1

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРҮҮ ЖАНА ИЛИМ

МИНИСТРЛИГИ

И.АРАБАЕВ АТЫНДАГЫ КЫРГЫЗ МАМЛЕКЕТТИК

УНИВЕРСИТЕТИ

Диссертациялык кеңеш Д 13.16.527

Кол жазма укугунда

УДК 371.3:894.341

АБДРАЕВА НАЗГУЛЬ ЭРКЕБЕКОВНА

ПЕДАГОГИКАЛЫК ЖОГОРКУ ОКУУ ЖАЙЛАРЫНДА «БАЛДАР

АДАБИЯТЫ» ДИСЦИПЛИНАСЫН ОКУТУУНУН МЕТОДИКАСЫ

13.00.02 – окутуунун жана тарбиялоонун теориясы

менен методикасы (кыргыз адабияты)

Педагогика илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасын

изденип алуу үчүн жазылган диссертация

Илимий жетекчи: п.и.д., профессор А.Ж.МУРАТОВ

Бишкек – 2016

2

МАЗМУНУ

Киришүү...........................................................................................................3

I глава. «Балдар адабияты» дисциплинасын педагогикалык жогорку

окуу жайларында окутуунун теориялык-методологиялык негиздери

1.1. Жогорку окуу жайларында «Балдар адабияты» дисциплинасын

окутуунун мааниси, мазмуну жана милдеттери.....................................................12

1.2. Кыргыз балдар адабиятын ЖОЖдордо окуп-үйрөнүүнүн жана анын

изилденишинин тарыхы............................................................................................36

1.3. «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун методологиялык

негиздери……............................................................................................................57

1.3.1 ―Балдар адабияты‖ дисциплинасын окутуунун адабият таануу

багытындагы методологиялык таянычтары.................................................65

Биринчи глава боюнча корутунду.................................................................67

IIглава. Педагогикалык жогорку окуу жайларында «балдар

адабияты» дисциплинасын окутуунун методикасы

2.1. «Балдар адабияты» дисциплинасы окутуунун принциптери...............71

2.2. «Балдар адабияты» дисциплинасы боюнча лекциялык сабактарды

өтүүнүн формалары жана методдору......................................................................85

2.3. «Балдар адабияты» дисциплинасынан практикалык сабактарды

өткөрүүнүн технологиялары жана аларды өркүндөтүүнүн жолдору, ыкмалары,

каражаттары....................... .......................................................................................99

Экинчи глава боюнча корутунду.......................................................................

IIIглава. Педагогикалык жогорку окуу жайларында «балдар

адабияты» дисциплинасын окутуу боюнча жүргүзүлгөн

эксперименттердин натыйжалары

3.1. Экспериментти уюштуруу жана анын жүрүшү...................................118

3.2. Эксперименттин жыйынтыктары.........................................................126

Үчүнчү глава боюнча корутунду.................................................................130

Жалпы корутунду жана сунуштар...........................................................131

Пайдаланылган адабияттар......................................................................135

Тиркемелер...................................................................................................162

3

КИРИШҮҮ

Изилдөөнүн актуалдуулугу. Адамзаттын тарыхы – келечек муундарына

жеткиликтүү билим жана жетиштүү тарбия берүүнүн тарыхы. Кайсыл эл

өзүнүн балдарын адептүү, илим-билимдүү, дени сак, акыл-эстүү кылып

тарбияласа, ошол элдин эртеңки күнү жарык, келечеги кең болгон,

тескерисинче, кайсыл элдин балдары адепсиз, түркөй болсо, ошол эл жашоосун

токтотуп, тарых бетинен түбөлүк жоголгон. Балдар үчүн кам көрүүнүн башкы

жолу – аларды өз элинин руханий маданияты менен тааныштыруу. Эл

балдарды тарбиялоодо ар бир курактын өзүнө жараша өзгөчөлүгү бар

экендигин, ар бир жаш бөбөктү, өспүрүмдү тарбиялоодо анын мүнөзүнө карап

мамиле кылууну эске алып, алардын ошол өзгөчөлүктөрүнө ылайык көркөм

чыгармалар менен камсыз кылган. Алардын бири болгон кыргыз адабияты

чалкыган зор мухиттей кенен, тематикасы, поэтикасы өтө бай, балдардын рухий

дүйнөсүнө байытууда жана тарбиялык таасирин көрсөтүүдө ченемсиз

касиеттүү казына катары эл турмушунда өзгөчө орду болгон.

Бүгүнкү күндө биздин коомдо ар кандай зордук-зомбулук, баңгилик,

ичкиликке берилүү, адамдарды кордоо, ыймансыздык, диний агымдарды

ээрчип кетүү ж.б. терс сапаттар күчөп жатат. Кыргыз коому руханий-ыймандык

деградацияга туш келди. Мына ушундай шартта балдарды адабияттын

дүйнөсүнө алып кирүү, өрнөктүү каармандардын үлгүсүндө тарбиялоо өзгөчө

мааниге ээ. Адабиятты окутуунун маани-маңызы тууралуу «Кыргыз

адабиятынан билим берүүнүн мамлекеттик стандартында» мындай айтылат:

«Адабий билим берүүнүн жалпы максаты – мектеп окуучусун өз улутунун жана

дүйнөлүк көркөм адабияттын мыкты казыналары менен тааныштыруу.

Алардын дүйнөнү кабылдоодогу эстетикалык табитин ойготуп, өнүктүрүп,

атуулдук, адеп-ахлактык позициясын бекемдөө. Мындай максат-милдеттерди

аткаруу үчүн: өз улутунун жана дүйнө адабиятынын мыкты үлгүлөрүн

окуучуларга окутуп-үйрөтүү керек; окуучулардын көркөм нарктарды

кабылдоосун жана сөз өнөрүн мыкты өздөштүрүүсүн камсыз кылган билимин

жана билгичтигин, көндүмдөрүн калыптандырып, адабиятты улуттук жана

4

бүткүл адамзаттык негизде кабыл алуусун иштеп чыгуу; инсандын личность

катары эмоционалдык маданиятын өнүктүрүп, анын дүйнөгө, жашоого,

искусствого болгон мамиле-жообун, социалдык түшүнүгүн калыптандыруу;

адамда көркөм чыгармачылык табитти, жөндөмдү өнүктүрүү, анын

чыгармачылык ой чабытын, образдуу ой жүгүртүүсүн, эстетикалык туюм-

сезимдерин жана анын келечек жашоо турмушунда зарыл болгон жана башка

түшүнүк, көз караштарын өстүрүү; окуучунун көркөм чыгарманы кабыл

алуусундагы эмоционалдык баалуулук мамилелерин, интеллектуалдык

кайрымдуулугун жана рефлексин тарбиялоо, анын бийик эстетикалык табитин

жана керектөөсүн калыптандыруу; окуучунун адабий речин өстүрүп, эркин

жана сабаттуу сүйлөй жана жаза алышын, көркөм лексикасынын жана ой

жүгүртүүсүнүн бай болушун камсыз кылуу».[1,206-207б]Демек, педагогикалык

жогорку окуу жайларында окуп жаткан болочок мугалимдерге балдар

адабиятын окутуунун максаты – алардын кыргыз балдар адабияты тууралуу

түшүнүгүн калыптандыруу, ал адабияттагы эстетикалык көрөңгөнү, идеялык-

тематикалык маани-мазмунду келечектеги окуучуларына ачып бере алуу

компетенттүүлүгүнө жетишүү.

«Кыргыз балдар адабияты» дисциплинасы педагогикалык билим берүүчү

жогорку окуу жайларынын «Мектепке чейинки билим берүү», «Башталгыч

билим берүү», «Кыргыз тили жана адабияты» адистиктеринде жана

педагогикалык орто окуу жайларында окутулат.

