараги и членами племени Шамлу Дервиш бек, мулазим из шахских стременных, был послан к управляющему декканского Ахмаденкерина [Ахмаднагар – Н.А.], Низамшаху16. Однако в Ширазе он скончался, и вместо него эта миссия возложилась на его сына, Мухаммед Али бека» (6, с.1691). В этой связи привлекает внимание повествование автором другой посольской миссии в Индию: «После ухода Джалаиридов, вот уже три года, как правитель Индии, Джалаладдин Мухаммед Акбар покинул мирскую землю, и приемником 15Эти списки были рассмотрены и изучены рядом исследователей: В.Минорским (28), О.Эфендиевым (24), И.Петрушевским (20), Ф.Сюмером (12) и др. В труде приводится 2 списка кызылбашских племён, относящихся ко времени смерти шаха Тахмасиба I (1576) и ко времени смерти шаха Аббаса I (1629). По данным О.Эфендиева и И.Петрушевского выясняется, что «в первом списке из 114 эмиров поимённо перечислены лишь 72, а 42 имени не названы. Из 72 эмиров тюркских было 61, а нетюркских – 11» (24, с.219). B то время как, согласно последним исследованиям историка З.Байрамлы, в первом списке Искендер бек Туркмана (1576 г.), включающего 114 эмиров, названы имена всего 84 человек. Из них 72 эмира были тюркского происхождения, и лишь остальные 12 составляли талыши, луры, курды (3, с.63). Что касается второго списка (1628 г.), то В. Минорский, ссылаясь на летопись Искендер бека Мюнши, отмечает, что при Аббасе I «из всех 89 эмиров, 74 всё ещё принадлежали к кызылбашским племенам, а гулямами были только 15» (28, c.18-19). И.П.Петрушевский же указывает, что «из 90 эмиров 35 составляли кызылбашские эмиры» (20, с.109). На самом деле в «Тарих-и алемарай-и Аббаси» общее число эмиров представлено не 90, а 92. Более того, в работе З.Байрамлы отмечается, что из них число тюркских эмиров составляло не 35, как у И.П.Петрушевского, а 54 (3, с.65). 16 Представители Низам-шахов, мусульманской династии правителей государства Ахмандагар (1490-1637), основана маликом Ахмадом. В 1576 г. подверглись нашествию моголов и были включены в состав их империи (См.: К.Э.Босворт. Мусульманские династии. Пер. П.А.Грязневича. М.: 1971, с.253).

Elmi s rl r №2(5),2017

94

своего достойного отца стал его старший сын, Мухаммед Селим…» [Добавим, что первая дипломатическая сефевидская миссия в во дворец Великих моголов была организована в 1559 г. по поводу поздравлений Акбар шаха, она возглавлялась Сейид беком и была принята Акбар шахом. Вторая миссия направилась туда в 1565 г. (1, с.116-117). В данном случае речь пойдёт о миссии ко двору преемника Акбара (1556-1605), Селима, принявшего титул Джахангира («Завоевателя мира»), направленной, судя по источнику, в 1608-1609 гг.]. Когда встал вопрос о безотлагательной отправке посольства в Индию и о том на кого возложить эту честь, «его высочество собрал большой совет и один за другим рассмотрел всех подходящих кандидатов на эту роль. В конце концов выбор пал на мирзу кызылбашского племени, эмира высокого ранга, Йадыгера Султан Али Талыша…По способностям и красноречию не было ему равных. Поэтому шах избрал именно его, поручив последнему доставку письма по поводу соболезнования усопшему и одновременно поздравлений с приходом к власти нового правителя, написанное с большой любовью». А господин посол, тем временем, занялся организацией достойной подготовки к намечаемому столь важному визиту. Пятьдесят благородных мужей сели на породистых лошадей, надев драгоценные ремни, и торжественно отправились в путь по кандагарской дороге. Среди ценных подарков были: 50 арабских, грузинских и байатских скакунов, дорогое оружие, привезённое из Руси, покрывало, изготовленное из шкур редкостной чернобурки, полторы тысячи изделий золота, одежда, сшитая из бархата, шёлка и атласа, вышитых золотыми и серебрянными нитками, ткани из Европы и Китая и т.д и т.п. (6, с.1405-1406).

Среди послов, «специализированных» по европейским регионам достоин упоминания Мехдигулу бек Туркман, тот самый эмиссар, который был отправлен по воле шаха с ответной миссией ко двору Рудольфа II Габсбурга в сопровождении с Тектандером. Он был одним из популярных лиц при дворе и пользовался особым расположением со стороны шаха Аббаса. Его имя неоднократно встречается в «Тарих-и алемарай-и Аббаси», где сообщается, что Мехдигулу беку поручалось составлять мирные договора и различные официальные документы (6, с.825). Помимо посольских миссий в Габсбургский двор, о которых отмечалось выше, Мехдигулу беку доверялась отправка многих секретных писем и в другие европейские страны. К примеру, в Варшаве в политических архивах можно найти письмо шаха Аббаса I польскому королю Зигмунду III Васа. Известно, что король Зигмунд III слыл безумным любителем произведений искусства, в том числе, ковроткачества. В 1601 г. он посылает в сефевидские края Стефана Муратовича с целью заказать ковры с изображением королевских гербов, хотя по мнению многих историков, эта экспедиция кроме коммерческих целей имела ещё и политические (14, с.191).В ответном письме Аббас I предлагает польскому королю дружбу и сотрудничество. По сообщениям польских исследователей это письмо было доставлено в 1605 г. Зигмунду III Мехдигулу бек Туркманом (35; 14, с. 191).

Одним из именитых послов того времени был знатный йуз баши Денгиз (Дениз) бек Румлу, преимущественно направлявшийся в европейские страны, а последний раз, вернувшись из Испании, явился ко двору шаха как раз в момент прибытия туда послов испанского короля в Исфаган, в составе нескольких ватиканских падре, христианских священников и видных учёных. С именем этого посла связан известный трагический эпизод на последнем этапе его жизни, который упоминается во многих источниках. Так, британский учёный-востоковед Э.Браун (1862-1926 гг.), указывая на прибытие испанской миссии ко двору шаха

Elmi əsərlər №2(5),2017

95

Аббаса с дорогими подарками, отмечает, что там вместе с ними находился и Денгиз бек 17 . Затем он приводит отрывок из «Тарих-и алемарай-и Аббаси» Искендера Мюнши, в котором представляется «самое достоверное описание» этого события: «Последний (Денгиз бей – Н.А.) навлёк на себя недовольство шаха и был немедленно приговорён к смерти, в самой что ни на есть его жёсткой форме, не позволив ни малейшей возможности для объяснения или оправдания; затем шах объяснил испанцам, что поступил сим образом ввиду актов измены, непочтительности и дерзости, которые бек проявил во время миссии, к примеру: 1.вскрыл письмо с королевской печатью, обнародовав его содержание [и показал его Бузре, правителю всех европейских портов – этот момент опущен Брауном – Н.А.]; 2.облачился в траурную одежду по поводу смерти королевы Испании (что противоречило законам кызылбашских подданных); 3.спекулировал письмом к Папе Римскому от шаха, которое он отдал купцу, выдавшему себя за него, и с этой сделки он выручил порядочную прибыль…» (25, с.6-7). Последняя причина не так подробно и ярко описана автором, как в оригинале у Мюнши: «Его Высочество написал письмо Владыке христианского мира и Наместнику Христа на Земле и послал его с Дениз беком. Дениз бек же вручил письмо одному купцу и, взяв с него гонорар, поручил ему, назвавшись Дениз беком, донести это письмо в Европейский двор (Firangistan darülxilafəsi), использовав при этом его и в целях своей выгоды» (6, т.II, с.1544-45). Далее Браун приводит по данным Мюнши главное 4.обвинение Денгиз бека шахом: «Но, – заключил шах, первопричина его приговора содержалась в том непростительном поведении, которое посол оказывал своим попутчикам, сопровождавшим его, раздосадовав их настолько, что некоторые из них приняли христианство и остались в Европе, дабы спастись от его тирании, так что такое чрезмерное усердие во имя ислама требовало должного наказания, которое он и получил» (25, с.7). И действительно, эти 3 причины во главе с четвёртой последней составляют у Мюнши параграф под названием «Указ об ошибках Дениз Бека, за которые он понёс наказание» в «Тарих-и алемарай-и Аббаси». Турецкий исследователь Дж.Айдогмушоглу добавляет суда и пятую причину наказания, связанную с 50 тюками чистого шёлка, подаренных им испанскому королю без разрешения падишаха, более того, на самом деле, согласно Р.П.Матье, королю было подарено 8-10 тюков, поэтому не исключено, что здесь имел место акт хищения (10, с.173). Здесь мы можем сделать небольшое уточнение, что действие это было совершено по инициативе другого члена дипломатической миссии, Антонио де Гувеа, однако ответственность за содеянное с Денгиз бека ни в коей мере не снималась. Так или иначе, судьба Денгиз бека настолько напугала де Гувеа, что последний, так и не осмелившись явиться к шахскому двору, покинул Исфаган 21 октября 1613 г. в сопровождении двух монахов. Примечательно, что Браун приводит, в том числе, и моменты определённых фальсификаций пересказа Мюнши на примере данных следующих трудов – «приложения Риза Кули хана к «Раузат ас-Сафа» и общей истории Персии, составленной к 1858 г.», - указывая, что вышеизложенный эпизод, практически был в точности скопирован с весьма незначительными изменениями с «Тарих-и алямара-йи Аббаси», за исключением одной важной, но совершенно, по мнению автора, «бессмысленной переделки» последней причины наказания, а именно: «Шах Аббас заявил, что основная вина посла лежала в том, что несколько лиц намеревались принять ислам и приехать в Персию, но персидский посол обошёлся с ними так непристойно, что те раскаялись в своём 17 Отметим, что у Орудж-бека Байата в «Истории Дон Жуана Персидского» посол, прибывший в Исфаган, числился под именем Хусейн Али бека, однако эта информация не совпадает с данными Мунши.

Elmi s rl r №2(5),2017

96

намерении и, обернувшись в христианство, остались в своей стране» (25, с.7). По заключению Брауна, «Риза Кули хан не хотел раздувать идею о том, что персидские мусульмане могли принять христианство…». Так или иначе, вышеизложенное свидетельствует о том, насколько некоторые моменты истории могли передаваться по-разному отдельными авторами (что характерно, преимущественно, для отдельных компиляционных трудов или авторов, предвзято освещающих те или иные события), и какую ценность для нас вместе с тем представляет первоисточник Мюнши.

Немаловажное место среди упоминающихся в «Тарих-и алямара-йи Аббаси» порученцев занимал Имамгулу бек Пакизе Туркман. Ешё в период больших смут и волнений при Мухаммеде Худабенде у Мюнши описывается его миссия в Москву: «Туркманский посол Имамгулу Пакизе назначается послом к русскому царю. Направляясь к царскому двору, он садится в Гиляне на корабль и с ценностями и подарками отправляется в путь морем» (36, с.507; 6, с.938-939). С важными визитами Имамгулу хан направлялся в Испанию и Португалию. Так, Т.Наджафли в статье, посвящённой связям Сефевидов с этими странами, опирается на сведения турецкого исследователя Р.Кылыча о том, что во время пребывания в Мадриде Р.Шерли суда приехал сефевидский посол Имамгулу хан, посланный в Мадрид вместе с испанским послом Луи Перейра де ла Керда18. Вместе с другими ценными подарками он привёз в дар королю 200 тюков шёлка. Сефевидский посол пришёл с посланием от шаха: «В случае, если Испания объявит войну Турции, то ей будет предоставлено полное право на экспорт сефевидского товара, проводимого посредством торгового пути Ормуз-Лиссабон» (10, с.172).

Особое место в этом перечне следует отвести Хусейн Али беку Байату, тому самому, который вместе с Р.Шерли возглавил первую официальную дипломатическую миссию при шахе Аббасе I в Габсбургский двор к Рудольфу II. Он принадлежал к представителям фамильных шахских послов. В 1599 г. (1599-1602) Хусейн Али бек был уполномочен главой крупнейшей посольской делегации, которая отбыла в мае того же года для встреч и переговоров с Папой Римским, Венецианской Республикой, Германией, Англией, Францией, Испанией, Тосканским герцогством, шотландским королём, польским и скандинавскими государями. Он и его брат Cултан Aли бек Байат служили ещё при дворе сефевидского шаха Мухаммеда Худабенде и происходили из знатного азербайджанского племени Байат, входившего в объединение кызылбашей. Они были личными порученцами шаха Худабенде, Хамзы Мирзы и Аббаса. Но наиболее ярким представителем этого рода стал племянник Хусейн Али бека, сын Султан Али бека, Орудж бек Байат или, как его чаще называют в исторической науке, Дон Жуан Персидский, - имя, которое он принял, отправившись с дипломатической миссией ко двору испанского монарха и в конце миссии неожиданно принял решение обратиться в христианство и более не возвратился на Родину. Он участвовал во многих дипломатических миссиях в европейские страны. Его имя не числится в труде Искендер бека Мюнши, но Орудж-бек известен прославившим его произведением «История Дон Жуана Персидского» из трёх книг. Пожалуй, замечательными высказываниями из этой трилогии и будет уместно завершить наше повествование: «Сейчас у нас 32 клана благородных семей, …имеющих огромное превосходство в стране. Начнём с Устаджлу – главного клана, большинство их любимые слуги шаха, и они всегда 18 Эпизод о том, как Имамгулу хан Пакизе Туркман сопровождал Луи Переура де ла Кедра обратно в Испанию, описан также Я.М.Махмудовым (8, c.286).

Elmi əsərlər №2(5),2017

97

занимают высокие и почётные посты при его особе. Шамлу – как великие мажордомы Испании... Затем идут Афшары: люди с этим именем в большинстве случаев правители и министры юстиции. Затем туркоманы – из их числа выходят военачальники, принцы и генералы, так как они великие солдаты. Семья Байат – благороднейший дом и родословная, и все, как мы сказали бы в Испании, герцоги…Хармандалу - мы бы назвали маркизами. Зулькадарлу – как герцоги, это клан доблестных в бою и очень храбрых людей…» (17, с.31).

Заключение. В свете вышеизложенного можно сделать следующие выводы. Развитию азербайджанско-тюркской дипломатии, расширению связей средневекового Азербайджана с Европой, а также многочисленным посещениям его территории европейцами способствовали: 1.угроза Европе со стороны Османской Турции и желание предпринимать определённые дипломатические шаги; 2.внедрение с XV-XVI вв. португальской экономики в Индию, что усиливало интерес к Ближнему и Среднему Востоку; рост торгово-экономических отношений в связи с Московскими Компаниями. Если в начале XV в. османская угроза Европе была отведена победой эмира Тимура над Байазидом Молниеносным (1405), то в конце XV, в XVI, и даже в первой половине XVII вв. Великая Порта была вынуждена считаться со всё возраставшими дипломатическими связями держав Аккоюнлу, затем Сефевидов с европейскими странами и делить свои силы между ними 19 . Далее, затрагивая вопрос об освещении развитии сефевидской дипломатии на рубеже XVI-XVII вв. в «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» Искенбер бек Туркмана, отметим, что особенности этого дела заключались в том, что, как упоминалось, в то время определённый институт дипломатии ещё не сложился, а доверенные лица в летописи за редким исключением назывались конкретно послами. Поэтому приходилось сверять события, связанные с именами определённых посланников параллельно с эпизодами, описанными другими европейскими, турецкими и отечественными источниками. Так, что наиболее яркие представители посольских миссий рубежа XVI-XVII вв., возглавляемых Мехдигулу бек Туркманом, Денгиз беком Румлу (в англоязычной историографии в отдельных случаях он встречается как Денгиз бек Шамлу), Имамгулу бек Пакизе Туркманом, Хусейн Али бек Байатом, Зейнал беком Бигдели Шамлу, Дервиш беком Шамлу и его сыном Мухаммед али Беком, Йадыгер Султан Али, мн. др. в большинстве своём происходили из тюркских племён. Из летописи Искендер бека Мюнши выявляется, что на рубеже XVI-XVII вв. выдающуюся роль в управлении внешнеполитическими связями в сефевидском государстве играла целая плеяда дипломатов, выделявшаяся преимущественно из азербайджанско-тюркской знати.

Литература:

1. Ağayev R.Ə. Azərbaycan və Mərkızi Asiya dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətləri

(XV-XVI əsrlər).- Bakı, 2004. 2. Axundova N.F. Azərbaycan Atabəylər, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövrünün qörkəmli

azərbaycanlı qadınları // Geostrategiya. №04, Bakı, 2016, s.71-76.

19При этом необходимо отметить, что европейские авторы сыграли не последнюю роль в представлении Аккоюнлу и Сефевидов в качестве «персидских государств» (Клавихо, Дженкинсон, де Алессандри, Шарден, др.), а османские источники в свете частых военных столкновений предвзято освещали события, при этом часто называя их «Əcəm dövləti» [так называли территории стран с неарабским населением] (1, c.29), хотя в «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»указывалось, что с самого момента восхождения на престол «Исмаил и кызылбаши всегда боролись за трон и царство Азербайджана» (6, с.57).

Elmi s rl r №2(5),2017

98

3. Bayramlı Z.H. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında türk qızılbaş əyanlarının rolu. - Bakı, 2015.

4. Fərzəlibəyli Ş.F. Azərbaycan və Ocmanlı imperiyası (XV-XVI əsrlər). - Bakı, 1999.

5. İskəndər bəy Münşı. Tarix-i aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) / fars dil. tərc. müəll O.Ə.Əfəndiyev, N.S.Musalı.C.1.F-Bakı, 2009.

6. İskəndər Bəy Münşi Türkman. Dünyanı Bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi) / fars dil. tərc.Ed. Ş.F.Fərzəliyev.- Bakı, 2010.

7. Əfəndiyev O.Ə. Аzərbaycan Səfəvilər dövləti XVI əsrdə.- Вakı, 1993. 8. Mahmudov Y.M. Azərbaycan diplomatiyası. - Bakı, 2007. 9. Nəcəfli T.N. Azərbaycan Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri.- Bakı, 2012. 10. Nəcəfli T. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin Portugaliya və İspaniya ilə münasibətləri

Türkiyə tarixşunaslıgında//AMEA-nın Xəbərləri, İçtimai elmlər seriyası, № 2, Bakı, 2016, s. 163-177.

11. Şah Təhmasibin təzkirəsi / fars dil. tərc. müəll.Rəhimov Ə.H. - Bakı, 1996. 12. Sümər F. Safevi devletinin kuruluşu ve qelişmesinde Anadolu yürklerin rolu. -

Ankara, 1992. 13. Ахундова Н.Ф. Азербайджанские государства в XV-XVI вв. по материалам

«Кембриджской истории Ирана». - Баку. 2015. 14. Ахундова Н.Ф.Об исторических связях государств Аккоюнлу и Сефевидов с

Польским государством.//Труды Института Истории НАН Азербайджана, т.51. - 2014.

15. Гусейн Ф. Османо-сефевидская война 1578-1590 гг.- Баку, 2005. 16. Кази-Ахмед. Трактат о каллиграфах и художниках (1596-97/1005). Перевод и

комментарии Б.Заходера. - М.-Л., 1947. 17. Книга Орудж-бека Байата Дон Жуана Персидского / пер. с англ., введ. и

коммент. О.Эфендиева, А.Фарзалиева. - Баку, 1988. 18. Махмудов Я.М. Взаимоотношения государств и Сефевидов с западно –

европейскими странами (II пол. XV - начало XVII). - Баку, 1991. 19. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с

Персией / под ред. Н.И.Веселовского, т. I.- СПб.: 1890; т. III. 20. Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в

Азербайджане и Армении в XVI-нач.XVII вв. - Ленинград, 1949. 21. Подробное описание путешествия гольштинского посольства в Московию

посoльства Адамом Олеарием. Полный русский перевод с немецкого Павла Барсова. - Москва, 1870.

22. Рахмани А. «Тарих-и аламарай-и Аббаси» как источник по истории Азебайджана. - Баку, 1960.

23. Тарих-и алам-ара-йи амини. Фазлуллах Ибн Рузбихан Хунджи /пер. с англ. Т.А.Минорской. - Баку, 1987.

24. Эфендиев О.А. Образование Азербайджанского государства Сефевидов в начале 16 в.- Баку, 1961.

25. Browne E.G. A History of Persian literature in modern times (A.D. 1500-1924). - Cambridge, 1924.

26. Early Voyages and Travels to Persia by Anthony Jenkinson and other Englishmen. Edit.By Delmar Morgan and C.H.Coote. Vol. I-II, London, 1886.

27. Mahmudov Y.M. Azerbaijan & Europe.- London-Los Angeles, 2012. 28. Minоrsky V. Introduction “Tadrikat al-muluk”: A Manual of Safavid

administration circa 1137/1725. - London, 1943.

Elmi əsərlər №2(5),2017

99

29. Roger S. European visitors to the Safavid court. Iranian studies. Vol. VII, Summer-autumn, 1974, N 3-4, part II.

30. Tardy Layosh. Beyond the Ottoman Empire (14th-16th century Hungarian Diplomacy in the East). - Szeged, 1978.

31. The Cambridge History of Iran. Vol. 6. Cambridge University Press, 1986. 32. The Encyclopedia of Islam. New edition by E. van Donzel, B.Lewis and Ch.Pellat.

Vol. IV. Lieden, E.J.Brill, 1973. 33. The Principal navigаtions voyages traffiques and discoveries of the English nation

made by sea or over-land. By R.Huklayt, vol. 3, Glasgow, 1903. 34. The travels of Merchant in Persia. A narrative of Italian travels in Persia in XV and

XVI c.- London, 1873. 35. Sierakowska Jolanta. Polish-Persian diplomatic relations during the Safavid Period.

UniversityofWarsaw. /www.teheran.msz.gov.pl/. 1381, امیر كبیر: تھران .تاریخ عالم آراى عّباسى. اسكندر بیك تركمان .36

(İskəndər bəy Türkman. Tarixi Aləm araye Abbasi. Tehran: Əmir Kəbir, 1381) 1384,اساطیر: تھران. بھ اھتمام دكتر عبدالحسین نوائى). جلد دوم(احسن اتواریخ . حسن بیك روملو .37

(Həsən Rumlu. Əhsənut-təvarix. Cild-e dovvam, Tehran, 1384).

Nərgiz Axundova

XVI-XVII ƏSRLƏR SƏFƏVI DIPLOMASIYASININ XÜSUSIYƏTLƏRI

Xülasə

I Şah Abbasın hakimiyyət dövrü (1587-1629) – Səfəvilər tarixinin ən maraglı səhifələrindən biridir. Bu dövrdə Qərb diplomatiyasının Şərq ölkələrinə və xüsusi ilə də Səfəvi dövlətinə qarşı maraqlarının artması Avropa ölkələrinin qüzəştli iqtisadi inkişafı ilə sıx bağlı idi. Diqər tərəfdən, Osmanlı imperiyasının Avropa ölkələri üçün doğurduğu hərbi təhlükə də bu əlaqələrin inkişaf etməsini sürətləndirirdi. Həmçinin məqalədə nisbətən əvvəlki dövrdə mövçud olmuş diplomatik həyatında baş verən hadisələrinin işıglandırılması üçün Həsən bəy Rumlunun “Əhsanut-Təvarix” əsərindən də istifadə olunub. I Şah Abbasın hakimiyyəti dövrü «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» əsərində ətraflı şəkildə əks olunmuşdur. Məqalədə digər yazılı məmbələrdə də adları çəkilən bir sıra elçilərin siyahısı təqdim edilirmişdir. O cümlədən, «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»-dən bəzi hadisələrin ingilisdilli əsərlərdə işıqlandırılması haqqında məlumat verilir. Bu zaman elilər əsasən şahın etimad göstərdiyi türk əyaniları arasından təyin edilirdi. Beləliklə, Azərbaycan türk diplomatları Səfəvilər dövlətinin beynəlxalq əlaqələrinin genişlənməsində mühüm rol oynamışdırlar.

Nargiz F.Akhundova

SPECIFICITY OF THE SAFAWID DIPLOMACY ON THE EDGE OF XVI-XVII CENTURIES

Summary

Elmi s rl r №2(5),2017

100

Shah Abbas’s ruling period (1587-1629) – one of the most interesting pages of the Safawid history. The diplomatic rise of that epoch is related to economic development of European countries. Therefore their interests were diverted to the East and to the Safawid State, in particular. All the same time threats from the Ottoman Empire just catalyzed development of diplomatic relations. In addition, for the considering of the events from the diplomatic life of the earlier historical period we have used the source “Əhsanut-Təvarix” Hasan bek Rumlu. Abbas’s ruling period is very amply reflected in the «Tarix-i aləmara-yi Abbasi» by Iskender bek Turkman Munshi. The names of the Turkic emissaries from the source of Iskender bek Munshi and English historiography are given in this article. The article narrates a fact, that no official institute of diplomacy was formed by that period. Azeri-turkic nobles played very important role in the development of the Safawid foreign affairs.

Elmi əsərlər №2(5),2017

101

SƏNƏTŞÜNASLIQ

UOT 7.01 : 791.43

Səyyad Bayramov AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutu,

dosent seyyad-bayramov@ mail.ru

KİNO İLƏ İNCƏSƏNƏTİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ

Açar sözlər: incəsənət, janr, kino, kinematoqrafiya, sintez. Ключевые слова:искусство, жанр, кино,кинематография,синтез Keywords: art, genr, cinema, cinematograph, synthesis

1.Giriş Artıq son zamanlar incəsənətin növ və janrları arasındakı qarşılıqlı əlaqə

məsələlərinə xüsusi fikir verirlər.Kino incəsənətinin inkişafı üçün klassik və müasir yaradıcılığın bütün imkanlarindan nə qədər istifadə olunsa da, onun təməlinin inkişaf tarixi və əsaslari öyrənilmədən həyata keçirmək mürəkkəb olur.

Kinematoqrafiya o zaman uğurla irəlləyə bilər ki, onun bünövrəsində dərin biliklər, isdedad,təcrubə,pesəkarlıq və savad olsun.Eyni zamanda mədəniyyətin, incəsənətin,siyasətin və iqtisadiyyatın dünənin və bu günün tələbini bilməli həm də dünya kinosunun tarixi keçmişini, dünəni, bu gününün təcrübəsini yaxşı bilməlidir.

2.Məsələnin qoyluşu Məlum incəsənətin tarixi aydın şəkildə göstərir ki, incəsənətin növləri olan poeziya

(ədəbiyyat) – faciə, komediya, lirika ümumiyyətlə ədəbiyyatdakı janrları; təsviri incəsənətdə isə-heykəltaraşlıq, rəssamlıq, qrafika; tətbiqi-incəsənətdə-memarlıq (“iri - böyük” və “kiçik”, memarlıq); musiqidə - xalq musiqisi, (simfoniya) sinfonik, kamera və yüngül musiqi, teatrda, teatrın müxtəlif növləri-kinematoqrafiya, sirk, televiziya, rəqs-klassik rəqs, xalq rəqsləri və ənənəvi rəqs şəklində inkişaf etmişdir.

İncəsənətin belə zəngin forma və janrlarda təzahür etməsi elə fikir doğurmamalıdır ki, incəsəntin növ və janrları bir-birindən tamamilə ayrılır və gələcəkdə onların arasında heç bir ümumi cəhət tapmaq mümkün olmayacaqdır. Bunun əsas səbəbi ondadır ki, incəsənətin bütün növ və janrları eyni hiss, həyəcan şüur orqanlarına malik insanlar-sənətkarlar tərəfindən yaradılır.

İncəsənət həyat hadisələrinin hissi, konkret, tipik bədii obrazlar vasitəsilə canlandırır. İncəsənətin növləri arasında fərq ondadır ki, bir haldakı obyektiv aləm sözlərlə (ədəbiyyat), rənglərlə (rəssamlıq) digər halda isə səslərlə (musiqi) və ya materiallarla (heykəltaraşlıq) və s. əks etdirilir.

Demək lazımdır ki, bizim estetik ədəbiyyatımızda da, incəsənət növlərinin bəzilərinə müəyyən üstünlük verən fikirlər vardır. Beləki, bəziləri incəsənətin bir növünün müəyyən cəhətlərinə görə başqaları üçün nümunə hesab edir və onu daha yüksək qiymətləndirirlər.

Məsələn, o zamanlar yəni sovet dövründə rus sovet yazıçısı Leonideo Volınski memarlığı incəsənətin ən yüksək növü hesab edir və başqa incəsənət növlərinin etalonu kimi onun şərhinə çalışır. “Vopros Literatur” jurnalının redaksiyasına cavabında o, göstərir ki, memarlıq proporsiya incəsənti kimi rəssamı, heykəltaraşı, yazıçını, musiqiçini kinematoqrafçını yeni ritmlərlə fikir aydınlığı, xətlərin saflığı və s. ilə təsirləndirə bilir (1).

Elmi s rl r №2(5),2017

102

Amerika estetiki Tomas Manro özünün “İncəsənətin 400 növü və tipi” məqaləsində saysız-hesabsız dini ritulları, pirotexnikanı, stol üstünün bəzədilməsini və s. əyləncələri belə ədəbiyyat, təsviri incəsənət, musiqi ilə bir sıraya qoyur (2).

Lakin incəsənətin növlərinin sayı 400-dən az olsa da, onun yeni forma, və janrları, yaranır çərçivəsi günü-gündən genişlənir. Son dövrlər kino, televiziya və digər ekran əsərləri (vizual sənətlər) laterna-maqika kimi incəsənət növləri sürətlə inkişaf edir.

İlk baxışda incəsənətdəki qarşılıqlı əlaqə məsələsi çox da mürəkkəb görünmür. Axı, bir sıra görkəmli yazıçılar, bəsətəkarlar, rəssamlar, kinematoqrafçılar yalnız öz sahələri ilə deyil, həm də incəsənətin başqa növləri, ilə də maraqlanırlar və məşğul olur və bir sıra gözəl sənət əsərləri də yarada bilmişlər. Xüsusilə də gözəl naliyyətlər qazanmışlar. Ölməz sənətkarlardan Leonardo da Vinçi, Mikelancelo, Benvenuto Çellini və başqaları öz dövrlərində inkişaf edən incəsənətin, demək olar ki, bütün sahələrində maraqlı sənət əsərləri yaratmışlar.

A.S.Puşkin, M.Lermontov, T.Şevçenka gözəl rəssamlıq qabiliyyəti, Mayakovskinin yaratdığı siyasi plakatlar, Mir. Mövsüm Nəvvab, S.B.Əfsar, K.Behzad, S.Məhəmmədin miniatür və s. Görkəmli xalq şairi Səməd Vurğunun musiqi istedadı, xüsusilə saz çalması yəqin ki, oxuculara məlumdur.

Hətta tarixdə elə görkəmli şəxslər olmuşdur ki, onlar həm incəsənət, həm də elm sahəsində böyük fəaliyyət göstərmişlər. Y.P.Borodin istedadlı bəstəkar olmaqla yanaşı, görkəmli rus kimyaçısı kimi də şöhrət qazanmışdır. Görkəmli alim, Şərq təbabətinin banisi Əbuəli İbn-Sina eyni zamanda əla musiqi nəzəriyyəçisi olmuş xalqımızın istedadlı oğlu İbrahim Topçubaşov həm bacarıqlı həkim, həm də istedadlı bəstəkar idi. Azərbaycanın görkəmli kimyaçı qadın alimi və ilk akademiki gözəl kino aktrisası İzzət Orucova idi. Bunların sayını çoxaltmaq da olar.

İncəsənətin qarşılıqlı əlaqəsinə aid başqa xarakterli misallar da göstərmək olar. Məsələn, məşhur rus rəssamı İ.Repinin “İvan Qrozn və onun oğlu İvan” adlı şəklinin bədii niyyəti Rimsk-Korsakovun “Antar” sinfonik trilogiyasından alınan təəsüratlarla bağlıdır. Eyni ilə S.Eyzenşteynin kinematoqrafik əsəri də məhz buna istinadən həm kinorejissor və gözəl kino və dekorasiyalara verdiyi eskizlər onun istedadındakı obrazdan xəbər verir. Bu cür misallara əsaslanaraq musiqinin ədəbiyyata, rəssamlığın musiqiyə, heykəltaraşlığın ədəbiyyata, ədəbiyyatın bu incəsənət növlərinin bir-birinə, bir sözlə bütün incəsənət növlərinin bir-birinə olan təsirləri haqqında fikir yürütmək mümkündür.

İncəsənətin bütün növlərinin sərhəddi, spesfikası, bir-birilə qarşılıqlı əlaqəsi hələ qədim zamanlarda filosofların, sənətkarların, ədəbiyyat nəzəriyyəçilərin diqqətini cəlb etmişdir. Aristotelin “Poetikası”, Leonardo da Vinçinin“ Rəssamın şair, musiqiçi, heykəltaraşlarının mübahisəsi”, Lessinqin “Laokoon”, Hegelin “Estetikaya dair mühazirələr” əsərlərində qeyd etdiyimiz elmi məsələlər dövrdən, ictimai siyasi şəraitdən və müəlliflərin dünya görüşlərindən aşlı olaraq müxtəlif cür izah edilirdi.

Kinonun ictimai həyatda rolu. Müasir həyatımızı kinosuz təsəvvürsüz etmək olmaz. Belə ki, kino yalnız incəsənətin bir növü olaraq qalmır o, həm də geniş xalq kütlələri arasında elmi biliklərin yayılmasında, xalqımızın mədəni texniki səviyyəsinin inkişafında mühüm rol oynayır. Sözgəlişi və ya təsadüfi deyildir ki, V.İ.Lenin kinonu ən kütləvi, ən əhəmiyyətli incəsənət növü hesab edirdi. Maraqlıdır ki, kino sənətinin yenidən qol-qanad açdığı, səssiz kinodan səsli kinoya doğru təkmilləşdiyi bir dövrdə, hələ əsasən məzmundan çox kinonun texniki tərəflərinə olan meyillərin güclü olduğu bir zamanda görkəmli rus yazıçısı L.N.Tolstoy bu sənətin gələcək taleyini yüksək məzmunla, bədii-ideya ilə əlaqələndirməyə çalışmış və yazıçıları kino ilə əməkdaşlığıa çağırmışdır. Böyük yazıçı Z.Andreyev ilə jurnalist söhbətində kino sənətinin geniş kütlələrə və xalqa daha tez çatdığını söyləmişdir.

Elmi əsərlər №2(5),2017

103

Kino sənəti haqqında. N.Nərimanovun XX əsrin 2-ci onilliyində Şərqdə təbliğat məsələlərinə həsr edilmiş məqalələrinin birində kino sənətinin böyük əhəmiyyətindən bəhs edərək yazırdı: “Adamların məntiqi mühakimədən daha çox obrazlarla düşünməyə vərdiş etdikləri Şərqdə kütlələrin qabaqcadan tədrici hazırlığını tələb etməyən yeganə təbliğat vasitəsi kinodur”(3).

Belə ki, kinonu kütlələrə yaxınlaşdıran mühüm cəhətlərdən biri də odur ki, o müəyyən bir həyatı hadisəni hərəkətdə olan və gözlə görünən şəkillərlə, obrazlarla ifadə edir. Yeri gəldikcə kinoda musiqinin müşaiətindən, digər incəsənət növlərinin bədii imkanlarından geniş istifadə edilir. Bu spesifik vasitələr və onların arasındakı qarşılıqlı əlaqələr həyatın daha dolğun, daha canlı ifadə olunmasında kino sənətinin canlılığına böyük imkanlar yaradır. Lakin demək lazımdır ki, müasir kinematoqrafçıların əlində olan bədii vasitələr heç də birdən-birə əmələ gəlməmiş, uzun bir dövr ərzində alimlərin, sənətkarların əməkdaşlığı nəticəsində təkmilləşmişdir. Hazırda bu proses davam edir.

Əlbəttə bu qeyd olunanlar incəsənətdəki qarşılıqlı əlaqə məsələsinin müəyyən qədər əks etdirir. Lakin, incəsənətdəki qarşılıqlı əlaqəni, qarşılıqlı təsiri yalnız belə misallarla izah etmək, onun səbəbini assosiasiyalarda, emosiyalarda axtarmaq (bütün bunlar çox vacib olsa da) çox səthi görünərdi. Eyni zamanda məsələn Leonardo da Vinçinin “Rəssam şair, musiqiçi, heykəltaraşla mübahisəsi” əsəri intibah dövründən çox yayılmış və haqqında çox yazılmış bir mövzuya həsr olunmuşdur. Öz əsərində müəllif intibah dövründə yüksək mərhələyə çatmış rəssamlığın müdafiəsinə çalışır, digər incəsənət növlərindən onun üstünlüyünü sübut etməyə can atırdı.

Məsələn,incəsənətin növlərə bölünməsi qanunauyğunluqları ilə əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, o, klassik və müasir estetik ədəbiyyatda öz geniş şərhini tapmışdır. Təbiidir ki, estetik və sənətşünslıq fikir tarixində bu sualın cavabları bir-birindən qeyri adi pərakəndəliyi ilə fərqlənirdi. Lakin cavabların müxtəlifliyinə baxmayaraq son nəticədə onları obyektiv və subyektiv amillərlə və incəsənətin müxtəlif növlərə ayrılmasının dərin köklərini iki qrupa bölmək mümkündür.

Birinci nöqteyi-nəzərdən tərəfdarları belə hesab edirlər ki, incəsənət ona görə ayrı-ayrı növlərə bölünür ki, incəsənətin predmeti özü çoxşaxəlidir və onun müxtəlif tərəfləri bədii ifadəliliyin müxtəlif vasitələrini tələb edir. Əksinə, ikinci nöqteyinəzərin tərəfdarları olan tədqiqatçılar belə düşünürlər ki, eyni hadisələrin bəzən həm poeziyada, həm də musiqidə, həm də rəssamlıqda (təsviri sənət) belə əks oluna bilməsi səbəbinə görə müxtəlif incəsənət növlərinin yaşamasını inikası predmentindən asılı etməyə heç bir əsas yoxdur. Onların ətrafına görə müxtəlif incəsənət növlərinin mövcudluğunun səbəblərini insan qavrayışının subyektiv xüsusiyyətlərində, sənətkarın müxtəlif hiss orqanlarına malik olmasında axtarmaq lazımdır. Beləliklə, rəssamlığın və musiqinin meydana gəlməsi inkişafı gözlə və qulaqla izah edilir və kinematoqrafidə ekran vasitəsilə öz həllini təsdiqləyir.

Müxtəlif incəsənət növlərinin yaşamasının əsas kimi obyektiv və subyektiv amillərin etiraf olunması hələ heç də həmin məsələnin materialist və ya idealist həlli demək deyil. Məsələn, incəsənətin öz növlərinə ayrılmasının obyektiv əsasını estetikada materializm mövqeyində duran Lessing və idealist Hegel etiraf edirdilər. Digər, tərəfdən incəsənətin bölünməsinin subyektiv əsası Leonardo da Vinçinin realist estetikası və Kantın idealist estetikası tərəfindən müdafiə olunurdu. Xatırlatdığımız mütəfəkkirlərin baxışlarının nəzərdən keçirilməsi yalnız tarixi maraq doğurur.

Lessengin “Laakoon” əsərində rəssamlıq və poeziyanı (Lessing rəssamlıq anlayışı altında burada bütün təsviri sənət növlərini, poeziya dedikdə isə müəyyən mənada incəsənətin bütün növləri və digər sahələrini, xüsusilə, ifadəliliyin güclü olduğu sənət növlərini nəzərdə tuturdu) müqaisə edən Lessing, heç şübhəsiz onların fərqlərinin varlığını əks etdirmək vasitələri ilə izah edirdi: Lakin hər bir incəsənət növünün istifadə etdiyi təsvir

Elmi s rl r №2(5),2017

104

vasitələrinin özlərini Lessing varlığın hansı tərəfini əks etdirməsi ilə bağlayırdı. Müəllifə görə rəssamlığın meydana gəlməsi məkandakı fiziki cismin əks olunması zərurətindən doğursa, poeziyanın yaranması onun hərəkətlərə müraciət etməsi ilə əlaqədardır. Düzdür, sənət növləri arasında sədd qoymaqla yanaşı Lessing eyni zamanda onları mütləqləşdirmirdi. O, nəzərə alırdı ki, rəssamlıq predmentləri təsvir edərkən çoxtəsirli ola bildiyi kimi, poeziya da hərəkətləri ifadə edərkən maddi predmetli aləmi aça bilir. Lakin, rəssamlığın dinamik-statik xüsusiyyətlərini kəsb etməsi və poeziyanın təsviri cəhətləri mənimsəməsi bilavasitə tamaşaçı və ya oxucunun təsəvvürünün köməyinə olan müraciət nəticəsində mümkündür.

Metodoloji baxımdan əks prinsipdən çıxış edən və müxtəlif incəsənət növlərinin yaşamasını obyektiv yox, subyektiv amillərlə izah edən Leonardo da Vinçi, məsələn belə hesab edirdi ki, incəsənət növləri, insana xas müxtəlif hiss orqanları ilə müəyyən olunur. Lakin incəsənəti həyata “təqlid” kimi nəzərdən keçirdiyindən onun konsepsiyası materialist xarakter daşıyırdı. Leonardodan fərqli müxtəlif incəsənət növlərini subyektiv amillərlə əlaqələndirən Kant insan hisslərini sənətkar tərəfindən təsvir obyekti üzərinə əlavə edilən əsas cəhət kimi nəzərdən keçirirdi. İnsana xas təşəkkür, seyretmə, hissetmə kimi anadangəlmə mənəvi keyfiyyətləri etiraf edən Kant belə hesab edirdi ki, müxtəlif incəsənət növlərinin meydana gəlməsi məhz onlarla müəyyən olunur: şüur-poeziyanı, seyretmə-plastik sənətləri, hiss-musiqini meydana gətirir. Kanta görə müxtəlif sənət növləri insanın bu və ya digər mənəvi keyfiyyətinin oyunudur.

Bizim dövrdə tamamilə aşkardır ki, müxtəlif sənət növlərinin yaşama səbəbi ilə əlaqədar məsələnin həllində bu bölgünün obyektiv əsaslarını subyektiv amildən-insanın qavrayışından ayırmaq olmaz. Bədii mədəniyyətin incəsənətin müxtəlif növlərinə bölünməsində obyektiv amilin həlledici rolunu qəbul etməklə yanaşı, bu baxımdan subyektiv amilin mənasını da inkar etmək olmaz. İncəsənətin istifadə etdiyi rənglərin, xəttlərin səslərin və s. “dili” heç də real aləmdə rənglərin, xəttlərin və səslərin yalnız sadəcə mövcud olması ilə əlaqədar meydana gəlmişdir. Bu dil həqiqətdə ona görə meydana gələ bilər və gələ bilmişdir ki, rənglər, səslər, formalar və s. Insanın həyatında müəyyən məna kəsbetmiş, ifadəli məzmun ola bilmişdir. İnsan gözü və insan qulağı, rəngləri, səsləri özünə uyğun tərzdə qavrayırlar. Məlumdur ki, insanın beş hissi üzvü ümumdünya tarixinin məhsuludur. Bu o deməkdir ki, insan qavrayışının təbiəti və xüsusiyyətləri ictimai-tarixi təcrübə əsasında yaranmışdır və onun tələbatına uyğun gəlir. İnsan qavrayışının bu xüsusiyyətləri insan beynində özünəməxsus aləmin inikas olunması formalarına böyük təsir göstərir və deməli, ayrı-ayrı sənət növlərinin spesifikliyi də onlarla müəyyən olunur.

İncəsənətin növləri bir-birindən həm müxtəlif hadisələri göstərdiklərinə, həm də insanın qavrayış təbiətinə müvafiq olaraq müxtəlif təsvir vasitələrindən istifadə etdiklərinə görə seçilirlər. Lakin müxtəlif sənət növlərinin yaşamasının əsas səbəbi heç şübhəsiz, incəsənətin predmeti; incəsənətin hər hansı bir növünün təsvir vasitələri ilə hərtərəfli açıla bilməyən çoxtərəfli obyektiv aləmi ilə bağlıdır.

Nəzəri cəhətdən daha az öyrənilmiş bədii sintez problemi də elə buradan meydana gəlir. İncəsənətin növü olan kino sənəti bütün sənət və sənət növlərini özündə ehtiva edir və sintetik sənət növü problemini çözərək həllində mühüm rol oynayır. Bununla demək olar ki, kinematoqrafiya, incəsənətin bütün növlərinə və janrlarına əsaslanır və onların hər birinin vizual ifadə və təsvir vasitələrindən istifadə edir.

Nəticədə incəsənətin növləri və janrlarını özündə etiva edən kinematoqrafiyada incəsənətin qarşılıqlı əlaqəsindən əmələ gəlmiş kino sənətinin sintezi məhz dövrün və zamanın tələbi ilə yaranmışdır. Bununla demək olar ki, kinematoqrafiya incəsətin bütün növləri və janrlarına əsaslanır və vizual təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə edir.

Elmi əsərlər №2(5),2017

105

Ədəbiyyat:

1. Вопросылитературы. – 1993. - №3 – С.29. 2. Вартанов А. Время завершает спор // Вопросы литературы. – 1960. -№3. –

С.99. 3. Новый Восток. – 1925. - №1 (17). - С.9.

Саяд Байрамов

ВЗАМОСВЯЗЬ ИСКУССТВА И КИНО

Резюме В статье автор раскрывает методы выражения и визуального описания в жанрах и видах взаимосвязи искусства. При этом он выносит на передний план исторические и современные корни взаимосвязи искусства, приводит ценные факты и высказывет свое мнение.

Sayad Bayramov

MUTUAL RELATIONS OF ART WITH CINEMA

Summary In the presented article the author emphasizes the historical and modern connection of visual description and expression means in the genres and kinds of mutual relations of art. Meanwhile, he emphasizes dramatic visual aesthetics of cinema and takes into consideration the kinds of joint labor art as a person of solidarity. The author enriches his article with the valuable facts and with his own opinions.

.

Elmi s rl r №2(5),2017

106

DİNŞÜNASLIQ

UOT 297

Əkrəm Həsənov ilahiyat üzrə fəlsəfə doktoru,

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar institutu garibekrem@hotmail.com

İSLAM HƏMRƏYLIYININ AZƏRBAYCANDA MÜASIR TƏZAHÜRÜ

Açar sözlər: İslam, həmrəylik, tolerantlıq,multukulturalizm, cəmiyyət Ключевые слова: Ислам, солидарность, толерантность, мультикультурализм, общество. Key words: Islam, solidarity, tolerance, multiculturalism, society.

Həmrəylik, birlik, bərabərlik, tolerantlıq, multikulturalizm terminləri eyni mənanın

müxtəlif formalarıdır. Hamısı birliyə, bərabərliyə, dözümlülüyə, müxtəlifliyə işarə edir. Bizim ölkəmiz tarix boyu bu terminləri özündə əhatə edən bir ölkə olub. Məhz tarixən dinimizin islam olması da bizdə olan bu anlayışları daha da gücləndirib. Azərbaycan xalqı dözümlü, mübariz, iradəli, həmrəy bir xalqdır. Biz tarix boyu insanlar arasında, dinlər arasında, məzhəblər arasında, millətlər arasında fərq qoymamışıq. Heç zaman başqalarının nemətlərində, başqa torpaqlarda, qonşu ərazilərdə gözümüz olmayıb. Əksinə tarix boyu bizə qarşı dözümsüzlük, bizə qarşı hücumlar, bizə qarşı haqsızlıqlar olunub. Bütün bunlara baxmayaraq bu gün Azərbaycan güclü bir ölkə kimi dünyada tanınır. Əlbəttə bütün bunlar qurbansız, itkisiz olmayıb. Müasir Azərbaycanı qurub indiki dövrə çatmasında böyük, misilsiz əməyi olan ümummilli lider Heydər Əliyev (Allah ona rəhmət etsin) dövlətçilik ənənələrinin əsasını qoyaraq möhkəmlənməsinə zəmin yaradıb. Ölkəmizdə əmin-amanlığın əsasını qurub. Bir ölkənin inkişafı üçün ən vacib amil də ölkədə sabitliyin, əmin-amanlığın olmasıdır. Məhz cənab prezidentimiz İlham Əliyev də ölkəmizdə Heydər Əliyevin xalqla bərabər təşkil etdiyi bu sabitliyi və əmin-amanlığı qoruyub saxlayır. Burada əsas faktor xalqdır. Xalq, camaat, insanlar, həmvətənlərimiz dünyanın hansı ölkəsində olmasından asılı olmayaraq Azərbaycan adlı doğma vətənlərini sevirlər, bütün dünya azərbaycanlıları ölkəmizdə bu sabitliyin daima olmasını ürəkdən istəyirlər və bunu əməli şəkildə də göstərirlər. Biz bu sabitliyin qorunması və davamı üçün var gücümüzlə çalışmalıyıq. Məhz cənab prezidentimiz İlham Əliyevin 2016-cı ili “Multukulturalizm ili” elan etməsi, ardınca da 2017-ci ili “Həmrəylik ili” elan etməsi bir daha bunu göstərir ki, biz özümüz də bir xalq olaraq bunu istəyirik. Mən öz adımdan bu ilin həmrəylik ili olmasını çox müsbət qəbul edirəm və bu ili birlik bərabərlik ili elan etməsinə görə cənab Prezidentimizə təşəkkür edirəm. Həmrəylik, birlik, bərabərlik anlayışı islamda həmişə mövcud olubdur. Allah təala Peyğəmbərləri də bəşər tarixi boyu ona görə göndərib ki, insanlar birlik bərabərlik içərisində, sülh şəraitində yaşasınlar. Biz əslində bununla öz dini dəyərlərimizi də qorumuş oluruq. Dinimizi sevir, öyrənir, öyrədir, yaşayırıq. Buna baxmayaraq digər dinlərə və inanclara da hörmətlə yanaşırıq. Bu il həm də onunla yadda qalan bir il oldu ki, ölkəmizdə İslam Hərməylik Oyunları keçirildi. Bu oyunlarda ölkəmiz dünyada daha çox tanındı. Məhz bu baxımdan da cənab prezidentimizin bu ili həmrəylik ili elan etməsi bir çox yönlərdən bizə xeyir gətirəcəkdir. Bu eyni zamanda tək bizim ölkəmizdə islamın yox, bütün dünyada olan dinlərin islama olan münasibətini dəyişdi. Başqa dinlərin nümayəndələri Azərbaycanda olan islam oyunları zamanı bir daha bu dinin necə mükəmməl din olduğunu əyani şəkildə gördülər. Həmçinin ölkəmizin necə tolerant, multukultural və həmrəy olduğunu bütün dünya gördü. İslama qarşı yönələn mənfi fikirlər

Elmi əsərlər №2(5),2017

107

müsbət yöndə dəyişibidr. Azərbaycan bir ölkə olaraq islamın mahiyyətini bütün dünyada tanıtdırdı. Bu məsələdə ölkə müsəlmanları da cənab prezidentin ətrafında sıx birləşərək birlik və bərabərlik nümayiş etdirdilər. Hər bir azərbaycanlı gücü, bacrığı çatan qədər dinimizin, ölkəmizin dünyada daha yaxşı tanınması üçün var gücü ilə bundan sonra da çalışmalıdır. Bu məsələdə Azərbaycan bütün dünyada nümunə olmalıdır. Bunu da ümid edirik ki, hər kəs bacardığı qədər buna çalışacaqdır. Xüsusi ilə biz çalışmalıyıq ki, bu illər ərzində məzhəblər arası münaqişələrə səbəb olacaq sözlərdən və əməllərdən uzaq qalaq. Vətəndaşlar arasında ayrıseçkilik salacaq müxtəlif inanc fərqliliklərinə əhəmiyyət verməməyə çalışaq. Doğru bildiklərimizi də qarşı tərəfin qəlbinə dəymədən, qarşılıqlı hörmət əsasında aramızda müzakirə edə bilərik. Bildiyimiz kimi İslam dinində məzhəblərə bölünmək bəyənilmir. Allah təala Qurani Kərimdə bildirmişdir ki, məhzəblərə və firqələrə bölünməyin. Hamılıqla Allahın ipindən möhkəm yapışaraq birlikdə mehriban olun. Biz də Allah təalanın bizdən istədiklərini etməli və böyüklərimizə qarşı hörmətli davranmalıyıq, balacalarımızla isə şəfqət və sevgi ilə keçinməliyik.

Həqiqət yolunda möhkəm durmaq və gələcək nəsilləri yanlış və İslama ya- bançı təfsirlərdən uzaq tutmaq üçün övladlarımızı uşaqlıqdan həyatımızın mə- nasını təşkil edən əcdadlarımızın dini ilə yaxından tanış etməliyik (1, s.3). Məhz bu gün bunun üçün xüsusi şərait vardır. Ancaq insanlar tənbəllikdən, ya da müəyyən problemlərdən övladlarının tərbiyəsində, dini maairfləndirilməsinə səhlənkarlığa yol verirlər.

Övladlarımıztəmizvarağaoxşayırvəonunüzərindəancaqyaxşı şeyləri əks etdirməliyik. Onların saf qəlbləri qiymətli mirvariyə bənzəyir, üzərində çəkdiyimiz hər bir naxışı qəbul etməyə hazırdırlar. Hədisdə deyilir ki, hər bir valideynin öz övladına bəxş etdiyi ən qiymətli hədiyyə düzgün mənəvi- əxlaqi tərbiyədir. Allah rəsulu (ona allahın salamı olsun) deyir ki, bütün uşaqlar həqiqi dini və düzgün yolu qəbul etməyə hazır vəziyyətdə doğulur və onların müsəlman, iudey, xristian, yaxud atəşpərəst olmaları valideynlərindənasılıdır (1, s. 3). Övladlarımıza öyrədəcəyimiz milli-mənəvi dəyərlər bizim islam həmrəyliyimizin qarantı olacaqdır.

Bu baxımdan islamın ilk mərhələsi ilə bağlı yazılmış əsərlərin öyrənilməsi daha böyük maraq doğurur. Bu dövrün ictimai-siyasi və mədəni həyatı ilə bağlı olan abidələrin araşdırılması, Məhəmməd Peyğəmbər (s) və onun səhabələrinin islamın qələbəsi uğrunda apardıqları mübarizənin tarixi həqiqətlərinin üzə çıxarılması, Peyğəmbərin (s) öz səhabələrinə göstərdiyi hədsiz isti və doğma münasibətini (bax: 14; 39; 49; 50; 59; 122; 91; 77) işıqlandırmaq islam tarixi ilə bağlı deyilmiş yanlış və qərəzli fikirlərin təkzib edilməsi üçün olduqca vacib məsələlərdəndir.

Mustafa Asim Köksal “İslam tarixi” adlı çoxcildli əsərinə yazdığı müqəddimədə haqlı olaraq belə yazır: “İtaliya şərqşünası Leone Kaetaninin yazdığı, daha doğrusu, bir çox şərqşünas, professor və rahiblərin yardımıyla ona yazdırıldığı (islam tarixini) incələmək və səhvlərini ortaya qoymaqla məşğul olduğum vaxt, Peyğəmbərimiz əleyhissalamın həyatına və islama aid məlumatları, başda Qurani Kərimlə hədis və sünnət məcmuaları olmaqla, əsas qaynaqlarımızdan toplayıb yaymaq və xarici tərcüməçiləri aradan çıxarmaq üçün duyduğum şiddətli ehtiyac və arzudan doğmuşdur” (2, s. 4). Məhz bu cür araşdırmalar sayəsində bizlər bu gün islam hərməyliyinin, islamın digər dinlərlə həmrəyliyinin əsaslarını öyrənib tətqiq edə bilərik.

Ədəbiyyat :

1. 1.Həsənov Ə. B. Müasir cəmiyətdə islam. - Bakı : MBM, 2014. 2. 2.Həsənov Ə. B. Salman əl-Farisinin erkən islam tarixində rolu. – Bakı : Elm və

təhsil, 2015.

Elmi s rl r №2(5),2017

108

СОВРЕМЕННАЯ МОДЕЛЬ ИСЛАМСКОЙ СОЛИДАРНОСТИ В АЗЕРБАДЖАНЕ

Резюме

В статье определяется важность Ислама в наше время, подчеркивается, что толерантность в Исламе подразумевает уважение веры и культуры другого человека. Религия Ислам, согласно канонам Священного Корана, несёт только добро, мир и согласие.

MODERN MODEL OF ISLAMIC SOLIDARITY IN AZERBAJAN

Sammary The article defines the importance of Islam in our time, emphasizes that tolerance in Islam implies respect for the faith and culture of another person, the religion of Islam, according to the canons of the Holy Qur'an, bears only good, peace and harmony

Elmi əsərlər №2(5),2017

109

UOT 82-97 Rüxsarə Məmmədova

elmi işçi, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

mrukhsara@email.ru

FİQHİN TƏSNİFATI VƏ FAZİL MİQDADIN “KƏNZÜL-İRFAN” ƏSƏRİ Açar sözlər: fiqh, ibadətlər , əqdlər, iqalar Ключевые слова: фикх, поклонение, агды, игалы Key words: fikh, ibadat, agdi, igali

İslam cəmiyyətinin həyat tərzini formalaşdıran fiqhin əsas və əhəmiyyətli məqsədi insanları zərərli əməllərdən uzaqlaşdırmaq və onları faydalı məsləhətlərlə təmin etməkdir. Fiqh ilahi qaynaqdır və onun həqiqi qanunvericisi Adil olan Allahdır. Qulların səlahiyyəti yalnız ilahi qanunu (hökm) araşdırıb tapmaq və icra etməkdir. Qeyd etmək vacibdir ki, fiqhin əhatə dairəsi çox genişdir. Lakin islam maarifi, eləcə də islam əxlaq və tərbiyəsi fiqhin əhatəsindən xaricdir (2, 27).

Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, hicrətin I və II əsrlərində yazılan kitablar bütün mövzuları deyil, bir və ya bir-neçə mövzunu əhatə edirdi. Müasir dövrümüzdə hüququn hər bir sahəsinə aid yazılan kitablar kimi: “Əmək məcəlləsi”, “Mülki məcəllə”, “Ailə məcəlləsi” və s. Sonrakı dövrlərdə fiqhə həsr olunan kitablarda fiqhin bütün mövzuları əks olunuraq, “kitab” adı altında qeyd edilirdi: Təharət kitabı, namaz kitabı, zəkat kitabı, xüms kitabı, həcc kitabı, cihad kitabı, şəhadət kitabı, nikah kitabı, Əmr bil – məruf və nəhy anil – munkər (yaxşılığa dəvət, pislikdən çəkindirmə) kitabı və s. ( 1, 260).

Mürtəza Mütəhərri “İslam elmləri ilə tanışlıq” adlı kitabında məşhur fəqihlərin fiqhlə bağlı təsnifatını araşdıraraq qeyd etmişdir ki, Mühəqqiq Hilli özünün “Şəraye” kitabında və Şəhid-Əvvəl “Qəvaid” kitabında fiqhin təsnıfatlar barəsində azacıq izahat vermişlər(1, 329). Maraqlı burasıdır ki, “Şəraye” kitabının mahir şərhçiləri olmuş Şəhid-Sani “Məsalik” əsərində, nəvəsi Seyid Məhəmməd özünün “Mədarik”əsərində, Şeyx Məhəmmədhəsən Nəcəfi isə “Cəvahir” adlı kitabında Mühəqqiqin fiqh bölümləri ilə bağlı heç bir məlumat verməmişdilər.

İmamiyyə fəqihləri tərəfindən yazılan fiqh kitabları: “İbadətlər”, “Əqdlər”, “İqalar” və “Hökmlər” olmaq üzrə dörd hissəyə bölünmüşdür. Bu təsnifatı belə izah edirlər: “Əgər namaz, oruc, həcc kimi fiqhi bir məsələdirsə o ibadətlər bölmünə, miras, qisas və yeməklər kimi məsələlərə aiddirsə ehkam qisminə, müqavilələr başlığı altında yer alırsa hüquqi təsərrüflər və nikah qisminə, iqalar başlığı altında isə boşama və kölə azad etmə kimi mövzulara daxildir.

Muhəqqiq Hilli bu bölgüdə bütün fiqhi 48 baba ayırıb, 10 babı “ibadətlər”, 15 babı “əqdlər”, 11 babı “iqalar”, 12 babı isə “hökmlər”adlandırmışdır(1, 330).

Fiqh kitablarında araşdırma mövzusu olan başlıca ibadətlər belədir: 1. Kitabut - təharət: İbadətə ön hazırlıq mahiyyəti daşıyan bu cür təmizlik növü, dini cəhətdən nəcis sayılan maddələr, təmizlənmə yolları, dəstəmaz, qüsl, təyəmmüm, qadınlara məxsus hallar bu bölümdə öz əksini tapır. 2. Kitəbus- səlat (namaz kitabı). Təməl dini ibadətlərdən olan namaz bütün növləri ilə bu fəsildə yer tutur. Namazın şərtləri, fərzləri, namazı pozan şeylər, səfər və cənazə namazı burada araşdırılır.

Elmi s rl r №2(5),2017

110

3.“Kitəbuz – zəkat” (zəkat kitabı). Zəkat vergiyə bənzər bir ödənişdir və doqquz şeyə düşür: qızıl, gümüş, buğda, arpa, xurma, kişmiş, inək, qoyun və dəvə. Fiqhdə bu şeylərə zəkatın şərtləri, zəkatın miqdarı və onun sərf edilməsi barədə danışır. Quranda zəkat daha çox namazla yanaşı qeyd edilir və yalnız sərf olunduğu yerlər açıqlanmışdır. 4. Kitəbul – xüms (xüms kitabı) Xümsdə zəkat kimi vergiyə bənzər bir ödənişdir. Xüms 1/5–i deməkdir. Mədənlər, xəzinələr, harama qarışmış mallar (haram malın miqdarını müəyyən etmək və sahibini tapmaq mümkün olmadıqda), zimmi kafirin müsəlmandan aldığı yer, dalğıclıq yolu ilə əldə edilənlər və illik gəlirin artıq qalan miqdarının da xümsü verilməlidir. Xüms ölkənin büdcəsinin mühüm bir hissəsini təmin edə biləcək irihəcmli bir büdcədir. 5. Kitəbus – saum (oruc kitabı) “Saum” oruc deməkdir. Ramazan orucu başda olmaqla oruca dair hökmlər bu başlıq altında tədqiq olunur. Ramazan ayının başlanğıc və sonunun təsbiti, ramazan gecələrinin əhyası və digər aylarda tutulan müstəhəb oruclar bu başlıqda yer alır. 6. Kitəbul etikaf (Etikaf kitabı) Etikafın lüğəti mənası müəyyən bir yerdə qalmaq deməkdir. Fiqhi terminalogiyada isə insanın 3 gün və ya daha artıq məsciddə qalıb çölə çıxmadığı və hər 3 günü oruc tutduğu bir ibadət növünə deyilir. Etikaf özlüyündə vacib deyil müstəhəbdır. Lakin insan onu başladıqdan və 2 gün keçdikdən sonra 3-cü gün vacib olur. Kiçik məsciddə etikaf etmək olmaz. Əziz Peyğəmbirimiz (s) Ramazan ayının son on günündə etikaf edərdi. 7. Kitəbul – həcc (həcc kitabı). Həcc Məkkə və Məkkəətrafı bölgələrdə hacılar vasitəsilə yerinə yetirilən və adətən, ümrə ilə birlikdə olan məşhur əməldir. Həccin əməlləri aşağıdakılardan ibarətdir. Məkkədə ehram bağlamaq Ərəfat adlı yerdə dayanmaq, Məşər adlı yerdə gecə qalmaq, Əqəbə cəmərəsini (böyük şeytanı) daşlamaq, qurban kəsmək, həlq (saçın qırxılması) və ya təqsir etmək (saç və ya dırnağın qısaldılması), təvaf etmək, təvaf namazı qılmaq, Səfa və Mərvə arasında səy etmək, Nisa təvafı, Nisa təvafının namazı, cəmərələri daşlamaq, Minada gecələmək. 8. Kitəbul – ümrə (ümrə kitabı). Ümrə də bir növ kiçik həcdir. Hacılara əvvəl ümrəni yerinə yetirmələri daha sonra həcc etmələri vacibdir. Ümrənin əməlləri aşağıdakılardır: Miqat adlanan yerlərdən birində ehram bağlamaq, Kəbə evinin ətrafında təvaf etmək, təvaf namazı qılmaq, Səfa və Mərvə arasında səy etmək, təqsir etmək...... 9. “Kitəbul – cihad” (cihad kitabı). Bu kitabda islami müharibələrdən bəhs edilir. Cihad iki növdür: hücum xarakterli və müdafiə xarakterli. Hücum xarakterli cihad yalnız həzrəti Peyğəmbərimiz (s) və ya məsum bir imamın rəhbərliyi altında həyata keçirilə bilər. Belə bir cihad yalnız kişilərə vacibdir. Müdafiə xarakterli cihad isə bütün dövlərdə kişi və qadın olmaqla bütün şəxslərə vacibdir. Fiqhdə cihadın hökmləri, zimmənin hökmləri, yəni qeyri – müsəlman İslam dövlətinə vətəndaşlığa qəbul etmənin şərtləri, eləcə də İslam dövləti ilə qeyri – İslam dövləti arasındakı sülh barəsində geniş surətdə bəhs edilir. İbadətlər babı burada sona yetir və növbəti növ əqdlərdir (müqavilələrdir). Bu 15 kitabdan ibarətdir: 1. Kitəbut – ticarət (ticarət kitabı) – alqı-satqı 2. Kitəbur – rəhn (girov kitabı) – girov qoymağın və götürməyin hökmləri 3. Kitəbul – müfəlləs (müflis kitabı) – iflasa uğramış şəxsin hökmləri 4. Kitəbul – həcr (əmlakdan istifadə haqqından məhrum edilmə kitabı) 5. Kitəbuz – ziman (zaminlik kitabı) 6. Kitəbus – sulh (sülh kitabı) – Bu kitabda qarşılıqlı razılaşmanın hökmləri açıqlanır. Burada sülh dedikdə, cihad kitabında açıqlanan “sülh” nəzərdə tutulmur. 7. Kitəbuş – şirkət (şəriklik, ortaqlıq kitabı)

Elmi əsərlər №2(5),2017

111

8. Kitəbul – muzaribə (əqdlə başverən şərikliyin bir növüdür) sərmayə ilə işin şərikliyidir 9. Kitəbul – muzariə vəl – musaqat (müzariə və musaqat kitabı) yəni müzaribə kimi hər 2-si iş ilə sərmayə şərik olur. Fərqləri budur ki, müzaribə mənfəət və ticarət üçün olan iş və sərmayə şərikiyidir, müzariə isə əkinçilik üçün olan iş və sərmayə şərikliyidir. Musaqat isə bağbanlıq sahəsində olan iş və sərmayə şərikliyidir. 10. Kitəbul – vədiə (vədiə kitabı) Vədiə əmanət, yəni əmlakı qorumaq, nəzarət etmək üçün bir nəfərə tapşırmaq. 11. Kitəbul – ariyə (birovuz kitabı) 12. Kitəbul – icarə (icarə kitabı) 13. Kitəbul – vəkalət (vəkalət kitabı) 14. Kitəbul – vəsiyyət (vəsiyyət kitabı) İnsanın öz əmlak və ya vəlisi olduğu azyaşlı uşaqları ilə bağlı ölümündən sonra üçün verdiyi tapşırıqlara aiddir. 15. Kitəbun – nikah (nikah kitabı) – evlilik müqaviləsi Üçüncü növ isə iqalardır (birtərəfli müqavilələr) və on bir kitabdan ibarətdir: 1.“Kitabut-talaq”(talaq kitabı). 2.“Kitabul-xul vəl-mubarat”. 3.“Kitabuz-zihar”. 4.“Kitabul-ila”. 5.“Kitabul-lian”. 6.“Kitabul-itq” (qulların azad edilməsi). 7. “Kitabut-tədbir vəl-mukatəbə vəl-istilad”. 8. “Kitabul-iqrar”. 9.“Kitabul-cualə”(icarə).10.“Kitabul-əyman”(andlar).11.“Kitabun-nəzr”(nəzir kitabı) (2, 25).

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar institutunda mühafizə edilən fiqhə dair yazılan Fazil Miqdad Suyuri əl-Hillinin “Kənzul-irfan fi fiqhil-Quran” əsərinin beş əlyazması mövcuddur. Bu əlyazmaları tədqiq edərkən görürük ki, bu bölgüdən çox da kənara çıxmayıb. Amma katiblər tərəfindən köçürülən kitablar bir-birindən az da olsa fərqlənir. Təharət kitabı, namaz kitabı, zəkat kitabı, xüms kitabı, həcc kitabı, cihad kitabı, şəhadət kitabı, nikah kitabı, əmr bil – məruf və nəhy anil – munkər (yaxşılığa dəvət, pislikdən çəkindirmə) kitabı (3, 210).

Şeyx Fazil Miqdad fiqh kitabını yazarkən başqa fəqihlərdən fərqli olaraq kəlmələri qrammatik cəhətdən izah edərək yazmışdır.

Ədəbiyyat:

1. Mütəhərri M. İslam elmləri ilə tanışlıq. – Bakı,2004. – 400 s.

2. Camalov M. İslam hüququ. - Bakı, 2013. - 520 s. 3. İslam Ansiklopedisi. C.13. – İstanbul,1993. – 420 s. 4. Bünyadov Z. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. - Bakı, 1997. – 198 s. 5. Hayreddin Karaman. Islam hukuk tarihi. – İstanbul, 1989. – 406 s.

Рухсара Мамедова

ВОПРОСЫ ФИКХА В ПРОИЗВЕДЕНИИ ФАЗИЛЬ МИГДАДА «КАНЗУЛЬ – ИРФАН»

В статье поясняется, что фикх включает в себя 4 раздела - «ибадаты», «агды»,

«игалы» и «хокмы». Это разъясняется следующим образом: к «ибадатам» относятся намаз (молебствие), «орудж» (пост), «хадж» (поломничество), «хокмы» включают в себя вопросы наследства, мести и правильное питание по шариату. «агды» - юридические проблемы и вопросы бракосочетания, к «аглам» относятся вопросы развода и освобождения рабов.

Elmi s rl r №2(5),2017

112

Rukhsara Mammadova

FIKH IN THE WORK OF PHAZIL MIQDAD “KANZUL – IRFAN” The article states, that fikh includes 4 sections: “ibadati”, “agdi”, “igali” and

“hokmi”. “Ibadat” includes namaz, “oruj” an “hajj”, “Hokm” is the inheritance issues. “Agdı” includes lawyer’s problems and “aglı” the problemsof divorce.

Elmi əsərlər №2(5),2017

113

UOT 82 Gülağa İsmayılov

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, doktorant

ismayilov.gulaga@mail.ru

HƏDİSLƏRİN TƏDVİN VƏ TƏSNİFİ

Açar sözlər:Hədis, tədvin, təsnif, Bağavi, Əsbahi, Küleyni Ключевые слова: Hadith, composition, classification, Bagavi, Asbahi, Kulayni Key worlds: Хадис, сочинение, классификация, Багави, Асбахи, Кулайни

Heç şübhəsiz ki, hədis İslam dinində dini təfəkkürün və hökmlərin Quranikərimdən sonra ikinci əsas mənbəsidir. Elə bu səbəbdəndir ki, hələ səhabələr dövründə hədisə böyük önəm verilmiş və onların yazılıb qorunmasına, gələcək nəsillərə ötürülməsinə böyük zəhmət sərf edilmişdir. Təəssüflər olsun ki, hədislər ilk dövrlərdə rəsmi şəkildə yazılıb bir araya gətirilməmişdir. Əlbəttə ki, qeyri-rəsmi şəkildə olsa da hədislər yazılmış və qorunaraq sonrakı dövrlərə intiqal edilmişdir. Bunun bariz misalı bəzi səhabələrin Peyğəmbərdən (s) eşidib yazdıqları və hədis ədəbiyyatı tarixində “Səhifə” deyə adlanan yazılardır. Şükrlər olsun ki, sonrakı dövrlərdə hədislərin rəsmi yazılması və bir araya toplanması işi gerçəkləşmişdir. Məlum olduğu kimi, xülafai-raşidin dövründə (632- 661) hədislərin yazılması işinə rəsmi şəkildə başlanmamışdır. Hətta bu işə nəinki rəsmi şəkildə başlamaq, hədislərin özünü belə yazmaq və ya nəql etmək əvvəlki iki xəlifənin dövründə qadağan edilmişdir. İslamın ilk xəlifəsi Əbu Bəkr (632-634) öncə bəzi hədisləri toplamış sonra da onları yandırmışdı (1,5). Həmçinin, ikinci xəlifə Ömər bin Xəttab (634-644) hədislərin rəsmi yazılıb bir araya gətirilməsinə qərar vermiş, lakin sonradan bu qərarından daşınaraq hədislərin rəvayət edilməsini belə qadağan etmişdir. Ürvə bin Zübeyr rəvayət edir: “Xəlifə Ömər bin Xəttab hədislərin yazılması haqqında səhabələrin fikirlərini öyrəndi. Onlar bu görüşə qatıldılar. Xəlifə Ömər tərəddüd içərisində olduğu üçün bu iş bir ay çəkdi. Nəhayət o, bir gün gəti qərarını verərək dedi: “Bildiyiniz kimi, hədislərin yazılmasını sizlərə ərz etmişdim, sonra düşündüm və bu qərara gəldim: Sizdən öncə əhli-kitabdan bəziləri Allahın kitabından başqa şeylər yazmışlar və onlara əhəmmiyyət verərək Allahın kitabını bir tərəfə buraxmışlar. Allaha and içirəm ki, mən onun kitabını bir şey ilə əsla qarışdırmaram” (2, 50, 64).