Азыркы ааламдашуу доорунда электрондук массалык-маалымдоо

каражаттарынын, биринчи кезекте интернеттин, дагы башка маалыматтык

технологиялардын балага таасир этүүсү активдешип, алардын көркөм

адабиятка болгон кызыгуусу басаңдаган шартта билим берүү процессин

жаңылоо, кыргыз элинин кылымдар бою колдонуп келген улуттук

көрөңгөлөрүн, рухий-адептик баалуулуктарын азыркы студенттерге, алар

аркылуу мектеп окуучуларында жеткирүү улуттук интеллигенциянын алдына

коюлган зор милдеттердин бири. Кыргыз балдар адабияты – элибиздин

фольклордук мурастарында сакталып келген, андан кийин профессионалдык

5

акын-жазуучулардын чыгармаларында улантылган жалпы адамзаттык мааниге

ээ руханий-адептик дөөлөттөр. Мына ошол дөөлөттөр педагогикалык адистик

берүүчү жогорку окуу жайларында билим алып жаткан студенттерге «Балдар

адабияты» дисциплинасы аркылуу өтөт, ошол дисциплинаны үйрөнүү аркылуу

болочок мугалимдердин тилдик-коммуникативдик, этномаданий,

этнопедагогикалык компетенттүүлүктөрү калыптанат. ЖОЖдордо болочок

мугалимдерди кыргыз маданиятынын жана адабиятынын материалдарын

колдонуп даярдоо проблемалары айрым адистердин (А.Алимбеков,

А.Аттокуров, Н.Дюшеева, Б.Муратбаев, Ж.Сулайманкулова, Н.Шадиев,

Т.Каранова ж.б.) кандидаттык диссертацияларында каралган. Булардын ичинен

ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде балдар фольклору аркылуу

студенттерди окуучуларга атуулдук тарбия берүүгө үйрөтүү жолдору боюнча

Т.Каранованын диссертациясы биздин изилдөөгө бир топ жакын, бирок ал бир

дисциплинаны окутуунун жалпы маселелерин караган эмес. ЖОЖдордо

кыргыз адабиятын окутуу боюнча Б.Үкүева «ЖОЖдордо студенттердин

чыгармачылык активдүүлүгүн жогорулатуунун илимий-методикалык

негиздери» деген докторлук диссертациясын коргогон, анда «Балдар адабияты»

дисциплинасы объект болгон эмес. Ал эми көптөгөн диссертациялар жана

эмгектер (Алымов Б., Абдыкадырова М., Байгазиев С., Батаканова С.,

Исамидинов И., Иманалиев К., Ишекеев Н., Кангельдиев Н., Мамбеталиев К.,

Молдогазиев Т., Момуналиев С., Муратов А., Оторбаев Б., Рысбаев С.,

Саалиева Д., Тешебаев М., Турдугулов А., Уразова Ж., Шаимкулов О. ж.б.)

негизинен кыргыз адабиятын мектепте окутуу проблемасын изилдешкен.

Теориялык жана практикалык жактан педагогикалык адистик берүүчү

ЖОЖдордо кыргыз маданиятынын жана адабиятынын материалдарын

колдонуп студенттерди даярдоо проблемалары бир топ окумуштуулар

тарабынан ар түрдүү аспектиден каралганы менен, тилекке каршы, аталган

проблема ушул күнгө чейин «Балдар адабияты» дисциплинасынын мисалында

ырааттуу изилдөөгө алынган эмес. Анын башкы себептери жана карама-

каршылыктары төмөнкүлөр:аталган дисциплина көп жылдардан бери окутулуп

6

келе жатса да, туруктуу жана сапаттуу окуу программасынын, окуу

китептеринин иштелип чыкпагандыгы, окутуучулардын иш тажрыйбалары,

окутуу методикасы жыйынтыкталбагандыгы; кыргыз балдар адабиятынын

теориясы, тарыхы жана акын-жазуучулардын адабий портреттери ушул күнгө

чейин жеткиликтүү изилденбегендиги; учурда жаш муундарды жетилген инсан

катары калыптандырууда тарбиялоого болгон талаптын өсүшү менен аны ишке

ашыруунун илимий-методикалык өбөлгөлөрүнүн ар тараптуу ачылып

берилбегендиги; улуттук балдар адабиятынын бай казынасы болсо да, алардын

үзүрүн азыркы жаштардын билимин, тарбиясын жогорулатуу процессинде

натыйжалуу колдоно албай жаткандыгыбыз; болочок мугалимдерди балдар

адабияты аркылуу жогорку окуу жайында этномаданий, тилдик-

коммуникативдик, этнопедагогикалык негизде компетенттүүлүктөрүн

калыптоо боюнча даярдоо проблемасынын теориялык жактан изилдөөгө

алынбагандагы жана бул дисциплинаны окутуу багытында мамлекеттик

стандартка ылайык келүүчү методикалык сунуштардын иштелип

чыкпагандыгы ж.б. Жогоруда белгиленген карама-каршылыктарды чечүү

изилдөөнүн проблемасын аныктап, темабызды «Педагогикалык жогорку

окуу жайларында «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун

методикасы» деп атадык.

Теманын ири илимий программалар (долбоорлор) же негизги

илимий-изилдөө иштери менен байланышы. ДиссертацияИ.Арабаев

атындагы КМУнун башталгыч мектепте кыргыз, орус тилдерин окутуунун

технологиясы кафедрасынын илимий-изилдөө иштери менен байланышат.

Изилдөөнүн максаты: Педагогикалык жогорку окуу жайларында

«Балдар адабияты» дисциплинасынын максат-милдеттерин тактоо, мазмунун

аныктоо, аны окутуунун методикасын теориялык жактан негиздөө жана

негизделген сунуштарды практикага киргизүүнүн жолдорун иштеп чыгуу,

иштелип чыккан идеялардын майнаптуулугун тажрыйбада текшерүү.

7

Изилдөөнүн милдеттери:

1. Балдар адабияты боюнча илимий-теориялык адабияттарды талдоо

аркылуу анын азыркы доордогу таалим-тарбиялык функцияларын жана

ааламдашуу процессиндеги маани-маңызы аныктоо. Педагогикалык жогорку

билим берүүдө кыргыз балдар адабиятынын маанисин жана ордун ачып

көрсөтүү.

2. ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде балдар адабиятын

окуп-үйрөнүүнүн тарыхына жана анын изилденишине талдоо жүргүзүү.

«Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун методологиялык таянычтар

көрсөтүү.

3. «Балдар адабияты» дисциплинасынын мазмунун аныктоого коюлуучу

талаптарды иштеп чыгуу жана илимий жактан негиздөө, дисциплинанын

түзүлүшүн жана окуу материалдарынын дидактикалык шарттарды, студенттер

ээ болуучу компетенцияларды аныктоо.

4. «Балдар адабияты» дисциплинасынын методикасы боюнча

сунуштарды түзүү жана ал ыкмаларды, жолдорду, каражаттарды окутуу

процессине киргизүүнүн технологияларын иштеп чыгуу.

5. «Балдар адабияты» дисциплинасынын өркүндөтүлгөн мазмунун жана

аны окутуу методикасынын натыйжалуулугун аныктоо үчүн педагогикалык

тажрыйбаларды жүргүзүү, алардын жыйынтыктарын талдоо.

Изилдөөнүн божомолу: Педагогикалык адистик берүүчү

ЖОЖдордо«Балдар адабияты» дисциплинасынын методикасын өркүндөтүүгө

болот,эгерде:

«Балдар адабияты» дисциплинасын окуп-үйрөнүүнүн

методологиялык, педагогикалык, психологиялык жана дидактикалык негиздери

туура табылса;

кыргыз балдар адабиятынын спецификасы, чыгармалардын

идеялык-тематикалык, стилдик-поэтикалык өзгөчөлүктөрү окутуу процессинде

эске алынса;

8

аталган дисциплинаны окутууда көркөм чыгармалар кыргыз

элинин тарыхый жолу, эне тили, улуттун этнопедагогикасы, этнопсихологиясы,

этнографиясы менен бирдикте талдоого алынса;

окуп-үйрөнүү ишмердүүлүгүндө тексти талдоого, окутуучу менен

студенттин диалогуна өзгөчө маани берилсе;

окутуу процессинде инновациялык технологиялар натыйжалуу

пайдаланылса, студенттердин окурмандык кызыгуулары, психологиялык,

аймактык өзгөчөлүктөрү эске алынса ж.б.

Изилдөөнүн илимий жаңылыгы жана теориялык баалуулугу

төмөнкүлөр менен аныкталат: Педагогикалык жогорку окуу жайларында

«Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун методикасы заманбап талаптарга

ылайык адабият таануу, эстетика, педагогика, психология илимдеринин соңку

жетишкендиктерине негизделип алгачкы жолу иштелип чыккандыгы; аталган

дисциплинаны окутуунун тарыхы, учурдагы абалы, өзгөчөлүктөрү, изилдениши

системага салынгандыгы; ЖОЖдордо «Балдар адабияты» дисциплинасын

окутуунун натыйжалуу методдору, жолдору жана каражаттары

аныкталгандыгы; аныктаган натыйжалуу методдор, жолдор, каражаттар

тажрыйбадан өткөрүлүп, практикага сунушталгандыгы.

Изилдөөнүн практикалык мааниси:«Балдар адабияты» дисциплинасын

окуу материалдарынын үлгүлөрү, методикалык сунуштар, табылгалар окуу

программаларын, окуу китептерин, методикалык колдонмолорду өркүндөтүп

түзүүдө, университеттерде курстук, дипломдук, магистрдик иш жаздырууда,

аталган дисциплина боюнча окутуу технологияларын жаңылоодо жардам берет.

Коргоогосунуш кылынуучу жоболор:

1. ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде балдар адабиятын

окутуу болочок мугалимдердин дүйнөгө көз карашын, адабий-эстетикалык

табитин калыптандырууга жана өнүктүрүүгө зарыл шарттарды жаратат.

2. «Балдар адабияты» дисциплинасын окутууда интеграция,

улануучулук, билимдин бекемдиги, илимийлүүлүгү, тарыхка кайрылуу сыяктуу

9

принциптердин ишке ашышы анын маани-маңызын, жеткиликтүүлүгүн,

майнаптуулугун камсыз кылат.