Hədislərin tədvininə gəldikdə isə Tədvin dedikdə, müxtəlif səhabələr tərəfindən rəvayət edilmiş hədisləri yazıb bir araya toplamaqla yanaşı, başqa-başqa səhabələr tərəfindən yazılmış səhifələri toplayıb bir araya gətirmək nəzərdə tutulur. Hədislərin tədvini zaman baxımından hicri I əsrin lap sonları, II əsrin isə əvvəllərinə aiddir –G.İ.) demək lazımdır ki, bu iş səhabələr yox, rəsmi şəkildə tabeunlar dönəminə məxsusdur. Məlum olduğu kimi, hədislərin yazılması (kitabətül-hədis) ilə tədvini arasında müəyyən fərqliliklər vardır. Ümumiyyətlə tədvin lüğətdə “dəvvənə” felindən əmələ gəlib, “kitab halına salmaq”, “toplamaq” deməkdir. Hədis elmindəki mənası isə “Hədislərin rəsmən yazılıb kitab halına salınması” deməkdir. Bəzi alimlər hədislərin tədvini ifadəsini belə tərif etmişlər: “Hədislərin hamısına şamil olan və dövlət əli ilə yürüdülən ikiknci hicri əsrdəki yazma fəaliyyətidir” (3, 106). Hədislərin rəsmi tədvini, yəni yazılıb kitab halına salınması hicri II əsrin əvvəllərində (miladi VIII əsrin əvvəlləri) olmuşdur. Bu işə başlamaq məşhur əməvi xəlifəsi Ömər bin Əbdüləziz (m.717-719) tərəfindən rəsmiləşdirmişdir. Bütün mənbələrə görə rəsmi və sistemli bir tədvin fəaliyyəti hicri birinci əsrin sonları, ikinci əsrin əvvəllərində yaşamış xəlifə Ömər bin Əbdüləzizin adı ilə bağlıdır. O, xəlifə təyin edildikdən bir müddət sonra sünnəni bilən səhabə nəslinin aradan getdiyini görüb və

Elmi s rl r №2(5),2017

114

bununla da Peyğəmbər (ə) sünnəsinin məhv olmasından əndişə edərək hədislərin yazılıb bir araya toplanması haqqında rəsmi göstəriş vermişdi. Xəlifə hədislərin tədvin edilməsi üçün tabeçiliyində olan vali və əmirlərə məktublar göndərmiş və müxtəlif bölgələrdə yaşayan alimləri bu işə təşviq etmişdir. Onun göndərdiyi məktubların biri də Mədinə valisi Əbu Bəkr bin Həzmə olmuşdur. Bu məktubun mətni müxtəlif hədis əbədiyyatına aid olan kitablarda mövcuddur. Həmin məktubun mətni belədir: “Peyğəmbərin (ə) hədislərindən nə varsa araşdır, topla və yaz. Mən elmin (hədislərin) yox olmasından və alimlərin tükənməsindən qorxuram. Bu iş edilərkən sadəcə Peyğəmbərin (ə) hədisləri qəbul edilsin. Alimlər hər kəsə açıq olan yerlərdə oturub tədrislə məşğul olsunlar və elmi yaysınlar, bilməyənlərə öyrətsinlər. Çünki elm gizli qalmasa yox olmaz” (4, 33 ).

Xəlifəinin bu rəsmi göstərişindən sonra bölgə valiləri yazılan hədisləri dəftər halında xilafət mərkəzinə göndərmişlər. İbn Şihab əz-Zühri rəvayət edir: “Ömər bin Əbdüləziz sünnənin cəm edilməsini əmr etdi. Biz də onu dəftər-dəftər yazdıq. Ömər bin Əbdüləziz hakimiyyəti altında olan hər bir yerə bunlardan bir dəftər yolladı ” (5, 109).Əməvi xəlifəsinin qeyd olunan rəsmi fərmanından irəli gələn bu işdə hədis yazanlar təkcə Məhəmməd Peyğəmbərin (ə) deyil, o cümlədən səhabə və tabeundan gələn xəbərdəri də qələmə almışlar. Həmçinin, hədisləri tədvin edən zaman hədislərin bütün növünün (səhih, həsən, zəif) bir-birlərindən fərqləndirmədən bir yerə toplamışlar.

Belə ki, ərəb dilində olan “təsnif” kəlməsi lüğətdə “sinifləndirmək”, “eyni cinsdən olan şeyləri bir araya gətirib digər cinslərdən ayırmaq” mənalarındadır. Bu sözün hədis elmindəki mənası isə hədisləri mövzularına görə ayırıb eyni mövzudakıları bir bab (fəsil) içində toplamaq deməkdir (5, 429). Hədis tarixindən bizə məlumdur ki, hədislər Məhəmməd Peyğəmbərin (s) dövründə və ya onun vəfatından bir az sonra səhabələr tərəfindən yazılmış (kitabətül-hədis), daha sonra isə xəlifə Ömər bin Əbdüləziz tərəfindən rəsmi fərmanla ibn Şihab əz-Zühri (h.58-124) tərəfindən toplanıb tədvinül-hədis yəni, kitab halına salınmışdır. Hədislər tədvin edildikdən dərhal sonra təsnif dövrü başlamışdır. Çünki tədvin edilən hədis kitablarında hər hansı bir hədis axtarıb tapmaq çətin olduğundan təsnifə böyük ehtiyac duyulmuşdur. Buna görə də hədis alimləri hədislərin toplanıb yazıldığı kitablarda yer alan hədisləri fiqhi bablara görə təsnif etmişlər. Fiqh bablarına görə təsnif edilən hədis əsərlərinin bir qisminə “sünənlər”, bir qisminə “camilər”, digər bir qisminə isə “müsənnəf” adı verilmişdir. Bunlarla yanaşı “müsnəd” deyilən hədis əsərləri də vardır ki, bu qrup əsərlərdə yer alan hədislər fiqhi bablara görə deyil, onları rəvayət edən səhabə adlarına və ya məşhur bir şeyxin rəvayətləri olaraq təsnif edilmişdir. Sünən adı altında təsnif edilən hədis əsərlərində fiqhin müamilat, ibadət və s. mövzuları haqqında hədislər yer tutur. Camilər də sünən kitabları kimi fiqhi mövzuları ehtiva etməkdədir. Amma camilər sünənlərdən fərqli olaraq fiqhdən kənar şeyləri də, o cümlədən Quranın fəzilətləri, Quranın təfsiri, Məhəmməd Peyğəmbərin (s) həyatı, keçmiş peyğəmbərlərin əhvalatlarını ehtiva edən hədisləri də içinə almaqdadır. Müsənnəflər isə sünənlərə çox oxşar hədis əsərləridir. Lakin onları sünən və camilərdən fərqləndirən xüsusiyyət ehtiva etdikləri mövzuların sünənlərdən çox, camilərdən az olmasıdır. Yəni, müsənnəf adını daşıyan əsərlər sünən adlı əsərlərə nisbətən daha artıq mövzuları, cami adlı əsərlərə nisbətən isə daha az mövzuları ehtiva etməkdədir.

Hədis tarixində hədisləri ilk təsnif edən şəxslər haqqında məlumatlar vardır. Dirayə elminə aid ilk əsəri yazan alimlərdən biri olan Rəmahürmüzü (öl. H. 360) təsnif haqqında aşağıdakı məlumatı verir: “Bildiyimə görə hədisləri ilk dəfə təsnif edib bablara ayıran kimsə, Bəsrədə ər-Rabi ibn Şübeyl (öl. h. 160), Səd bin Əbi Arubə (öl. h.156), Yəməndə Əhd deyə adlandırılan Xalid bin Cəmil və Mömər bin Raşid (öl. h.153), Məkkədə İbn Cüreyc (öl. h.150), Kufədə Süfyan əs-Səvri (öl. h.161), Süfyan bin Üyeynə (öl. h.198), Şamda əl-Vəlid bin Müslüm (öl. h.195), Xorasan və Mərvdə Abdullah bin Mübarək (öl. h.181) və b. olmuşdur” (6, 430).

Elmi əsərlər №2(5),2017

115

Məşhur hədis alimlərindən olan Tirmizi hədislərin ilk təsnifini hicri II (miladi VIII) əsrdə olduğunu bildirdikdən sonra yazır: “Hədislərin təsnifinə çalışıb bu xüsusda rəhbərlik edən bir çox hədisşünas tanıyırıq: Hişam bin Həssan (öl. h.147/m.764), Əbdülməlik bin Əbdüləziz bin Cüreyc (öl. h.150/m.767), Malik bin Ənəs (öl. h.179/m.795), Həmməd bin Sələmə (öl. h.167/m.783), Abdullah bin Mübarək (öl. h.181/m.797) və daha bir çox elm adamları müsənnəf əsərlər meydana gətirdilər. Beləcə, bunlar hədislərin təsnifində öndərlik etdilər” (7, 304-305).

Hədislərin təsnifi ilə bağlı söz açan Əbu Talib əl-Məkki (öl. h.386/m.986) təsnif ədəbiyyatının başlanğıcını belə müəyyən edir: “Bu müsənnəf kitablar hicri 120 və ya 130-cu illərdən (m.738-748) sonra ortaya çıxmışdır. İslamda ilk müsənnəf əsərlərin İbn Cüreycin hədislərə dair kitabı ilə, Mücahid, Əta və İbn Abbasın müasirləri tərəfindən Məkkədə meydana gətirilən bəzi təfsir kitabları olduğu söylənilir. Sonra Mömər bin Raşid gözəl şəkildə və müəyyən bablar halında sünən topladı. Malik bin Ənəs “Müvəttə”ni Mədinədə ortaya qoydu…”(8, 324-325). Xülasə olaraq bunu demək kifayətdir ki, hicri II əsrdə hədis alimləri müxtəlif adlar altında əsərlər meydana gətirmişlər. Ortalığa çıxan əsərlər əsasən iki ana sistem altında olmuşdur. Bunlardan biri, hədisləri rəvayət edən səhabə ravilərin adlarına görə (alər-Rical), digəri isə mövzularına görə (aləl-Əbvab) təsnif edilmişdir. Bildirmək istəyirik ki, hədis ədəbiyyatı tarixində hicri II (m.VIII) əsrin özünəməxsus önəmi vardır. Çünki bu əsrdə iki mühüm məsələ – tədvin və təsnif məsələsi öz həllini tapmışdır. Belə ki, əvvəlcədən səhifələr üzərində olan hədislər cəm edilib bir araya gətirilmiş və bunun ardınca da bir yerə toplanıb yığılan hədislər təsnif edilmişdir.

Belə ki, bu dövrdə yazılan əsərlər içərisində ən məşhurları və dövrümüzədək gəlib çıxanları arasında hicri II əsərin ən görkəmli şəxsiyyətlərindən və hədisşünaslarından biri Malik bin Ənəs bin Əbi Amir əl-Əsbahinin (h.93/m.709) “Müvəttə” əsərini, bu əsrin nəhəng elm sahiblərindən biri biri olan Məhəmməd bin İdris əş-Şafeinin (h.150/m.767) “ər-Risalə əl-qədimə”, “İxtilafül-hədis”, “Müsnəd” əsərlərini, həmən əsrin məşhur hədisşünaslarından biri sayılan Süfyan bin Üyeynə bin Meymun əl-Hilalın “Müsənnəf” əsərini (h. 107/m.722) və Mömər bin Raşidin “Cami” əsərini (h.152/m.769), məşhur hədisşünas və fəqihlərindən biri Abdullah bin Vəhb bin Müslüm əl-Kürasinin (h.107/m.813) “Cami” əsərini nümünə gətirmək olar (9, 92).

Sonrakı bir dövr olan hicri III əsr isə hədisşünaslıq tarixində ən məhsuldar dövrlərdən biri kimi xarakterizə edilir. Çünki bu dövrdə hədis ədəbiyyatı hicri II əsrdə baş vermiş bəzi ciddi hadisələr nəticəsində yeni inkişaf mərhələsinə daxil olmuşdur. Belə ki, hicri III əsrdə hədis ədəbiyyatı əvvəlki əsrdə yazılan hədis kitabları üzərində yüksəlirdi. Bu dövrdə yaşayan hədisşünaslar əvvəlki dövrdə yaranan zəngin irsdən bacarıqla istifadə edir, hədisləri daha da dərindən saf-çürük edərək öz əsərlərinə alırdılar. Həqiqətən hədis alimləri haqlı olaraq hicri III əsrdə yazılan hədis əsərlərini yeni keyfiyyətlərinə görə fərqləndirirdilər. Bu keyfiyyətlər içərisində isə ən mühümü heç şübhəsiz ki, toplanıb yazılan hədisələrin səhhətinin daha da dərindən yoxlanıb araşdırılmasıdır.

Bu dövrdə hədis elminin inkişafında və hədisələrin yazılıb bir araya toplanmasında dövrün nəhəng hədisşünaslarının böyük rolu olmuşdur. Əbəs deyildir ki, bu gün İslam məzhəbləri içərisində ən böyüyü olan əhli-sünnə məzhəbi şəri məsələlərin istinbatında, əqidəvi məsələlərin əldə edilməsinədə birbaşa məhz bu dövrdə yazılan kitablara müraciət edirlər. Hicri III əsrdə yazılan hədis ədəbiyyatından bəhs edən zaman şübhəsiz ki, bu dövrdə yazılan və bu gün müsəlmanlar içərisində əqidəvi və şəri hökmlərin mənbəsi hesab edilən “Kütubus-sittə”dən (altı kitabdan) ilk olaraq danışmaq lazımdır. Çünki bu əsrdə yaşayıb yaradan digər müəlliflərə nisbətən “Kütubus-sittə” müəllifləri daha ələm və yazdıqları əsərlər isə digər əsərlərə nisbətən daha səhhətli hesab edilməkdədir. “Kütubus-sittə” deyilən hədis əsərlərinin müəllifləri kitablarının səhhətinə görə aşağıdakı kimi

Elmi s rl r №2(5),2017

116

sıralanmışdır: 1. Buxari və “əl-Camiüs-səhih” əsəri. 2. Müslüm və “əl-Camiüs-səhih” əsəri 3.Tirmizi və “Sünən” əsəri. 4. Əbu Davud və “Sünən” əsəri. 5. Nəsai və “Sünən” əsəri. 6.İbn Macə və “Sünən” əsəri (9, 93).

Hicri IV əsr İslam elm tarixinin, xüsusilə də hədis ədəbiyyatı tarixinin ən parlaq dönəmlərindən biridir. Çünki məhz bu əsrdə hədis əsərlərinin ən önəmliləri təlif edilmişdir. Əlbəttə ki, bu əsrdən öncəki dönəmlərdə də gözəl əsərlər meydana gətirilmişdir. Lakin hicri IV əsrdə meydana gətirilən əsərlər digər əvvəlki əsərlərdən öz orijinallığı və digər xüsusiyyətlərinə görə ciddi fərqlənməkdədir. Həqiqətən biz ən səhih tarix və digər kitablara nəzər salsaq, bizə məlum olacaqdır ki, Peyğəmbərin (s) dövründə bəzi səhabələr o Həzrətdən (s) eşitdikləri hədisləri yazmış və bir araya toplamışlar. Mənbələr ilk dəfə hədis elmi sahəsində ilk əsərin İmam Əlinin (ə) olduğunu xəbər verirlər. Böyük İslam alimləri, o cümlədən Seyid Sədr “Təsisüş-şiə”, Möhsün Əmin “Əyanüş-şiə”, Nəcaşi “Rical” adlı əsərlərində yazırdılar: “Həqiqətən hədis sahəsində ilk əsər İmam Əlinin (ə) kitabıdır. O, Peyğəmbərin (s) diktəsi ilə səhifə üzərinə yazmışdır. Orada halal və haram haqqında məlumatlar vardır.” Həzrət Fatimənin (ə) “Müshəf”i də önəmli əsərlərdəndir.

Belə ki, bir nəfər Fatimənin (ə) yanına gəlib dedi: “Ey Peyğəmbərin (s) qızı! Peyğəmbərin (s) sənə verdiyi və hazırda bir yerdə qoruyub saxladığın bir şey varmı?” Fatimə (ə) dedi: “ey cariyə! o ipək bezi gətir”. Cariyə onu axtardı, lakin tapa bilmədi. Fatimə (ə) dedi: “Vay olsun sənə! Onu axtar. Çünki o mənim üçün Həsən və Hüseyn qədər qiymətlidir” Cariyə onu axtardı və nəhayət süpürüb atdığını yada saldı. Onu atdığı yerdən tapdı və onun üzərində bunlar yazılmışdı: “Məhəmməd peyğəmbər (s) dedi: “Öz qonşusunu himayə etməyən və qonşusu ondan əmin olmayan şəxs mömin sayılmaz. Allaha və axirət gününə inanan kimsə qonşusuna əziyyət etməz. Allaha və axirət gününə inanan şəxs ya xeyir danışsın, yaxudda sussun. Çünki Allah xeyiri sevir. Allah həlimdir, çirkinlikdən uzaqdır. Həyasızlıqdan, ikiüzlük edib istəməkdən, israrla dilənməkdən xoşu gəlməz. Həqiqətən həya imandandır. İman isə Cənnətdədir. Həyasızlıq isə alçaqlıqdan qaynaqlanır. Alçaqlıq da Cəhənnəmdədir” (10).

Bu rəvayətdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, həqiqətən hədislərin yazılması Məhəmməd Peyğəmbər (s) tərəfindən həyata keçirilmiş və onun davamçıları o həzrətin hədislərini (sünnəsini) qorumaqda böyük məsuliyyət hiss etmişlər.

Hicri IV əsrdə yazılmış hədis ədəbiyyatını digər hədis kitablarından fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri və ən başlıcası Peyğəmbərin (s) əhli-beytindən (ə) gələn hədislərin də bu əsərlərdə yer almasıdır. Bu və ya digər baxımdan hicri IV və V (miladi X-XI) əsrlərdə yazılan bəzi əsərlər öz orijinallığı və həmçinin zamanın keşmə-keşli yollarından çıxaraq dövrümüzədək gəlib çatması ilə fərqlənməkdədir. Məlum olduğu kimi, imamiyyə məzhəbi Peyğəmbərdən (s) sonra imamət məsələsinə etiqadlıdırlar və bu səbəbdən imamlardan gələn hədisləri də dinin öyrənilməsində əsas sayırlar. Bu barədə böyük alim Cəfər Sübhani yazırdı: “Səhih sənədlə Məsum imamlardan nəql olunan hədis və rəvayətlər şəriət hökümləri üçün dəlil və istinad mənbəyi hesb edilir. Onların məzmununa əməl edilməli və onlara müvafiq olaraq fətva verilməlidir (11, 212).

Deməli, imamiyyə məzhəbinə məxsus alimlər Peyğəmbərdən (s) əlavə, onun pak Əhli-beytindən (ə) gələn hədisləri də dinin əsas qaynağı saymışlar. Buna görə də Peyğəmbərin (s) dövründən ta hicri IV əsrədək çoxlu sayda hədis və digər elmlər sahəsində külli miqdarda əsərlər meydana gətirilmişdir. Bəzi mənbələrdə bu əsərlərin sayı altı min altı yüz (6600) göstərilməkdədir. Bu barədə bizə ən səhih məlumatı nəhəng İslam alimi Seyid Möhsün əl-Əmin verməkdədir. O, yazırdı: “Şiələr Əlinin (ə) dövründən imam Həsən Əskərinin (ə) dövrünədək altı min altı yüz (6600) kitab yazmışlar...” (12, 140).

Bu əsərlər içərisində dörd yüz kitab xüsusi imtiyazlara malkdir və buna İslam alimləri “Üsulu ərbəə-miə” deyirlər. Bu barədə məşhur İslam alimi Şeyx Müfid yazırdı: “İmamiyyə məzhəbi həzrət Əlinin (ə) dövründən imam Həsən Əskərinin (ə) dövrünədək

Elmi əsərlər №2(5),2017

117

dörd yüz kitab təsnif etmişlər və bunlar da “Üsul” adlanır, çünki bu kitablar “Əsl” hesab edilir” (12, 140).

Lakin bəzi müəlliflər Şeyx Müfiddən fərqli olaraq dörd yüz kitabın məhz imam Sadiqə (ə), yəni təkcə o Həzrətdən gələn hədisələri ehtiva etdiyini deyirlər. Bu görüşü Şeyx Təbərisi və Mühəqqiq əş-Şəhid qəbul etmişlər. Təəsüflər olsun ki, bu əsərlərdən heç biri dövrümüzədək gəlib çıxmamışdır. Buna görə də onların haqqında bəhs etmək və bu əsərləri tədqiq etmək heç kəsə müyəssər olmamışdır. Bəlkə də elə bu səbəbdəndir ki, imamiyyə məzhəbi öz şəri və dini hökmlərini dövrümüzədək gəlib çıxmış və fundamental əsərlər hesab edilən “əl-Kafi” və “Mən la yəhzuruhül-fəqih” əsərlərindən əldə edirlər. Şübhəsiz ki, bu əsərlər İslam dünyasında böyük şöhrət qazanmış və hədis ədəbiyyatı tarixinin incilərindən hesab edilirlər. Hər iki əsər hicri IV (miladi X) əsrin məhsullarıdır. Onlardan birincisini Şeyx Küleyni (h.265/m.879), ikincisini isə Şeyx Səduq (h.305/m.915) qələmə almışdır (13, 212; 14, 20).

Şübhəsiz ki, Küleyninin bu əsərinin hədis ədəbiyyatı tarixində böyük önəmi vardır. O, bu əsərində Peyğəmbər (s) və onun pak əhli-beytindən olan Məsum imamların (ə) rəvayətlərini toplamış və onları məlum başlıqlar altında yerləşdirmişdir. Küleyni bu əsərini iyirmi il ərzində yazmışdı (15, 50) .“əl-Kafi” əsərinin yazılmasının səbəbini müəllif aşağıdakı kimi izah edir: “Deyirsən ki: yanımda hər şeyə yetən (kafi) bir kitabın olmasını istəyirəm. Bu kitabda dini elmlərin bütün sahələri yer almalıdır. Belə ki, dini öyrənmək istəyən bir kimsəyə bu kitab yetərli olmalıdır. Doğrunu tapmaq istəyən bu kitaba baş vurmalıdır. Dini öyrənmək, Sadiqeynin (iki Sadiq: İmam Baqir (ə) və imam Sadiq (ə) səhih rəvayətləri altında dini yaşamaq istəyən kimsə, bu kitabda axtardığını tapmalıdır”(16, 25).

Küleynin adı çəkilən əsəri üç hissədən ibarətdir: “Üsulu-kafi”, “Fürui-kafi”, “Rövzətül-kafi”. Əsərin “Üsulu-kafi” hissəsində etiqad və imana aid hədislər, “Fürui-kafi” bölməsində fiqhə aid hədislər, “Rövzətül-kafi” bölməsində isə müxtəlif mövzuları ehtiva edən hədislərə yer verilmişdir. “Kafi” kitabının “Üsul” və “Füru” bölümləri hər ikisi birlikdə otuz beş ana bölümdən ibarətdir. Küleyninin bu əsərində 16199 hədis vardır. Bu görüşü Şeyx Müfid də təsdiqləməkdədir (17, 137). Hədisşünasların ustadı hesab edilən Şeyx Səduq isə demək olar ki, İslam elmlərinin bütün sahələrinə, o cümlədən fiqh, üsul, hədis, təfsir, əqaid, rical və s. elmlər sahəsində dəyərli əsərlər yazmış və dini ədəbiyyatımızı zənginləşdirmişdir.

Şeyx Səduqun qələmə aldığı əsərlər içərisində heç şübhəsiz ki, ən məşhuru “Kütubu-ərbəənin” ikincisini təşkil edən “Mən la yəhduruhül-fəqih” əsəridir. O, bu əsərində Peyğəmbər (s) və digər Məsum imamların (ə) sözlərini toplamış, onları fiqhi bablar əsasında tərtib etmişdir. Şeyx Səduqun bu əsərindəki hədislərin sayı haqqında alimlər aşağıdakı məlumatı verməkdədirlər: “Mən la yəhduruhül-fəqh kitabı 3913 müsnəd hədis və 2050 mürsəl hədis ehtiva etməkdədir”, “əl-Fəqih əsərində 5963 hədis vardır (18, 110). Onlardan 2050-si mürsəl hədisdir” (19, 59).

Bəhrani “Luluə” adlı əsərində yazırdı: “Bəzi şeyxlərimiz əl-Fəqih əsərinin dörd cild olduğunu və 666 babı ehtiva etdiyini söyləyirlər” (8).

Məlum olduğu kimi, hicri beşinci (miladi XI) əsr İslam elmlərinin, xüsusilə də hədis elminin zəngin bir dövrü kimi xarakterizə edilməkdədir. Həqiqətən də hicri II (miladi VIII) əsrdən rəsmən başlanan, əslində isə Peyğəmbər (s) dövründə bir qisim səhabələr tərəfindən qələmə alınmağa başlanan hədis əsərləri demək olar ki, hicrətin beşinci (miladi XI) əsrinədək böyük bir inkişaf yolu keçmiş və öz orjinallığı ilə sonrakı əsrlərdə yazılan əsərlərdən fərqlənmişlər.

Bu əsrin görkəmli Alimlərindən “Nəhcül-bəlağə” əsərinin sahibi Seyyid Rəzini(H.359/m.968), “əl-İrşad” əsərinin müəllifi Şeyx Müfidi (m.945), “Kitabüd-dürər vəl-ğürər” əsərinin müəllifi Seyid Mürtəzanı(H.355/m.966), “Təzhibül-əhkam” əsərinin

Elmi s rl r №2(5),2017

118

müəllifi Şeyx Tusini (H.385/m.995) “Sünəni-kübra” əsərinin müəllifi Beyhəqini(H.384/m.994) misal gətirmək olar. Bu əsrin dəyərli, əvəz edilmz, hədis sahəsindəki misilsiz xidmətlərinə görə “Muhyis-Sünnə” (sünnəni yaşadan – G.İ.) ləqəbi qazanmış Məhəmməd bin Hüseyn bin Məsud əl-Fərra əl-Bəğavini və ona çox şöhrət qazandırmış “Məsabih əs-sünnə” əsərini xüsusi vurğulamaq lazımdır. İmam Bağavi Xorasanda yetişən böyük hədis alimlərindəndir. Adı Hüseyn bin Məsud bin Muhəmməd, künyəsi isə Əbu Məhəmməddir. Ləqəbi Muhyissünnə və Ruknuddindir. Mənbələrdə haqqında verilmiş rəvayətə görə o, kürk hazırlayıb satmaqla məşğul olardı. Bu sənətlə məşğul olduğu üçün İmam Bağavi həm də “Əl-Fərra” (Kürk düzəldən və satan –G.İ) kimi də tanınırdı. Rəvayətlərə görə atası da bu sənətlə məşğul olduğu üçün İbnul Fərra kimi də tanınırmış. İmam Bağavi Şafei məzhəbi alimlərindən olmuşdur. Hicri 436 (m.1044)-cı ildə Xorasanda Herat ilə Mərva şəhərləri arasında yerləşən Bağ kəndində anadan olmuşdur. İmam Bağavi hicri 516-cı ilin (m.1117) Şəvval ayında Mərvdə vəfat etmişdir. O, ustadi Qadi Hüseynin yanında dəfn olunmuşdur (20, 442).

Məlumdur ki, İmam Bağavi çox sayda əsərlər yazan alimlərdən olmuşdur. Onun təfsir mövzusunda “Məalimüt-tənzil”, hədis şərhində “Şərhüs-sünnə”, hədislər barəsində “Əl-Məsabih”, “Əl-Cəm beynəs-səhiheyn” fiqhdə “Ət-Təhzib” adlı əsərləri vardır. İbn Qadi Şuhbənin də dediyi kimi “Ət-Təhzib” əsərini şeyxi əl-Qadi Hüseynin “Ət-Təliqa” əsərindən ixtisarla qələmə almışdır. Bununla bağlı İbn Qadi Şuhbə yazır: “O, güclü bir kitabdır, tam təhrir olunub, çox hissəsində dəlilləri zikr etmir” (21, 329). Bundan başqa Şeyxi əl-Qadi Hüseynin fətvalarını topladığı “Məcmuə minəl-fətəva” əsəri vardır. Tacuddin əs-Subkinin dediyinə əsasən onun öz fətvalarını toplayan bir əsəri də vardır. Əsərləri məşhurlaşmış və alimlər tərəfindən qəbul edilmişdir. Əz-Zəhəbi deyir: “Qəsdinin gözəlliyi və niyyətinin səmimiliyinə görə əsərlərinə bərəkət verilmiş və tam bir məqbulluq görmüşdür, alimlər o əsərləri əldə etməkdə bir-biriləri ilə yarışıblar”. Onun həmçinin içində qırx hədis topladığı bir əsəri də vardır. Şeyx Muhəmməd bin Cafər əl-Kəttəni onun həm də “Əl-Ənvar fi şəmailin-nəbiyyil-muxtar” adlı daha bir əsərini də zikr edir. Onun “Məsabih əs-sunnə” əsərini məşhur azərbaycanlı alim Şeyx Vəliyyullah Əbu Abdullah Məhəmməd bin Abdullah əl-Xətib ət-Təbrizi ələ almış və ora hədislər əlavə etmiş, bablara ayırmış, səhabələrin adlarını qeyd etmiş, hədislərə çox yerdə hökm vermiş və hədislərin hansı əsərlərdə keçdiyini zikr etmişdir, beləliklə də tam bir əsər halına salmışdır və bu əsər “Mişkətül-məsabih” adı ilə məşhurdur (21).

İmamBağavinin ən əhəmiyyətli əsərlərindən biri heç şübhəsiz etibarlı hədis qaynaqlarından sənədləri çıxararaq seçdiyi hədislərdən ibarət “Məsabih əs-sünnədir”. Bu əsərin elm dünyasında çox böyük əhəmiyyəti vardır ki, tanınmış Avropa şərqşünası Brockelmann, Bağavinin İslam dünyasındakı şöhrətini “Məsabih əs-sünnə” adlı əsərinə borclu olduğunu ifadə etməktədir (22,48).

Bağavi, müxtəlif qaynaqlardan toplamış olduğu hədisləri bir araya gətirməklə yazmış olduğu bu əsərin bənzərlərini hədis tarixində ibnul Əsir əl-Cəzərinin (h.606 /m.1209) “Camiul-üsul”, Nəvəvinin (h.676/m.1277) “Riyazüs-salihin” adlı əsərlərində də görürük. Katib Çələbi (1067 / 1677) “Yığma mahiyyətində yazılan əsərlərin ən gözəli Bağavinin “Məsabih” adlı əsəridir. Çünki onun tərtibi çox gözəldir. Hədislər yerli yerində yığılmışdır.Bir başqası hər hansı bir babın yerini dəyişdirməyə çalışsa Bağavidən daha uyğun bir yerə qoymazdı deyərək əsəri tərifləyir” (23, 1701-1702).

Bağavi “Məsabih əs-sünnə” yazmış olduğu müqəddiməsində əsərini Allaha itaət edənlərə kömək etmək üçün yazdığını bildirməklə, hədislərin sənədlərini (lüğətdə dirək, dayaq və s. mənaları ifadə edir. İstilahi mənada isə - hədisin mətninə gətirib çıxaran ravi-lərin silsiləsinə “sənəd” deyilir – G.İ.) uzatmaqdan qoruduğu və hədis imamlarının

Elmi əsərlər №2(5),2017

119

rəvayətlərinə istinad etdiyi üçün hədislərin ilk ravilərini belə yazmadığını bildirir. Əsərində zəif hədislərə işarə etdiyini və əsərinə movdu(uydurma), münkər (etibarsız ravinin etibarlı raviyə müxalif olaraq rəvayət etdiyi hədis “münkər” adlanır –G.İ.) hədisləri yazmadığını bildirir. “Məsabih əs-sünnənin” başda Süleymaniyyə kitabxanası olmaq üzrə dünyanın bir çox yerlərində yazılı nüsxələrinin olduğu aydındır. Bununla belə əsər bir neçə dəfə çap olunmuşdur. “Məsabih əs-sünnə” 1877-ci ildə İstanbulda, 1900 və 1935-ci illərdə isə Qahirədə çap edilmişdir (24, 235).

İstifadə olunmuş ədəbiyyat:

1. Sübhi əs-Saleh, “Hədis elmləri və Hədis istilahları”, Zəhəbi, “Təzkirətül-hüffaz”, c. I 2. Xatib Bağdadi, “Təqyidül-elm”, “Cameu bəyanil-elm”, c. I 3. İbrahim Canan, “Hədis üsulu və hədis tarixi” 4. Səhihi-Buxari, c. I 5. İbrahim Canan, “Hədis üsulu və Hədis tarixi”, İstanbul, 1998 6. Prof.Dr. Talat Köçyigit, “Hədis istilahları”. İstanbul, 2002 7. Əbu isa ət-Tirmizi “Sünən”,c.XIII . 8. Qutül-Qutub, c. I, səh. 324-325; Ali Yardım, Hədis I-II . 9. İbrahim Quliyev “Hədisşünaslığın əsasları” nəş II, Bakı- 2016 10. Məhəmməd bin Yaqub Küleyni, “Üsuli-kafi”, c. I 11. Cəfər Sübhani “İslamda əqidə əsasları” 12. Möhsün əl-Əmin “Əyanüş-şiə”,Beyrut, 1403 h/q ,c. I, 13. Prof. Dr. Həsən Cirit, Küleyni və əl-Kafisi, BDU İlahiyyat fak. Elmi məcmuəsi, Mart-

2005, səh. 212 14. Şeyx Səduq “Mən la yəhduruhül-fəqih”, Tehran, 1405 h/q. c. I, 15. Seyid Əbdülqasim Xoi, “Möcəmu ricalil-hədis”, Qum, 1410 h/q. (dördüncü nəşr) 16. Məhəmməd bin Yaqub Küleyni, “əl-Kafi”, c. I Tehran, 1408 h/q. 17. Əli Əkbər Dehxuda, “Lüğətnamə”. 18. Cəfər Sübhani, “Üsulul-hədis və əhkamuhu”, Beşinci nəşri, Qum, 1420 h/q. 19. Şeyx Səduq, Mən la yəhduruhül-fəqih, Tehran, 1405 h/q. c. I, 20. Şəmsuddin Muhəmməd bin Əhməd bin Osman əz-Zəhəbi “Əs-siyər liz-Zəhəbi”

Müəssisətu ər-risalə, 1417\1996, c.XXIX 21. www.favaid.com 22. İslam Ensiklopediyası. c. 38, TDV, İAM. İstanbul, 2014, s.570 23. Katip Çələbi "Kəşfuz-zunun", İstanbul, 1971, c. I 24. Carl Brockelman. "Tarixu əl-ədəbi əl-arabi" c. VI,

Гюльага Исмаилов

СОЧИНЕНИЕ И КЛАССИФИКАЦИЯ ХАДИСОВ

Резюме

В данной статье повествуется о собрании, сочинении, а также последующей классификации священных хадисов, написанных в средние века. Помимо этого в статье подробно описаны труды знаменитых мусульманских теоретиков, таких как Кулейни, Асбахи, Багави и т.д. Стоит также отметить, что в данной статье упомянутые философы представляются, как крупнейшие ученые своего времени,

Elmi s rl r №2(5),2017

120

являющиеся мусульманскими муфтиями, исследователями, а самое главное имамами науки о хадисах.

Gulagha İsmayilov

COMPOSITION AND CLASSIFICATION OF HADEETH

Summary

This article provides detailed information about the collection, composition, and the subsequent classification of the sacred hadeeth written in the Middle Ages. In addition, the article describes the works of famous Muslim theorists, such as Kulayni, Asbakhi, Bagavi, etc. It is also worth noting that the above-mentioned philosophers are represented not only as the greatest scientists of their time, but also as Muslim muftis, researchers, and most importantly imams of the science of hadith.

Elmi əsərlər №2(5),2017

121

ELMİ TƏDGİGATLARIN İNFORMASİYA TƏMİNATI ELEKTRON RESURSLAR.