3. Окутуу процессинде кыргыз балдар адабиятынын эволюциялык

процессин жана андагы жеке акын-жазуучулардын салымын көрсөтүү, тексттер

менен тынымсыз иштөө үйрөтүүнүн натыйжалуулугун көрсөтөт.

4. Окутууда студенттердин чыгармачылыгын өстүрүүгө, билимдерин

системалаштырууга өзгөчө көңүл буруу алардын компетенттүүлүктөрүн

калыптандырууга ыңгайлуу шарт түзөт.

5. Атайын аныкталган максатта жана тиешелүү формада өткөрүлгөн

педагогикалык тажрыйбалардын жыйынтыктары илимий божомолдун туура

экендигин далилдейт жана аталган дисциплинаны окутууну өркүндөтүүгө

түздөн-түз таасирин тийгизет ж.б.

Изденүүчүнүн жекече салымы: Педагогикалык ЖОЖдордо балдар

адабиятын окутуунун натыйжалуу методикалык ыкмаларынын табылгандыгы;

«Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун тарыхы, өзгөчөлүктөрү,

изилдөөнүн абалы аныкталгандыгы; балдар адабиятын үйрөтүүнүн заманбап

технологияларынын иштелип чыгып, окутуучуларга сунушталгандыгы; ал

сунуштардын натыйжалуулугу тастыкталгандыгы ж.б.

Илимий изилдөөнүн натыйжаларынтастыктоо

(апробациялоо):Диссертациялык тема боюнча илимий-практикалык

кеңешмелерге докладдар даярдалган, тема боюнча макалалар жазылганжана иш

аткарылган жерде – И.Арабаев атындагы КМУнун башталгыч мектепте кыргыз

жана орус тилдерин окутуунун технологиясы кафедрасынын отурумунда, Ош

гуманитардык-педагогикалык институтунда, талкууланган.

Изилдөөнүн эксперименталдык базасы – И.Арабаев атындагы кыргыз

мамлекеттик университети, Ош гуманитардык-педагогикалык институту, Ош

мамлекеттик университети, Жалал-Абад мамлекеттик университети.

Эксперимент үч этапта жүргүзүлдү.

10

Биринчи – даярдоочу этапта (2008-2009-жылдар) – тема

методологиялык-теориялык аспектиден иликтөөгө алынды. «Балдар адабияты»

дисциплинасын окутуунун теориядагы жана практикадагы абалы талданды.

Экинчи – изденүүчү этапта (2010-2012-жылдар) – болочок мугалимдерге

«Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун мазмундук-структуралык

модели иштелип, тажрыйбага коюлду. Бул этапта окутуучуларга сунуш

кылынган методиканын илимий негиздүүлүгү, ишенимдүүлүгү сыноодон

өткөрүлүп, айрым учурларга түзөтүүлөр киргизилди.

Үчүнчү – окутуучу этапта (2013-2015-жылдар) – эксперименттик

изилдөө аягына чыгарылды, жыйынтыктар талданды, талкууланды жана

изилдөөнүн натыйжалары диссертациялык иш катары жазылып, тастыктоодон.

Алардын негизинде изилдөөнүн корутундуларын жазып, жалпы жыйынтыгын

чыгардык.

Диссертациянын жыйынтыктарынын толук жарыяланышы: Илимий

иштин негизги материалдары жана анын сунуш-жоболору илимий-практикалык

конференцияларда, кафедранын жыйындарында баяндама катарында окулган

докладдарда жана 1 Окуу методикалык комплексинде, 12 илимий макалада

чагылдырылган.

Диссертациянын көлөмү жана түзүлүшү: Эмгектин жалпы бети –171,

пайдаланылган адабияттардын тизмеси –338, таблицалар – 15, сүрөттөр – 6,

тиркемелерден турат.

Киришүүдөтеманын актуалдуулугу, изилдөөнүн максаты, милдеттери

аныкталып, илимий жаңылыгы, практикалык мааниси, коргоого алып чыгуучу

негизги жоболору, натыйжаларынын тастыкталышы чагылдырылды.

Биринчи глава «Балдар адабияты» дисциплинасын педагогикалык

жогорку окуу жайларында окутуунун теориялык-методологиялык

негиздери» деп аталып, анда аталган дисциплинаны үйрөтүүнүн мааниси,

мазмуну, милдеттери, ЖОЖдордо окуп-үйрөнүүнүн жана анын изилденишинин

тарыхы, методологиялык таянычтары көрсөтүлөт.

11

«Педагогикалык жогорку окуу жайларында «Балдар адабияты»

дисциплинасын окутуунун методикасы» деп аталган 2-главада аталган

дисциплинаны окутуунун технологиялары жана аларды өркүндөтүүнүн

жолдору, ыкмалары, каражаттары, окутуу процессинде студенттердин өз

алдынча иштерин уюштуруунун мазмуну жана формалары каралат.

3-главада педагогикалык тажрыйбалардын жүрүшү жана анын

жыйынтыктары чагылдырылат.

Иштин аягында жалпы жыйынтыктар жана сунуштар айтылып,

пайдаланылган адабияттардын тизмеси жана тиркеме сунуш этилет.

12

I ГЛАВА. «БАЛДАР АДАБИЯТЫ» ДИСЦИПЛИНАСЫН

ПЕДАГОГИКАЛЫК ЖОГОРКУ ОКУУ ЖАЙЛАРЫНДА ОКУТУУНУН

ТЕОРИЯЛЫК-МЕТОДОЛОГИЯЛЫК НЕГИЗДЕРИ

1.1. Жогорку окуу жайларында «Балдар адабияты» дисциплинасын

окутуунун мааниси, мазмуну жана милдеттери

Балдар адабияты – жалпы адабияттын бир бөлүгү, анын ажырагыс

тутуму. Бардык эле оозеки айтылган, жазылган чыгармалар кандай гана

курактагы, кандай гана көз караштагы, кандай гана психологиядагы адам

болбосун уга берүүгө, окуй берүүгө ылайыкталат. Мисалы, манасчы эпостун

үзүндүсүн айтып жатып, бул жери балдарга, бул жери чоңдорго деп отурбайт,

өзү даяр сюжет менен айта берет, бирок ошол айтылып жаткан нерсени ар ким

өз түшүнүгүнө ылайык кабыл алат. Балдар адабиятынын спецификасын ушунда

– балдардын курак өзгөчөлүгүнө ылайыктуулугунда. «Балдар адабияты» деген

термин-түшүнүк совет учурунда пайда болуп, колдонула баштаганы менен

кыргыз эли байыртадан эле балдар үчүн чыгармаларды айтып, таалим-тарбия

ишине таасирин тийгизип келген.

Балдар адабияты дегенде биз анын спецификалык өзгөчөлүктөрүнө

өзгөчө маани берүүгө тийишпиз. Ал адабияттын өзгөчөлүгү тууралуу мындай

пикир айтылат:

«А) Көркөм образдын конкреттүүлүгү, көзгө көрүнөрлүк деңгээлде анык,

так болушу. Бул нерсе балдардын кабылдоосунун предметтүүлүгүнүн,

аныктыгынын жана көрсөтмөлүүлүгүнүн натыйжасы...

Б) Баяндоодо (аңгемелөөдө) лирикалык маанайдын күчтүүлүгү.

В.Г.Белинский балдар адабиятынын негизги касиети – анын эмоционалдуулугу

деп көрсөтүп, балдар китептери «ички сезимдерге толуп-ташышы»

зарылдыгын, балага «образдар, боѐктор жана үндөр керектигин», балдар үчүн

жазгандар «бардык дүйнөгө жана бүт жаратылышка жан берип жибериши»

керектигин кайра-кайра белгилеп кеткен. Н.Г.Чернышевский көркөм чыгарма

13

«Оо, кандай азап!» же «Ээ, мынча күлкүлүү», болбосо «Эй, эй, кандай сонун!»

дегендей сезимдерди козгоочулук касиеттери болбосо, жаш окурмандарды

толкундата албайт деп эсептеген эле. Психологиялык эксперименттер да

балдардын акыл-туюмунда лирикалык көтөрүңкүлүк менен баян кылып

берилген окуялар көпкө эсте болуп, узак убакыт сакталат деп тастыктаган.

Баяндоодо лиризм канчалык терең жана олуттуу болсо, чыгарманын

эстетикалык таасири да ошончолук терең жана олуттуу болот.

Н.А.Некрасовдун «Мазай баба жана коѐндор», А.П.Чеховдун «Каштанка»,

И.С.Тургеновдун «Муму» сыяктуу чыгармалары ушундай өзгөчөлүктөргө ээ...

В) Мүнөздөр жана көрүнүштөрдүн динамикалуулугу. Психологдор

балдар буюмдардын жана көрүнүштөрдүн кыймыл-аракети же эмнеге

багытталгандыгы, кийинчерээк алардын пайда болуу себептерине

кызыгышарын узак эксперименттердин негизинде далилдешти. Бул нерсе болсо

баяндоодо кызыгууну жаратат. Неге дегенде кызыктуулук – аракеттенүүнүн

негизинен келип чыгат. Мындай кыймыл-аракеттүүлүк баяндалып жаткан окуя

үчүн тандалган конфликттин курч болушун, сюжетинин тез уюштурулушун,

мүнөздөрдүн эркиндигин ж.б. ушундай усулдарды шарттайт, ушуларда

жаралат. Мындай кызыктуулук балдар адабиятынын бардык классикалык

чыгармаларына мүнөздүү көрүнүштөрдөн.