İNTELLEKTUAL İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI УДК 091 (479.24)

ФирангизГусейнова Институтрукописей имени Мухаммеда Физули НАНА,

зав.oтделом f_q_biblio@mail.ru

ОЦИФРОВКА РУКОПИСЕЙ В ЦЕЛЯХ СОХРАННОСТИ

КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ

Açar sözlər: tarixi-mədəni irs, kitab abidələri, mühafizə, rəqəmsallaşdırma, elektron kitabxana. Ключевые слова: историко-культурное наследие, книжные памятники, сохранность, оцифровка, электронная библиотека. Key words:historical and cultural heritage, book monuments, preservation, digitization, electronic library. Институт рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана (ранее Республиканский Рукописный Фонд /РРФ/) является одним из крупнейших рукописных хранилищмира. Он был организован в 1950 году на базе отдела рукописей Института литературы им. Низами как единый центр по сбору, систематизации, хранению, публикации средневековых памятников письменности Востока. Собрание рукописей института представляет исключительную ценность, как в силу своего исторически сложившегося состава, так и по вошедшим в него уникальным по содержанию памятникам письменности по истории, географии, математике, астрономии, медицине, минералогии, философии, теологии, юриспруденции, грамматике, поэтике, художественной прозе и поэзии на азербайджанском, турецком, арабском, персидском и других языках. Коллекция рукописей равноценна коллекциям самых знаменитых библиотек и музеев мира. Сбор памятников письменности начался в Азербайджане ещё в начале ХХ века. Основные материалы были приобретены в результате сбора рукописей, находящихся в личном пользовании населения. Первоначально основу рукописного фонда Института составляли также личные коллекции выдающихся деятелей науки и культуры Азербайджана ХIX-XX веков - Аббасгулу Ага Бакиханова, Мирзы Фатали Ахундзаде, Абдулгани Эфенди Халисагарызаде, Гусейна Эфенди Гаибова, Бахмана Мирзы Гаджара, Мир Мохсуна Навваба и других. В 1986 году на базе Республиканского Рукописного Фонда был учреждён Институт рукописей Академии наук Азербайджана, где. проводились серьезные исследования уникальных рукописей, старопечатных книг на восточных языках, вводились в научный оборот письменные памятники из собрания фонда. Становление Института рукописей как современного научно-исследовательского центра, связано с именем общенационального лидера, великого вождя Гейдара Алиева. В 1996 году по указу Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева Институту рукописей было присвоено имя великого поэта и мыслителя

Elmi s rl r №2(5),2017

122

Мухаммеда Физули. Институт размещен в одном из красивых архитектурных зданий в центре Баку (1982). Институт рукописей не только бережно хранит уникальную коллекцию рукописных книг, а также приумножает ее. После получения статуса самостоятельного специализированного научного учреждения, состав его фондов пополнился тысячами рукописей, старопечатных книг, исторических и археографических документов, собранных из различных культурно-просветительских учреждений и библиотек. Собранный в фондах института материал уникален по своей научной значимости, многие из нихотличаются изысканным художественным оформлением переплетов. Сегодня богатые фонды Института рукописей насчитывают более 40 тысяч редких, ценных рукописных документов. Из них около 12-ти тысяч арабографические рукописи, написанные и переписанные в IX-XX веках. Самая древняя рукопись, которая хранится в Институте, - это часть суры «Ан Ниса» Корана, написанная на коже (IХ в.). Среди ценных экспонатов - древняя рукопись произведения «Ас-сихах», составленная в конце Х века известным лексикографом Исмаилом ал-Джовхари и переписанная в 1117 году; произведение Абу Али ибн Сины «Ганун фи-т-тибб» («Канон врачебной медицины»), переписанное почерком насх в Багдаде (1143 г.). Эта книга содержит интересные рисунки, на которых изображены хирургические инструменты, применявшиеся более 800 лет назад. Достойны внимания такие памятники письменности, как произведение Абу-Касима аз-Захрави «Ал-Магала ас-саласин» («Тридцатый трактат») - один из томов фундаментального трактата на арабском языке по медицине; рукопись произведения Рустама Джурджани «Захирейи-Низамшахи» («Лекарства Низамшаха»), переписанная в XIII веке; рукопись произведения Аби ибн Гусейна Казвини «Манахидж ут-талибин вал маариф ус-садигин», переписанная в 1377 году; один из экземпляров произведения Шейх Махмуда Шабустари «Гюльшани раз», переписанного в XIV в., и др. Из памятников письменности, переписанных в ХV в., следует отметить произведение Хаджу Кирмани «Хумай и Хумаюн» (1415), диван Камола Худжанди (1436), диван Ровшани (1484), диван Насими (1494 ), «Бустан» («Плодовый сад») Саади (1494), произведение «Вафайат ал-айан» Ибн Халликана (1484), астрономическую таблицу Насреддина Туси «Зидж-Эльхани», «Иршад-ул-мохтадж ила шархи-минхадж» и другие произведения Мухаммеда ибн Абубакра Аш-Шафеи. Пополнению состава фондов Института рукописей способствует приобретение копий памятников письменностииз музеев, библиотек, архивов зарубежных стран,что является результатом достигнутых успехов в развитии межгосударственных связей Института за последние годы.Большую помощь в этом деле оказывают наши соотечественники, живущие за рубежом. Приобретенные из библиотек зарубежных стран копии рукописей, располагающие ценными фактами общественно-политического и социального прошлого Азербайджана,исследуются учеными Института, что позволяет и по-новому взглянуть на историю культуры, науки и литературы нашей страны и историю Азербайджана в целом. Институт рукописей приобретает также и электронные версии раритетных рукописей. Так, в 2013 г. более 200 копий и электронных версий материалов по истории и литературе Азербайджана приобретено из Парижской Национальной Библиотеки. В их числе - произведение «Калила и Димна», переписанное в Тебризе в ХV в., «Огузнаме», котором на чигатайском языке повествуется об истории тюрков-огузов, книга по медицине «Джаррахнаме», написанная в ХVI в.,

Elmi əsərlər №2(5),2017

123

произведения Алишера Навои и др. Большой интерес вызывают фотографии Баку начала ХХ в., карты по истории Азербайджана, патефонные записи песен, исполненных азербайджанскими певцами в Париже, произведения побывавших в Азербайджане путешественников Европы и т.д. Институт приобрел также электронные варианты и факсимиле 328 рукописей, большое число миниатюр, образцов каллиграфии, хранящихся в Художественном музее Уолтерса (г. Балтимор, США, штат Мэриленд). Специалисты Института рукописей уделяют большое внимание каталогизации рукописей. Составлен ряд каталогов рукописных собраний на арабском, фарсидском, турецком и других языках. Проводится работа по научному описанию личных архивов, хранящихся в фондах института. Изданы переводы многих десятков памятников письменности, составлены и изданы библиографические указатели архивных материалов, опубликованы сотни монографий, подготовленных учеными Института. Азербайджан - страна с древней историей, богатая материально-культурными, духовными ценностями. Сбор, хранение, исследование, публикация, представление на международных выставках памятников письменности, являющихся уникальными экспонатами, отражающих историю и культуру азербайджанского народа с древних времен по настоящее время, - одно из основных направлений деятельности Института рукописей. Другой немаловажной задачей института является сохранение и передача будущим поколениям уникального культурного наследия и богатства нашей страны, которое бережно хранилось на протяжении веков. В эпоху внедрения и развития информационно-коммуникативных технологий (ИКТ) решению этой задачи помогает оцифровка памятников письменности, которая гарантирует сохранение наследия, содержащего бесценные сведения об истории развития нашей страны, и обеспечение доступа к нему ученых-исследователей, а также широкого круга пользователей в долгосрочной перспективе. Сегодня электронные изданияполучают все большее признание в мировой практике. Они обладают рядом преимуществ, важных для исследования рукописных документов. Прежде всего, они просты в использовании. Изменяется сам способ работы с источником. Появляется возможность вынести на рабочий стол одновременно два листа рукописи, не составляющие разворот, листы из разных рукописей, что позволяет провести сравнительный текстологический, палеографический анализ рукописей, сравнивать рукописи, близкие по тексту, художественному оформлению и т.д. Электронные версии рукописей дают возможность ограничить обращение пользователей к оригинальным манускриптам. 16 апреля 2013 года Президент АР Ильхам Алиев подписал распоряжение об утверждении «Государственной программы по использованию в соответствии с требованиями времени азербайджанского языка в условиях глобализации и по развитию языкознания в стране». В пункте 6.4.4. «Плана мероприятий по реализации государственной программы…» поручается «в целях облегчения использования рукописей, хранящихся в Институте рукописей НАН Азербайджана, создать электронную библиотеку рукописей». Для реализации данного распоряжения главы государства, отвечающего требованиям современного информационного общества, руководством Института рукописей был определен план мероприятий. Создан отдел электронных ресурсов, оборудованный самой необходимой аппаратурой: сканером, компьютерами, создана локальная сеть и т.д. Для обучения сотрудников были организованы курсы по созданию электронного каталога и электронной библиотеки рукописей, по технике

Elmi s rl r №2(5),2017

124

обращения с рукописями при ихоцифровке и.т.д. К работе были привлечены сотрудники отделов электронных ресурсов, библиотеки и научной информации, книговедения и библиографии, владеющие восточными и другими иностранными языками. Работа по созданиюэлектронной библиотеки и электронного каталога памятников письменности ведется с конца 2014 года. В первую очередь оцифровываются рукописи на турецком языке, затем последовательно будут оцифровываться рукописи на арабском, фарси и других языках. После этого будут оцифрованы старопечатные книги, газеты и журналы, исторические документы, которые также хранятся в фондах Института рукописей. Усилиями сотрудников уже изготовлены электронные копии более3000рукописей, которые включены в соответствующие базы электронного каталога (по языкам). Ежедневно сканируется от 5 до 10 рукописей - около 3 тыс. страниц. После завершения оцифровки рукописей, сроки которой еще не определены, можно будет приступить к их практическому использованию в электронной форме.Электронный каталог рукописй составляет более 10 000 записей, из них около 2000 -старопечатные книги на восточных и европейских языках. Нет сомнения, что в недалеком будущем Институт рукописей имени Мухаммеда Физули НАН Азербайджана, как единый государственный центр хранения рукописей, добьется значительных успехов в приумножении своих фондов, в приобретении копий и электронных вариантов рукописей по Азербайджану, хранящихся в музеях, архивах и библиотеках мира. Большая и трудоемкая работа по оцифровке коллекции памятников письменности в Институте рукописей, сделает их более доступными для исследователей, обеспечит возможность использования и передачи этого историко-культурного наследия страны, содержащего в себе ценную научную информацию, будущему поколению ученых и даст возможность продемонстрировать книжные памятники страны всему миру.

Литература:

1. Азербайджанская Республика. Президент (2013 ; И.Алиев). Об утверждении «Государственной программы по использованию в соответствии с требованиями времени азербайджанского языка в условиях глобализации и по развитию языкознания в стране»: распоряжение Президента АР от 16 апреля 2013 года //Бакинский рабочий. - 2013. – 17 апреля.

2. Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası. – Bakı :Elm, 2010. – 224 s. 3. Из сокровищницы рукописей Азербайджана / Республиканский рукописный фонд

АН Азерб. ССР ; авт.-сост. Дж. В. Каграманов ; фото Г. М. Гусейнзаде. - Баку : Элм, 1983. - 20 с. : 51 вкл. л., цв.ил.

4. Нагиева Д.М. Бакинские рукописи Алишира Навои / Дж. М. Нагиева ; ред. Дж. В. Каграманов ; Республиканский рукописный фонд АН Азербайджанской ССР. –Баку : Элм, 1996. - 140 с.

5. Официальный сайт Института рукописей им.М.Физули НАН Азербайджана [Электронный ресурс]. – Режим доступа :www.elyazmalarinstitutu.com. – Загл.с экрана.

Elmi əsərlər №2(5),2017

125

Firəngiz Hüseynova MƏDƏNİ İRSİN QORUNMASI MƏQSƏDİLƏ ƏLYAZMALARIN

RƏQƏMSALLƏŞDIRILMƏSI

Xülasə Məqalədə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan kitab abidələrinin rəqəmsallaşdırılması vəelektron kataloqunun yaradılması barədə qısa məlumatlar yer alıb.

Firangiz Quseinova

MANUSKRIPTS DIGITIZING AS THE WAY OF CULTURAL

HERITAGE PRSERVATION

Summary The paper gives information on books rarities in fund of M.Fizuli Institute of Manuscripts of Azerbaijan National Academy of Sciences, on manuscripts digitization process, electronic catalogue of manuscripts formation.

Elmi s rl r №2(5),2017

126

KİTABXANAŞÜNASLIQ

UOT 02 Pərviz Kazimi

tarix üzrə fəlsəfə doktoru,dosent., Baki Dövlət Universiteti

İradə Rəsuli filologiya üzrə fəlsəfə doktotu,dosent,

ADMİU pkazimi@mail.ru

MÜASIR RƏQƏMSAL MƏKANDA

KİTABXANALARIN MONUMENTAL FUNKSİYASI

Açar sözlər: monumental funksiya, muzey kitabxanalar, muzeylərin kitabxanaları, muzey fəaliyyəti, kitabxana səпgiləri. Ключевые слова: монументальная функция, музей, библиотека, библиотеки музеев, музейная деятельность, библиотечные выставки. Keywords:monumental function, museum, library, museum libraries, museum activities, library exhibitions. Kitabxananınsosialfunksiyaları kitabxanaçılıqnəzəriyyə və təcrübəsinin çoxmühümproblemlərindənbiridir. Buprobleminhərtərəflitədqiqikitabxananınsosialrolu, kitabxanavə cəmiyyət, kitabxanavə informasiya, kitabxanavə oxucu, kitabxanavə kütləvimütaliə problemlərinidərindən öyrənməyə imkanverməklə yanaşı müasircəmiyyətdə kitabxanalarınyerinivə ictimairolunumüəyyənləşdirməyə də şəraityaradır. Bununlayanaşı kitabxanalarınmonumentalfunksiyası vaxtaşırı tədqiqolunmuş və onubir çoxhallardakitabxanalarınsosialfunksiyalarınıntərkibhissəsikimitəqdimetmişlər. 1999-cuildə AzərbaycanMilliMəclisi “Kitabxanaişihaqqında” AzərbaycanRespublikasınınqanununuqəbuletdi. Buqanunqəbuledilərkənrespublikakitabxanalarınıntəcrübəsi, kitabxanaşünaslığınelminəticələri, kitabxanalarınmillixüsusiyyətlərivə ənənələrinəzərə alınmışdır. Buqanundakitabxanalarıncəmiyyətdəkirolu əsasgötürülmüş, sosialinstitutkimifəaliyyəti önplana çəkilmişdir. Qanundayazılır: “Kitabxanaelm, informasiya, mədəniyyət, təhsilvə tərbiyə müəssisəsikimi çap əsərlərinivə digərinformasiyadaşıyıcılarını toplayıbmühafizə edən, onlarınsistemliictimaiifadəsinitəşkiledən, cəmiyyətinintellektualvə mənəvipotensialınıninkişafınaxidmətgöstərənsosialinstitutdur”. Göründüyü kimi, qanundakitabxananınbeş sosialfunksiyası: elm, informasiya, mədəniyyət, təhsilvə tərbiyə funksiyaları göstərilmişdir. Kitabxanalaraməxsusfunksiyalarınmüəyyənləşdirilməsində Azərbaycankonsepsiyasınındahadolğunolması diqqəticəlbedir. Kitabxananəzəriyyəsində ğöstərilənmonumentalfunksiya “kitabxanaişihaqqındaqanunun” ğöstərdiyisosialfunksiyanınhərbeş istiqamətininhəyatakeçirilməsində iştirakedir. Mədəniyyətfunksiyası kitabxananınsosialfunksiyaları içərisində ən önəmliyertutur. Bununbaşlıcasəbəbimədəniyyətfunksiyasınınkitabxananındigərfunksiyalarınınformalaşmasınayaxındanköməketməsivə onlarla çoxdərinqarşılıqlı əlaqələrininolmasındadır. Məlumdurki, kitabxanalarmədəniyyətinmühümvə ayrılmazsahəsi, mədəniinkişafın əsasgöstəricilərindənbiridir. Həmçininkitabxana öznövbəsində bəşəriyyətinyaratmış olduğumədənisərvətlərinqoruyucusuvə yayıcısıdır. Deməli, kitabxanalarmədəniyyətimizinayrılmaztərkibhissəsiolmaqlayanaşı, həmmədəniyyətinyayılmasının əsasvasitəsidir, bazasıdır.

Elmi əsərlər №2(5),2017

127

Görkəmlifilosoflar, pedaqoqlar, sosioloqlar, humanitarelmsahəsininböyükxadimlərikitabxanalaraideal, universal şəxsiyyətinformalaşması vasitəsi, təhsilvə tərbiyə müəssisəsikimibaxmışlar. Mədəniyyətsırfsosialhadisə olub, insanlarınhəyatvə fəaliyyətiilə əlaqədardır. Mədəniyyət özündə ümumbəşəridəyərləricəmləşdirdiyindənxalqlarınintellektualinkişafınaböyüktəsirivardır. Dünyada 6 milyard kitab fonduna malik 1 milyondan artıq kitabxana vardır. Heç bir mədəniyyət sahəsi belə böyük şəbəkəyə malik deyildir. Kitabxanalar həmçinin ən böyük oxucu auditoriyasına malikdir. Bütün bunlara görədir ki, kitabxana quruculuğunu inkişaf etmiş ölkənin mədəni inkişafının əsas göstəricisi kimi xarakterizə edirlər. Kitabxanalar bəşəriyyətin mədəni sərvətlərinin, xalqların mədəni irsinin saxlayıcısıdır. Xüsusilə milli kitabxanaların fondunda müasirliklə yanaşı keçmiş də qorunub saxlanılır. Onlar müasir dünyada elm, ədəbiyyat və mədəniyyətin təbliğatçısı, yayıcısı olmaqla, keçmişin də təbliğatçısı kimi çıxış edir, informasiya yayırlar. Kitabxanalar mədəniyyətin mühüm sahəsi kimi öz mədəni funksiyasını başqa mədəniyyət müəssisələri: klublar, mədəniyyət sarayları, teatrlar, muzeylər və s. qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirirlər. Ölkəmizdə kitabxana işinin komputerləşdirilməsinə ilk dəfə başlayan respublikamızın ən böyük ali məktəb kitabxanası Bakı Dövlət Universitetinin elmi kitabxanası olmuşdur. Kitabxananın komputerləşdirilməsi işi 1999-cu ildə universitetin kitabxanaçılıq fakultəsində, kitabxanaşünaslıq kafedrasının yanında yaradılmış “Kiotabxana işinin komputerləşdirilməsi” elmi-tədqiqat laboratoriyası tərəfindən həyata keçirilir. Laboratoriyanın yüksək elmi potensialı bu işin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsinə böyük ümidlər verir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 26-cı maddəsinin 2-ci bölməsində oxuyuruq: “Dövlət hər kəsin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinə təminat verir”. 47-ci maddəyə görə hər kəsin fikir və söz azadlığı, 50-ci maddəyə görə məlumat azadlığı, 51-ci maddəyə görə hər kəsin yaradıcılıq azadlığı vardır. Demokratik cəmiyyətin atribut-larından biri olan, sosial institut kimi formalaşan kitabxanalar müasir şəraitdə konstitusiya-mızın əsas müddəalarını yerinə yetirmək üçün cinsindən, yaşından, milliyyətindən, təhsilindən, siyasi mənsubiyyətindən, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər bir vətəndaşa xidmət etməli, hər bir vətəndaşın informasiya tələbatını ödəməlidir. Azərbaycan Respublikasının “Kitabxana işi haqqında” qanununda göstərildiyi kimi: “Kitabxanalarda mühafizə olunan mədəni sərvətlərdən və informasiya vasitələrindən istifadə hamı üçün açıq olmalıdır. Informasiya, mədəniyyət və təhsil-tərbiyə müəssisəsi kimi universal kitabxanaların qarşısında ümummilli, dövlət əhəmiyyətli çox böyük vəzifələr durur: 1.Universal kitabxanalar bütün kateqoriyalardan olan oxuculara, onların istənilən informasiya sorğularına (peşə, istehsalat, elmi-tədqiqat, təhsil, yeri gəldikcə, xüsusi) xidmət etməlidir. Universal kitabxanalar həmçinin şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafında, fasiləsiz təhsil proseində iştirak etməli, şəxsi təhsilin təşkilatçısı olmalıdır. 2. Universal kitabxanalar qarşılarına qoyduqları vəzifələrin böyüklüyü, ümummilli, ümumdövlət əhəmiyyətli xarakter daşıması ilə əlaqədar, zəngin, universal və həmişə dinamik kitab fonduna malik olmalı, öz fondunda yerləşdiyi regionun şəraiti, tələbatı ilə bağlı bütün elm sahələrinə dair ədəbiyyatı toplamalıdır; 3. Universal kitabxanalar şəbəkəsi ölkənin inzibati ərazi prinsipinə əsasən yaradılır və uyğun olaraq yerləşdiyi regionun iqtisadi, mədəni həyatında yaxından iştirak etməlidir. 4. Vahid kitabxana sistemində aparıcı halqa olan universal kitabxanalar ölkə, muxtar respublika, rayon, şəhər miqyasında oxuculara xidmət işinin əlaqələndirmə mərkəzi

Elmi s rl r №2(5),2017

128

olduğuna görə, bu mühüm işin təşkili üçün ciddi təşkilati, inzibati, elmi-metodik tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bütün vəzifələr kompleks şəkildə bir-biri ilə əlaqədar həyata keçirilməlidir ki, insanların hərtərəfli ahəngdar inkişafına kömək etsin. Bildiyimiz kimi incəsənət, arxitektura, tətbiqi sənət və bir sıra digər sahələrdə çap olunan kitab məhsulları ənənəvi olaraq kitabxanalarda xüsusi rejimdə mühafizə olunur və xidmətə verilir. Bir sıra kitabxanalar bu sahədə ixtisaslaşır və bir çox kitabxanaların incəsənət sahəsində ədəbiyyatı xüsusi fondlarda saxlaması və xüsusi oxucu zalları yaratması təcrübəsi də məlumdur. Bu növ nəşrlər əsasən bahalı, yüksək poliqrafiya məhsullari və məhdud tirajlı nəşrlərdir. Komplektləşmə zamanı bütün kitabxanaların fonduna daxil olması əksər hallarda mümkün olmur. Kütləvi oxucu tələbi baxımından isə bu növ ədəbiyyat daim aktualdır. İncəsənət, rənğkarlıq, memarlıq, musiqi, heykəltəraşlıq və s. bu kimi mövzulara olan sorgular bütün hallarda mütəxəssis sorguları olmur. Kutləvi oxucu sorgularında bu növ sorguların xüsusi çəkisi yüksəkdir. Müasir oxucu yüksək mədəni və intellektual səviyyələrə çatmaq məqsədi ilə ğeniş oxucu maragı formalaşdırır. Müasir informasiya istehlakçısı dünya muzeylərində saxlanılan incəsənət əsərlərinin orijinalını müzeyləri gəzərək görmək və dəyərləndirmək imkanında deyil. Çox sayda oxucu, o cümlədən də mütəxəssislər bu növ materiallarla kitabxana fondu vasitəsi ilə tanış olur. Son illər qlobal informasiya məkanında sənət əsərlərinin təqdim və təbligi yeni vüsət almaqdadır. Bu istiqamətdə bir sıra kitabxanalar muzeylərlə rəqabət edir, bir sıra hallarda maraqlı yaradıcılıq əməkdaşlıgı müşahidə olunmaqdadır. Britaniya kitabxanası öz kitabxana saytında (www.flickr.com) yüz min şəkil yerləşdirilmişdir. Bunların içində XIX əsrdə Dünya Cografiya Cəmiyyətinin tədqiq etdiyi çox nadir şəkillər də yer alır. Sayta yerləşdirilmiş şəkillər bir tərəfdən fondda olan unikal foto,qravür, xəriytə və rəsm əsərlərini nümayiş etdirir, digər tərəfdən ölkə elminin tarixi nailiyyətlərini təqdim edir və mütəxəssislərə müasir informasiya xidmətini göstərməyə nail olur. Eləcə də dünya şöhrətli “Tate” muzeyi qalireyadan 70 min yüksək keyfiyyətli incəsənət əsərini öz saytında açıq əlçatarlıqda yerləşdirdi. Burada Qoqen, Van Qoq, Rembrant, Renual və diğər məşhur rəssamların əsərləri nümaiş olunur. Əsərləri nəinki onlayn rejimdə ğörmək eləcə də yüksək keyfiyyətli surətlərini də çıxarmaq olar. Muzey bu kimi fəaliyyəti ilə Britani kitabxanasının qarşıya qoydugu eyni məqsədləri daşıyır. Metropoliten muzeyi (www.metmuseum.org) 422 sərgi ekspozisiyasının kataloqunuda PDF farmatında, onlayn rejimdə təqdim edir. Kataloqları köçürmək, of-layn istifadəsi də mümkündir.

Salamon Quggenxaym muzeyinin rəsmi saytında Edvard Munka, Frensis Bekon, Vasili Kandinskinin və bir çox ğörkəmli şəxsiyyətlərin əsərləri və albomlarını açıq istifadəyə qoymuşdur (www.guggenheim.org). “Qetti” muzeyi 250 adda incəsənətə aid çap olunmuş albomu rəqəmsallaşdıraraq rəsmi saytında açıq istifadəyə qoyur.(www.getty.edu) Bu sənətseverlər üçün çox böyük hədiyyə kimi qiymətləndirilir. Beləliklə dünyanın ən məşhur muzeylərində olmaq istəyən sənət həvəskarları, sənətşünaslar, mütəxəssislər artıq xüsusı zəhmətlər çəkmədən buna nail ola bilərlər. Rəqəmsallaşdırılmış sənət əsərlərinin açıq əlçatarlıqda yerləşdirilməsi müzey fəaliyyətinin imkanlarını genişləndirir və ona kitabxanaya mənsub funksiyalar yerinə yetirmək imkanı verir.

Məlumdur ki, muzeylər saxlayıcılarında olan bütün əsərləri nümayiş etdirə bilmirlər. Buna görə də vaxtaşırı müxtəlif ekspozisiyalar təşkil edərək saxlayıcılarında olan əsərləri tədricən nümayiş etdirmək imkanı əldə edirlər. Bir sıra böyük muzeylərdə bəzi sənət əsərləri və qiymətli materiallar illərboyu nümayiş oluna bilmir. Bundan fərqli olaraq kitabxanalar fondunda olan materialları bütünlüklə istifadəyə vermək məcburiyyətindədir. Kitabxana fəaliyyəti ilə muzey fəaliyyətinin prinsipial ferqi də məhz bundadır.

Elmi əsərlər №2(5),2017

129

Dünya təcrübəsini öyrəndikcə kitabxanaların müzeylərlə bir çox hallarda reqabət etdikləri belə üzə çıxır. Məlum olur ki. Yeni kommunikasiya və texnolojı imkanlar kitabxana-informasiya fəaliyyətini yeni şərtlərlə qarşı-qarşıya qoyur. Bu yeni şərtlərə uygun öz fəaliyyətini qura bilən müəssisələr öz ugurlu fəaliyyətini davam etdirirlər.

Muzey fəaliyyətini genişləndirməkdə olan bir sıra kitabxana müəssisələri kitab-xanaların monimental funksiyalarının həyata keçirilməsi sahəsində əməli işlərini həyata keçirmiş olurlar. Bu baxımdan milli adət ənənlərin, milli geyim , milli mətbəx, milli musiqi, milli arxitektura və bir sıra digər milli-mədəni identifikliyin ifadəçisi olan obyektlərin rəqəmsallaşdıraraq kitabxana saytlarında, elektron fondlarında (kitabxanada) xüsusi səhifələr şəklində təqdim və təblig edirlər. Bu işdə Milli Kitabxanaların fəaliyyəti daha qabarıq üzə çıxır, əhəmiyyətlidir və diqqəti cəlb edir.

Kitab məhsulunun sürətlə artımı, ənənəvi kitab fondlarının sürətlə böyüməsi kitabxanaları həlli çətin olan texniki problemlərlə qarşı-qarşıya qoyur. Bu baxımdan problemin elmi-nəzəri təhlili və həll olunması istiqamətində rasional təkliflərin işlənib hazırlanması çox əhəmiyyətlidir.

Qarşıya qoyulan problemin həlli istiqamətində kitabxana-informasiya müəssisələ-rinin dünya təcrübəsinin öyrənilməsi və kitabxanaların tarixi ənənə və missiyasınin təhlili bir sıra ümumiləşmələr etməyə imkan verir.

Kitabsaxlayıcı funksiyası daşımayan respublika kitabxanaları, eləcədə iri kitabxanalar nəhənğ kitab fondları yaratmaq əvəzinə, ğeniş informasiya massivləri ilə işin elmi-praktiki təşkilini həyata keçirməlidir. Bu istiqamətdə əhəmiyyətli hesab etdiyimiz fəaliyyət – kitabxanaların monumental funksiyalarının həyata keçirilməsidir. Kitabxana müəssisələri bu növ fəaliyyətlə tarixən məşqul olmuş və bir çox ənənələr yaratmışdır. Lakin müasir dövrdə kitabxana-informasiya müəssisələrinin yeni texnoloğiyaların, yeni kommunikasiya vasitələrinin , ğenişlənən sosial şəbəkələrinin tələbləri çərçivəsində fəaliyyəti yeni imkanlar əldə edir və yeni məzmun daşıyır.

Kitabxanaların sosial institut olması və qarşıya qoydugu vəzifələrin məcmusunda monumental fəaliyyəti əsasən 3 istiqamətə bölmək olar.

1-Milli mədəni dəyərlərin öyrənilməsi və təbliqi. 2-Qəbul edilmiş dünya mədəni deyərlərinin öyrənilməsi və təbligi. 3-Preoritet istiqamətlərdə mədəni dəyərlərin öyrənilməsi və təbligi. Kitabxanalar növündən və yerləşdiyi ərazidən asılı olmayaraq ğündəlik fəaliyyətində

monomental funksiyasını həyata keçirməkdədir. Mərkəzi kitabxalalardan başlayaraq filial kitabxanalarına qədər bütün kitabxana informasiya müəssisələri sərgi və muzey fəaliyyəti ilə ya daimi, yada sistematik olaraq məşgul olurlar. Sərği və muzey ekspozisiyaları ilə məşgul olmaq təcrübəsi kitabxanaların milli-vətənpərvərlik təbligatı çərçivəsində həyata keçirilir və hazırki məqalə bu təcrübənin öyrənilməsinə həsr olunub.

Müasir kitabxana, yalnız oxucunun və kitabla ünsiyyətin ənənəvi yeri deyil, bu informasiya mərkəzi, mətbuat vasitələri ilə təchiz olunmuş , ənənəvi və müasir informasiya daşıyıcıları olan müxtəlif növ kompüter proqramları sisteminin tətbiq edilmiş müəssisə, elektron kataloq və internetlə təchiz edilmiş bir məkandır. Kitabxana həmçinin , mədəniyyət mərkəzi olub, əhalinin ünsiyyət etdiyi və asudə vaxtlarını məzmunlu keçirmək üçün bir məkandır. Bütün bunlarla yanaşı müxtəlif emosional təsir formaları və zamanın təlabatına uyğun olaraq oxucuların da dəyişilməsi prosesi baş verməkdədir. Məlumdur ki çox az müddət əvvəl kitab sərgilərinin ekspozisiyalarında yalnız bir qayda olaraq çap məhsulu istifadə edilirdi, lakin bu gün də, bu məqsədlə muzey xarakterli, maddi mədəniyyət əşyaları və müasir tədris vasitələrindən, kompyüter oyunları və CD-lərdən ğeniş şəkildə istifadə olunur. Müxtəlif mədəniyyət qurumlarının effektli inteqrasiyası özünü muzey və kitabxanalar təcrübəsində də məzmunlu şəkildə ğöstərməkdədi. Azərbaycanda son illər kitabxana təcrübəsində həyata keçirilən kitab sərğiləri və

Elmi s rl r №2(5),2017

130

təqdimatları zamanı sözün əsl mənasında muzey ekspozisiyaları yaradılır ki bu sahədə fəaliyyət ildən ilə ğenişlənir, əhatəli məzmun daşıyır. Müasir mədəniyyətin inkişafında inteqrasiya meyilləri ilə yanaşı, digər amillər də inkişaf edir. Bunlara kulturoloji xüsusiyyətlər, kitabxanaların və muzeylərin çoxalması və yayılması tendensiyalarını ğöstərmək olar. Kitabxanalarda diyarşünaslıq ınformasiyasının fövqəladə artması müasir dövrü xarakterizə edir və müasir kitabxana fəaliyyətində əhəmiyyətli rol oynayır. Son illərdə məlumat axtarışı, arxiv işi, muzey fəaliyyəti sahəsində tətqiqat işləri ilə yanaşı ənənəvi diyarşünaslıq əsərlərinin toplanması, saxlanılması və təbliği sahəsində kitabxana tədqiqatları xeyli irəlilləyərək tez-tez ğündəmə ğəlir. Nəşr edilmiş sənədlərin (hərşeydən əvvəl yerli sakinlərin şəxsi arxivləri hesabına) miqdarının artması, informasiya kütləsinin son dərəcə artması , kitabxanaçıların özləri tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər diqqəti cəlb edir. Məsələn, səlnamələr, tarixi hadisə və kənd sakinlərinin əhəmiyyətli hesab etdikləri təqvimlərlə əlaqədar materiallar, müharibə iştirakçıları, əmək veteranlarının lent yazıları, xatirələri əks olunmuş butun materiallar kitabxanalarda təmərğüzləşir və burda zənğin diyarşunaslığın məlumat bazasını yaradır. Bu həmçinin kəndin və hər hansı bir regionun genoloji "ağacını", böyük ailələrin şəcərəsini, məntəqənin kiçik tarixçəsini əhatə edən bir muzey materiallarının ekspozisiyasını yaratmaq imkanı deməkdir.

Kitabxana və muzey işinin inkişafı muasir dövrdə bütövlükdə cəmiyyətin ehtiyaclarının dinamikasıyla və mədəniyyət sahəsində baş verən transformasiya prosesleri ilə, sosial dəyişikliklərlə xarakterize edilir. Hazırda bütün dünyada "informasiya mərkəzi","kitabxana","muzey","arxiv","xatirə mərkəzi" kimi anlayışların qarşılıqlı yaxınlaşması baş verir. Birlik, muzey, kitabxana və onun funksiyalarının XX və XXI əsrin astanasında bir qurumun, bir mədəniyyət institutunun çərçivəsində cəmiyyətin inkişafının səciyyəvi cəhətidir. Bunun əsas səbəbi mədəniyyət sahəsinin, qloballaşma və inteqrasiya proseslərinin sürətli inkişaf ilə bağlı oldugu iddia edilir. Mürəkkəb müasir mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi müxtəlif təcrübələri mənimsəmək vasitəsi ilə sosial inteqrasiya proseslərini yaradır. Amma mədəni proseslərin qloballaşmasına görə hər mədəni institutun fəaliyyətinin çərçivələrinin genişlənməsi, onların hərəkətləri(qarşılıqlı təsirləri) tez-tez kəsişir və qarşılıqlı obyektiv təsirlərə məruz qalır. Belə bir qarşılıqlı təsir və fəaliyyətin kəsişməsi kitabxanaların və muzeylərin fəalıyyəti ilə əlaqədar da baş verməkdədir. Müasir dünyada kitabxanalar və muzeylər açmaq,onları qoruyub saxlamaqda əsas məqsəd insan cəmiyyətinin qazanmış oldugu elmi və mədəni nailiyyətlərin mühafizəsə olunmasına yönəlmişdir. Bu mədəniyyət ocaqları elm və mədəni dəyərlərin mənimsənil-məsi üçün müxtəlif baxışları və millətlər arası kommunikasiya, ünsiyyət üçün məkan, mürəkkəb məsələlərin həlli ücün, onlara cavab tapmaq üçün yaradılmış bir məkandır. Müasir kitabxana, yalnız oxucunun və kitabın ünsiyyətinin ənənəvi yeri deyil, bu informasiya mərkəzi, mətbuat vasitələri ilə təchiz olunmuş , ənənəvi və müasir informasiya daşıyıcıları olan müxtəlif növ kompüter proqramları sisteminin tətbiq edilmiş müəssisə, elektron kataloq və internetlə təchiz edilmiş bir məkandır. auditoriyadır. Kitabxana həmçinin , mədəniyyət mərkəzi olub, əhalinin ünsiyyət etdiyi və asudə vaxtlarının məzmunlu keçirməksi üçün bir məkandır. Bununla yanaşı müxtəlif emosional təsir formaları və zamanın təlabatına uyğun olaraq oxucuların da dəyişilməsi prosesi baş verməkdədir. Məlumdur ki çox az müddət əvvəl kitab sərgilərinin ekspozisiyalarında yalnız bir qayda olaraq çap məhsulu istifadə edilirdi, lakin bu gün bu məqsədlə muzey xarakterli, maddi mədəniyyət əşyaları və müasir tədris vasitələrindən, komputer oyunları və CD-lərdən ğeniş şəkildə istifadə olunur. Müxtəlif mədəniyyət qurumlarının effektli inteqrasiyası özünü muzey və kitabxanalarda təcrübəsində də məzmunlu şəkildə göstər-məkdədir.Azərbaycanda son illər kitabxana təcrübəsində həyata keçirilən kitab sərğiləri və

Elmi əsərlər №2(5),2017

131

təqdimatları zamanı sözün əsl mənasında muzey ekspozisiyaları yaradılır ki bu sahə də fəaliyyət ildən ilə ğenişlənir, əhatəli məzmun daşıyır. Rusiya kitabxanalarının təcrübəsinin öyrənilməsi dəbu istiqamətdə əhəmiyyətlidir. Rusiyada geniş şöhrət qazanmış və ölkə hüdudları xaricində kifayət qədər məşhur olan paytaxt muzeylərinin fəaliyyətinin yeni istiqaməti diqqəti cəlb edir. Hər il A. S. Puşkin adına incəsənət muzeyində mütəmadi olaraq "Dekabr axşamları" keçirilir. Peşəkarlar indiyə kimi "Azad roman"-sərgisini unutmayıblar. Bu sərgi Puşkinin yubileyinə və Yevğeni Oneğinə həsr olunmuşdu. Mədəni mərkəzlərdə, Kitab yayım mərkəzlərində, A. S. Puşkinin adına muzeydə bayramlar və ballar daim keçirilir.Bu tədbirlərdə İctimai kitabxanalar "qızıl əsrin mədəniyyət" vasitələrindən və öz arsenalından ğeniş istifadə edirlər. Uzun illər "Lenin kitabxanasının" kitab muzeyində məşhur kitab həvəskarı və ğörkəmli artist N.P. Smirnova-Sokolskinin kabinetinin ekspozisiyası nümayişə açılmışdı. Burada yalnız yeganə nüsxədə olan unikal kitablar, həm də Puşkin dövrünün Peterburqu təsvir olunur, dövrün ümumi mənzərəsini yenidən yaradan çox gözəl predmetlər nümayiş olunur. RQB-nin (Rusiya Dövlət Kitabxanası) müasir kitab muzeyinin sərgi ekspozisiyalarının əksəriyyəti, həmçinin öz üslubu üzrə kitabda olduğu kimi əyani, predmet, inteqrativ, müasir ekspozisiyaların gözəl nümunəsini təcəssüm edir. Hal-hazırda RQB də klassik şəkillər və şəkillərin müxtəlif tematik ekspozisiyalarının ənənəsi formalaşmışdır. İstifadəçilərə xidmət işinə mane olmayan, Dekorativ sənətin müxtəlif tematik predmetləri nümayiş etdirilir. Belə ekspozisiyalar oxuculara yeni estetik zovq və idraki rəngarənğlik gətirir. Müasir mədəniyyətin inkişafında inteqrativ meyillər ilə yanaşı, digər amillər də inkişaf edir. Bunlara kulturoloji xüsusiyyətlər, kitabxanaların və muzeylərin çoxalması və yayılması tendensiyalarını ğöstərmək olar. Kitabxanalarda diyarşünaslıq ınformasiyasının fövqəladə artmışı müasir dövrü xarakterizə edir və müasir kitabxana fəaliyyətində əhəmiyyətli rol oynayır. Son illərdə məlumat axtarışı, arxiv işi, muzey fəaliyyəti sahəsində tətqiqat işləri ilə yanaşı ənənəvi diyarşünaslıq əsərlərinin toplanması, saxlanılması və təbliği sahəsində kitabxana tədqiqatları xeyli irəlilləyərək tez-tez ğündəmə ğəlir. Nəşr edilmiş sənədlərin (hər şeydən əvvəl yerli sakinlərin şəxsi arxivləri hesabına) miqdarının artması, informasiya kütləsinin son dərəcə artması, kitabxanaçıların özləri tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər diqqiti cəlb edir. Məsələn, Səlnamələr, tarixi hadisə və kənd sakinlərinin əhəmiyyətli hesab etdikləri təqvimlərlə əlaqədar materiallar, müharibə iştirakçıları, əmək veteranlarının lent yazıları, xatirələri əks olunmuş butun materiallar kitabxanalarda təmərğüzləşir və burda zənğin diyarşunaslığın məlumat bazasini yaradır. Bu həmçinin kəndin və hər hansı bir regionun genoloji "ağacını", böyük ailələrin şəcərəsini, məntəqənin kiçik tarixçəsini əhatə edən bir muzey materiallarının ekspozisiyasını yaratmaq imkanı deməkdir. Kitabxanalarda yalnız kitab və çap məhsulları ilə deyil, irəliləyən texnoloğiyanın imkanları ilə, məqalələr, eləcədə predmet reallıqları ilə, məişət predmetləri, konkret dövrün bədii surətləri, ədəbi həyatın aksesuarları, nişanlar, kolleksiyalar, medallar, orden , rəsm əsərləri də hal hazırda kitabxanaların kolleksiyalarında toplanmaqdadı. Son illər bəlıdiyyə kitabxanaları şifahi informasiya mənbələrini toplayaraq maraqlı kolleksiyalar yaradır, fono və qədimsal mahnıları, videoyazıları, besik mahnıları , toy mərasimləri ənənələri, meyxanalar və diğər folklor materiallarının toplanması ilə məşgul olurlar və proses bu gün də davam edir. Həmkarlarımızın regional mərkəzlərdən mütəxəssislərin iştirakı ilə tarixi etnoqrafiya tədqiqatları və ekspozisiyalarının təşkili, yerli tanınmış şəxslərin cap məhsulları və xatirə əşyalarının nümayişi, etnoqrafik ekspedisiyaların təşkil edilməsi, unikal nəşrlər, yerli və kəndli məişətinin predmeti ilə yanaşı qeyri-maddi mədəni irsin saxlanması (adətlər, yerli dialekt), toplanması təbligi kimi rəngarəng işlər

Elmi s rl r №2(5),2017

132

görülməkdədir. Yerli məktəblərlə birgə təşkil edilən və ictima itəşkilatlarının yardımları ilə regionun ekoloji ekspedisiyaları haqqında, onun fauna və florası barədə, təbii sərvətləri öz rayonu haqqında müxtəlif faktiki məlumatlar toplayır, mühafizə edir və təbligini həyata keçirir. Müasir dövr yeni-yeni texniki avadanlıq, kommunikasiya vasitələri, müxtəlif əməliyyatların həyata kecirilməsi məqsədi ilə xüsusi texnoloğiyaların zəngin olması ilə xarakterizə olunur. Bu zaman regional kitabxanaların ölkəşünaslıq resurs bazası gənc naturalistlərin (diyarşünasların,təbiətsevərlərin) gündəlik yazıları, video və sənədli fotoları ilə zənginləşir. Müasir muzeydə informasiya və komnukasiya potensialı müəyyənləşir, onun əhəmiyyəti, kitabxananın vəziyyəti, əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalması baş verir. Muzey kitabxanası unversal informasiya sistemi kimi bütün proseslərin mərkəzində durur, komnukasiya,monimental funksiyalarını həyata keçırır ,bu zaman sosialmədəni funksiyalar daşıyan muzeylərin əsas funksiyalar ilə sıx əlaqələr qarşıya çıxır. Müasir kitabxana muzey üçün muzeyin tərkib hissələri kimi öz rolunu anlaması və həyata keçirməsi son dərəcə təbiidir, belə ki, regional yaddaşın unikal mərkəzi olmaqla kitab sərvətlərini əlçatan edən və ona tələb yaradan kitabxanalar tarixi missiyasını yerinə yetirməkdə həm milli və də qlobal miqyasda hələki yeganədir.

Ədəbiyyat: 1. Xələfov A. A. Kitabxana və cəmiyyət. – Bakı : Azəanəşr, 2012. - 360 s. 2. Xələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin inkişaf konsepsiyası. – Bakı : BDU-nun

nəş-tı, .2012. 1. 3.Kazimi P.F. İnformasiya mühəndisliyi. - Baki, 2011. - 236 s. 2. 4.Казими П.Ф. Гилмиянова Р.А. Библиотеки в социокультурном прастранстве //

Библиотековедение и информация. - 2013. - 2(11). – С..58-66. 6. Kazımi P.F.,Əfəndiyev F.M. Müasir sosial-mədəni mühitin öyrənilməsinin bəzi

məsələləri // Elmi əsərlərtoplusu / Bakı Dövlət Universiteti;Sosialvə humanitarelmlərinmüasirproblemləri.2015. –Bur. 14. - S.282-287.

7. Kazimi P.F. Rəsuli İ. Kitabxanaların muzey fəaliyyəti // Dilvə ədəbiyyat / BDU. - 2014. - №3(87). – S.335-336.

Парвиз Казими,

Ирада Расули

МОНУМЕНТАЛЬНАЯ ФУНКЦИЯ БИБЛИОТЕК В СОВРЕМЕННОМ ЦИФРОВОМ ПРОСТРАНСТВЕ

В статье рассматривается деятельность библиотек музеев в современном цифровом пространстве, а также формы и методы пропоганды краеведческих материалов в глобальной сети путем внедрения современных технологий.

Parviz Kazımı, İradeRasuli

MONUMENTAL FUNCTION OF LIBRARIES IN THE CONTEMPORARY DIGITAL

SPACE The article deals with the activity of libraries of museums in the modern digital space, as well as the forms and methods of propaganda of local lore materials in the global network through the introduction of modern technologies.

Elmi əsərlər №2(5),2017

133

UOT 008:021 Nərminə Abdullayeva

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, doktorant

abdullaevanarmina@gmail.com

MULTİKULTURALİZM İDEYALARININ TƏBLİĞİ KİTABXANALARIN İNNOVATİV SİYASƏTİNİN PRİORİTET İSTİQAMƏTİ KİMİ

Açar sözlər:mədəniyyətlərarası əlaqələr, mədəniyyətlərarası dialoq, multikultu-ralizm, kitabxanalar, kitabxana xidməti, innovativ siyasət. Ключевые слова: межкультурные контакты, межкультурный диалог, мультикультурализм, библиотечное обслуживание, инновационная политика библиотеки. Keywords: intercultural contacts, intercultural dialogue, multiculturalism, libraries, library service, innovative policy.

“Bu gün multikulturalizm Azərbaycanda dövlət siyasətidir və eyni zamanda, həyat tərzidir.”

İlham Əliyev Müasir cəmiyyətdə cross-mədəni ünsiyyət problemləri, multikulturalizmin bir

dövlət siyasəti kimi həyata keçirilməsində kitabxanaların rolu, əhaliyə multi-etnik, mədəni kitabxana-informasiya xidmətlərinin prinsipləri və bunun üçün tələb olunan müəyyən şərtlərin araşdırılıb öyrənilməsi məqsədilə elmi-nəzəri və təcrübi biliklərə, o cümlədən bu sahədə dünya səviyyəli aparıcı təşkilatların direktivləri, deklorasiyalarına əsaslanaraq məqalə işlənib hazırlanmış, bu sahədə kitabxanaların fəaliyyətini genişləndirəcək müəyyən nəticələr əldə edilmiş və təkliflər verilmişdir.

Son onilliklərdə qloballaşma şəraitində aktiv siyasi-iqtisadi və mədəni inteqrasiya proseslərinin baş verməsi müşahidə olunur. Belə bir şəraitdə cəmiyyət qarşısında bir sıra məsələlər baş qaldırır ki, onların da həlli ciddi problemlərə səbəb olur. Mədəniyyətlərarası dialoqun təşkili beynəlxalq əlaqələrin uğurlu inkişafı üçün əsas şərt kimi daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır.

Mədəniyyətlərarası kommunikasiya problemi yalnız dünya səviyyəsində deyil, etnomədəni müxtəlifliyə malik ayrı-ayrı ölkələrdə də meydana çıxır. Müasir dövrdə Azərbaycan da bu proseslərdən kənarda qalmır. Azərbaycan Respublikası polietnik dövlətdir. Xalq dövləti təşkil edən etnosdan – Azərbaycan türklərindən və avtoxton milli azlıqlardan – udinlərdən, ingiloylardan, qrızlardan, xınalıqlardan, buduqlardan, tatlardan, talışlardan, ləzgilərdən və b. təşkil olunmuşdur. Bu millətlərin tarixən Azərbaycandan başqa vətənləri olmamışdır və buna görə də Azərbaycan türkləri ilə birlikdə vahid polietnik Azərbaycan millətinin nümayəndələri hesab olunmaqda haqlıdırlar. Onlardan başqa respublikada ruslar, ukraynalılar, belaruslar, kürdlər, yəhudilər, yunanlar, almanlar və tatarlar yaşayırlar. Bu milli azlıqların hər birinin muvafiq olaraq tarixi vətəni vardır və Azərbaycan ərazisində yaşayan alloxton milli azlıqlara aid edilirlər. Təkcə Bakıda iyirmidən yuxarı müxtəlif mədəni icmalar fəaliyyət göstərir. Bunların arasında: rusların, ukrainlərin, kürdlərin, lakların, ləzgilərin, slavyanların, tatların, tatarların, gürcülərin, ingilayların, talışların, avarların, axıska türklərinin, Avropa və dağ yəhudilərinin, gürcü yəhudilərinin, alman və yunanların cəmiyyətləri vardır. Ümumiyyətlə, etnik azlıqların kompakt şəkildə yaşadıqları bütün rayonlarda belə icmalar mövcuddur. Azərbaycan Respublikasında kompakt şəkildə müxtəlif etnosların nümayəndələri yaşayır və onların hər

Elmi s rl r №2(5),2017

134

biri öz maddi və mənəvi mədəniyyətini, dilini, tarixi yaddaşını, mentalitetini, etnik özünüdərketmə və etnopsixologiyasını qoruyub saxlayan unikal xüsusiyyətlərin daşıyıcılarıdır [1]. Məhz Azərbaycanda dağ yəhudilərinin məskəni – Qırmızı Sloboda, Molokan kəndi İvanovka, udin kəndi Nic, öz dili, özünəməxsus adət və ənənələri ilə məşhur olan Xınalıq kəndi və başqa milli azlıqların yaşadığı onlarla belə məskənlər mövcuddur və onların hamısı Azərbaycan ictimaiyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Etnik azlıqlara yerli əhali ilə bərabər mədəni hüquqlar və ölkənin mədəni irsindən istifadə hüququ verilmişdir.

Azərbaycanda mövcud olan mədəni simbioz (müştərək yaşama) və müxtəlif ənənələr maddi və mənəvi mədəniyyətin tarixi abidələrində həkk olunmuşdur. Belə ki, maddi mədəniyyət abidələrinin qorunması çərçivəsində Astara, Qax, Quba, Zaqatala və digər rayonların tarix-ölkəşünaslıq muzeylərində, həmin ərazilərdə yaşayan etnik azlıqların irsini və ənənələrini əks etdirən ekspozisiyalar təşkil olunur. Bu sahədə kitabxanalar da səmərəli fəaliyyət göstərir; burada milli azlıq nümayəndələrinin kitablarının təqdimatı keçirilir və bu kitablar kitabxananın fonduna daxil olur. Ölkə daxilində, eləcə də beynəlxalq arenada mədəniyyətlərarası ünsiyyətin tarazlı şəkildə qurulmasında, üç dini dövrdən – zərdüştlük, xristianlıq və islamdan keçən və öz şüuruna bunları həkk etdirən Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşı vacib rol oynayır. Azərbaycanda dinlərarası dialoq və tolerantlığın dünyanın bir çox polietnik regionları üçün nümunə olan xüsusi modeli qurulmuşdur. Dövlət-din münasibətlərinin müasir Azərbaycan modeli çərçivəsində, bütün dinlər qanun qarşısında bərabər status almışlar. Ölkə vətəndaşlarının böyük əksəriyyətini təşkil edən müsəlmanların hüquqlarını təmin etməklə yanaşı, dövlət respublika ərazisində yayılan bütün ənənəvi dinlərə qayğı göstərir. [1]

Hazırda bu mövzuda mövcud olan nəzəri işlər sözsüz ki, bu cür mürəkkəb və ziddiyyətli mədəniyyətlərarası kommunikasiya prosesinin təşkilinə mühüm təsir göstərir. Ancaq təəssüf ki, nəzəri ədəbiyyatda təcrübi məsələlər çox azdır. Təcrübi fəaliyyətə keçmək üçün millətlərarası ünsiyyət probleminin həllində bilavasitə iştirak edən strukturları müəyyənləşdirmək lazımdır. Mədəniyyətlərarası əlaqələrin qurulması və dəstəklənməsi, millətlərarası münasibətlərin nizamlanmasında sosio-mədəni institutların, əsasən də kitabxanaların yeri və rolunu müəyyən etmək qarşıya qoyulan əsas məqsəddir.

İlk əvvəl mədəniyyətlərarası kommunikasiyanın nə demək olduğuna nəzər yetirmək lazımdır. Sinonim kimi, “mədəniyyətlərarası dialoq”, “mədəniyyətlərarası ünsiyyət” terminləri istifadə oluna bilər. Bu zaman onların daxili xüsusiyyətləri nəzərə alınmır. “Mədəniyyətlərarası dialoq” anlayışı müxtəlif mənalarda istifadə olunur. Mədəniyyətlərarası kommunikasiyalara istənilən yanaşma müəyyən prinsiplərə əsaslanmalıdır. Fəlsəfi konsepsiyalara, həmçinin humanizm, obyektivlik, tolerantlıq ideyalarına əsaslanaraq, L.Q.Poçebut və S.P.Beznosov [5] təklif edirlər ki, mədəniyyətlərarası kommunikasiyaların qurulmasında aşağıdakı müddəaları nəzərə almaq lazımdır: - Mədəniyyətlərarası ünsiyyət və qarşılıqlı əlaqə mədəni müxtəlifliyin dərk edilməsindən

ibarətdir. İnsan sadəcə mədəni müxtəlifliyin varlığı ilə razılaşmır, o həm də, bu müxtəlifliyin mahiyyətini anlamalı, başqa mədəniyyətlərin xüsusiyyətlərini qəbul etməli, bu xüsusiyyətləri öz davranışında nəzərə almalıdır.

- Mədəniyyətlərarası kommunikasiya prosesində keçmişə deyil, gələcəyə istiqamətlənmək vacibdir.

- Mədəniyyətlərarası kommunikasiyaların məqsədi öz mədəniyyətində öz maraqlarının gözlənilməsi prioriteti, başqa mədəniyyətlərin nümayəndəsinin maraqlarının onun mədəniyyətində gözlənilməsi prioriteti və s.-dir.

Elmi əsərlər №2(5),2017

135

- Əgər başqa şəxsin mədəniyyətində qəbul olunmuş dəyərlər sisteminə təcavüz olunsa, milli heysiyyətə toxunulsa, milli qürur alçaldılsa, mədəniyyətlərarası kommunikasiya uğursuzluğa düçar olmuş olur. [5.]

Mədəniyyətlərarası dialoqun təşkili sahəsində M.Y.Popov təcrübi məsləhətlər verməyə çalışıb. O, bu istiqamətdə aşağıdakı hərəkətlər məcmusunu həyata keçirməyi vacib hesab edir: müxtəlif tədbirlər keçirmək, məşhur musiqi, teatr kollektivlərini (Mədəniyyətlərarası dialoqun yayılmasına tərəfdar olan) cəlb etmək, imkansızlara kömək üzrə sosial proqramı, müxtəlif etnosların, xalqların vahidliyini nümayiş etdirən müştərək könüllü proqramlarını təşkil etmək, müştərək mədəni, maarifləndirici xarakterli (kino, rolik, cizgi filmi) məhsullar hazırlamaq, bu məhsulları İnternet, sosial şəbəkələr, forumlar, bloqlar vasitəsilə yaymaq, mədəni birlik şüarı altında idman tədbirləri keçirmək və s. [5.]

Bu tədbirlərin təşkili və keçirilməsində sosial institutlar, əsasən də kitabxanalar (müxtəlif milli mədəniyyətlərin nümayəndələrinin qarşılıqlı əlaqə mərkəzinə çevrilərək) əsas rol oynayır. Kitabxana müəssisələrinin fəaliyyətinin bu istiqamətdə səmərəli həyata keçirilməsinə beynəlxalq səviyyəli rəsmi sənədlərin qəbulu mühüm təsir göstərir. Buna misal olaraq, 2008-ci ildə qəbul olunan “Çoxmədəniyyətli kitabxana haqqında” İFLA-nın (İnternational Federation of Library Assosiations and İnstitutes) manifestini göstərə bilərik. Bu manifestdə mədəniyyət və dil müxtəlifliyi şəraitində əhaliyə kitabxana xidmətinin prinsipləri, çox mədəniyyətli kitabxananın informasiya xidməti zamanı ortaya çıxan problemlər, mədəniyyət və dil cəhətdən eyni olmayan əhaliyə kitabxana xidməti məsələlərinə dair digər aspektlər əhatə olunmuşdur. [6] 2009-cu ildə İFLA-nın “Multikultural əhaliyə kitabxana xidməti bölməsinin 2006-2010-cu illərdə fəaliyyətinin strateji planı”na uyğun olaraq, çox mədəniyyətli əhaliyə xidmət üzrə təlimatın III nəşri “Multikultural Cəmiyyətlər: Kitabxana xidməti üzrə təlimat” çap olundu. [7] Şübhəsiz ki, beynəlxalq təşkilat olan İFLA-nın rəsmi sənədləri çoxmədəniyyətli əhaliyə kitabxana xidmətində plüralizmin inkişafına təkan verir. Bununla yanaşı Azərbaycanın da multukultural icmalara, cəmiyyətlərə kitabxana xidmətinin standartları və təlimatlar hazırlanmalıdır. Həmçinin Azərbaycan kitabxanalarında müxtəlif milli etnik qrupların nümayəndələrinə kitabxana xidməti üzrə metodik tövsiyyələr işlənib hazırlanmalıdır. Müxtəlif kitabxanaların nümayəndələrindən ibarət işçi qrup yaratmaq lazımdır ki, Azərbaycanda multikultural əhaliyə xidmət üzrə standartlar hazırlasın. Söhbət Milli Kitabxanadan, o cümlədən böyük kütləvi kitabxanalardan (sahəvi, diyarşünaslıq) gedir. Yuxarıda deyilənlərə əlavə etmək olar ki, müxtəlif etnik qrupların yaşadığı bir şəraitdə kitabxana işi üçün mültikulturalizm konsepsiyası xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır.

“Multikulturalizm və ya mədəni plüralizm bir çox mədəniyyətin bir yerdə, regionda hər hansı vahid mədəniyyətin qəbulunu tələb etmədən, birgə mövcudluğunu təsvir edən bir termindir. [9] Multikulturalizm konsepsiyasına müasir mütəxəssislərin münasibəti birmənalı deyil. Alimlər multikulturalizmlə əlaqədar problemin həllinə çalışaraq, onun müəyyənləşməsi üçün yeni yanaşmalar axtarırlar. Onu da qeyd edək ki, multukulturalizm getdikcə problematik və geniş müzakirə ediləcək bir mövzuya, bir sahəyə çevrilir. Belə ki, məsələn, multikulturalizm tərəfdarlarının əksəriyyəti onu mədəniyyətlərarası tolerantlığı dəstəkləmək və etnomədəni qrupların harmonik qarşılıqlı əlaqələri və onların milli topluluğa inteqrasiyası hesabına sosial anlaşmanın qorunub saxlanması istiqamətində fəaliyyət göstərmək bacarığına görə onu tamamilə liberalizm kontekstində qiymətləndirir. Öz növbəsində azlıq təşkil edən konservativ tədqiqatçılar multikulturalizmdə marksist-siyasi ideologiyanı görürlər, çünki, o, bütün mədəniyyətlərə, onların adət-ənənələrinə bərabər şəkildə baxan multikulturalizm inqilabi hərəkatı sayılır. [10.]

XXI əsrin əvvəllərindən çoxmədəniyyətli cəmiyyət bir sıra dünya ölkələrində norma hesab olunmağa başlayıb. Kitabxanaçılardan müəyyən krossmədəni əlaqələrə dair

Elmi s rl r №2(5),2017

136

bacarıq və qabiliyyətlərin mənimsənilməsini tələb edən multimədəni xidmətin təşkilində kitabxanaların sosial institut kimi əsas rol oynaması faktı nəzərə alınmalıdır. [9] Bu məqsədi həyata keçirmək üçün əsas tələb kitabxanaçılar üçün multimədəni təhsilin təşkilidir. [6.] Bir çox dünya ölkələrinin təhsil müəssisələrində məqsədli tədris kursları təşkil olunmuşdur ki, bu kurslarda tələbələri müxtəlif kateqoriyalı istifadəçilərə xidmətin nəzəri və təcrübi aspektləri ilə tanış edirlər. Rus tədqiqatçısı İ.V Çadnova qeyd edir ki, belə tədris proqramları və kursları bir sıra yeni məxsusi bilik və bacarıqları formalaşdırır: - hədəf qrupları (etnik qruplar), onun tarixi, statistik məlumatlarını axtarıb tapa bilmək; - verilən qrup haqqında lokal informasiyanın onun yaşayış tərzi, demoqrafik xüsusiyyətləri

haqqında informasiyanı tapmaq, onların informasiya tələbatını öyrənmək; - çap və digər informasiya resurslarından istifadə edərək qrup haqqında informasiyanı

axtarıb tapmaq; - hədəf qruplarına xidmət üçün mövcud nəşrlər külliyyatını inkişaf etdirmək; - bu qruplar üçün böyük olmayan, ancaq mobil ədəbiyyat külliyyatını inkişaf etdirmək

bacarığı; - etnik qruplara məlumat xidmətinin yeni üsullarını tətbiq etmək; - kitabxana proqramlarını inkişaf etdirmək,bu qrupların oxucu, mədəni və təhsil

tələbatlarının ödənilməsi üçün kitabxana menecementini həyata keçirmək; - bu qrupların üzvlərindən (onlar peşəkar kitabxanaçı olmaya da bilər) işçi heyətin

seçilməsi planının tətbiqi və s. [6.] Bütün bunlar çoxmədəniyyətli mühitdə kitabxanaçılıq üzrə əsas və əlavə təhsil

çərçivəsində formalaşmalı olan iş bacarıqlarının hamısı deyil. Azərbaycan təhsil məkanı üçün multikultural kitabxana xidməti üzrə tədris proqramı innovativ istiqamət hesab olunur. Təəssüf ki, Azərbaycanda Kitabxanaçılıq ixtisası üzrə təhsil verən ali və orta istisas təhsili müəssisələrində belə tədris proqramları yaradılmayıb.

Beləliklə, müasir cəmiyyətdə baş verən qlobal mədəniyyətin formalaşması prosesi və eyni zamanda etnomədəni inkişafın əhəmiyyətinin artması kitabxanaların fəaliyyətinə də böyük təsir göstərir. Kitabxanalardan çoxmədəniyyətli məkanda fəaliyyətin təşkilinə innovativ yanaşmaların axtarılması tələb olunur. Kitabxana müəssisələri milli mədəniyyətlərin öz ərazilərində inkişafı və fəaliyyətinə böyük töhfələr verir, müxtəlif etnosların, xalqların nümayəndələri arasında vasitəçi rolunu oynayır. Kitabxana ictimaiyyəti tərəfindən bu fəaliyyətə, xüsusilə də çoxmillətli regionlarda əsas kitabxana xidmətinin bir tərkib hissəsi kimi baxılmalıdır.

Çoxmədəniyyətli kitabxana dialoqda olan multikultural cəmiyyətə aparan yoldur. Çoxmədəniyyətli kitabxana haqqında İFLA-nın manifestində vurğulanır ki, müasir

dövrdə insanlar yekcins olmayan çoxmədəniyyətli cəmiyyətdə yaşayır. Dünyada 6000-dən çox müxtəlif dil mövcuddur. Beynəlxalq miqrasiyanın səviyyəsi ilbəil artır, bunun da nəticəsində qarışıq tərkibli insanların sayı çoxalır. Qloballaşma, artan miqrasiya, sürətli kommunikasiyalar, yerdəyişmə prosesinin asanlaşması və XXI əsrdə fəaliyyətdə olan digər proseslər bir çox millətlərin, o cümlədən əvvəllər vahidmədəniyyətli olan xalqların mədəni müxtəliflik səviyyəsini yüksəldir.

2 noyabr 2001-ci ildə UNESCO-nun baş konfransında qəbul edilən “Mədəni müxtəliflik haqqında Ümumi deklorasiya”sında “Mədəni müxtəliflik” və ya “Çoxmədəniyyətlilik” terminləri müxtəlif mədəniyyətlərin harmonik birgəyaşayışını və qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirir. Burada “mədəniyyət”ə cəmiyyət və sosial qruplara aid olan fərqləndirici əlamətlərin, ruhi-mənəvi və maddi, intellektual və emosional göstəricilərin məcmusu kimi baxılır. İncəsənət və ədəbiyyatdan başqa, o, həyat tərzini, birgəyaşayış bacarığını, dəyərlər sistemini, adət-ənənə və imanı əhatə edir. Mədəniyyət və dil müxtəlifliyi bəşəriyyətin ümumi mirasıdır və onu ümumi maraqlara uyğun olaraq qoyuyub saxlamaq lazımdır. O, innovasiyaların, yaradıcılığın və sülh şəraitində birgəyaşayışın

Elmi əsərlər №2(5),2017

137

mübadilə mənbəyidir. (Всеобщая декларация ЮНЕСКО о культурном разнобразии) [11].

Buna görə də bütün növ kitabxanalar mədəni və dil müxtəlifliyini beynəlxalq, milli və regional səviyyədə dəstəkləyib inkişaf etdirməyi qarşıya məqsəd qoymalıdır və bununla da mədəniyyətlərarası dialoqu və aktiv vətəndaş mövqeyini qoruyub saxlamalıdır. Belə ki, kitabxanalar müxtəlif maraqlara və cəmiyyətlərə xidmət edirlər. Onlar təhsil, mədəniyyət və informasiya mərkəzləri funksiyasını yerinə yetirirlər. Mədəniyyət və dil müxtəlifliyi aspektində kitabxanalar öz fəaliyyətlərində mədəni xüsusiyyətləri və dəyərləri nəzərə almaqla, hamı üçün əsas hüquq və azadlıqları, informasiya və biliklərə bərabər əlyetərlilik prinsiplərini əldə rəhbər tuturlar.[3]

İFLA-nın manifestində multikultural kitabxananın qarşısında duran əsas prinsiplər aşağıdakı kimi dəyərləndirilmişdir:

Qlobal cəmiyyətin hər bir üzvünün kitabxana və informasiya xidmətlərindən tam şəkildə istifadə etmıək hüququ vardır. Mədəni və dil müxtəlifliyi aspektində kitabxanalar gərək: - cəmiyyətin bütün üzvlərinə mədəni və ya dil müxtəlifliyi cəhətdən hüquqlarını

pozmadan xidmət etməlidirlər; - onları uyğun dillərdə və rahat şəraitdə informasiya ilə təmin etməlidirlər; - bütün icma üzvlərinin informasiya tələbatlarını nəzərə alan geniş çeşidli material və

xidmətlərə əlyetərliliyini təmin etməlidirlər; - cəmiyyətin müxtəlifliyini nəzərə alaraq, öz işçi heyətini elə seçməlidir ki, onlar müxtəlif

icmalarla işləyə və onların tələbatını ödəyə bilsinlər. Mədəniyyət və dil müxtəlifliyi çərçivəsində kitabxana və informasiya xidmətləri

heç bir hüquq pozuntusuna yol vermədən bütün istifadəçilərə təqdim edilməlidir. Çoxmədəniyyətli cəmiyyətlərdə fəaliyyətləri məhdudlaşdırılmış qruplara: İctimai azlıqlara, köklü xalqların nümayəndələrinə, qaçqınlara, siyasi sığınacaq axtaranlara, müvəqqəti yaşayış yerinə sahib olanlara və işçi-miqrantlara və s. xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.

Çoxmədəniyyətli kitabxananın qarşısında duran vəzifələrdən danışarkən, informasiya, savadlılıq, təhsil və mədəniyyətə aid olan bir sıra məsələlərə də diqqət yetirmək lazımdır. - Mədəni müxtəlifliyin müsbət tərəfləri barədə məlumatlılığın artırılması və

mədəniyyətlərarası dialoqun təşviqi; - Dil müxtəlifliyinin və öz doğma dilinə hörmətin təşviqi; - Bir neçə dilin harmonik birgə mövcudluğunun asanlaşdırılması; uşaqlıqdan bir neçə

dilin öyrənilməsinin dəstəklənməsi və təbliği; - Dil və mədəni irsin mühafizəsi və bütün dillərdə informasiyanın yaradılması və

yayılması; - Şifahi yaradıcılığın və qeyri-maddi mədəni irsin qorunmasının dəstəklənməsi; - Bütün mədəni qrupların üzvlərinin cəmiyyət həyatında iştirakına dəstək; - İnformasiya savadlılığının artırılması və informasiya-kommunikasiya texnologiyaların

öyrənilməsinin təşviqi - Kiberməkanda dil müxtəlifliyinin dəstəklənməsi; - Mədəni plüralizm sahəsində biliklərin və qabaqcıl təcrübə mübadiləsinin

dəstəklənməsi.[3] Sonda onu qeyd edək ki, milli azlıqların qorunması Azərbaycan rəhbərliyinin apardığı siyasətin əsas istiqamətlərindən biridir. Belə ki, Prezident aparatında milli siyasət üzrə dövlət məsləhətçisinin başçılıq etdiyi xüsusi struktur yaradılmışdır. Analoji struktur Milli Məclisdə də mövcuddur. Konstitusiya və qanunların verdiyi bərabər hüquqlar və imkanlardan istifadə edərək, müxtəlif millətlərin nümayəndələri cəmiyyətin ayrı-ayrı sahələrində məhsuldar işləyərək ölkənin inkişafına layiqli töhvələr verirlər. Belə ki, milli

Elmi s rl r №2(5),2017

138

azlıqlar Azərbaycan Respublikasının hökumətində və digər dövlət strukturlarında təmsil olunurlar. Respublikanın milli parlamenti – Milli Məclisdə ölkənin bir sıra etnik azlıqları o cümlədən, rus, ləzgi, tat, talış və başqa xalqlar öz nümayəndələri ilə təmsil olunmuşdur. 2010-cu il parlament seçkiləri zamanı ATƏT-in demokratik institutlar və insan haqları üzrə bürosu və müşahidə komissiyası göstərdi ki, Azərbaycanda, dövlət ərazisində yaşayan etnik azlıqların seçkilərdə iştirakı məsələsində heç bir problem yoxdur. Beləliklə, respublikada müxtəlif etnik qrupların mövcudluğu üçün bütün mümkün şərait yaradılmışdır. Lakin burada, bir daha qeyd etmək lazımdır ki, bizim ölkəmizdə mədəni müxtəliflik etnik azıqların sadəcə cəmlənməsi kimi başa düşülmür, Azərbaycan ümummilli həmrəyliyin inkişafı üçün əlverişli mühitdir. Başqa sözlə, etnik, dini və digər mənsubiyyətindən asılı olmayaraq ərazisində məskunlaşan hər bir vətəndaş Azərbaycanın sərvətidir.

Ədəbiyyat : 1. Nəcəfov E. Müxtəlif Ölkələrdə Multikulturalizm Siyasətinin Müqayisəli Təhlili / Bakı

Slavyan Universiteti// http://bakuforum.az/az/multikulturalizm-nailiyyetler-ve-problemler/?fid=2258

2. Kunina İ. Qafqazda multikulturalizm: Azərbaycan modeli /Bakı Slavyan Universiteti.//http://bakuforum.az/az/multikulturalizm-nailiyyetler-ve-problemler/?fid=2258

3. Библиотечное обслуживание мультикультурных сообществ: руководство по библиотечному обслуживанию.-2-е изд., пересмотр.- ИФЛА, 1998.- Режим доступа: http://www.ifla.org

4. [Электронный ресурс ]- Режим доступа: http://www.sempra.com. 5. [Электронный ресурс ]- Режим доступа : http://www.ifla.org/UII/s32/index.htm 6. Проект Федерального закона «О внесении изменений и дополнений в Закон

Российской Федерации «Основы законодательства Российской Федерации о культуре» [Электронный ресурс] - Режим доступа: http:// www.legislature.ru

7. Мультикультурализм и проблемы библиотечного обслуживания населения: научный семинар в РГБ // Библиотековедение.- 2003. -№ 4. -С.13-21; 2003. - № 5. -С. 9-17.

8. Библиотечное обслуживание в условиях многообразия культур народов России: сб.науч.статей /Рос.гос. б-ка, Рос.нац.. б-ка [Сост. И.И. Ганицкая и др.].- М.: Пашков дом, 2006.-136 с.

9. Ахунова З.И. Библиотека и межкультурный диалог в контексте концепций мультикултурализма // Омский Научный Вестник.- 2012.-№1(106) Режим доступа: http://cyberleninka.ru/article/n/biblioteka-i-mezhkulturnyy-dialog-v-kontekste-kontseptsii-multikulturalizma

10. Чаднова И.В. Проблемы мультикультурного обслуживания в публичных библиотеках // Вестник БАЕ.-2007.- №3.- С.32-34. Режим доступа : http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/cultural_diversity.shtml (Всеобщая декларация ЮНЕСКО о культурном разнобразии).

Нармина Абдуллаева

ПРОПАГАНДА МУЛЬТИКУЛЬТУРНЫХ ИДЕЙ КАК ПРИОРИТЕТНОЕ

НАПРАВЛЕНИЕ ИННОВАЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ БИБЛИОТЕК

Резюме В статье исследуется кросс-культурные проблемы коммуникации в современном обществе, а также определяются поддержка организации этих связей, роль

Elmi əsərlər №2(5),2017

139

библиотек в регулировании отношений между двумя странами, важность принципов многоэтнической, мультикультурной библиотеки, обслуживающие население.