Г) Тилдин тактыгы, дааналыгы жана эмоционалдуулугу. Балдар

китебинин тили жалпысынан адабий тилдин нормаларына жана грамматикалык

түзүлүшүнө ылайык келмеги жана ушу менен бирге балдардын кеп корун

байытышы, өстүрүшү керек. Балдар китептеринин тили канча даана, кыска

жана образдуу болсо, ошончо таасирдүү болот, анда алга коюлган идея ошончо

тез жаш окурмандардын интеллектуал дүйнөсүнүн кенчине айланат.

Бул белгилер балдар адабияты үчүн жетектөөчү жана мүнөздүү белгилер

болуп саналат».[335]

Тоголок Молдонун «Кемчонтой», «Телибай тентек», «Иттин доолдай

тиктирем дегени», «Күн жана анын балдары» деген чыгармалары бар, алар

чоңдорду да, балдарды да өзүнө тартат. Дал ошол өзүнө тарткан нерсе –

14

алардын каармандарынын кызыктуу жүрүш-турушу, бири-бири менен

мамилелеринин динамикалуулугу, ал эми «Торпогум» деген ыры болсо

балдардын турмушун, алардын кызыгууларын чагылдыргандыгы менен

кичинекейлерди өзүнө багындырат.

«Манас» эпосун кара сөзгө айландырып Ашым Жакыпбеков «Теңири

Манас» деген роман жазды, анын сюжеттик-композициялык түзүлүшү бири-

бири менен чырмалышкан окуялардан куралган, тили оор, поэтикалык

каражаттары татаал, демек, балдар кабыл алууга кыйыныраак, ал эми ушул эле

эпостун негизинде Кеңеш Жусупов жазган чыгарма атайын балдарга

ылайыкталгандыктан окуяларды кыска-кыска, түшүнүктүү кылып айтып, тил

байлыктарын азыркы балдар окуп-үйрөнүүгө ыңгайлаштырат.

Кыргыз адабиятчылары А.Муратов жана К.Исаков балдар адабиятынын

мүнөздүү белгилери катары төмөнкүлөрдү көрсөтөт:[228]

чыгармаларда балдарга негизги ролду берүү, көбүрөөк учурда башкы

каармандар катары балдарды катыштыруу;

тематикасы боюнча балдардын курагына ылайык келиши;

башка чыгармаларга салыштырмалуу алганда көлөмүнүн кыскалыгы;

китептердин сүрөттөр, ар кандай иллюстрациялар менен коштолушу,

кооздолушу, тамгаларынын (шрифт) чоңураактыгы;

тилинин жөнөкөйлүгү, түшүнүктүүлүгү;

диалогдорду көбүрөөк коюу;

сүрөттөөлөрдү чексиз созо бербөө;

кызыктуу окуялардын (приключение) арбындыгы;

сюжетинде кескин бурулуштардын, чексиз ретроспекциялардын

кездешпеши, сюжетинин чыңалууда, жыйнактуу алып барылышы;

окуялардын тезирээк алмашып, биринин ордуна улам экинчисинин

келип турушу;

каармандардын мүнөзүнүн предметтүү жана көз алдына алардын иши

жана жүрүш-турушу менен ачылышы;

15

бактылуу бүтүмү (кара ниеттиктин үстүнөн ак ниеттиктин салтанат

курушу);

тарбиялоо максатынын түздөн түз көрүнүшү.

Жогорудагыдай балдар адабиятынын спецификасы аны өзүнчө чоңдор

адабиятынан бөлүп кароого негиз берет.

Кыргыз балдар адабияты – өтө бай адабият. Анын негизин төрт чоң булак

түзөт. Биринчи булак – оозеки адабият. Оозеки адабият, же фольклор узак

кылымдарды басып өткөн элдик ойлор, элдик тил, элдин педагогикалык көз

караштары. Алар балдарды адептүү, акыл-эстүү, сергек, дени сак болсо деп

бешик ырларын ырдашкан, акыйнектер, чымчыкейлер, табышмактар,

жаңылмачтар, макал-ылакаптар айтылган, балдардын турмушунда жомоктор,

мифтер, уламыштар, дастандар өзгөчө мааниге ээ болгон. Андай бай

фольклордук мурастар бизге С.М.Абрамзон, Ы.Абдырахманов, Г.Алмаши,

М.Ауэзов, М.Богданова, Ч.Валиханов, С.Закиров, А.В.Затаевич, П.Ирисов,

С.Каралаев, Р.Кыдырбаева, Б.Кебекова, К.Мифтаков, С.Мусаев, Е.Поливанов,

В.Радлов, К.Рахматуллин, Б.Солтонов, Ж.Таштемиров, А.Тыныбеков,

Б.Юнусалив ж.б. жыйноочулардын жана изилдөөчүлөрүн эмгектери аркылуу

жетти.

Экинчи булак – байыртадан келе жаткан орток түрк мурастары. Бул

жагынан Жусуп Баласагындын «Кутадгу билиг» («Бактылуу болууга

жеткирүүчү билим») жана Махмуд Барскани-Кашкарлыктын «Девону лугатит

түрк» («Түрк сөздөрүнүн жыйнагы») деген орто кылымда жазылган китептери

биздин балдарга билим жана тарбия берүүдө чоң мааниге ээ болуп келген.

Үчүнчү булак – кыргыздар ислам динине киргенден кийин ал диний

окуунун башкы китептери болгон куран, хадис китептери жана араб, чагатай

арабиндеги Кайковустун «Кабуснаама», М.Садинин «Гүлстан», Ахмед

Йассивинин «Дивани хикмат», Низам-ул Мүлктүн «Саясатнаама»,

«Рушнойиннаама», Ахмад Югнакийдин «Хибат-ул хакойик» («Акыйкат

сыйы»), Сулейман Бакырганинин «Замму назира китебу» («Акыр заман

китеби»), Насыреддин Рабгузинин «Кысас ул анбия» («Пайгамбарлар баяны»),

16

Захридин Мухаммед Бабырдын «Бабыр-наама» ж.б. чыгармалары да кыргыздар

арасына тарап, алардын балдарын тарбиялоого кызмат кылган.

Төртүнчү булак – советтик доордогу жана эгемендүүлүк учурундагы

профессионал акын-жазуучулар тарабынан жазылган балдар адабиятынын

чыгармалары. Мисалы, А.Токомбаевдин «Биздин китеп» жыйнагындагы ырлар,

А.Токтомушевдин, Т.Үмөталиевдин уламыштары, А.Осмоновдун балдар үчүн

ырлары, Ш.Бейшеналиевдин «Кычан» повести, Т.Сыдыкбековдун «Тоо

балдары» романдары ж.б. көптөгөн руханий дөөлөттөр.

Балдар адабияты деп жалпы айтылганы менен адабиятчылар,

психологдор аны да бир топ бөлүктөргө ажыратат. Бул бөлүштүрүү балдардын

кабыл алуусуна карата тексттин татаалдыгы-жеңилдиги менен байланышат.

«Бала» деп койгонубуз менен ошол балдар жаш курак өзгөчөлүктөрүнө жараша

бири-биринен психологиялык, акыл-эстик, дене түзүлүштүк жактан бир топ

айырмаланат. Авторлор чыгарма жазуучу балдардын ошол өзгөчөлүктөрүн эске

алат. Балдардын курак өзгөчөлүктөрү мындай бөлүнгөн пикирлерди карап

көрөлү.

В.Н.Татишев (1686-1750) – орус тарыхчысы:

1) младенчество өлкөсү – туулгандан 12 жашка чейинкилер

2) жаштык өлкөсү (юношества) – 12-25 жаштагылар

3) эрдик (мужество) – 25-50 жаштагылар

4) карылык – 50 жаштан өйдөкүлөр.

1783-жылы чыккан орус азбукасындагы бөлүштүрүү:

1) 7 жашка чейин – младенец

2) 7 жаштан – отрок

3) 15 жаштан – юноша

В.И.Даль «Толковый словарында» мындай бөлөт:

1) детство – 14-15 жашка чейикилер

2) подросток – 14-15 жаштагылар

3) юность – 15 жаштан 20 жашка чейинкилер.

Ошого карап ал учурда китеп чыгарууну да мындай үч топко жиктеген:

17

1) окууга үйрөтүүнүн башталгыч этабы үчүн (азбука, грамматика)

2) жазууга үйрөтүү үчүн (тез жазуунун азбукасы)

3) өз алдынча окууга ылайыкталган энциклопедиялык мүнөздөгү

китептер (үйрөтүүнүн үчүнчү баскычы үчүн).[307]

«Педагогикалык энциклопедияда» мында бөлүштүрүлөт:

1) дошкольный – 3-7 жаш

2) младший школьный – 7-8 жаштан 11-12 жашка чейинкилер

3) өспүрүмдүк курак – 11-12 жаштан 15-16 жашка чейинкилер

4) жаштык (юношеский) мезгил – 15-18 жашарлар.

М.Түлөгабылов мындай бөлүштүрөт:

1. Бөбөктөр (мектеп жашына чейинкилер)

2. Жеткинчектер (мектеп жашындагы кенже балдар)

3. Тестиерлер жана өспүрүмдөр (жогорку класстын окуучулары).[323,

3-б]

Китеп чыгарууда: дошкольный; младший школьный; средный школьной;

старший школьный (же юношеский) деп бөлүштүрөт.

Азыркы учурдагы абдан кеңири тараган бөлүштүрүү:

1. Мектеп жашына чейинки балдар (бөбөктөр) – 2-3 жаштан 7 жашка

чейинкилер

2. Мектеп жашындагы кенже балдар – 7ден 11-12 жашка чейинкилер

3. Мектеп жашындагы орто жана чоң балдар (өспүрүмдөр) – 11-12

жаштан 17-18 жашка чейинкилер.

К.Жаныгулов [121]«XIX-XX кылымдын башындагы кыргыз эл

акындарынын мурастарындагы балдардын жаш курак мезгилине байланыштуу

таалим-тарбиялык ойлору» деген темадагы диссертациясындакурактарды

мындай ажыратат:

1. Төрөлгөндөн бир жашка чейин – ымыркай, чиедей, наристе;

2. 1 жаштан 3 жашка чейин – балдырак, бөбөк, күл чачаар;

3. 4 жаштан 6 жашка чейин – бүлдүргүч, бок мурун;

4. 7 жаштан 11 жашка чейин – жеткинчек, өскөлөң, секелек;

18

5. 11 жаштан 14 жашка чейин – өспүрүм, балакат;

6. 15 жаштан 19 жашка чейин – бой жеткен, боз бала, бозой, бийкеч;

7. 20 жаштан 25 жашка чейин – боз салкын, эр жигит, жигиттик курак.

Демек, балдар адабиятын окутуунун башкы принциби – анын ар түрдүү

курактагы балдарга ылайыкталгандыгын эске алуу принциби.

С.Рысбаев балдар адабиятынын мааниси тууралуу мындай деп жазат:

«Баланын китеп дүйнөсүнө сүңгүп киришине, ...атайын балдар үчүн түзүлгөн

адабият жардам берет. Балдар адабияты гана баланын инсандык сапаттарын,

аң-сезимин өстүрүп, балдар таанып-билүүгө тийиш болгон айлана-чөйрөнү, кең

жана «табышмактуу» ааламды, жаңыча турмуш образдарын, турмушунда улам

жолуккан татаал суроолордун жоопторун таап берип, жүрүм-турумдун түркүн

үлгүлөрүн тартуулайт. Ал үчүн балдарга ар түрдүү темадагы, жанрдагы жана

бай мазмундагы китептерди чексиз пайдаланууга мүмкүндүк түзүлүшү керек.

Деги эле, балалык курактын чоң адамдардан айырмаланган өзгөчөлүгү

бар: алар улуулар сыяктуу окуп жаткан чыгарманы улам токтотуп, кийинчерээк

улантууга чыдамы жетпейт, анткени кызыгуулар тез-тез алмашып турат.

Ошондуктан өз убагында китеп менен камсыз болбогон балдар таптакыр китеп

окубай коюшат же болбосо «башка» маалыматтык булактарга азгырылып

кетиши күтүлөт».[283, 4-5-бб]

Бул жерде балдар жазуучусунун жана балдар адабиятын изилдеген

окумуштуунун пикирлерине таянсак балдар жана алардын адабияты чоң

адамдардан жана алардын адабиятынын айырмаланат. Алар:

атайын балдар үчүн түзүлгөн адабият керектиги;

балдар адабияты гана баланын инсандык сапаттарын, аң-сезимин

өстүрөрү;

балдар адабияты гана баланын таанып-билүүсүн жогорулатары;

балдар адабияты баланы кең жана «табышмактуу» ааламды таанытары;

балдар адабияты балага турмушунда улам жолуккан татаал

суроолордун жоопторун таап берери;

19

балдар адабияты балага жүрүм-турумдун түркүн үлгүлөрүн тартуулай

тургандыгы;

балдарга ар түрдүү темадагы, жанрдагы жана бай мазмундагы

китептерди чексиз пайдаланууга мүмкүндүк түзүлүшү керектиги;

балада кызыгуулардын тез алмашып турушу;

балдар окуп жаткан китебин кийинчерээк улантууга чыдамы

жетпестиги;

өз убагында китеп менен камсыз болбогон балдар таптакыр китеп

окубай коюшары;

китеп окубаган бала башка зыяндуу маалыматтык булактарга

азгырылып кетиши ж.б.

Балдар китептери, балдар адабияты коомго таасир этүү үчүн ошол

коомдун адамдарын ошол улуттун өзүнүн тарбиялоо эрежелери, этикалык

идеалдары жана жалпы адамзаттык баалуулуктар менен жетилтиши керек.

болот. Азыркы балдардын айлана-чөйрөсүн кан агызган окуяларды мактаган,

сойкулукту, ичкичтикти, зордук-зомбулукту, кара күчтү пропагандалаган

чыгармалар курчап алды. Интернет сайттарынан миңдеген терс таасирдеги

оюндарды табууга болот. Балдар ошолорду ээрчип кетүүдө. Мына ушундай

көрүнүштөрдөн балдарды ажыратып калуучу нерсе бул – көркөм адабият.

Байыртадан эле кыргыздар балдарын сөз билген, сөз баккан адамдарга

жакын койгон: алардын арасына кошкон; элге ээрчите барган, кешигин

ичирген; отуруп кеткен ордуна отургузган; батасын алган; оозуна түкүрткөн;

кийимдерин сурап кийгизген ж.б.

Сөз айткан өнөрпоз адамдарды төргө өткөргөн, ар кандай бийлик

өкүлдөрү андай адамдарды жанына алып жүргөн, мисалы, Жусуп Баласагын

«Кутадгу билиг» (кыргызча «Куттуу билим», «Кут алчу билим», «Кут алар

билим», «Кут даарытар билим», «Бактылуу болуунун илими» ж.б.) эл ортонуна

келгенде жаза баштап, аны 1069-жылы Кашкар калаасынын өкүмдары Арстан

хандын небереси Али-Хасандын уулу Табгач Караханга тартуулайт, ага ыраазы

болуп ал Жусупту сарай кызматына алып Хас Хажиб мансабын (улуу

20

даанышман) ыйгарат. Буга Жусуп Хас Хажиб сөздүн күчүн, сөздүн баркын

колдонуу менен жеткен. Ошондон кийин аны бүт Чыгыш элдери Хас Хажиб

деп калган.

Орто кылымдагы дагы бир түрк аалымы Махмуд Кашкарлык түрк

элдеринин хан сарайларында атайын кармаган жомокчулары болгондугун

жазып кеткен.

Кыргыздар сөз сактаган, сөз үйрөткөн, элди сөз менен тарбиялаган

адамдардын адистигин бир нечеге ажыратып караган:

чечендер;

санжырачылар;

манасчылар;

жомокчулар;

төкмөлөр;

нускоочулар;

ырчылар;

дастанчылар;

күүчүлөр (айтым күүлөрдү баяндап черткендер);

элчилер;

даанышмандар ж.б.

Кыргыз балдарынын турмушунда жомоктор өзгөчө орунда болгон. Бул

жөнүндө А.Алимбеков мындай жазат: «Ч.Айтматов «Ак кеме» повестинин

сюжеттик линиясы Момундун жомоктон бүткөн таалим-тарбия программасы,

анын таасиринде оожалган баланын аруу дүйнөсү, баланын кара өзгөйлүктөргө

каршы жомоктон куралган кыял күрөшү сыяктуу идеяларга түйүндөлөт.

Асыресе жомоктор улуу педагогдор тарабынан ар дайым жогору баага татып

келген. Алсак К.Д.Ушинский: «Жомоктор элдик педагогиканын эң алгачкы

саамалыктары. Мындай алганда элдин педагогикалык генийлиги менен эч ким

теңдеше албайт», – деп жазган. []Ал эми ХХ кылымдын улуу педагогу

В.А.Сухомлинский да жомокторду «эл маданиятынын рухий байлыгы», «бала

21

жомокту аңдап түшүнүп жатып элдин турмушун жүрөгү менен туюп билет»,

«Жомоктордогу сөздөр баланын аң сезиминде дайыма жашайт. Фантастикалык

көрүнүштөгү жомокту укканда бала өзүн унутуп коѐт, мен окутууну жомок

угуусуз, жомок жаратуусуз элестете албайм», – деп жазган. Чыгармада дал

ушул илимий акыйкаттардын баары жазуучунун кыргыз турмушунун

мисалында ченде жок чебер психологиялык-педагогикалык туюму аркылуу

чындыкка чыккан. Баланын жан дүйнөсүндө азыркы бала бакчалар эчен

дарстар аркылуу да жарата алгыс зиректик менен аруулуктун асыл дандарын

Момун жомоктордун касиети аркылуу гана сээп өндүрө алды. Мүлдө дүйнөсү

ата-бабалардан мурасталган аруу жомоктордон куралгандыктан бала «арамдык

менен кыянатчылыкты кабыл кылбады», тескерисинче, ошолордун таасири

менен өзүнүн кыялы күрөш программасын кураштырып, аны ишке ашырып,

тирүүлөргө адилеттиктин сабагын калтырып кетти. «Ак кеме» повестинин

педагогикалык финалы дал мына ушунда».[11]

Г.Н.Волковдун ою боюнча элдик жомоктор – адабий чыгарма, фольклор,

ошол эле кезде алар элдик педагогиканын мурастары, дээрлик алардын

баарында таалим-тарбиялык ойлор камтылган.