Narmina Abdullayeva

PROPAGATION OF MULTICULTURAL İDEAS AS A PRIORITY DIRECTION OF INNOVATIVE POLICY OF LIBRARIES

Summary

İn the article is studied cross-cultural communication problems in contemporary society, and supporting the organization of these communications, the role of libraries in the regulation of relations between the two nations are determined, examined the importance of the principles of multi-ethnic, multicultural libraries that serve a population.

Elmi s rl r №2(5),2017

140

УДК 025.17:027.54(477.83-25)

Зоряна Бродык, Львовская национальная научная библиотека

Украиныим. В. Стефаника

БИБЛИОФИЛЬСКИЕ КОЛЛЕКЦИИ В ФОНДАХ ЛЬВОВСКОЙ НАЦИОНАЛЬНОЙ НАУЧНОЙ БИБЛИОТЕКИ

УКРАИНЫ ИМ. В. СТЕФАНИКА

Açar sözlər : kitabxanalar,kitab fondları, bibliofil kolleksiyaları,kitab kolleksiyaları, annotasiyalı kataloq,məlumalar bazası. Ключевые слова: библиотеки, книжные фонды, библиофильские собрания, книжные коллекции, аннотированный каталог, база данных. Keywords: libraries, library funds, bibliophile collections, book collections, annotated catalog, database.

Среди многочисленных книжных коллекций, хранящихся в фондах ЛННБУ им.

В. Стефаника, особого внимания заслуживает собрание книг академика Михаила Возняка, поскольку с именем этого ученого связан важный этап в развитии украинской гуманитаристики и, в частности, литературоведения.

Михаил Степанович Возняк (1881-1954) был известен как человек большой эрудиции, исключительной душевной красоты, честности, скромности и трудолюбия. Неслучайно девизом его жизни и деятельности был лозунг "Честь труду!". В одной из автобиографий ученого читаем: "... Я решил полностью окунуться в научные исследования, жить ими и либо погибнуть в борьбе с трудностями, либо довести до неких результатов" [1]. Результаты научной работы ученого действительно очень весомы.

Академик Михаил Возняк –автор более 600 научных работ, среди которых особо выделяется трехтомная "История украинской литературы" (Львов, 1920-1924). Данную работу автор посвятил "Славной памяти бессмертных борцов за объединенную, свободную, самостоятельную и независимую Украину" [2]. Именно поэтому во времена СССР издание хранилось в спецфонде библиотеки. Эта работа в 1992 году была переиздана в университетском издательстве "Світ" с содержательным предисловием М. Гнатюка и послесловием М. Нечиталюка. Большую часть своих исследований –около ста пятидесяти – М. Возняк посвятил изучению творческого и архивного наследия Ивана Франко, в частностинеопубликованных произведений писателя, а также положил начало выпуску сборника "Иван Франко. Статьи и материалы" [3], в связи с чем его считают основоположником украинского франковедения. Кроме того, в творческом наследии ученого –труды, посвященные фольклору, истории украинского театра, межславянским культурным взаимоотношениям, языкознанию идр. Важна также его работа "Украинская государственность", опубликованная в Вене в 1918 г. в период украинского освободительного движения, которая только в наше время вернулась к читателям из спецфонда.

Украинская научная общественность отдает дань памяти об академике М. Возняке, в частности, в 1981 г. широко отмечалось 100-летие со дня его рождения. А в 1990г. во Львовском университете им. И. Франко были проведены научные чтения "Академик М. Возняк и развитие украинской национальной культуры", к которым изданы тезисы выступлений на этом собрании [4]. Книговедческие и

Elmi əsərlər №2(5),2017

141

библиографические аспекты научных интересов М. Возняка рассматриваются в статьях М. Валё и М. Гуменюка [5]. М. Мороз составил библиографию трудов ученого, которая на сегодня является самой полной [6]. А сложные условия жизни и деятельности последних десятилетий ученого представлены в книге профессора М. Нечиталюка "Честь труда. Академик Михаил Возняк в воспоминаниях и публикациях"(Львов, 2000). В 2004 г. во время очередной ежегодной Франковской конференции Львовского национального университета им. И. Франко работал круглый стол, посвященный академику М. Возняку, на котором с докладами о жизни и деятельности ученого, а также воспоминаниями о нем выступили проф. И. Денисюк и проф. М. Нечиталюк, ученые М. Валё, З. Гузар и др.

Михаил Возняк был не только выдающимся ученым, но и известным библиофилом и коллекционером украинских книг. Неотъемлемой частью научного наследия ученого является книжная коллекция, которую он бережно комплектовал на протяжении всей жизни. История формирования библиотеки ученого, возможно, начинается с книги И. Барвинского, на которой сохранилась дарственная надпись: "Для Михаила Возняка ученика III класса за похвальные обычаи и бдительность. Рава, дня 12 июля 1895 хоз. кл. [подпись]". Об заинтересованности М. Возняка книгами узнаем из воспоминаний украинского литературоведа, библиографа, библиолога, журналиста Владимира Дорошенко (1879-1963), который был другом М. Возняка. В. Дорошенко вспоминал: "Его обычный путь был из дома в молочную Швайцера [здесь и далее — г. Львов, прим. авт.] на углу улиц Чарнецкого и Бернардинской площади, а оттуда обратно по улице Чарнецкого в библиотеку Научного общества им. Т. Шевченко. Кроме того, его маршрут был обычно из библиотеки к Рынку, в магазин НОШ, к"Просвите" [литературное общество, прим. авт.] или редакции "Дила" [литературный журнал, прим. авт.],или на улицу Слонечну, где на "лавочках" можно было найти какое-либо редкое издание"[7]. Будучи большим поклонником книг, М. Возняк не жалел ни времени, ни средств на их приобретение. Пути формирования книжной коллекции были разными: покупка в издательствах, книжных магазинах, у коллекционеров, много книг ему дарили, о чем свидетельствуют дарственные надписи: это, в частности, издания, подаренные ученому исследователем древней украинской литературы и фольклора Юлианом Яворским, историком Иваном Созанским, украинским писателем и журналистом Онуфрием Ивахом, Кристиной Коцюбинской. Много книг подарено многолетним директором библиотеки НОШ, приятелем М. Возняка Иваном Кревецким, а также советскими учеными А. Билецким, И. Айзенштоком, С. Масловым и учениками академика, его аспирантами, которым он помогал, не жалея ни сил, ни времени.

Судьба библиотеки ученого была достаточно сложной. Согласно пожеланиям самого М. Возняка, его книжная коллекция вместе со стеллажами должна была храниться во Львовском университете, но по приказу Львовского филиала АН УССР от 19 января 1955 г. она вместе с архивом ученого была передана во Львовскую научную библиотеку АН УССР (теперь ЛННБУ им. В. Стефаника), где и хранится до сих пор [8].

Опись всей библиотеки (от 1 до 9851 единиц хранения) была осуществлена комиссией по упорядочению наследия М. Возняка. Стоит обратить особое внимание на тот факт, что в начальной и окончательной нумерации библиотеки имеются существенные отличиия. Они обусловлены тем, что первоначальный учет книг проводился "поштучно", то есть под порядковым номером значилась не только каждая отдельный книга или брошюра, но и каждый том многотомного издания произведений писателя или научного сборника, например "Записок НОШ" и др. Что же касается рабочего каталога собрания М. Возняка, то в нем многотомные

Elmi s rl r №2(5),2017

142

изданияописываются под одним номером, так же, как и имеющиеся в коллекции продолжающиеся издания –журналы, научные записки и т. д. Соответственно, окончательное количество книг, имеющихся в коллекции М. Возняка, насчитывает 6.718 единиц хранения. В отделе рукописей ЛННБУ им. В. Стефаника сохраняется инвентарная книга, заведена, очевидно, самим академиком, в которой зафиксирована только часть библиотеки (от 1 до 1385 номера), и в ней применен "поштучный" учет книг.

В соответствии с протоколом комиссии по учету наследия ученого, в Институт литературы им. Т. Г. Шевченко в г. Киеве из архива М. Возняка были переданы автографы Ивана Франко и Михаила Коцюбинского и биографически-мемуарные материалы об Иване Франко, а книги были расположены в отдельной комнате отдела фондов ЛННБУ им. В. Стефаника с надписью "Собрание М. С. Возняка". В этом отделе она сохраняется до сих пор.

Учитывая тот факт, что многие книги из собрания М. Возняка были запрещены советской цензурой и должны были храниться в закрытом для читателей фонде, они были изъяты для передачи в отдел спецфондов, где и находились до 1991 года. Согласно записям в учетной книге отдела фондов, в "спецфонд" были переданы 834 единицы сохранения. Прежде всего, среди них –издания украинских авторов с пометкой "национ.[алистическое] изд.[ание]". К ним были причислены произведения Владимира Дорошенко, Александра Конисского, Владимира Антоновича, Николая Евшана, Ярослава Гордынского, Осипа Назарука, Осипа Турянского, поэтов "Молодой музы" и др. Изъятыми были также труды Михаила Грушевского, в частности, несколько переизданий "Истории Украины-Руси", "Выдержки из источников к истории Украины-Руси: до половины XI века", "История украинской литературы", "Байда Вишневецкий в поэзии и истории", "Культурно-национальное движение на Украине в XVI-XVII веке","Из истории религиозной мысли на Украине","Из политической жизни Старой Украины", два издания "Иллюстрированной истории Украины", сборник трудов "Об украинском языке и украинском деле", сборник рассказов и очерков"Под звездами". Были также изъяты издания, выходившие под редакцией М. Грушевского, в частности, "Записки Научного общества им. Т. Шевченко","Записки исторической секции Украинской Академии наук".

После ликвидации отдела "спецфондов" вышеупомянутыетруды возвращены в книжную коллекцию М. Возняка.

В истории библиотеки академика чрезвычайно интересным является тот факт, что многие из упомянутых книг М. Грушевского обозначены его печатью или автографом. Это указывает на то, что они –его собственность, то есть эти книги были из личной библиотеки М. Грушевского, которая до осени 1941 хранилась в его Львовской вилле, построенной в 1909 неподалеку от виллы И. Франко на улице Понинского (сейчас в ней находится мемориальный музей М. Грушевского). Осенью 1941 г. немецкая оккупационная власть Львова распорядилась освободить виллу для ее представителя, и тогда библиотеку М. Грушевского перенесли в помещение бывшей библиотеки НОШ (ныне ул. Винниченко, 24), где она в ненадлежащих для подобной книжной колекции условиях сохранялась до 1947 г. В соответствии с документом, опубликованным в 1995 г. в сборнике "Культурная жизнь в Украине. Западные области", эту библиотеку (которой грозило уничтожение) приобрел академик М. Возняк за 17000 руб., передав эти деньги вдове М. Грушевского Марии Сильвестровне в Киев, где она проживала в очень тяжелых материальных условиях [9]. Безусловно, из приобретенных для своей библиотеки книг академик отбирал только те издания, которые в ней отсутствовали. По разным данным,

Elmi əsərlər №2(5),2017

143

документального подтверждения которым, к сожалению, не удалось найти, около пятисот книг академик передал библиотеке Львовского университета, а более тысячи книг переслал в Центральную библиотеку АН УССР в Киеве. Следует отметить, что упомянутый выше документ, содержащий информацию о покупке академиком М. Возняком библиотеки М. Грушевского, собственно говоря, был доносом в партийные органы Львова на поведение академика, который, поддержав своим поступком жену М. Грушевского, "скомпрометировал" звание советского ученого. Конечно, поступок М. Возняка в то время был рискованным, однако он сознательно пошел на такой шаг, оставаясь верным памяти М. Грушевского, с которым его связывали тесные научные взаимоотношения. Об этом свидетельствуют упомянутые выше сохраненные в его архиве письма М. Грушевского к нему 1912-1932 гг.

Что же касается книг из библиотеки М. Грушевского в книжной коллекции М. Возняка, то, очевидно, далеко не все из них сохранились. А из тех, которые дошли до нас, стоит особо выделить следующие: четырехтомное издание "Летопись событий въ югозападной Россіи въ VIII веке"(Киев, 1848), труд Д. Айналова и Э. Редина "Киево-Софийскій соборъ: Изследование древней мозаической и фресковой живописи"(Санкт-Петербург, 1889),"Киевь съ древнейшимъ его училищемъ академией"(Киев, 1856), произведения Н. Бантыш-Каменского, И. Срезневского, В. Барвинского, Ф. Бродовича, труд Дениса Зубрицкого "Критико-историческая повесть временныхъ лет Червоной или Галицкой Руси" (Москва, 1845), "Описаніе русскихъ и словенскихъ рукописей Румянцевскаго музеума"(Санкт-Петербург, 1842), иллюстрированное издание"Описаніе Кіева" (Москва, 1868) и др. В сборнике М. Возняка находится также книга А. Лазаревского "Очерки, заметки и документы по исторіи Малороссіи" (Киев, 1891) с копией автографа М. Грушевского, оригинал которого передан в отдел рукописей библиотеки. К сожалению, утерянными считаются и некоторые книги самой коллекции М. Возняка, однако недавно (в 2004 г.) в неё вернулись два издания, переданные из Киева. Это– первый том "Истории Украины-Руси" М. Грушевского (Киев, 1913) и "Горький М. Коцюбинский М. Воспоминания. Письма". (Харьков, 1928). Кроме того, после расформирования спецфонда проводилась и дальше проводится работа по возвращению "арестованных" книг, однако из 834 единиц в библиотеку не вернулись 66 книг. Они, возможно, попали в отдел украинистики или в общий фонд библиотеки. Ведется работа по их изъятию и возвращению в коллекцию ученого.

С другой стороны, в истории библиотеки академика М. Возняка интересным был тот факт, что в шестидесятых годах к ней были добавлены 2578 книг, которые не имели к ней прямого отношения. Таким образом многолетний работник отдела фондов Степан Васильевич Брицкий спасал от возможного уничтожения или передачи в спецфонд, ценные книги из общего фонда библиотеки, добавляя к их шифрам отметку "В", то есть "Возняк", и размещая их среди книг коллекции академика. Будучи историком по специальности и патриотом библиотеки, Степан Васильевич отбирал из действующих фондов прежде всего те издания, которые касались истории Украины, и не только украинских, но и польских, немецких и других авторов. В настоящее время издания на украинском языке переданы в отдел украинистики, а остальные хранятся отдельным сборником в отделе фондов ЛННБУ им. В. Стефаника.

Стоит отметить, что не все книги из коллекции М. Возняка хранятся в фондах нашей библиотеки. Большое количество книг, принадлежавших академику, находятся в Научной библиотеке Львовского национального университета им. И. Франко. По документации этой библиотеки, с 1955 эти книги находились в обменно-резервном фонде, и только в 2000г., по решению директора библиотеки Б.

Elmi s rl r №2(5),2017

144

Якимовича, они были переданы отделу рукописных и редких изданий (1451 книга). Таким образом, некоторая их часть могла быть использована отделом обменно-резервных фондов по назначению, то есть на обмен. К сожалению, этот факт невозможно установить, поскольку соответствующие документы не сохранились. Точно неизвестны также источники происхождения этого собрания книг, хотя вполне возможно, что часть их после смерти М. Вознякабыла передана из его личной библиотеки, которая находилась на кафедре украинской литературы Львовского национального университета им. И. Франко, заведующим которой был ученый.

По нашему мнению, упомянутые выше вопросы заслуживают отдельного исследования так же, как и вопросы розыска книг из библиотеки М. Грушевского, переданные академиком М. Возняком в 1947 г. Научной библиотеке ЛНУ им. И. Франко.

Что касается библиотеки академика М. Возняка в ЛННБУ им. В. Стефаника, то следует отметить, что, несмотря на розыски экземпляров, утраченных по разным причинам, на данном этапе она находится в стадии научной проработки для создания ее аннотированного каталога.

С помощью программы, составленной отделом автоматизации, в базу данных будут внесены все издания из библиофильской коллекции М. Возняка, с использованием всехкниговедческихпараметровкаждого экземпляра, а также с обязательными отметкамио маргинальныхнадписяхи шифрах. После окончания работы для удобства и оперативности библиографического поиска каталог будет обработан в алфавитной классификации.

Литература:

1. ЛНБ ім. В. Стефаника HAH України. Відділ рукописів. – Ф. 29. – Арк. 1. 2. Возняк М. Історія української літератури: У 2 т. / М. Возняк – Львів, 1970. – Т.

1. – С. 1. 3. Вальо М. Академік М. Возняк і книга / М. Вальо // Формування і використання

бібліотечних фондів. – Київ, 1984. – С. 99-104. 4. Вальо М. Академік М. Возняк і книга / М. Вальо // Формування і використання

бібліотечних фондів. – Київ, 1984. – С. 99-104. 5. Гуменюк М. Бібліографія в наукових дослідженнях академіка АН УРСР М. С.

Возняка / М. Гуменюк // Бібліотека, книга, читач. – Київ, 1987. – С. 76-82. 6. Мороз М. О. Бібліографія наукових праць академіка М. Возняка / М. О. Мороз //

Українське літературознавство. – 1968. – Вип. 4. – С. 173-202. 7. Дорошенко В. Академік М. Возняк / В. Дорошенко // Нечиталюк М. „Честь

праці!” Академік Михайло Возняк у спогадах та публікаціях / М. Нечиталюк. – Львів, 2000. – С. 365.

8. ЛННБУ ім. В. Стефаника. Відділ рукописів. – Ф. 29, Воз. 797. 9. Листи Юрія Меженка до Львів’ян (1923-1969) / Упоряд., передм., примітки М.

Вальо. – Львів, 2002. – С. 313. – Прим. 162.

Zoryana Brodık

UKRAYNANIN V. STEFANIK ADINALVOV MILLI ELMI KITABXANASININ FONDLARINDA BIBLIOFIL KOLLEKSIYALAR

Elmi əsərlər №2(5),2017

145

Xülasə Məqalədə Ukraynanın V. Stefanik adına.Lvov Milli Elmi Kitabxanasının fondlarında M.

Voznjakın bibliofil kolleksiyasının quruluşunun əsas mərhələləri təhlil edilir.

Zoryana Brodık

BIBLIOPHILE COLLECTIONS IN THE FUNDS OF LVIV NATIONAL VASYL STEFANYK SCIENTIFIC LIBRARY OF UKRAINE

Summary

The article deals with the analysis and basic stages of forming of M. Vozniak bibliophile collection, preserved in the funds of Lviv National Vasyl Stefanyk Scientific Library of Ukraine.

Elmi s rl r №2(5),2017

146

УДК 026:004 Антоний Ржеусский

кандидат наук по социальным коммуникациям, НТБ Национального университета «Львовская политехника»

e-mail: prorokanton@yandex.ua;

Наталия Кунанец доктор наук по социальным коммуникациям,

профессор e-mail: nek.lviv@gmail.com

АНАЛИЗ ИНФОРМАЦИОННЫХ УСЛУГ БИБЛИОТЕК ВЫСШЫХ

УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЙ УКРАИНЫ С ПОМОЩЬЮ МЕТОДОЛОГИИ БЕНЧМАРКИНГА

Açar sözlər:bençmarking, kitabxana, elektronxidmətlər,məsafədən xidmətlər,müqayisəlianaliz. Ключевые слова: бенчмаркинг, библиотека, электронные услуги, дистанционное обслуживание, сравнительный анализ. Keywords: benchmarking, library, library services, remote services, comparative analysis.

Долгое время оценку результатов работы библиотеки проводили на основе статистических количественных показателей. Сегодня, с ростом потоков информации, возникает настоятельная необходимость введения в библиотеках новых подходов к предоставлению доступа к информации, форм и методов обслуживания пользователей. В этом контексте важную роль играет качественный аспект деятельности библиотек. В библиотековедении в последние годы актуальность приобрел вопрос анализа качества услуг библиотеками. Однако, отсутствует единая комплексная методологии оценки качества информационного обслуживания пользователей библиотек, параметризация такой оценки, хотя некоторые попытки в этом направлении предпринимались. Одним из инструментов качественной оценки деятельности библиотеки может служить бенчмаркинг, который до сих пор использовался только в сфере экономики.

Среди исследователей, которые предложили использовать бенчмаркинг в контексте библиотечного дела, стоит отметить П. Брофи [1], который в своей монографии «Оценка деятельности библиотек: принципы и методы» приводит определения бенчмаркинга, его видовые характеристики, этапы проведения, к которым относятся: планирование поиск партнеров, сбор данных, анализ (изучение и объяснение полученных данных), совершенствование существующих процессов и сервисов.

Стефен Таун (Stephen Town) [6] из Крэнфилдского университета (Cranfield University), на Первой международной конференции по измерению качества работы библиотек и информационных сервисов в Нортумбрии, рассмотрел некоторые аспекты использования бенчмаркинга при исследовании библиотек. К. Кризер (Creaser Сlaire) в своей работе «Как нас видят другие: бенчмаркинг в практике» (As Others See Us: Benchmarking in Practice) представила исследование с применением технологии бенчмаркинга по определению эффективности работы справочных служб и спроса на электронные сервисы библиотек университетов Великой Британии [5].

Elmi əsərlər №2(5),2017

147

В. А. Окладникова выразила мнение, что одним из основных принципов работы современной библиотеки должен стать принцип ориентации на пользователей, который предусматривает необходимость постоянного выявления, оценки и обеспечении

ния их потребностей. По ее мнению, бенчмаркинг - это технология, которая способна обеспечить проведение сравнительного анализа сервисов, персонала, отдельных процессов [2]. Н. М. Николаенко [4] предлагает применение технологии бенчмаркинга для управления изменениями в библиотеках.

В то же время, в публикациях зарубежных и отечественных исследователей отсутствует детализация механизмов применения бенчмаркинга и технологии использования его в проекции на исследования информационно-библиотечного обслуживания пользователей.

Цель данной статьи – проанализировать технологические основы использования инструментария бенчмаркинга для оценки информационного обслуживания пользователей библиотеки.

Инструментарий бенчмаркинга разработан зарубежными специалистами экономической области. Сам термин не имеет однозначного перевода на украинский язык. Украинские представители экономической науки трактуют его как механизм сравнительного анализа эффективности работы одной компании с такими же направлениями деятельности других, более успешных фирм. Срок бенчмаркинг также трактуется как стандарт, полученный экспертным путем для использования в качестве эталона, или стандарт, основываясь на котором, можно сформулировать оценку любого объекта. Д. Маслов и Е. Белокоровин считают, что бенчмаркинг – это эталонное сопоставление, оценка процессов предприятия и их сравнение с процессами мировых компаний-лидеров с целью получения информации, полезной для совершенствования собственной коммерческой деятельности [3]. Как и каждый новый срок иностранного происхождения, скопированное заимствования вызывает некоторое сопротивление. Но поскольку понятие не получило эквивалентного перевода на украинский язык, использовать термин, который прижился в сфере экономики. Считаю, что в проекции на библиотечную отрасль, бенчмаркинг – это систематический поиск эталона, обучение на лучших примерах деятельности библиотек как социокомуникацийних и информационных центров, независимо от их специализации, сферы функционирования и географического расположения, адаптация полученного опыта к специфике работы исследуемого учреждения и его введение.

Пока нет однозначного применения бенчмаркинга в библиотековедении. Вместе с тем, в библиотековедении бенчмаркинг можно использовать как инструментарий, обеспечивающий процессы эффективного сравнительного анализа исследуемого библиотечного института библиотеками-лидерами, избранными в качестве эталонов. Это способствует избранию эффективных форм и методов работы с целью заимствования опыта и его использование для повышения эффективности функционирования библиотечного института в целом и отдельных его направлений. Экономисты часто отождествляют бенчмаркинг с простым сравнением показателей или анализу конкуренции. Библиотековедов придется еще некоторое время отстаивать обоснованность его применения как эффективного инструментария для совершенствования эффективности работы и обеспечения конкурентоспособности.

Рассмотрим основные преимущества использования методологии бенчмаркинга в библиотечном деле:

Elmi s rl r №2(5),2017

148

Во-первых, бенчмаркинг способствует объективному анализу сильных и слабых сторон работы библиотеки. В отличие от SWOT-анализа, бенчмаркинг обеспечивает мониторинг сильных и слабых сторон в контексте сравнения с эталонами.

Во-вторых, позволяет изучить и внедрить новые идеи в организацию информационно-библиотечной работы, в маркетинговые услуги и в другие направления деятельности.

В-третьих, анализ деятельности библиотек лидеров позволяет провести стратегическое планирование деятельности библиотечной учреждения с использованием передовых технологий, используемых лидерами отрасли.

В-четвертых, проведение регулярных исследований с использованием инструментария бенчмаркинга позволяет постоянно быть в курсе инноваций в библиотечном деле и активно их применять.

В-пятых, бенчмаркинг позволяет преодолевать консервативный принцип – планировать от достигнутого, предоставляя возможность базироваться на анализе деятельности библиотек, составляющих определенную конкуренцию.

Бенчмаркинг, который применяется в управленческой деятельности социальных институтов, направленный на изучение, заимствования и внедрения в свою деятельность лучших технологий, инновационных процессов и методов организации работы с целью создания и распространения информационных продуктов среди своих пользователей.

Использование этого метода позволяет разработать алгоритмы системного анализа работы исследуемой библиотеки, библиотек лидеров. Преимуществом метода можно считать проведение с его помощью исследований ряда параметров в течение определенного периода времени. Как показывает опыт, использование метода сравнительного анализа данных в основном касался одного параметра в определенный период времени.

Опыт фирм показывает, что библиотеке, которая только начинает заниматься бенчмаркингом, как правило, следует начинать с внутреннего бенчмаркинга, но наиболее эффективным считается комплексное использование различных его видов. Это позволяет провести системное изучение всех факторов и причин, которые определяют позиции библиотеки-лидера.

На сегодня актуальной причиной обращения к бенчмаркинга среди институтов социально-информационного типа является стремление занимать передовые позиции в конкурентной информационной среде.

Утверждение П. Брофи, что бенчмаркинг - это сопоставление одного сервиса с другими подобными и представленного определения бенчмаркинга как составляющей системного и структурированного подхода к поиску и реализации лучших образцов передового опыта [1, 233], натолкнуло на мысль проведения комплексного анализа перечня информационных дистанционных услуг, что

предоставляются библиотеками ведущих высших учебных заведений Украины.

Исследование базировалось на использовании методов внешнего бенчмаркинга, который предполагает поиск библиотек, достигшие определенных рейтинговых позиций и считаются лидерами в библиотечной отрасли. Этот вид бенчмаркинга занимает преимущественно больше времени и требует использования большего количества ресурсов для проведения сравнительного анализа, проверки достоверности данных и выработки рекомендаций. В то же время, такой подход способствует видстеженню идей, достойных подражания. Практика показывает, что

Elmi əsərlər №2(5),2017

149

таким образом можно сэкономить время и ресурсы на создание чего-то уникального. Инновация вполне может оказаться уже внедренной в другой библиотеке.

Источниками информации для такого анализа стали веб-сайты этих библиотек, содержащих достаточно подробную информацию обо всем спектре информационных услуг для пользователей. Это позволит получить более полную объективную картину лучших практик библиотечно-информационного обслуживания пользователей и ассортимента услуг библиотеками дистанционно.

Поскольку исследуется опыт библиотек, занимающих передовые позиции, это позволяет избежать необходимости поиска собственных направлений развития, используя уже проверенные методы, которые доказали свою эффективность.

В ходе исследования были проанализированы 41 сайт библиотек высших учебных заведений Украины. Для удобства визуализации хода исследования библиотеки были разделены на несколько групп. Результаты анализа показали, что спектр информационных услуг библиотеками высших учебных заведений Украины, колеблется в пределах такого перечня:

• поиск в электронном каталоге; • поиск в институциональном репозитарии (электронном архиве); • доступ на подписанные библиотекой базы данных; • виртуальная справка; • интерактивные службы общения (скайп, on-line помощник и др.); • электронная доставка документов (ЭДД); • виртуальные выставки; • видеофайлы, • виртуальная экскурсия библиотекой; • рекомендованные ресурсы (направление пользователей библиотеки к

открытым информационным ресурсам в сети Интернет, базам данных, online-журналам, web-сервисам) (рис. 1–5).

Рис. 1. Сравнение библиотек в группе А.

Elmi s rl r №2(5),2017

150

На данной диаграмме по составу информационных дистанционных услуг преобладают библиотеки Национального университета «Острожская академия» и Национального авиационного университета.

Рис. 2. Сравнение библиотек в группе B.

Наиболее оснащенным информационными сервисами оказался сайт

библиотеки Сумского государственного университета.

Рис. 3. Сравнение библиотек в группе С.

Среди данной группы библиотек лидирует библиотека Национального университета «Киево-Могилянская академия».

Elmi əsərlər №2(5),2017

151

Рис. 4. Сравнение библиотек в группе D.

По составу информационных услуг, первенство получила библиотека

Запорожской государственной инженерной академии.

Рис. 5. Сравнение библиотек в группе E.

Среди данной группы первенство заняла библиотека Харьковского национального университета радиоэлектроники. Таким образом, анализ веб-сайтов библиотек высших учебных заведений дал возможность выявить библиотек лидеров, которые предоставляют широкий спектр информационных дистанционных услуг своим пользователям

• Национального университета «Острожская академия»; • Национального авиационного университета;

Elmi s rl r №2(5),2017

152

• Сумского государственного университета • Национального университета «Киево-Могилянская академия»; • Запорожской государственной инженерной академии. Сравнение информационной составляющей веб-сайтов библиотек лидеров

позволило выявить библиотеку-эталон – Национального университета «Киево-Могилянская академия» (рис. 6).

Рис. 6. Определение библиотеки-лидера среди эталонной группы.

После определения библиотеки-эталона, был проведен детальный анализ ее

особенностей, поскольку бенчмаркинг – это не слепое подражание работы другого учреждения, его основная задача – заимствование лучшего опыта и адаптация в исследуемой библиотеке. При этом учитывалось, что не все инновации могут способствовать эффективной работе собственной библиотеки. Каждое предложение было детально рассмотрено, с учетом реалий собственной библиотеки. Некоторые идеи, с первого взгляда не казались достойными подражания, но после некоторого переосмысления и доработки переоценивались и их внедрение способствовало достижению значительных результатов.

В данной статье был приведен комплексный подход к исследованию с помощью инструментария бенчмаркинга спектра информационных услуг, предоставляемых пользователям украинскими библиотеками высших учебных заведений в дистанционном режиме.

Таким образом, инструментарий бенчмаркинга, как одна из мощных и эффективных технологий, позволил провести эффективный сравнительный анализ различных библиотек с целью заимствования передового опыта.

Литература:

1. Брофи П. Оценка деятельности библиотек: принципы и методы / П. Брофи ; пер.

с англ. А.И. Земскова. – М. : Омега-Л, 2009. – С. 230-246. 2. Окладникова А.В. Бенчмаркинг как технология улучшения деятельности

библиотечных организаций / А.В. Окладникова // Извест. Иркутской гос. экономич. акад. – 2008. – № 1(57). – С. 88-90.

Elmi əsərlər №2(5),2017

153

3. Маслов Д.В. Особенности применения бенчмаркинга на малых и средних предприятиях / Д.В. Маслов, Э.А. Белокоровин // Методы менеджмента качества. – 2004. – № 6. – Режим доступа : http://www.ria-stk.ru/mmq/adetail.php?ID=7721

4. Ніколаєнко Н.М. Бенчмаркінг як ефективний засіб управління змінами в бібліотеках / Н.М. Ніколаєнко // Вісн. ХДАК. – 2014. – Вип. 45. – С. 153-159.

5. Creaser С. Аs others see us: benchmarking in practice / Creaser Сlaire. – 2003. – Mode of access: www.lboro.ac.uk/departments/ls/lisu/ downloads/OP33.pdf.

6. Town J.S. Benchmarking and performance measurement / J.S. Town // Northumbria international conference on performance measurement in libraries and information services. – 1995. – Mode of access: http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED405869.pdf

Антоний Ржеусский, Наталия Кунанец

АНАЛИЗ ИНФОРМАЦИОННЫХ УСЛУГ БИБЛИОТЕК

ВЫСШЫХУЧЕБНЫХЗАВЕДЕНИЙУКРАИНЫС ПОМОЩЬЮ МЕТОДОЛОГИИ БЕНЧМАРКИНГА

Резюме

Исследование заключается в анализе технологических основ использования инструментария бенчмаркинга для оценки информационного обслуживания пользователей библиотеки. Впервые предложен комплексный подход к исследованию информационного обслуживания пользователей библиотеками высших учебных заведений Украины в дистанционном режиме. Методология исследования заключается в применении методов бенчмаркинга для определения эталонной группы библиотек, предоставляющей широкий спектр услуг пользователям, с целью заимствования передового опыта и адаптации в исследуемой библиотеке. Инструментарий бенчмаркинга позволил провести эффективный сравнительный анализ информационных услуг, предлагаемых библиотеками высших учебных заведений Украины на своих веб-сайтах с целью определения и заимствования лучшего опыта.

Aleksandr Rzheusskiy,

NatalyaKunanets

THE ANALYSIS OF HIGHER EDUCATIONAL ESTABLISHMENTS OF UKRAINE LIBRARIES INFORMATION SERVICES WITH BENCHMARKING

METHODOLOGY

Summary The technological principles of using benchmarking tools for evaluation of

information services for library usersis analyzed. First the integrated approach to research information remote services of libraries of higher education institutions in Ukraine is suggested.The benchmarking methodology to determine the reference group of libraries that offers a wide range of services for the purpose of borrowing and adaptation of best practice is used. Benchmarking tools allow efficient conduct comparative analysis of the remote information services offered by the libraries of higher educational institutions of Ukraine to identify and borrow the best experience.

Elmi s rl r №2(5),2017

154

KİTABŞÜNASLIQ

UOT 002.019 (479.24)

Validə Həsənova AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitut,

doktorant

AZƏRBAYCAN XALQ NAĞILLARININ NƏŞRİ VƏ BEYNƏLXALQ CƏMİYYƏTƏ İNTEQRASİYASI

Açar sözlər: nağıllar, mətbuat, folklor, nəşr, dövri mətbuat. Ключевые слова: сказки, издание, фольклор, публикация, периодическое издание. Key words:tales,press,folklore,publication,media.

Nağılların sənəd-informasiya bazasının əlyazmalardan sonrakı mərhələsini müxtəlif

dövrlərdə meydana gəlmiş və dünya mətbuatında dərc edilmiş nağıl kitabları təşkil edir. Əslində nağılların nəşr tarixi onların tərcümə tarixi ilə də eynilik təşkil edir. Çünki milli xalq nağıllarımız rus, erməni, gürcü dillərinə tərcümə edilərək mətbuatda işıq üzü görmüşdür.

Qafqazda mətbu orqanları XIX əsrin əvvəllərində ilkin olaraq Tiflisdə («Тифлисский ведомости» (1828-1831), «Кавказ» (1846-1918), «Тифлисский вестник» (1873-1882), «Новое обозрение» (1884-1906) və s. qəzetləri) meydana gəlmiş və bu dərgilər rus dilində buraxılmışdır. Folklorumuzun ilk nümunələri rus dilli mətbuatda 1820-1830-cu illərdə görünməyə başlamışdır [1,S. 23].

1959-cu ildə Moskvada A.Q.Dementyeva, A.B.Zanadova və M.C. Çerepoxovanın redaktəsi ilə nəşr olunmuş “Русская периодическая печать (1702-1894)” adlı sorğu kitabından «Закавказский вестник» (Tiflisdə, 1838-ci ildən), «Бакинский листок» (Bakı, 1871-1872), «Бакинские известия» (Bakı, 1876-1887), «Вестник Кавказа» (Tiflisdə, 1879-1883), «Каспий» ( 1881-1919) və s. Qafqaz ərazilərində nəşr olunmuş bir çox qəzetlər haqqında ilkin informasiya almaq mümkündür [8]. Müəlliflərin həmin biblioqrafik göstəricidə qəzetlərin şöbələri haqqında verdikləri qısa xülasələrdən aydın olur ki, bu qəzetlərin ədəbiyyat bölməsi olmuşdur. Alimlərin tədqiqatlarından alınan informasiya bu qəzetlərdə müxtəlif xalqlara məxsus nağılların nəşr edildiyi göstərilir. Məsələn, mənbələrin birində Qafqaz qəzetinin 1846-cı il 20 iyun tarixli 29-cu nömrəsində dərc edilmiş «Алдар Запада и Алдар Востока» nağıl haqqında qeyddə deyilir: “Bu nağılın digər osetin versiyası hələ məlum deyil, lakin buna oxşar nağıl Gürcüstanda mövcuddur. Nağıl "Şərq və qərb padşahları haqqında" adlanır. Bu nağıl "Qafqaz əraziləri və tayfalarının təsvirinə dair materiallar toplusu"nun 21-ci cildində nəşr edilmişdir. Qeydlərdən məlum olduğu kimi onu Qori şəhərində Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının şagirdi P.Rostomov yazıya almışdır” [14]. Göründüyü kimi XIX əsr mətbu orqanlarında nağıllar dərc edilmişdir, lakin onların içində xalq nağıllarımızın da nəşrinə dair qəti söz demək mümkün deyildir.

Bu dövrdə nəşr olunan nağıllardan folklorşünas alimlər - M.Sadıqovun [9], N.Seyidovun [4], P.Əfəndiyevin [1] və ən nəhayət A.Səfərəliyevanın [5] və digər folklorşünasların tədqiqatlarına da isnad edərək qeyd etməliyik ki, mətbuatda ilk nəşr olunmuş nağıl 1825-ci ildə “Полярная звезда” adlı almanaxda “Taxta gözəl” (“Деревянная красавица”) nağılıdır. Sonrakı nəşrlərdə bu nağılın adı bəzən “Qızıl şamdan”, yaxud “Sehirli şamdan” kimi qeyd edilmişdir. Sözügedən nağılı 1824-cü ildə Mirzə Cəfər Topçubaşov öz dostu O.İ.Senkovskiyə göndərmiş, o da bu nağılı tərcümə

Elmi əsərlər №2(5),2017

155

edərək [10, S.102] yuxarıda adı qeyd olunan almanaxda nəşr etdirmişdir. Tədqiqat əsərinin birində Senkovskinin bu nağılı Tütünçüoğlu adlı informatordan aldığı göstərilmişdir [12, S.18]. M.Sadıqov da “Очерки русско-азербайджанско-польских литературных связей ХIХ века” adlı kitabında [10, S.102] bu nağılı ilkin mənbəyə istinad edərək İ.Senkovskiyə M.C.Topçubaşovun göndərdiyini qeyd etmişdir (- Деревянная красавица / Полярная звезда.-1825.-стр.182 [11, S.88]. Lakin müasir rusdilli mənbələrdə, rus tədqiqatçıları O.İ.Senkovskinin Tütünçüoğlundan və başqalarından bir çox materiallar yazıya köçürdüyü qeyd edilir. M.Sadıqov öz fikrini təlqin edərkən Senkovskinin tələbəsi şərqşünas (ərəbşünas), numizmat P.Savelyevin fikirlərinə (П.Савельев. Вступительная статья к собранию сочинений Сенковского: Ч.1. // СПб.,1859.-Ст XXXVI. O həmçinin Senkovski haqqında “О жизни и трудах О.И.Сенковского» (в I томе собрания сочинений О. И. Сенковского 1858” kimi əsərin müəlifidir. Sankt-Peterburq Universitetinin professoru, M.C.Topçubaşov A.S.Qriboyedova fars dilindən, O.İ.Senkovskiyə isə türk dilindən dərs demişdir [3]. Bir fakt da qeyd etmək olar ki, müəllif nağılı Azərbaycan dilindən tərcümə etmişdir. Çünki, nağılın nəşr variantının sonunda “Azərbaycan-tatar ləhcəsindən İ.Senkovski tərcümə etmişdir” (С татарско-Азербайджанского наречия перевел И.Сенковски.) kimi redaksiya qeydi verilmişdir.

Keçən əsrin 60-cı illərində “Polyarnaya zvezda”nın (“Полярная звезда”) bütün buraxılışları heç bir dəyişiklik edilmədən orijinalda olduğu kimi toplu halında yenidən nəşrə edilmişdir. Almanaxın ilk nəşr tarixi 1822-ci ildən başlayır. O.İ.Senkovskinin bu almanaxın 1823, 1824-cü illərdəki nömrələrində ərəb (“Истинное великодушие”) və fars (“Урок неблагодарным”) dilindən tərcümə etdiyi daha iki nağıl da nəşr etdirmişdir [7, S.591-595]. Senkovskinin bu illərdə tərcümə və nəşr etdirdiyi başqa nağıllar da olmuşdur. Lakin o, onları povest adlandırmışdır. Bu nağıllardan əlavə başqa tərcümələr də olmuş və onlar haqqında http://fantlab.ru saytında elektron informasiya verilmişdir.

A.Səfərəliyeva öz tədqiqatlarında bu nağılın ərəb mənşəlli olduğunu, “Min bir gecə” nağılları içərisindəki “Ələddinin nağılı” adlı nümunənin motivləri əsasında bizə gəlib çıxdığını qeyd etmişdir [5, S.19]. Lakin “Min bir gecə” nağılında olan epizodların xalqımızın dilində olması təəccüblü deyil və təsadüfi deyil ki, minbirgecəşünaslar da vaxtilə xəttatalar “Min bir gecə” nağılının üzünü köçürərkən Azərbaycan bədii qaynaqlarından da yararlandıqlarını qeyd edirlər. Bu haqda folklorşünas V.Hacıların fikri daha dəqiqdir. O qeyd edir ki, “əfsanə və rəvayətlərdən fərqli olaraq, nağılları poetika baxımından daha çox ortaq xüsusiyyətlər kəsb etdiyindən müəyyən mənada beynəlmiləl janr da adlandırmaq olar. Çünki milli - etnik ad göstəriciləri (Şah Abbas, Vəzir Allahverdi xan, Məlikmməmməd, Tapdıq və b.) nəzərə alınmazsa, Azərbaycan nağılları ilə Avstraliya nağılları, yaxud Argentina nağılları arasında çox böyük yaxınlıq müşahidə edilməsi mümkündür” [2, S.32-33].

Azərbaycan xalq nağılları XIX əsrdə gürcü dilli dövrü nəşrlərdə də “İveriya” qəzetində, “Cecili” jurnalında gürcü dillərində nağılların milli mənsubiyəti istismar edilmədən dərc olunmuşdur və bununla da nağıllarımızın nəşr olunma arealı bir qədər də genişlənmişdir. “İveriya” qəzetinin səhifələrində 1889-cu ildə “Qərib oğlu”, 1900-cü illərdə “Gəncə xanı Şahverdi”, “Qarpız əfsanəsi”, “Kəndli və ilan” kimi digər xalq nağıllarımız da dərc edilmişdir [6, S.59-61].

Bu mənada V.Vəliyev, V.Hacılar və digər tədqiqatçılar gürcü mənbələrində qorunan Azərbaycan folkloru örnəklərinin araşdırılmasında mühüm rola malikdirlər.

1852-ci ildə “Каvкаz” qəzetinin 65-ci nömrəsində nəşr edilmiş müəllifi-söyləyicisi Hacı Yusif olan“İnsanlara inanmaq olmaz” (“Людям верить нельзя” (татарская сказка), 1853-1854-cü illərdə «Закавказский вестник», «Мудрая царевна», «Встреча казия с ученым вором», «Исповедь пилигримки», «Рассказ Абдулла бин Аббаса» kimi bir çox nağıllar M.Ə.Səfiyev tərəfindən rus dilinə tərcümə edilərək nəşr edilmişdir [4, S.52-53].

Elmi s rl r №2(5),2017

156

Lakin folklorşünas alim V.Hacıların XIX yüzilləyə dair araşdırmaları Azərbaycan xalq nağıllarının nəşri tarixində yeni məqamları aşkar edərək ortaya qoydu. Müəllif öz tədqiqat əsərində qeyd edərək göstərir ki, “naşiri P.Sankovski olan “Tiflisskie vedomosti” qəzetinin 1830-cu il, 13 noyabr tarixli, 91-ci sayında “Z.....v” (Dmitri Yeliseyeviç Zubaryev) imzalı müəllifin Zaqafqaziya əyalətinə səyahəti nəticəsində yazıya aldığı və rus dilinə çevirdiyi, nədənsə diqqətlərdən yayınmış «Таtar nağılçısı» (Татарский сказочник) və “İnsan və ilan haqqında nağıl” (Сказка о человеке и змее) başlıqlı mətnlərin təhlili bizə folklorşünaslığı-mız üçün yeni və çox dəyərli olan aşağıdakı nəticələrə gəlməyə haqq qazandırır:

1.“Деревянная красавица”dan sonra rus dilinə çevrilib çap edilmiş ikinci Azərbaycan nağılı 1852-ci ildə “Kavkaz” qəzetində yox, 1830-cu ildə “Tiflisskie vedomosti” qəzetinin 91-ci sayında dərc olunmuşdur [2, S.34].

Bunun ardınca nüəllif yeddi bəndə əsaslanan daha yeni fikirlər irəli sürmüşdür. Məsələn, ikinci müddəasında alim qeyd edir ki, 1852-ci ildə çap olunmuş “İnsanlara inanmaq olmaz” («Людям верить нельзя») adlı Azərbaycan nağılı 1830-cu ildə “Tiflisskie vedomosti” qəzetində “İnsan və ilan haqqında nağıl”ın (“Сказка о человеке и змее”) heç bir dəyişiklik edilmədən təkrar nəşr edilmiş mətnidir və bu mətnin müəllifi Hacı Yusif deyil, nağılın toplayıcısı, tərcüməçisi və naşiri Zubaryev soyadlı şəxsdir. O, bu nağıl mətnini 1828-ci il oktyabrın 6-da Borçalının Şamalı kəndinin sakini Mehdi Bayram oğlundan yazıya alaraq redaksiyaya təqdim etmişdir [2, S.34-35].

Müəllif qeydlərindən həmçinin o da məlum olur ki, qəzetdə nağılla yanaşı “Таtar nağılçısı” («Татарский сказочник») başlıqlı əlavə mətn də olmuş və bu yazıda nağılın söyləyicisi və digər məsələlərdən bəhs edilmişdir [2, S.34-35]. Fikrimizcə bu yazını Azərbaycan xalq nağıllarından bəhs edən ilk elmi araşdırma kimi də qiymətləndirmək olar.

V.Hacılar özünün bu araşdırmaları ilə xalq nağıllarımızın ruscaya tərcümə və nəşr tarixini 22 il əvvələ apara bilmişdir. Azərbaycan xalq nağıllarının nəşri tarixinə mühüm yeniliklərin yazılmasına səbəb olmuşdur [2].

Burdan aydın olur ki, nağılların ilk nəşr nümunələri tərcümə edilmiş nağıllardan ibarət olmuşdur. Digər tərəfdən isə folklorşünasların haqlı olaraq irad bildirdikləri nağılların tərcümə zamanı meydana çıxmış məzmun problemləri də yaranmışdır. Bu problemlər XIX əsrdən etibarən rus dilli mətbu orqanlarının yaranması ilə kök atmağa başlamışdır və “Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu”nun (Сборникь материалов для описания местностей и племень Кавказа - SMOMPK) dərcinə başlanılması bu prosesin davamını, yaxud geniş formada yayılmasını təşkil etmişdir.

Ədəbiyyat:

1. Əfəndiyev P. Azərbycan folklorşünaslığı:1920-ci ilə qədər. Bakı, 2006, 475 s. 2. Hacılar V. Gürcüstanda türk xalq ədəbiyyatı ənənələri. Bakı, Səda 2005, 303 s. 3. Mirabdullayev A. XIX əsrdə Sankt-Peterburqda azərbaycanlılar // Ülfət qəzeti, 2011,

25 noyabr. 4. Seyidov N. Azərbaycan nağıllarının toplanması, nəşri və tədqiqi (Ədəbiyyat və Dil

İnstitutunun əsərləri: Ədəbiyyat məcmuəsi №11) Bakı, 1957, səh.119-135. 5. Səfərəliyeva A. XIX əsr rus mətbuatı və ədəbiyyatında Azərbaycan folkloru:

avtoreferat. Bakı, 2008, 24 s. 6. Vəliyev H. Azərbaycan folkloru və ədəbiyyatı gürcü mənbələrində. (Redaktor.

K.Talıbzadə, Bakı, Yazıçı 1984, 183 s. 7. Записки восточнаго отделения императорскаго Рускаго Археологическаго

общества (1893-1894.). Санкт-Петербургь, 1894, Т.8, ст. 367-371. 8. Русская периодическая печать (1702-1894 г.г.): справочник. Москва, 1959, 835 с.

Elmi əsərlər №2(5),2017

157

9. Садыхов М. Азербайджан в декабристской литератур. Баку, 1960. 10. Садыхов М. Очерки русско-азербайджанско-польских литературных связей ХIХ

века. Баку, 1975, 183 с. 11. Садыхов М. Русские писатели об Азербайджане. Русско-Азербайджанские

литературные связи первой трети ХIХ века. Баку, Гянджлик 1970, 144 с. 12. Субханвердиханов А. Перечень и краткое изложение материалов по фольклору

народов Азербайджана и прилегающих стран из наследия Л.Г.Лопатинского. Баку, О-ва Обследования и Изучения Азербайджана 1927, 19 с.

13. http://fantlab.ru/work146856 14. http://osradio.ru/ etnografija/print:page,1,45396-avsurg-tysjachi-let-odnojj-osetinskojj.

html

Валида Гасанова

ПУБЛИКАЦИЯ НАРОДНЫХ СКАЗОК АЗЕРБАЙДЖАНА И ИХ ИНТЕГРАЦИЯ В МЕЖДУНАРОДНОЕ СООБЩЕСТВО

Резюме

В статье анализированы источники первых выпусков народных сказок, которые считаются образцами древнего фольклора.Публикация азербайджанских народных сказок и их интеграция в международное сообщество получили широкое распространение с выпуском их в периодической печати. Первые источники, в которых они были напечатаны - это зарубежные периодические издания.

Valide Qasanova

PUBLICATIONOFAZERBAIJANIFOLKTALESANDTHEIRINTEGRATIONINT

OTHEINTERNATIONALCOMMUNITY

Summary The sources of first editions of folk fairytales which are considered ancient folklore samples were analyzed in the article. The publication of the Azerbaijani folk tales and their integration into the international community had been widespread with the release of them in periodical press. The first sources that they had been published were foreign periodical press.

Elmi s rl r №2(5),2017

158

UOT 003.08 (479.24) Nəzrin Atabəyli

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, magistrant

nezrin.atabeyli@gmail.com

AZƏRBAYCANDA ÖZƏL NƏŞRİYYATLARIN FƏALİYYƏTİ

Açar sözlər: kitab,ədəbiyyat, nəşriyyat, özəl Ключевые слова: книга, литература,издательство, частное Key words: book, literature, publishing house, private

Tarixi çox qədimlərə dayanan nəşriyyat işi Azərbaycanda müxtəlif mərhələlərdən

keçmişdir. Bir sıra nəşriyyatlar yaranmış, bəzilər bu günə qədər gəlib çıxmış, bəzilərininsə günümüzdə sadəcə adları hallanır. Azərbaycan tarixində bir çox nəşriyyat fəaliyyət göstərmişdir ki, onların Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin inkişafında böyük rolu olmuşdur. Belə nəşriyyatlardan biri kimi 1905-ci ildə görkəmli yazıçı, mütəfəkkir, mütərəqqi maarifpərvər Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən Tiflisdə yaradılmış və Ömər Faiq Nemanzadənin rəhbərlik etdiyi “Qeyrət” mətbəəsini misal göstərmək olar . Azərbaycan ədəbiyyatında və mədəniyyətində müstəsna yerə malik “Molla Nəsrəddin” jurnalı məhz bu nəşriyyatda çap olunmağa başlamışdır (1).

Bu gün Azərbaycanda dövlət və özəl olmaqla onlarla nəşriyyat fəaliyyət göstərir. Müasir dövrdə tarixdə iz qoymuş bir çox yerli nəşriyyatları nümunə göstərmək olar.Onların əsasında yaradılmış özəl nəşriyyatların fəaliyyəti də çox əhəmiyyətlidir.

Qeyd etdiyimiz kimi hazırda ölkəmizdə dövlət nəşriyyatları ilə yanaşı bir sıra formalaşmış özəl nəşriyyatlar da mövcuddur. Bunların bəziləri məhz doxsanıncı illərdə yaranmışdır. Lakin qeyd edək ki, doxsanıncı illərin əvvəllərində yaranan müstəqil nəşriyyatlarda iş imkanları dövlət nəşriyyatları ilə müqayisədə çox aşağı səviyyədə idi və bu tip nəşriyyatlarda ştatdakı işçilərin sayı dövlət nəşriyyatları ilə müqayisə belə edilə bilməzdi. Belə ki, özəl nəşriyyatların əksəriyyətində nəinki ayrı-ayrı redaksiya və şöbələr, bəzilərində hətta direktor və köməkçisindən başqa əməkdaş belə yox idi (3, 127). Yəni, vəziyyət heç də təsəvvür etdiyimiz kimi və ya indiki kimi deyildi. Burdan belə bir qənaətə gəlmək olur ki, bu gün uğur, ad-san qazanmış hər bir nəşriyyat çətin, keşməkeşli yol qət edib. Bu dövrdə yaranmış nəşriyyatların bəzilərinin yaranma tarixçəsi və fəaliyyətlərilə qiyabi də olsa tanış olmaq yerinə düşərdi.

Ölkənin ilk özəl nəşriyyatlarından biri olan “Çaşıoğlu” fəaliyyətə dərsliklərin nəşri ilə başlamış, sonrakı illərdə işini müxtəlif kitablar hazırlamaqla davam etdirmişdir.

Digər bir özəl nəşriyyat olan “Qismət” nəşriyyat-poliqrafiya və ticarət LTD şirkəti 1995-ci ildən fəaliyyət göstərir. Nəşriyyatın buraxdığı “Qurani-Kərim”, 1700 səhifəlik “İngiliscə-Azərbaycanca lüğət” və digər kitablar poliqrafik icrasına və sanbalına görə diqqəti cəlb edir.

1998-ci ildə yaradılan “Bakı” nəşriyyatı da son illər, xüsusilə dərslik nəşrində müəyyən uğurlar qazanmışdır.

“Nurlan” nəşriyyat evi, 1992-ci ildə yaradılmışdır. Təsisçisi filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədlidir. Nəşriyyatın əsas fəaliyyəti kitab, jurnal, ensiklopediya nəşri ilə bağlıdır. Bununla yanaşı elmi, bədii ədəbiyyatların buraxılışı ilə də məşğul olur.

“Adiloğlu” MMC 2000-ci ildən nəşriyyat fəaliyyətinə başlayıb. Müxtəlif növ ədəbiyyatların keyfiyyətli çapı ilə nəzəri cəlb edir.

Elmi əsərlər №2(5),2017

159

“Ayna Mətbu Evi” 1998-ci ildə yaradılmışdır. Nəşr etdiyi kitablar arasında uşaq ədəbiyyatı əsas yer tutur.

“Şərq-Qərb” ASC-nin əsas fəaliyyət növü nəşr və çap işləridir. Hal-hazırda “Şərq-Qərb” nəşriyyatının tərkibində aşağıdakı bölmələr fəaliyyət göstərir:

1. Nəşriyyat evi 2. Mətbəə 3. Almaniyada nümayəndəlik Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində

latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamının icrası ilə əlaqədar olaraq, “Şərq-Qərb” ASC tərəfindən yüzlərlə kitab nəşrə hazırlanmış, eləcə də “Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi haqqında” 24 avqust 2007-ci il tarixli digər sərəncamının icrası ilə əlaqədar olaraq, 150 cildlik “Dünya ədəbiyyatı kitabxanası” seriyası nəfis tərtibatla hazırda nəşr edilməkdədir (5).

1993-cü ildə yaradılan “Mütərcim” nəşriyyatı ölkəmizdə yaranan ilk özəl nəşriyyatlardandır. “Mütərcim” əsasən tərcümə ədəbiyytı, lüğətlər, ali və orta ixtisas məktəbləri üçün dərslik və dərs vəsaitlərinin, monoqrafiyalıarın nəşri sahəsində ixtisaslaşmışdır. Burada ildə 100-120 adda kitab çap olunur.

“Altun Kitab” nəşrlər evi 2004-cü ildən uşaq və tədris ədəbiyyatı sahəsində fəaliyyət göstərir. Nəşrlər evinin bir sıra kitabları (“Azərbaycan musiqi alətləri”, “Qabusnamə” və s.) yerli və beynəlxalq sərgilərdə xüsusi diplomlara layiq görülmışdür (2, 275).

Respublikanın böyük və tanınmış nəşriyyatlarından sayılan “Qanun” nəşrlər evi 1992-ci ildə yaradılmışdır. Qeyd edək ki, burada eyni adlı jurnal da çap olunur. İlk illərdə burada əsasən hüquq ədəbiyyatı çap olunurdu, lakin son illərdə bununla yanaşı bədii ədəbiyyatın çapına da geniş yer ayrılmağa başlandı. Hal-hazırda bədii ədəbiyyat nümunələrindən həm yerli yazarların, həm də dünya yazarlarının əsərləri tərcümə olunaraq çap edilir. Nəşriyyat bir sıra məşhur yazıçıların müəlliflik hüquqlarını alaraq onları bir neçə seriyada Azərbaycan dilinə tərcümə edir. “Dünya klassikləri” (Dostoyevski, Somerset Moem, Cek London, Lev Tolstoy, Ernesto Heminquey, Umberto Eko və b.), “Dünya uşaq ədəbiyyatı” (Qrimm qardaşlarının nağılları, Antuan de-Sent Ekzüperi (“Balaca şahzadə”), Ceyms Roulinq (“Harri Potter” seriyası), “Kəlilə və Dimnə”, Mark Tven (“Şahzadə və dilənçi”, “Tom Soyyerin macəraları”) və s.,) “Ən yeni ədəbiyyat” (Aqşin Yenisey, Cəlil Cavanşir, Xalid Kazımlı və b.) “Ən yeni tərcümələr” (Mark Levi, Coco Moyes, Sesiliya Ahern, Den Braun, Xalid Hüseyni, İsgəndər Pala, Əsli Perkər, Orhan Pamuk, və b. yazıçılar) , “Görkəmli insanların həyatı” (bu seriyada Teymurləng, Çingiz Xan, Janna Dark, Napoleon, Çe Gevera, Stalin, Beriya, I Pyotr, Adolf Hitler, Nadir şah kimi tarixdə dərin iz buraxmış şəxsiyyətlər haqqında kitablar) “Detektiv ədəbiyyatı” (bura yerli və dünya detektiv yazarları aiddir. Məsələn, Çingiz Abdullayev, Bəhram Çələbi, Elçin Usubov, Aqata Kristi, Yo Nesbö, Corco Faletti və b.) bu seriyalara nümunə ola bilər.

Təbii ki, bunlar respublikada fəaliyyət göstərən nəşriyyatların hamısı deyil. Qeydiyyatdan keçmiş irili-xırdalı onlarla belə müəssisənin adını çəkmək mümkündür. Bu gün adları qeyd olunan bu müəssisələrin əksəriyyəti işlərini günün tələbi səviyyəsində qurmağa, mənəviyyatımızın zənginləşməsinə xidmət edən dəyərli kitablar çap etməyə çalışırlar.

Yeni yaranan belə nəşriyyatlardan biri də “Hədəf” nəşrlər evidir. Yeni yaranmasına baxmayaraq nəşriyyat az müddətdə çox böyük uğurlara imza atmışdır.

Belə ki, 2009-cu ildə təsis edilmiş “Hədəf Nəşrləri” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti 2010-cu ildə “İlin ən yaxşı nəşriyyatı” (Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu), 2011-ci ildə “İlin ən fəal əməkdaşı” (AR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi) və həmçinin 2011-ci ildə keçirilən II Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkasında “Ən fəal iştirakçı” diplomları ilə

Elmi s rl r №2(5),2017

160

təltif edilmişdir. Nəşriyyatın fəaliyyət göstərdiyi müxtəlif illər ərzində 4 nəşri mükafata layiq görülmüşdür.

“Hədəf Nəşrləri” bir çox xeyriyyəçilik tədbirlərində və layihələrdə də iştirak edir. Təhsillə bağlı müxtəlif telelayihələrə sponsorluq edən “Hədəf Nəşrləri” Azərbaycan təhsilinin inkişafında, Azərbaycan gəncinin intellektual səviyyəsinin yüksəlməsində əlindən gələni əsirgəmir. “Hədəf Nəşrləri” 2011-ci ildən “İSQ” təhsil jurnalı ilə oxucuların görüşünə gəlir.

Fəaliyyətə başladığı ilk ildən etibarən nəşriyyat Azərbaycanda orta təhsilə dair əlavə və metodik dərs vəsaitlərinin çap etdirməsini əsas istiqamət olaraq qəbul etmişdir. 2009-cu ildə işıq üzü görən bütün fənlər üzrə əlavə dərs vəsaitləri (nəzəri hissə) və test topluları (praktik hissə) qısa vaxt ərzində kitab bazarında “Hədəf Nəşrləri” kimi yeni qurulmuş bir təşkilata yüksək reytinq gətirərək istər təhsil müəssisələri, istərsə də çoxsaylı müəllim-şagird kontingenti arasında müsbət imic formalaşdırmışdır. Təsadüfi deyil ki, adı keçən kitablar Azərbaycanın Bakı şəhəri başda olmaqla bütün ərazilərində təhsil alan kütlənin böyük marağına səbəb oldu. Qeyd edək ki, bu kitablar yüksək təcrübəli müəllim heyəti tərəfindən hazırlanmışdır.

2010-cu ildə “Hədəf Nəşrləri” əvvəlki istiqamətləri daha da genişləndirdi. Həmin il üçün yeni layihələrdən biri siniflər üzrə bütün fənlərdən Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Qiymətləndirmə vasitələrinə və Kurikulum proqramına uyğun olaraq kitabçaların hazırlanması oldu.

2011-ci ilin ən uğurlu layihələrindən biri bütün fənlər üzrə 11 müxtəlif test topluları bağlamalarının – Dərsi Qiymətləndirmə Testlərinin (DQT) nəşr edilməsi oldu.

Elə həmin il həmçinin məktəbəqədər şagirdlər üçün nəzərdə tutulan yüksək zövqlə tərtib edilmiş metodik vəsaitlərin dərc edilməsi ilə də yadda qaldı. Bu layihəyə 5-6 yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş əyani vəsait və digər maraqlı metodik kitablar daxildir.

Qeyd edək ki, “Hədəf Nəşrləri” fəaliyyətə başladığı dövrdən AR Milli ISBN Agentliyində qeydiyyatdan keçmişdir və bütün nəşrləri beynəlxalq kitab koduna malikdir. Bununla yanaşı əlavə və metodik vəsaitlərdən bir çoxu AR Təhsil Nazirliyi tərəfindən qrif almış, tövsiyyə edilmişdir (4).

Yuxarıda qeyd olunanlara əlavə olaraq, nəşriyyatın fəaliyyəti haqqında həmçinin onun direktoru Müşfiq Xanla edilmiş söhbət zamanı bir sıra məlumatlar əldə edildi. “Hədəf” nəşrlər evi ümumiyyətlə 3 istiqamətdə kitab çap edir. Bunlardan biri və əsası metodik və akademik kitabların çapıdır. Çünki bu tip kitablar tez-tez yenilənməlidir. Hətta bəzi hallarda metodik vəsaitlər bir ildə iki dəfə redaktəyə göndərilir. İkincisi “İnci Uşaq ədəbiyyatı” seriyasıdır; sonuncusu isə özündə 4 seriyaya ayrılan “Xan” bədii ədəbiyyat seriyasıdır. Buraya “Çağdaş ədəbiyyat”, “Milli ədəbiyyat”, “Xatirə ədəbiyyatı”, “Tərcümə ədəbiyyatı” aiddir. Seriyalardan ilk üçü yerli ədəbiyyata aiddir, ümumiyyətlə çap olunan kitablar arasında yerli ədəbiyyat üstünlük təşkil edir.

“Çağdaş ədəbiyyat” silsiləsində günümüzdə yazıb yaradan yazarların kitabları çap olunur. Məsələn, Şəmil Sadiq (“Ədəbiyyatla bütövləşmiş şəxsiyyətlər”,“Arvadsız kişi” və s.), Müşfiq Xan (“Sonuncu hədiyyə”, “02”, “Ünvansız sevgi” və s.), Elçin Əfəndi (“Antiterror”, “Silinməyən izlər”), Cəlil Cavanşir (“P.S. Darıxıram” və s.), Əhməd Qəşəmoğlu (“Sonsuzluğun ahəngi”), Rüfət Əhmədzadə (“Adım anonim qalsın”), Kənan Hacı (“Uzaqdasan, soyuqdur” və s.), İlqar Fəhmi, Dilqəm (“Muza”) və s.

“Milli ədəbiyyat” seriyasında isə bu müəlliflərin kitabları nəşr edilib: “Mirzə Kazım bəyin seçilmiş əsərləri”, Məmməd Səid Ordubadi (“Qılınc və qələm”), Yusif Vəzir Çəmənzəminli (“İki od arasında”, “Studentlər”, “Qumarbazın arvadı”, “Qızlar bulağı”), İsa Muğanna (“İdeal”, “Cəhənnəm”, “Qəbiristan”, “İlan dərəsi” və s.), Salam Qədirzadə (“Qış gecəsi”, “Kəndimizdə bir gözəl var”), Həsən Seyidbəyli (“Cəbhədən cəbhəyə”), Mirzə

Elmi əsərlər №2(5),2017

161

Əbdürrəhim Talıbov (“Kitab yüklü eşşək”), Ağababa Rzayev (“Dərbənddən başlanan əzablı yol”), Anar (“Ağ qoç, qara qoç”) və başqaları.

“Xatirə ədəbiyyatı” seriyasında nəşr edilən kitablar: Məmməd Səid Ordubadi (“Həyatım və mühitim”), Dilbər Axundzadə (“Müşfiqli günlər”), Altay Məmmədov (“Tanıdığım Əli Kərim”), Mişkinaz Cavid, Turan Cavid (“Cavid haqqında xatirələr”), Cəlil Məmmədquluzadə (“Xatiratım”), Ömər Faiq Nemanzadə (“Xatirələrim”), Fridrix Bodenştedt (“Mirzə Şəfi haqqında xatirələr”), Sona Cabbarlı (“Onu kim unudar”), Banin Ümmülbəni (“Qafqaz günləri”) və başqaları.

“Tərcümə ədəbiyyatı” seriyasının nəşrinə isə təxmini olaraq 2012-ci ilin sonları, 2013-cü ilin əvvəllərindən başlanılıb. Tərcümə prosesi çərçivəsində bir sıra dünya yazıçılarının əsərləri ana dilində oxuculara təqdim edilir. Məsələn, dünya şöhrətli yazıçırlardan Teador Drayzer (“Amerika faciəsi”), Fridrix Nitsşe (“Dəccal”), Paula Hokins (“Qatardakı qız”), Reha Çamuroğlu (“Son yeniçəri”), Ziqmund Freyd (“Bir illuziyanın gələcəyi”), Peter Ceyms (“Ölüm qədər sadə”), Ceyms Rolins (“Qiyamət günü açarı”, “Dərinlik”, “Qum fırtınası”), Svetlana Olekseyvic (2015 ədəbiyyat Nobelçisi), Hüseyn Nihal Atsız, (“Bozqurdlar ölür, dirlir”), Şule Yüksel Şenler (“Hüzur küçəsi”), Muhammet Kutlu (“Qırmızı kitab”), Ahmet Ümit (“Sis və gecə”), Əziz Nesin (“Damda dəli var”), Dmitriy Qluxovski (“Metro 2033”) və başqalarının əsərləri Azərbaycan dilində oxuculara çatdırılıb. Sadalanan müəlliflərin adından da göründüyü kimi nəşriyyatda oxucuların diqqətini çəkən, konkret bir janra köklənməmiş, müxtəlif janrlara müraciət olunan ədəbiyyat çap olunur. Ümumi baxdıqda, nəşriyyatda daha çox psixoloji və dedektiv janrında bir çox kitablar çap edilib və gələcəkdə də edilməyi planlaşdırılır. Bunlara nünumə olaraq, əcnəbi yazarlardan Artur Konan Doylu göstərə bilərik. Gələcəkdə isə Edqar Allan Ponun da kitablarının tərcüməsi nəzərdə tutulur.

“Hədəf” Türkiyə Cümhuriyyəti yazarları ilə də əməkdaşlıq edir. Tanınmış türk yazarlarının ən çox müraciət olunan kitabları ilə yanaşı, onların araşdırma kitablarını da tərcüməsini həyata keçirir. Bu işdə isə “Hədəf” TEDA (Türk mədəniyyət, sənət və ədəbiyyat əsərlərinin türkçədən başqa dillərdə yayımlanmasına dəstək layihəsi) ilə əməkdaşlığa başlayıb. Bu kitablar geniş publika üçün nəzərdə tutulmasa da, onların da öz həvəskarları vardır və onların tərcüməsinə də artıq başlanılıb. Nəşriyyatda tərcümə işində bir sıra çətinliklər mövcuddur. Direktor Müşfiq Xanın sözlərinə görə, bizim dilə əsərlərin tərcüməsi və çapı daha baha başa gəlir və bu sözsüz ki, kitabın satış tempinə də təsir göstərir. Azərbaycan dilində olan kitablarda isə kitabın tərcüməsi və s. kimi mərhələlər olmadığına görə bu problemlər burada özünü göstərmir.

Oxucular hedefnesrleri.az saytına daxil olaraq ən son nəşr olunan kitablar haqqında məlumat əldə edə bilərlər.

“Hədəf”in bir sıra maraqlı layihələri də var. Bu layihələrdən biri də Azərbaycanın ən böyük kitab dükanlarından hesab olunan “Kitabevim.az”dır. Bu mağaza “Hədəf Nəşrləri”nin əsas topdan və pərakəndə satış mərkəzidir. Lakin dükan nəşriyyatın satış mərkəzi hesab olunsa da, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən əksər nəşriyyatların “Kitabevim.az”da stendləri var. Məsələn, “Qanun”, “Parlaq imzalar”, “Qədim qala”, “Əli və Nino”, “Şərq-Qərb”, “Qələm”, “Altun kitab” və başqa nəşrlər də çap etdikləri yeni kitabların satışını burada həyata keçirirlər. Eləcə də xaricdən, xüsusən də Türkiyə və Rusiyadan gətirilmiş bir çox kitablar burada sərgilənir və münasib qiymətlərə satışı təşkil olunur. Mərkəz geniş sahəyə malikdir, içində balaca kafe də (bookcafe) fəaliyyət göstərir, bu da oraya kitab almaq üçün gələn oxucuların təkrar ziyarətinə və rahat istirahətinə imkan yaradır. Bundan əlavə kitab təqdimatı üçün “imza və təqdimat” guşəsi var, burada müxtəlif nəşrlərin təqdimatı keçirilir. Bu təqdimatlara Türkiyədən də yazıçılar dəvət olunub, onların da burada imza günləri keçirilib ki, bu da oxucuların böyük marağına səbəb olur, buna görə də, gələcəkdə də belə tədbirlərin daha çox sayda təşkili düşünülür. Burada “imza və

Elmi s rl r №2(5),2017

162

təqdimat” guşəsindən başqa, “qoy, götür” guşəsi də var. Beləki, buraya kimsə kitab qoyub, ordakı hər-hansı başqa kitabı oxumaq üçün götürə bilər. Bunlarla yanaşı bukinist şöbəsində “Şərq masası” adlanan maraqlı dizayna malik digər bir guşə də var.

“Kitabevim.az” dükanının Gəncədə də digər bir filialı fəaliyyət göstərir, bununla yanaşı, Sumqayıtda da filialın açılmağı nəzərdə tutulub. Təbii ki, ümumiyyətlə belə kitab dükanlarının sayının həm Bakıda, həm də başqa-başqa bölgələrimizdə sayının artması, daha çox oxucu kütləsinin cəlb olunmasına xidmət göstərən əsasas faktorlardandır (4).

Sonda onu qeyd etmək yerinə düşər ki, bu cür fəaliyyət göstərən bütün nəşriyyatların ildən-ilə inkişaf edib, dünya səviyyəsinə çıxmasına ümid edirik. Bu işdə qeyd olunan nəşriyyatlar bir-birilə ilə sağlam bazar rəqabəti apararaq, müştərək layihələr təşkil edib, bir-birilərinin çatışmazlığını tamamlayaraq oxuculara mükəmməl nəticələr təqdim edəcəklər. Digər sahələr kimi nəşriyyat sahəsində də uğur əldə etməyin əsas açarı yüksək peşəkarlıq, işgüzarlıq, müasir dövrlə ayaqlaşmaq bacarığıdır.

Ədəbiyyat:

1. Həbibbəyli İ. Cəlil Məmmədquluzadə və ədəbi mühit. - Bakı, 2010. 2. Abdullayev A., İslam Sadıq.Azərbaycanda nəşriyyat tarixi. - Bakı: Gənclik, 2015. – 424 s. 3. Axundov B.Mahmudov M. Nəşriyyat işinin əsasları. - Bakı: Aspo- liqraf, 2006. –224s. 4.www.hedefnesrleri.az 5.www.eastwest.az 6. www.qanun.az/en 7. www.altunkitab.az

Атабейли Назрин

ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ЧАСТНЫХ ИЗДАТЕЛЬСТВ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

Резюме

Данная статья посвящена частным издательствам, существующим в Азербайджане. Основой данного исследования является практика различных частных издательств.

Atabayli Nazrin

ACTIVITIESOFPRIVATEPUBLICATIONSINAZERBAIJAN

Summary

This article is dedicated to private publishing houses existed in Azerbaijan. The basis of this research is experience of the different private publishing houses.