Орус сынчысы В.Г.Белинский орус эл жомокторунун элдүүлүгүн, аларда

элдик мүнөздүн берилишин жогору баалаган, кыялдагы нерселер менен ойдон

чыгарылган окуялардын ары жагында реалдуу турмуш, социалдык мамилелер

турат деп эсептешкен. Ал балдар табиятынан фантастикалуулукка умтулат,

аларга абстрактуу идеялар эмес, конкреттүү образдар, боѐктор, үндөр керек деп

эсептеп, мына ошол бөксөлүктү элдик жомоктор толтурарына ишенген.

Н.А.Добролюбов болсо эл тарабынан чыгарылган жомоктордо ошол

элдин турмушка жана учурга мамилеси, психологиясы чагылдырылат деп,

жомокторду элдин тирүү физиономиясы деп эсептеген.

К.Д.Ушинский өзүнүн педагогикалык эмгектерине, окуу китептерине

элдик жомокторду кеңири киргизген, алардын стилине салып, өзү да эне

тилинин эң сонун байлыктарын колдонуп жомокторду токуп чыккан.

Педагогдун ою боюнча тарбиятынын орус педагогдору орус мешинин үстүндө

22

отуруп алып, балдарды тарбиялап жаткан чоң эне, чоң аталар деген. Албетте,

алардын тарбиялоо каражаттарынын башында элдик жомоктор турганы айтпаса

да түшүнүктүү. К.Д.Ушинскийдин педагогикалык идеалы – балдарды акыл-эс

жана адептик-эстетикалык жактан гармониялык тарбиялоо болгон, ал эми

мындай ишти аткаруунун эң чоң мүмкүнчүлүктөрү жомоктордо экендиги

белгиленген. Ал балдардын психологиясына жомоктордун таасири катуу

тийерин айтуу менен элдик жомоктор педагогикалык басылмаларда чыгып

жаткан азыркы аңгемелерден алда канча бийик турат деп белгилеген, жомок

аркылуу баланын логикалык ой жүгүртүүсү анын көркөм табити менен

айкалышып, кыялы жана сезимдери өсөт деп белгилеген. Балдар жана

жомоктор – ажырагыс, алар бири-бири үчүн жаралган, андыктан аларды кеңири

колдонуу керек деген ойго келген.[100]

Элдик жомоктордо адеп-ахлак, акыл-эс, эмгек, эстетикалык, дене-бойду

өстүрүү, атуулдук, мекенчилдик ж.б. тарбиянын бардык түрү ишке ашырылат,

баланы ар тараптуу жетилген инсан даражасына жеткирүүдө жомоктордун

мааниси чоң болгон. Ал эми ошол жомоктор жалпы эле дүйнөлүк балдар

адабиятынын баа жеткис казынасы.

Орус элинин классик акыны А.С.Пушкиндин (1799-1837) нянясы Арина

Радионовна жомокчу болгон жана ал жомокторду кемелине келтирип айтып

берген. Мына ошонун таасиринен орус сөзүн ааламга тараткан улуу акын жана

таланттуу жомокчу жаралган. Ал: «Кечинде жомок угам жана ошону менен

каргыш тийген тарбиямдын кемчиликтерин толуктайм. Эмне деген укмуш, бул

жомоктордун ар бири өзүнчө жаткан поэма», - деген. А.С.Пушкин жөнөкөй

орус аялы айтып берген элдик жомокторду чеберчилик менен иштеп чыгып,

«Балык жана балыкчы тууралуу жомок», «Поп жана анын кызматкери балда

жөнүндө жомок», «Алтын короз тууралуу жомок», «Хандын өлгөн кызы жана

жети баатыр жөнүндө жомок», «Падыша Салтан, анын даңктуу жана кайраттуу

баатыр уулу князь Гвидон Салтанович жана сонун Каныша Аккуу тууралуу

жомок» ж.б. дүйнө элдеринин балдарын оң сапаттарга үгүттөгөн жаш

окурмандарга ылайыкталган жомокторун жазган.

23

Ошондой эле эл ичинде айтылып келген жомокторду Шарль Перро (1628-

1703) балдар үчүн адаптациялап жазып чыккан, анын «Кызыл шапкечен»,

«Өтүкчөн мышык» деген жомоктору азырга чейин балдар талашып окуган

китептерге айланды. Германияда ага-ини (бир туугандар) Якоб (1785-1863)

жана Вильгельм (1786-1895) Гримм иштеп чыккан «Түлкү менен каздары»

жана даниялык улуу жомокчу Ганс Христиан Андерсен (1805-1875) тарабынан

жазылган «Кар ханышасы», «Дюймчкасы» деген жомоктор балдар

адабиятынын классикалык чыгармаларына айланды. Анын себеби – бул

чыгармаларда биринчиден, элдин идеалы, үмүт-тилеги, жамандык-жакшылык,

актык-кара ниеттик тууралуу түшүнүктөрү берилген; экинчиден, кызыктуу

сюжеттер чыгармага жан берип турат; үчүнчүдөн, финалында балдар сүйгөн

каармандар жеңишке жетет; төртүнчүдөн, баяндоосу, тили жөнөкөй, балдар

үчүн түшүнүктүү.

Элдик жомокторду балдар үчүн иштеп чыгууда кыргыз акын-

жазуучулары да эбегейсиз эмгек кылышты. Кыргыз балдар адабияты – кыргыз

балдар фольклорунун туундусу, уланышы. XX кылымдын 20-жылдарынын

аягынан тартып кыргыз элинин эң бай фольклордук мурастары «аңтарылып»

андагы жомоктук каармандар адабий китептердин каармандарына айланды. Ага

чейин эле Тоголок Молдо балдар үчүн «Каак-каак, каргалар», «Үркөр, үркөр

топ жылдыз», «Жүгүрүп, жүгүрүп мен таптым», «Турумтай» «Чынчыл бала»,

«Торпогум» ж.б. ырларды жазган, элдик сюжетти пайдаланып «Жер жана анын

балдары», «Талым кыз менен Көбөктүн айтышы», «Үркөрдүн кызы Үлпүлдөк

сулуу», «Абышка-кемпирдин көмөчү» ж.б. чыгармаларды иштеп чыккан,

айбанаттар тууралуу жомоктордун негизинде «Каркыра менен Түлкү», «Бөрү

менен Түлкү», «Бөдөнөнүн Түлкүнү алдаганы», «Эшек менен Булбул», «Иттин

доолдай тиктирем дегени», «Уй менен Музоосу», «Кожонун аңгемеси»,

«Төөнүн арызы» дегендей тамсилдерди жазган, «Телибай тентек»,

«Кемчонтой», «Жанбакты», «Куштардын аңгемеси», «Ала-Тоо», «Куба Кой

менен ээсинин айтышканы» ж.б. чыгармаларын балдар окуп жана угуп

түшүнүүгө ылайыктаган. Молдо Кылыч «Буудайык», «Канаттуу» деген

24

поэмаларында элдик чыгармалардын сюжеттерин жана образдарын өз

заманына ылайыктап иштеп чыккан. Элдик ырчылардан К.Акиев «Ач

карышкыр», «Акылман ата», А.Үсөнбаев «Жолборс минген киши» деген

поэмаларында калк арасында айтылып келген окуялар ырга салынды. Советтик

учурда бул салт активдүү улантылып, профессионал жазуучулардан К.Баялинов

«Чабалекей менен жылан», «Түлкү менен суур», Т.Үмөталиев «Күч бирдикте»,

«Алп кара куш», А.Токомбаев «Жетим менен сыйкырчы», Ж.Бөкөнбаев

«Торгой менен жагалмай», «Чептен эрдик күчү бек», К.Маликов «Сан-Таш»,

А.Осмонов «Толубай сынчы», Р.Шүкүрбеков «Эки бөжөк» ж.б. фольклордук

чыгармаларды иштеп чыкты. Кыргыз эл жомокторун, уламыштарын

К.Эшмамбетов, Д.Брудный, А.Осмонов, Ж.Мукамбаев чыгармачылык менен

байытып жазып, калкка тартуу кылды. Ошондой эле жаңы замандын

жомокторун Д.Сулайманов, Ж.Таштемиров, С.Рысбаев, Ж.Абдылдаев,

А.Муратов, Б.Абдулхамитова, А.Мисиров, Ж.Осмонкулов, И.Токтогулов,

А.Карымшаков ж.б. жазуучулар балдарга ылайыктап жазышты. Мына ушул

жомоктордун таалим-тарбиялык, таанытуучулук функциясына өзгөчө көңүл

бурулду, «...кыргыз жомоктору салттуулук-улуттук сезимдерди тарбиялоого

жана өстүрүүгө багытталган. Жомоктордо кыргыздардын көчмөндүк турмушу

(боз үйдө жашоо, анын жасалгалары ж.б.), негизги жасаган иштери

(мергенчилик, малчылык ж.б.), улуттук тамактары жана суусундуктары (нарын,

айран, кымыз ж.б.) чагылдырылган.[276, 42-б]

Мындай элдик чыгармалар ар бир адамдын дил туюмунда жашап, андан

алган идеялар өмүр бою ал адам менен кошо жашайт. Жазуучуларды алып

көрсөк, Аалы Токомбаевдин акындык шыгы Урак аттуу думана-манасчы менен

жолуккандан кийин ачылган, Түгөлбай Сыдыкбеков Айымкан аттуу кошокчу,

жамакчы аялдан катуу таасир алган.

Чыңгыз Айтматовдун жазуучу болуп калышында чоң энеси Айымкандын

орду болгон. Ал мындай деп жазат: «Балалыгымдын башталыш курагын чоң

энем Айымкандын жаркын элеси менен энчилеш эстейм. Ал киши башкача бир

инсандык касиеттерге ээ болуу менен айылдагы зоболосу зор, акыл-парасаты

25

тунук, кудай өзү ыроологон тубаса билимдүү адам эле. Атам да андан көп

нерсени үйрөнүптүр жана дайымa ошондой энеси бар үчүн сыймыктанып

турчу. Чоң энемдин башынан ак элечеги түшчү эмес. Биздин калк каадасына

караганда мындай элечекти бир үйдүн нарктуу-салттуу байбичеси гана кие алат

эмеспи. Элечек аны кийген чоң энеме ушундай сонун отуруп, чырай-турпатына

жагымдуу жарашып калчу да, ал кишини андан бетер сүйкүмдүү, андан бетер

сүрдүү көрсөтүп турар эле.

Чоң энем өз өмүрүндө үч кыз, эки уул көрүп, беш балага эне болуптур.

Ошол кыздардын бири Каракыз апамдын менин балалыгымдагы орду да

өлчөөсүз зор...

Айымкан чоң энемдин эң улуу кызынын ысмы болсо Айымкүл эле. Ал

кишини да көрүү насиби мага буйруган экен. Турмуштун каар-азабын

ушунчалык көп таткан адам болчу.

Курагына караганда андан кийин менин атам – Төрөкул, кийин –

Гүлайым эжем, анан эң кенжеси – Рыскулбек акем. Рыскулбек акем абдан

зээндүү жана билимдүү болгон. Айтуудан мага «Чыңгыз» деген ысымды

ыйгарууну да ошол акем таклиб кылыптыр. Өтмүш-тарыхты мыкты билгенин

ушундан эле баамдасак болот – балдарына тарыхый улуу адамдардын ысмын

ыроолоону салт кармачу».[7,6-7-бб] Дал ошол Шекер айылындагы эски салттар,

элдик маданият, калктын педагогикасы жаш бала Чыңгыздан жазуучу Чыңгыз

Айтматовду жаратты. Ал эл арасынан улуттук тилдин бай казынасын үйрөндү,

элдик этикетти үйрөндү, оозеки чыгармачылыктын баа жеткис мурастарына

сүңгүп кирди. Мына ошол бала анан жүрөгүн, дилин тазалады, ал башкача

мээримдүү, боорукер болуп өстү. Бул тууралуу дагы өзүнүн айткандарын окуп

көрөлү: «Менин балалык дүйнөмдөгү эң орчундуу окуялардын бири – атам

менен Кино Үйүнө барып, ошол мезгилдин сенсациялуу фильмдеринин бири

«Соловей Соловушка» деген фильмди тамаша калганыбыз. Бул фильмде бир

сулуу кыз менен жигиттин ортосундагы махабат баяны бар. Кыз-жигит бир

байдын кулу болушат. Бай бойго жетип турган кызды жашыруун башкага сатат.

Кыздын сулуулугун айтпа, анан да кемелине келтирип, укмуш сонун ырдачу.

26

Ошондуктан кино «Соловей Соловушка» деп аталса керек. Кинодогу кыз-

жигиттин трагедиясы, кыздын ыйлаганы, кыймылы, башка бирөөгө сатылуусу

менин балалык дүйнөмө чоң таасир берген эле. Ал учурдун фильмдери

спектаклге окшош боло турган. А чыныгы кино өнөрү искусство катары кийин

өнүктү.

Фильмден катуу таасир алган жаным, бир убак кино-театрдын ичинде эле

буркурап боздоп ыйлай баштадым. Атам мени карап, айласы түгөндү, ордунан

туруп, мени алып тышка чыгып кетейин дейт, өзү да эмне болор экен деп андан

ары жагын көргүсү келет. Чыкпайын дейт, мен ботодой боздойм. Анан мага:

- Уулум, буерде ыйлаган болбойт! Кой, ыйлаба! - деп сооротот.

Ошентип ата-бала кинону акыр-аягына чейин көрдүк. Ыйлаган көздөрүм

шишип, үйгө келдик. Атам аябай кейиген тейде апама:

- Бул бала неге мынча сезимтал? Баарыбызга тең эле кино таасир этти,

бирок мынчалык эчкимибиз буркурап боздоп ыйлабыдык, - деп арызданган.

Атамдын бул сөздөрүнө бир аз таарына түшкөнүм менен баары бир

сүйүнгөм...»[7,20-21-бб]

Мындан көрүнүп тургандай, кыргыз элинин көркөм сөз өнөрүнүн

бешигинде чоңойгон бала орус фильмин көргөндө да гуманист, жашык, адамды

сүйгөн жана баалай билген бойдон калды. Анын «Бетме-бет», «Жамийла»,

«Биринчи мугалим», «Саманчынын жолу», «Ак кеме», «Деңиз бойлой

жорткон Ала-Дөбөт», «Эрте келген турналар», «Кыямат», «Кылым карытар бир

күн», «Тоолор кулаганда» ж.б. чыгармаларындагы гуманисттик идея, адамды

сүйүү анын балалык учурунда кыргыз оозеки адабиятынын көрөңгөсүн өзүнө

сиңдиргендиги менен түшүндүрүлөт.

Дүйнөлүк прозанын бийик чокусу Л.Н.Толстойго да ошондой эле

таасирди дагы бир жөнөкөй элдик педагог Татьяна Филипповна тийгизген.

Татьяна Филипповна карапайым орус аялы болсо да орустун оозеки

чыгармаларын абдан жакшы билген жана аларын чеберчилик менен айта алган,

ошол баяндарды угуп чоңойгон Ясная Поляна кыштагынын бир баласы кийин

Л.Н.Толстой деген ат менен орус маданиятын дүйнөлүк деңгээлге алып чыкты.

27

Лев Николаевич Толстой (1828-1910) туулган жери Ясная Поляна

айлында мектеп ачып, ал мектебинин окуучуларына элдик мазмундагы

жомокторду, аңгемелерди окуп берген, балдар үчүн өзү да чыгармаларды

жазып, аларын «Азбука» (1872), «Новая азбука», төрт китептен турган «Книги

для чтения» (1875), «О народном образовании» (1874) аттуу эмгектерине [321]

киргизет. Ал орус балдар адабиятын, анын элдик педагогикага негизделген

багытын тереңдеткен.

Азыр балдар фольклорунун, балдар адабиятынын жогоруда бир топ

мисалдар аркылуу айткан куну азайып, балдардын китеп окуу маданияты

төмөндөдү. Балдар дүйнөнү, адамдарды көркөм адабияттан эмес, радио-

телевидениеден, компьютерден гана үйрөнүп калды. Ушул тапта Бишкек

шаарында кыргыз тилдүү бала бакчалар же бала бакчадагы топтор 5%ды да

түзбөйт, Кыргызстанда соңку учурда бир жылда орточо 1000-1500 наамдагы

китеп чыгып атса, анын 35-40 наамдагысы гана балдар үчүн. Советтик учурда

балдар үчүн кыргызча китептер чыгып, жылына ондогон китептер кыргыз

тилине которулуп балдар тил үйрөнүүгө, турмушту ар тараптуу таанып

билүүгө, эстетикалык табитин жогорулатууга ыңгайлуу шарттар түзүлгөн эле.

Өлкөбүз эгемендүүлүк алганы кыргыз балдар адабияты, балдар жазуучулары да

кароосуз калды. Балдар китептери эл аралык уюмдардын жана авторлордун

жеке каражаттарынын эсебинен гана чыгып жатат.