Elmi əsərlər №2(5),2017

163

ELMİ HƏYAT

(elmi konfranslar, sessiyalar, beynəlxalq əlaqələr; təqdimatlar, tədbirlər, təltiflər)

“Farsdilli əlyazmalar Mərkəzi Avropa və Balkanlarda”

elmi konfrans (Sofiya ş., Bolqarıstan) AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fil.ü.f.d. Əkrəm Bağırov 23-24 fevral tarixində Bolqarıstanın Sofiya şəhərində keçirilən “Farsdilli əlyazmalar Mərkəzi Avropa və Bal-kanlarda” adlı elmi konfransda “Bəhmən Mirzənin Azər-baycan kolleksiyası” adlı məruzə ilə çıxış edib.

***

“Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri: əsas istiqamətlər və perspektivlər” respublika elmi-nəzəri konfrans

(Bakı ş.) 16 may 2017-ci il tarixindəAMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu və Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Tələbə Elmi Cəmiyyətinin təşkilatçılığı ilə Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 94-cü ildönümünə həsr olunmuş “Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri: əsas istiqamətlər və perspektivlər” mövzusunda respublika tələbə elmi-nəzəri konfransı

keçirilmişdir. Konfrans azərbaycanşünaslığın fəlsəfi əsasları və Azərbaycan mədəniyyətinin müasir mərhələləri adlı iki bölmə üzrə öz işini aparmışdır. Konfransda 14 ali təhsil müəssisəsinin tələbə və magistrantları məruzələrlə çıxış etmişlər. Sonda gənc tədqiqatçılara diplom və sertifikatlar təqdim edilmişdir.

“III Beynəlxalq Həmzə Nigari Türk Dünyası Mədəni İrsi” simpozium (Şamaxı ş.)

17 may 2017-ci il tarixində Şamaxı şəhərində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti və onun Şamaxı filialı, Ama-siya Universiteti, Miras Mədəni İrsin Öyrənilməsinə Kömək İctimai Birliyi və Amasiya Azərbaycan Türkləri Kültür-Sanat və Dayanışma Dərnəyinin təşkilatçılığı ilə III Beynəlxalq Həmzə Nigari Türk Dünyası Mədəni İrsi Simpoziumunun açılış mərasimi olub. Simpoziumda AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar

İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli “Həmzə Nigari yaradıcılığında sufi

Elmi s rl r №2(5),2017

164

dəyərlər”, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşlarından institutun elmi işlər üzrə direktor müavini, fil.ü.e.d. Aybəniz Əliyeva-Kəngərli “Türk ədəbi-mədəni təfəkküründə sufizm”, aparıcı elmi işçi fil.ü.f.d., dosent Nəzakət Məmmədli “Seyid Nigarinin təsəvvüfi görüşləri”, elmi işçilərdən: İradə Vəzirova “Seyid Yəhya Bakuvi-Şirvani müasir tədqiqatçıların araşdırmalarında”, Şəhla Xəlilli “Balkan yarımadasında türk ədəbi mühiti və Əlaəddin Sabit Bosnəvi”, İnstitutun dissertantlarından: Şəfa Muradova “Şeyx İbrahim Gülşəni yaradıcılığında sufizmin əksi”, Könül Məhərrəmova “Ulu Turan aşiqi Hüseyn Cavidin ədəbi irsi XX əsr Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında”, magistrantlarından Nəzrin Atabəyli “İmadəddin Nəsimi poeziyası müasir alman ədəbiyyatında” adlı məruzələrlə çıxış ediblər.

*** “Ey Nəsimi, cahanı tutdu sözün...”

/İmadəddin Nəsiminin vəfatının 600 illiyinə həsr olunub/ beynəlxalq elmi konfrans

(Bakı ş.) İyunun 23-də Mərkəzi Elmi Kitabxanada AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun təşkilatçılığı ilə görkəmli Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nə-siminin vəfatının 600 illiyinə həsr olunan “Ey Nəsimi, cahanı tutdu sözün...” mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans keçirilib. Konfransı giriş nitqi ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli açaraq Nəsiminin zəngin irsindən, ədibin dünya ədəbiyyatı və fəlsəfi fikrində oynadığı roldan danışıb.AMEA-nın Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik-katibi, Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli Nəsimi yaradıcılığında insanın fövqəlbəşəri varlıq olması, bəşəri dəyərlər, insana sevgi və insan azadlığı barədə söhbət açıb. Konfransda Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini fil.ü.e.d. Paşa Kərimov “Nəsimi ənənələrinin davamçısı Süruri”, Farsdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsinin müdiri, fil.ü.e.d. Nəsib Göyüşov “Hürufiliyin mənşəyi və ideyaları”, Ərəbdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsinin müdiri, fil.ü.e.d., professor Kamandar Şərifov “Mövla Hafiz Bərdəi”, Türkdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsinin müdiri, fil.ü.e.d. professor Azadə Musabəyli “Əlyazmalarda Nəsimi ardıcıllarının poetik irsi” adlı məruzələrlə çıxış etmişlər.

*** "Ortak Kültürümüzün Şairi: Şehriyar"

/Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın yaradıcılığına həsr olunub/ beynəlxalq konfrans

(Ankara ş.,Türkiyə) 21 Sentyabr 2017-ci il tarixində Türkiyənin paytaxtı Ankarada görkəmli şair Məhəmmədhüseyn Şəhriyar yaradıcılığına həsr olunmuş "Ortak Kültürümüzün Şairi: Şehriyar" adlı beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Konfransda AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz-malar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov Şəhriyar

yaradıcılığının Şimali Azərbaycandakı ədəbiyyatla əlaqəsinə dair məruzə ilə çıxış etmişdir.

Elmi əsərlər №2(5),2017

165

“Rusiya-Çin: tarix və mədəniyyət” X yubiley elmi-praktik konfrans

(Kazan ş.,Tatarıstan) 04-07 oktyabr 2017-ci il tarixlərində fil.ü.f.d. Ə.Nəcəfov və aparıcı elmi işçi A.Nəcəfova RF Tatarıstan Respublikasının paytaxtı Kazan şəhərində “Rusiya-Çin: tarix və mədəniyyət” mövzusunda X yubiley elmi-praktik konfransında iştirak ediblər. Ə.Nəcəfov “Çinin və çinli obrazlarının Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sində bədii əksi”, A.Nəcəfova “Qədim Çin ədəbiyyatı nümunələrinin Azərbaycan ali məktəblərində öyrənilməsi problemi (Bakı Dövlət Universitetinin təcrübəsi əsasında)” mövzusunda məruzələrlə çıxış ediblər.

*** “Molla Pənah Vaqif: Sələflər və xələflər-erkən yeni dövr əlyazmaları və Azərbaycan

ədəbiyyatının tarixi problemləri” /Molla Pənah Vaqifin anadan olmasının 300 illiyinə həsr olunub/

elmi-nəzəri konfrans (Bakı ş.)

24 oktyabr 2017-ci il tarixdə görkəmli Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin anadan olmasının 300 illiyinə həsr edilmiş “Molla Pənah Vaqif: Sələflər və xələflər-erkən yeni dövr əlyazmaları və Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi problemləri” mövzusunda XV ənənəvi respublika elmi-nəzəri konfransı keçirilib. Elmi işlər üzrə direktor müavini, fil.ü.e.d. Paşa Kərimov “XVII-XIX əsrlər Azərbaycan poeziyasında qocalıq mövzusu”, şöbə müdiri, fil.ü.e.d., prof.Azadə Musabəyli “Vaqifin iki türkiyəli sələfinin Bakı əlyazmaları”, Gəncə Dövlət Universitetinin dosenti, fil.ü.f.d. Afaq Yusifli “Könüldən könülə yollar görünür”, Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi Sahilə Sədnik qızı “Molla Pənah Vaqif yaradıcılığına aşıq ədəbiyyatının təsiri” və s. mövzusunda məruzələrlə çıxış etmişlər. Konfransın sonunda qonaqlar Əlyazmalar İnstitutunun sərgi salonunda təşkil olunmuş “Vaqif -300” mövzusunda sərgiyə baxış keçiriblər.

*** Akademik Teymur Kərimli AMEA-nın Rəyasət Heyətində

müasir Azərbaycan dili haqqında məruzə ilə çıxış edib

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 24 may 2017-ci il tarixli növbəti iclasında AMEA-nın Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik-katibi akademik Teymur Kərimli "Müasir Azərbaycan dilini necə bilirik? Problemin qoyuluşu və həlli yolları" mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. O, Azərbaycanın tarix boyu müxtəlif mədəniyyətlərin, dillərin kəsişmə

nöqtəsi olduğuna görə multikultural və çoxdilli ölkə kimi tanındığı, qloballaşan dünyada dillərin bir-birinə qarşılıqlı təsiri və zənginləşmə prosesi barədə məlumat verib.

Elmi s rl r №2(5),2017

166

TƏLTİFLƏR

Əlyazmalar İnstitutunun magistrantı təltif olunub

AMEA prezidentinin 23 yanvar 2017-ci il tarixli sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının magistraturasında təhsil alan tələbələr arasında “Magistr-2017” adlı müsabiqəyə yekun vurulmuş-dur. Müsabiqənin nəticələrinə əsasən, Əlyazmalar İnstitutunun “Dünya və Azərbaycan kitabşünaslığı (mətn-şünaslıq)” ixtisası üzrə təhsil alan 1-ci kurs magistrantı

Atabəyli Nəzrin Namiq qızı AMEA prezidentinin 16 may 2017-ci il tarixli sərəncamı ilə 2-ci dərəcəli diplom və 1000 manat pul mükafatı ilə təltif olunub.

***

Azərbaycanlı alim İslamabadda yüksək mükafata layiq görülüb

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimov İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (ECO) 2017-ci ilin 1 mart tarixində İslamabadda keçirilən 13-cü sammitində iştirak etmiş və təşkilatın mükafatına layiq görülmüşdür.

***

Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini “İlin alimi” mükafatına layiq görülüb

15 may 2017-ci tarixində AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru Aybəniz Əliyeva Kəngərli Azərbaycan Kütləvi İnformasiya Vasitələri Həmkarlar İttifaqının “İlin alimi” ali media mükafatına layiq görülmüşdür. Mükafat Azərbaycan Kütləvi İnformasiya Vasitələri Həm-karlar İttifaqı tərəfindən keçirilmiş rəy sorğusuna

görə ziyalı olaraq, H.Əliyev ideyalarının həyata keçməsi uğrunda fəaliyyəti, Vətənə, xalqa layiqli xidmətlərinə görə A.Əliyeva Kəngərliyə təqdim edilmişdir.

Elmi əsərlər №2(5),2017

167

İnstitutumuzun əməkdaşina iki diplom verildi

13 dekabr 2017-ci il tarixdə Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzində AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, t.ü.f.d. Esmira Cavadovanın 75 illik yubileyinə həsr olunmuş toplantı keçirilib. Kütləvi informasiya vasitələrinin rəhbərlərinin, elm xadimlərinin, tanınmış ziyalıların iştirak etdikləri toplantıda yubilyarın həyat və yaradıcılığından söz açılıb, onun elmi fəaliyyətinin əsas məqamlarına işıq salınıb.

YENİ NƏŞRLƏR

Cənubi Azərbaycan şairi Saleh Asim Kəffaş Pərvizin “Qanlı səhər” adlı şeirlər kitabı nəşr edilib. Kitab AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Kitabxana və elmi informasiya şöbəsinin “Cənubi Azərbaycan yazarları” layihəsi əsasında işıq üzü görüb. “Qanlı səhər”i transfoneliterasiya edib nəşrə hazırlayan və ön sözün müəllifi Sona Xəyaldır. Kitab müəllifin 75 illik yubileyinə həsr edilib.

Seyfəddin Mənsimoğlunun “Xəttin sənət möcüzəsi” adlı kitabı çapdan çıxmışdır. Kitabın elmi redaktoru akademik İsa Həbibbəylidir. Kitabda S.Mənsimoğlunun ağac üzərində oyma işlərinin böyük əksəriyyəti əhatə olunub. Kitabın müsbət məziyyətlərindən biri orada təqdim olunan işlərin məzmununun üç dildə-Azərbaycan, ingilis və ərəb dillərində verilməsidir.

Elmi s rl r №2(5),2017

168

Türk mənşəli XIV əsr müəllifi Ziyaəddin Nəxşəbinin qələmindən çıxmış “Tutinamə” əsəri nəşr olunmuşdur. “Tutinamə”nin iki qədim əlyazma nüsxəsi də AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə edilir. İnstitutun əməkdaşı, fil.ü.f.d. Əkrəm Bağırov həmin nüsxələr əsasında bu yazılı abidəni dilimizə tərcümə etmiş və əsər çap olunaraq geniş oxucu kütləsinə təqdim edilmişdir.

Səbuhi İbrahimovun “Naxçıvanın mənəvi-mədəni irsinə dair əlyazma mətnləri” adlı monoqrafiyası nəşr edilmişdir. Üç fəsildən ibarət olan monoqrafiya qaynaqları yüzilliklərin dərin qatlarına gedib çıxan Naxçıvana dair əlyazmaların filoloji-tekstoloji tədqiaqtına həsr edilmişdir. Kitabın baş məsləhətçisi, akademik Teymur Kərimli, elmi redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyevdir.

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Farsdilli əlyazmaların tədqiqi şöbəsinin əməkdaşı Jalə Şükürovanın “Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsi və Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı monoqrafiyası çapdan çıxmışdır. Monoqrafiyada “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsi Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi kontekstində araşdırılır və əsərin ədəbi mühitdə oynadığı rolu müəyyənləşdirilir. Kitabın elmi redaktoru akademik Möhsün Nağısoylu, rəyçisi fil.ü.e.d. Nəsib Göyüşovdur.

XIII-XIV əsrlərdə yazıya alınması təxmin edilən məşhur dini-tarixi qəhrəmanlıq dastanı “Xavərnamə” çap olunmuşdur. Dastanda yüksək mənəviyyatı, əxlaqı, insanpərvərliyi ilə bütün Şərqdə şöhrət tapmış dörd raşidi xəlifədən biri Hz. Əli ibn Əbu Talibin şücaət və ədalətindən söhbət açılır. Dastan mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın, din tariximizin, o cümlədən dastanşünazlığımızın öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əsəri fil.ü.f.d. Aybəniz Rəhimova transfoneliterasiya etmiş, ona müqəddimə yazmış və nəşrə hazırlamışdır. Nəşrin elmi redaktoru fil.ü.f.d. Əli Məmmədbağır oğlu, redaktorları Arif Ramazanov və

Kərimulla Məmmədzadədir.

Elmi əsərlər №2(5),2017

169

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Şəxsi arxivlərin tədqiqi şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə elmlər doktoru Nailə Səmədovanın “Məmmədəli Sidqinin şəxsi fondu” adlı kitabı nəşr edilmişdir. Kitabda Azərbaycan mətbuatı tarixində xüsusi yer tutan jurnalist və mühərrir M.Sidqinin adıçəkilən institutda saxlanılan şəxsi arxiv materialları öz əksini tapmışdır. Kitabın elmi redaktoru fil.ü.e.d. Paşa Kərimovdur.

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin elmi işçisi Kəlamə Abbasovanın fars dilindən tərcümə etdiyi Hacı Süleyman Qacar İrəvaninin “Hikmət xəzinəsi” əsəri çap olunub. Əsərdə XVIII əsrin məşhur təbiblərindən olmuş Hacı Süleyman Qacar İrəvaninin təbii bitkilər və sadə vasitələrlə müalicə üsullarından bəhs edilir. Kitabın redaktoru t.e.d. Azərbaycan Tibb Tarixçiləri Birliyinin prezidenti Fərid Ələkbərlidir.

Fil.ü.f.d. Tünzalə Seyfullayevanın “Yəhya bəy Dukaqini və onun “Gəncineyi-Raz” əsəri” adlı kitabı nəşr edilmişdir. Kitab iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə şairin həyatı, yaradıcılığı haqqında məlumat verilmiş, “Gəncineyi raz ” əsərinin Bakı əlyazma nüsxəsi tekstoloji-filoloji baxımdan tədqiq edilmişdir. İkinci hissədə isə şairin bu əsərinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan əlyazmasının transfoneli-terasiya və təshih edilmiş mətni verilmişdir. Kitabın elmi redaktorları fil.ü.e.d., prof. Azadə Musayeva, fil.ü.f.d. Əkrəm Bağırovdur.

Fərhad Mirzə Qacarın “Səfərnamə” əsəri çapdan çıxmışdır. Kitabda Qacar sülaləsinin nümayəndəsi Abbas Mirzə Naibüssəltənənin oğlu Fərhad Mirzə Qacarın 1875-1876-cı illərdə Məkkəyə səfəri və Kəbə ziyarətindən danışılır. Kitabı farscadan Azərbaycan dilinə tanınmış tarixçi alim, tar. ü.e.d. Tahirə Həsənzadə çevirmişdir.

Elmi s rl r №2(5),2017

170

Dərviş Məhəmməd Nidainin “Mənafeün-nas” əsəri çap edilmişdir. XVI əsrdə yaşamış türk şairi və təbibi Dərviş Məhəmməd Nidai bu əsərini tibbi biliklərə həsr etmişdir. Kitabda qədim dövrün xəstəlikləri, onların əmələ gəlmə səbəbləri, mənşəyi, əlamətləri, müalicə üsulları və dərman vasitələri haqqında məlumat verilir. Əsəri Əlyazmalar İnstitutu nun böyük elmi işçisi Sona Xəyal transfoneletirasiya edib nəşrə hazırlamışdır.

Tehranda XV əsr Azərbaycan şairi Əhmədi Təbrizinin "Yusif və Züleyxa" poeması İstanbulun Mərmərə Universitetində saxlanan yeganə əlyazma nüsxəsi əsasında nəşr edilmişdir. İran alimi Firuz Rifahi Ələmdarinin nəşrə hazırladığı bu kitaba AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov geniş ön söz yazmışdır. Alim burada XV əsr Azərbaycan ədəbiyyatı, Əhmədi Təbrizinin əsərlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri, anadilli poeziyamızda "Yusif və Züleyxa" mövzusu barədə ətraflı söhbət açmışdır.

Şərqin görkəmli söz ustadı Hafiz Şirazinin qəzəlləri Azərbaycan dilində nəşr olunmuşdur. Türkə və türklüyə xüsusi məhəbbəti ilə seçilən ölməz sənətkarın qəzəlləri ilk dəfə külliyat halında Azərbaycan oxucusuna təqdim olunur. Kitabı AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun şöbə müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İbrahim Quliyev çapa hazırlamışdır. Nəşrin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada hər bir qəzəlin sonunda farsca-ərəbcə sözlərin lüğəti verilmiş, geniş şərh yazılmışdır. Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, professor Nurlana Əliyeva kitaba rəy vermişdir. Kitabın elmi redaktoru, fil.ü.e.d., professor Rafiq Novruzovdur.

Həkim Qəninin “Dram Əsərləri” kitabı çapdan çıx-mışdır. Kitab ustad sənətkarın anadan olmasının 100 illiyinə həsr olunub. Tanınmış şair-publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Yusif Günaydın kitaba geniş ön söz yazmış, sənətkarın yaradıcılıq xüsusiyyətlərini araşdırmışdır. Kitaba Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əzizağa Nəcəfov və institutun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Afaq Əliyeva rəy vermişlər.

Elmi əsərlər №2(5),2017

171

“İlahiyyata dair əlyazmalar kataloqu”nun II cildi çap olunub. Kataloqu institutun əməkdaşı Nailə Süleymanova tərtib etmişdir. Kitaba ərəb, fars və türk dillərində qiraət, təcvid və təfsirə dair əlyazmaların elmi-paleoqrafik təsviri daxil edilmişdir. Qeyd edək ki, bu cilddə indiyədək haqqında heç bir yerdə bəhs edilməyən bir çox əsərlər də yer almışdır ki, onlar paleoqrafik xüsusiyyətəri, tərtibatı və yazılış tarixinin qədimliyinə görə xüsusi maraq doğurur. Kitabın elmi redaktorları filologiya üzrə elmlər doktorları Paşa Kərimov və Kamandar Şəriflidir. Farsdilli əlyazma təsvirlərinin redaktoru Könül Bağırova, ərəbdilli əlyazma təsvirlərinin redaktoru isə Yeganə Rəhnulladır.

Cahangir Qəhrəmanovun “Arxeoqrafik sənədlərin təsviri” adlı əsəri nəşr edilmişdir. Əsərdə XVI-XIX əsrlərdə tərtib olunmuş və adıçəkilən institutda mühafizə olunan şah fərmanlarının, hökmlərin, qəbalələrin (alqı-satqı sənədləri), hibənamələrin (bağış-lanan əşyaların sənədləri) və digər rəsmi sənədlərin təsviri öz əksini tapmışdır. Kitabın elmi redaktoru akademik Teymur Kərimli, redaktoru fil.ü.e.d. Paşa Kərimovdur. İranın Şəhid Behişti Universitetinin müəllimi, tədqiqatçı-alim Məhbubə Tehraninin “Kərim xan Zənd” əsəri çap edilmişdir. Kitab İran və Azərbaycan tarixşünaslığında nisbətən az öyrənilmiş bir dövrün-Nadir şah Əfşarın qətlindən sonra Qacarların hakimiyyətinə qədərki mərhələnin təsvir və təhlilinə həsr edilmişdir. “Kərim xan Zənd” əsərini fars dilindən Azərbaycan dilinə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əkrəm Bağırov çevirmişdir. Kitabın elmi redaktoru və ön sözün müəllifi tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nigar Gözəlova, redaktoru isə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İbrahim Quliyevdir.

Cəfər Rəmzinin qəzəllərindən ibarət toplu nəşr edilmişdir. Kitabda şairin əsasən “Sufi”, “Rəmzi” təxəllüsü ilə yazdığı şeirlər yer almışdır. Qeyd edək ki Cəfər Rəmzinin 1959-93-cü illərdə qələmə aldığı əsərlərin əlyazma nüsxələri, çap variantları və kitabları Əlyazmalar İnstitutunda qorunur. Kitaba daxil edilmiş qəzəlləri institutun əməkdaşı Sona Xəyal ərəb əlifbasından transfoneliterasiya etmişdir. Kitab Cəfər Rəmzinin 110 illik yubileyinə həsr edilmişdir.

Elmi s rl r №2(5),2017

172

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun nəşrə hazırladığı “Yazdım ki, izim qala...” kitab-albom işıq üzü görüb. Kitabda görkəmli dövlət, elm və mədəniyyət xadimlərinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu haqqında fikirləri, institutun müxtəlif illərdə ziyarət etmiş xarici qonaqların xatirə kitabına yazdığı ürək sözləri, bu ziyarətləri özündə əks etdirən foto, sənədli məlumatlar öz əksini tapıb. Kitab-albomun elmi məsləhətçisi institutun direktoru, akademik Teymur Kərimli, tərtibçisi və ön sözün müəllifi “Əlyazmaların elmi ekspozisiyası və təqdimi” şöbəsinin müdiri tarix ü.f.d Nigar Babaxanovadır. Kitabın

redaktorları fil.ü.e.d. Aybəniz Əliyeva-Kəngərli və tarix ü.e.d., prof. Fərid Ələkbərlidir.

AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı f.ü.f.d. Nəzakət Məmmədlinin “Sevdayi və onun “Leyli və Məcnun” əsəri” adlı kitabı nəşr edilib. Füzulinin “Leyli və Məcnun” məsnəvisindən öncə yazılmış bu əsərdə Füzulidən çoxlu sayda beytlər yer alıb. Kitabda anadilli şeirimizin gözəl nümunəsi olan bu əsər irfan, poetika və mətnşü-naslıq baxımından təhlil edilib. Əsərin Kembric Universitetinin kitabxanasında saxlanılan yeganə nüsxəsinin transfoneliterasiyası və fotofaksimilesi verilib. Kitabın elmi redaktoru fil.ü.e.d. prof.Azadə Musayeva, rəyçisi isə fil.ü.e.d. Paşa Kərimlidir.

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nailə Mustafayevanın “XVIII-XIX əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında müxəmməs janrı” adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. Kitabda XVIII-XIX əsrlər Azərbaycan poeziyasında müxəmməs janrında yazılmış əsərlər əsasında ədəbiyyatımızın həmin dövrlərdəki inkişaf xüsusiyyətləri araşdırılmışdır. Müəllif əlyazma mənbələrini tədqiq etməklə bir sıra qeyri-mətbu müxəmməsləri də aşkara çıxarmış, indiyədək nəşr edilmiş müxəmməslərdəki səhvləri düzəltməklə oxuculara təqdim etmişdir. Kitabın elmi redaktoru filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimov, elmi məsləhətçisi akademik Rafael Hüseynovdur.

XIX əsrin sonu - XX əsrin birinci yarısında yaşamış Qarabağ ədəbi mühitinin yetirməsi, zəngin bədii yaradıcılığa malik şair İbrahim Tahir Musayevin seçilmiş qəzəllər toplusu çapdan çıxmışdır. Şairin nəvəsi Akif Quliyevin tərtib edib nəşrə hazırladığı bu kitabın elmi redaktoru və ön sözün müəllifi AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə elmlər doktoru Paşa Kərimovdur.

Elmi əsərlər №2(5),2017

173

Axund Hacı Ağamirzə Əbdülkərimağa Badkubinin “İrşadüş-şəbab” adlı əsəri işıq üzü görmüşdür. Əsəri çapa hazırlayan fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Zəkiyyə Əbilova ön sözdə “İrşadüş-şəbab”-ı Axund Hacı Ağamirzə Əbdülkərimağa Badkubinin anadan olma-sının 150 illiyinə həsr etdiyini qeyd edib. “İrşadüş-şəbab” cəmiyyətin fəal qüvvəsi olan gənclərə ünvanlanmış bir əsərdir. Kitabda bir çox şəriət məsələləri şərh edilmiş, onların yerinə yetirilmə qaydaları izah edilib. Əsər iki hissədən ibarətdir: 17 fəsildən ibarət olan birinci hissədə müəllif üsulu-din və fürui-dinin ehkamlarını açıqlayıb. İkinci hissə isə “Müzavicə adabı” adlanır və 12 fəsildən ibarət olan bu bölmədə evlənmə qaydalarından

danışılır. Kitabın redaktoru akademik V.M. Məmmədəliyevdir.

***

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun “Elmi əsərlər” (№1(4), 2017) və “Əlyazmalar yanmır” (№1(4), 2017) adlı elmi məqalələr toplusunun yeni nömrələri işıq üzü görmüşdür.

Elmi s rl r №2(5),2017

174

BİZİM MÜƏLLİFLƏR

Abdullayeva Nərminə - AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun

doktorantı Atabəyli Nəzrin - AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun

magistrantı Axundova Nərgiz –tatix üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA-nınA.Bakıxanov ad.Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Babayeva Elnurə - AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar

İnstitutununelmi işçisi Bağırov Abuzər -filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, RF XİN-in Moskva Dövlət

Beynəlxalq əlaqələr İnstitutu (universitet) Bağirov Əkrəm -filologiya üzrə fəsəfə doktoru, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli

adına Əlyazmalar İnstitutu Bayramov Səyyad -AMEA-nınMemarlıq və İncəsənət İnsitutunun böyük elmi

işçisi,dosent Bədəlova Təhminə -filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat

İnstitutu Brodık Zoryana -Ukraynanın V.Stefanik ad. Lvov Milli Elmi Kitabxanasının

Kitabxanaşünaslıq şöbəsi, kiçik elmi işçi Əlyeva-Kəngərli Aybəniz- filologiya üzrə elmlər doktoru, prof., AMEA-nın

Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini Hadiyeva Sonaxanım-AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar

İnstitutunun böyük elmiişçisi Həsənov Əkrəm -ilahiyat üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA-nınMəhəmməd Füzuli adına

Əlyazmalar İinstitutununböyük elmi işçisi Həsənova Validə -AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun

doktorantı Həsənzadə Tahirə - tarix üzrə elmlər doktoru, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına

Əlyazmalar İnstitutu Hüseynova Firəngiz – AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun

şöbə müdiri İsmayılov Gülağa- AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı Kazimi Pərviz- tarix üzrə fəlsəfə doktoru,dosent, Bakı Dövlət Universiteti KərimovaRəxşəndə - AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun kiçik

elmi işçisi Kunanets Nataliya - sosial kommunikasiyalar üzrə elmlər doktoru, professor,

“Lvovpolitexnika” Milli Universitetinin İnformasiya sistemləri və şəbəkələri kafedrası QuliyevaAytən -AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun

doktorantı Məmmədova Rüxsarə-AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun

elmi işçisi Məmmədova Zemfira - AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun

elmi işçisi Mustafayeva Nailə - filologiyaüzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA-nın Məhəmməd

Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun şöbə müdiri

Elmi əsərlər №2(5),2017

175

Müseyibova Aidə-AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun kiçik elmi işçisi

Rəsuli İradə - filologiya üzrə fəlsəfə doktotu, dosent, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti

Rjeusskiy Anatoliy – sosial kommunikasiyalar üzrə elmlər namizədi,“Lvovpolitexnika” Milli Universitetinin elmi-texniki kitabxanası, kitabxanaçı

Səmədova Nailə - filologiya üzrə elmlər doktoru, AMEA-nın Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun şöbə müdiri

Elmi s rl r №2(5),2017

176

MÜNDƏRİCAT

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ. MƏTNŞÜNASLIQ. MƏNBƏŞÜNASLIQ.

Əlyeva-Kəngərli A. SMOMPK - MİLLİ - MƏNƏVİ DƏYƏRLƏRİN MƏXƏZİ KİMİ..................................................................................3 Səmədova N. TÜRK ƏDƏBİYYATININ GÖRKƏMLİ NÜMAYƏNDƏSİ AZƏRBAYCAN MÜƏLLİFLƏRİNİN YARADICILIĞINDA……………..............………….10 Mustafayeva N. MOLLA PƏNAH VAQİFİN MÜXƏMMƏSLƏRİ……………………….............…………………...15 BədəlovaT. QÖVSİ TƏBRİZİ LİRİKASINDA LEYLİ OBRAZI……………................………………..31 Bağırov Ə. QULAM MƏMMƏDLİ TƏZKİRƏSİ NAXÇIVAN ŞAİR VƏ ALİMLƏRİ HAQQINDA…………………….........…………….......……….…37 Багиров А. ПОЭТЫ АЗЕРБАЙДЖАНЦЫ – МОСКВИЧИ И ОСОБЕННОСТИ ИХ ТВОРЧЕСТВА В ИНОКУЛЬТУРНОЙ СРЕДЕ……………………..............…….…42

Məmmədova Z. AMEA MƏHƏMMƏD FÜZULİ ADINA ƏLYAZMALAR İNSTİUTUNDA SAXLANILAN TİBBƏ DAİR ƏLYAZMALAR…………………….............51 Hadiyeva S. İSLAMAQƏDƏRKİ DÖVRDƏ TƏBABƏT…………………………………................……55

Babayeva E. “RİSALEYİ - ƏRUZ” UN TƏRCÜMƏ TARİXİNƏ QISA BİR NƏZƏR…………............…...60 Müseyibova A. TÜRK ALİMİ SƏDRƏDDİN KONƏVİ VƏ ONUN ƏSƏRLƏRİNİN AZƏRBAYCAN ƏLYAZMA MƏCMUƏSİ…………………….........…….68.

Kərimova R. ƏBU HƏMİD QƏZALİNİN YARADICILIĞINDA “CƏVAHİRUL-QURAN” ƏSƏRİNİN AZƏRBAYCAN ƏLYAZMA NÜSXƏLƏRİNİN ROLU……………..……...….…72

Quliyeva A. MOLLA PƏNAH VAQİF LİRİKASININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ HAQQINDA….………………77

Elmi əsərlər №2(5),2017

177

TARİXŞÜNASLIQ

Həsənzadə T. ARXEOQRAFİK SƏNƏDLƏR TARİXİ MƏNBƏDİR………………………………………82 Ахундова Н. ОСОБЕННОСТИ СЕФЕВИДСКОЙДИПЛОМАТИИ НА РУБЕЖЕ XVI-XVII вв.…………………………………………………………….…87

SƏNƏTŞÜNASLIQ

Bayramov S. KINO İLƏ İNCƏSƏNƏTİN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ……………………………………… ....…101

DİNŞÜNASLIQ

Həsənov Ə. İSLAM.HƏMRƏYLİYİNİN AZƏRBAYCANDA MÜASIR TƏZAHÜRÜ……................................................................................. ....106 Məmmədova R. FİQHİN TƏSNİFATI VƏ FAZİL MİQDADIN “KƏNZÜL – İRFAN” ƏSƏRİ……………................................................................109 İsmayılov G. HƏDİSLƏRİN TƏDVİN VƏ TƏSNİFİ.................................................................. ...113

ELMİ TƏDQİQATLARIN İNFORMASİYA TƏMİNATI

ELEKTRON RESURSLAR. İNTELLEKTUAL İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI

Гусейнова Ф. ОЦИФРОВКА РУКОПИСЕЙВ ЦЕЛЯХ СОХРАННОСТИ КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ …………………………………..………….....121

KİTABXANAŞÜNASLIQ.

Kazimi P. , Rəsuli, İ. MÜASİR RƏQƏMSAL MƏKANDAKİTABXANALARIN MONUMENTAL FUNKSİYASI………………………………………………………………126 Abdullayeva N. MULTİKULTURALİZM İDEYALARININ TƏBLİĞİ KİTABXANALARIN İNNOVATİV SİYASƏTİNİN PRİORİTET İSTİQAMƏTİ KİMİ…………………………......133 Бродык З.В. БИБЛИОФИЛЬСКИЕ КОЛЛЕКЦИИВ ФОНДАХ ЛЬВОВСКОЙ НАЦИОНАЛЬНОЙ НАУЧНОЙ БИБЛИОТЕКИ УКРАИНЫ ИМ. В. СТЕФАНИКА…....…140

Elmi s rl r №2(5),2017

178

Ржеусский А.В., Кунанец Н.Э. АНАЛИЗ ИНФОРМАЦИОННЫХ УСЛУГ БИБЛИОТЕКВЫСШЫХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЙ УКРАИНЫ С ПОМОЩЬЮМЕТОДОЛОГИИ БЕНЧМАРКИНГА….......……146 KİTABŞÜNASLIQ.

Həsənova V. AZƏRBAYCAN XALQ NAĞILLARININ NƏŞRİVƏ BEYNƏLXALQ CƏMİYYƏTƏ İNTEQRASİYASI………........…………………………….…154 Atabəyli N. AZƏRBAYCANDA ÖZƏL NƏŞRİYYATLARINFƏALİYYƏTİ…….....………………….…...158 ELMİ HƏYAT..............................................................................................................163

BİZİM MÜƏLLİFLƏR...............................................................................................174

Elmi əsərlər №2(5),2017

179

M Ü Ə L L İ F L Ə R İ N N Ə Z Ə R İ N Ə !

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun“Elmi Əsərlər” jurnalının redaksiyasına təqdim edilən elmi məqalələr aşağıda göstərilən qaydalar əsasında

tərtib edilməlidir:

1. Məqalənin mətni Times New Roman-12 şrifti ilə (Azərbaycan dilində – latın əlifbası; ingilis dilində –ingilis əlifbası; rus dilində – kiril əlifbası ilə); format – A4; 1,0. intervalla çap olunmalıdır.

2. Müəllif haqqında məlumat verilməlidir: adı, soyadı açıq yazılmalı, işlədiyi və ya oxuduğu müəssisənin adı tam şəkildə yazılmalı, müəllifin elektron poçt ünvanı göstərilməlidir.

3. Məqalənin sonunda elmi nəticə, işin elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti, iqtisadi səmərəsi və s. verilməlidir.

4. Məqalənin mövzusu ilə bağlı elmi mənbələrə istinad olunmalıdır. İstinad haqqında tam və dəqiq məlumat verilməlidir.

5. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısında son 5-10 ilin elmi məqalələri, monoqrafiyaları və s. daxil olmalıdır.

6. Xülasə məqalənin dərc olunduğu dildən əlavə, 2 dildə verilməli və hər bir xülasədə məqalənin və müəllifin tam adı göstərilməlidir.

7. Məqalənin Universal Onluq Təsnifat (UOT) indeksi göstərilməlidir. 8. Açar sözlər 3 dildə verilməlidir (Azərbaycan, rus, ingilis). 9. Səhifənin parametrləri yuxarıdan 2,5 sm, aşağıdan 2,5 sm, soldan 3,5 sm, sağdan 1,5

sm. olmalıdır. 10. Məqalə çap olunmuş şəkildə, elmi rəhbərin rəyi əlavə olaraq, disklə birlikdə təqdim

olunmalıdır.

Elmi s rl r №2(5),2017

180

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏHƏMMƏD FÜZULI

adınaƏLYAZMALAR İNSTITUTU

ELMİ ƏSƏRLƏR

№2(5), 2017

Nəşrə hazırlayanlar: F.Hüseynova, Q.Cəfərova

Kompyuter operatoru və tərtibatı: V.Hacıyev