Мына ушул шартта болочок мугалимдерди балдар адабиятын сүйүүгө,

үйрөнүүгө жана аларды керектөөчүлөргө жеткирүүгө тарбиялоо, балдар

адабиятын окутууну өркүндөтүүгө өзгөчө басым жасалат. Азыркы өспүрүмдөр

китепке караганда телевидение, интернет, видео каражаттарга көбүрөөк жакын

болуп, алардын турмушту туткан идеалдары Жеки Чан, Альберт Швацнегер,

Ван-Дам ж.б. кино каармандары. Окуучулар мектептен качып интернет

клубдарда ар кандай азгырык оюндар менен алектенип отурат.

Балдардын көркөм адабияттан алыстап кетиши – жалпы дүйнөлүк

глобалдуу проблемага айланды. XX кылымдын башында Англияда балдар

менен өспүрүмдөрдүн китеп окуу ишмердүүлүгү төмөндөп кеткендиги

28

аныкталган, ушундай эле көрүнүш эң окумал мамлекет Германияда да

катталган. Окуучулардын билимин баалоо боюнча эл аралык изилдөө борбору

(PISA) өнүккөн 32 өлкөнүн ичинен Орусия Федерациясы 28-орунга түшүп

кеткендигин таап чыккан. Ошол эле PISA эл аралык уюмунун изилдөөсүнө

алынган 57 мамлекеттин ичинен Кыргызстан 2007-жылдагы маалымат боюнча

эң акыркы орунду ээлеген. Алардын изилдөөсү боюнча биздин өлкөнүн 8-

класстын окуучуларынын мамлекеттик стандарт талап кылган боюнча текстти

40%га да жетпеген окуучу окуй жана түшүнө алат, дээрлик 40%дын

тегерегиндеги окуучулар эмне окуп жатканын өздөрү түшүнбөйт.

Социологиялык изилдөөлөр боюнча төмөнкү класстарда окуучулардын

43%ы «мага китеп окуган жагат, көп окуйм» деп айтса, 10-класста бул

көрсөткүч 17%га түшкөн, буга карама-каршы «аз окуймун, жактырбайм»

дегендер төмөнкү класстарда 8% болсо, жогорку класста 17%га жеткен.

Орусияда 2001-жылкы изилдөө боюнча окуучулардын 43%ы үйүндөгү

китепканалардан, 18%ы массалык китепканалардан, 16%ы дүкөндөрдөн сатып

алып, калганы бирөөлөрдөн жана мектеп китепканаларынан алып окушкан. 11-

14 жаштагы өспүрүмдөрдүн окурмандык кызыгууларын эске алганда 16%ы

жаратылыш жана жаныбарлар тууралуу, 11%ы приключения жана

«ужастиктерди», 8%ы фантастиканы, 7%ы жомокторду, 7%ы техника тууралуу,

4%ы тарыхый темада окуганды жактарары аныкталган.[333,46-53-б]

«Өткөн кылымдын аягында Батышта башталган «китеп окуу кризиси»

Кыргызстанга тез эле тарап, электрондук маданият, видеопродукциялар, ар

кандай мультимедия китеп менен атаандаштыкта аны алып жыгып гана калбай,

тебелеп-тепсеп келе жатат. Шаарларга гана эмес Ала-Тоо аймагындагы

кыштактарга дейре компьютердик оюндардын ооматы басып, өмүрү китеп

окубаган өзүнчө эле бир «мультимедиялык муун» өсүп чыкты.

Ааламдашуу доорунун татаалдыгы, маалыматтардын ашкере жыштыгы

окуучулардын адабий көркөм тексттерди бүкүлү (целостное) кабыл алуу

түйшүгүн татаалдаштырууда, мисалы, телевизордун пультун колго алып түрдүү

каналдарга басып чыгып диванда отурган адам бардык каналдарда эмне болуп

29

атканын көрүп чыгууга үлгүрөт, бирок бир дагы каналдын көрсөтүүсүнүн терең

маанилерин аңдап билбеген бойдон кала берет, же дагы жертөлөөлөрдө,

дүкөндөрдө бүтүндөй орус адабиятын кыскача конспектилер, шпаргалга-китеп

кылып чыгарып койгон, мисалы, анда М.Шолоховдун «Тынч Дон» романы он

бетке «сыйып» калган, ырас, мында «Тынч Дондун» кыска мазмуну, катышкан

каармандардын аты-жөнү бар, бирок шолоховдук нукура сүйлөмдөр, образдар,

дондук казактардын духу, кыскасы, улуу сүрөткер жана кайталангыс стилист

жок. Мындай нерселерди окумуштуулар, мисалы, француз социологу А.Моль

«мозаикалык көрүнүш» десе [218, 44-б.], башка бир илимпоздор «клиптик аң-

сезим» (клиповое сознание), «клипомания» деген термин менен аташат.

Азыр кыргыз мектеп окуучуларынын арасында да мына ушундай көркөм

чыгарманы «мозаикалык», «клиптик» кабыл алгандар көбөйүп кетти,

айылдарда ар бир үйдө DVD дисктерден түндөп боевик, ужас, «самын

сериалдарды» көрүп отургандар китеп окугусу келбей, китеп окуса да, ар-ар

берин чолуп-чолуп «окумуш» болуп кетишет. Бул улуттук трагедиябы, же

информациялык доордун талабыбы, айтор, балдардан, жалпы элден көркөм

адабиятты, анын толук баалуулугунан ажыраткан фактор болду. Мына

ушундайда адабий тексттин маанисин, автордук ойду кабылдоочу,

интерпретациялоочу окумал окуучуну калыптоо түйшүгү дагы кыйындагандан

кыйындап барат.

Ушундай чалкеш заманда, китеп окуу кризиси Ала-Тоонун үстүн кара

туманы менен басып турган мезгилде балдар адабиятынын абалы калктын

руханий дүйнөсүн тазалоого кандай кызмат кылышы керек деген суроо ар бир

мекенчил зыялыны ойго салуусу зарыл, себеби элдин, улуттун, өлкөнүн

келечегинде бул нерсенин өзгөчө мааниси болот» (А.Муратов). [228,33-б]

Ошентип, «Балдар адабияты» дисциплинасын ЖОЖдордун

педагогикалык факультеттердин өзүнчө окутуунун зарылдыгы азыркы жаш

муундарды көркөм адабий чыгарма окутууга кызыктыра алуучу, окуу

ишмердүүлүгүн жогорку сапатта жүргүзүүчү компетенттүү адистерди ар

30

тараптуу даярдоо менен байланышат. Ал адистер башталгыч мектепте адабий

окуудан сабак өтөт, ал мугалимдин профессионалдык функциясы:

адабий чыгарманы ошол курактагы окуучуларга ылайыктап

талдоосу;

адабий көркөм чыгармаларды тектерге, түрлөргө, жанрларга

ажырата алуусу жана окутууда ошол өзгөчөлүктү эске алуусу;

окуучуларды китеп окууга кызыктыруусу;

окуучулардын китеп окуу ишмердүүлүгүн уюштуруусу;

чоңдор адабияты менен балдар адабиятын айырмалай билүүсү;

көркөм чыгармадагы окуялар, каармандар менен балдардын

турмушун салыштыра алышы;

мугалимдин адабий-теориялык компетенттүүлүгү;

мугалимдин тилдик-коммуникативдик компетенттүүлүгү;

мугалимдин этномаданий компетенттүүлүгү ж.б.

Бул дисциплинаны жогорку окуу жайларында окутуунун зарылдыгы

окуу программасынын баш сөзүндө [194, 4-5-бб] төмөнкүдөй факторлор менен

байланыштырылат:

1. Жалпы дүйнөлүк агымда жаштарды адептүү, акыл-эстүү, эстетикалык

табити жеткилең кылып тарбиялоодо улуттук адабияттын, анын ичинде балдар

адабиятынын мүмкүнчүлүктөрүнүн кеңири пайдаланылбай жаткандыгы.

2. Эртеңки коомдун рухий тазалыгы, адеп-ахлактык көрөңгөсү көп

жагынан мектепте билим жана тарбия берүүгө байланыштуу болгондуктан ал

жерде окутулуучу предметтерди гумандаштыруу, кыргыз элинин байыртадан

бери түзүп келе жаткан маданий салттарын улантууну көздөөсү, жаштарды

ыйман-ынсапка үйрөтүүсү да кыргыз балдар адабиятын мыкты өздөштүргөн

мугалимдерсиз ишке ашпашы тастыкталды.

3. Студенттердин адабий билимдерин, компетенттүүлүктөрүн

калыптандыруучу иш чараларды ырааттуу жана максаттуу өткөрүп турууга

31

Болочок мугалимдеринин

коммуникативдик,

этномаданий компетенттүүлүктөрүн

калыптандыруу

Болочок мугалимдердин

адабий-теориялык

билимин, эстетикалык

табитин жогорулатуу

Студенттерди кыргыз

балдар адабиятынын

негизги чыгармалары менен

тааныштыруу

«Балдар адабияты»дисциплинасынын

негизгимаксаттары

жогорку окуу жайларынын маани бербегендиги биздин изилдөөлөр боюнча так

аныкталды.

4. Кыргыз Республикасында «Кыргыз балдар адабияты»дисциплинасы

боюнча эгемендүүлүккө ээ болгондон бери окуу программаларынын

түзүлбөгөндүгү, окуу китептеринин жазылбагандыгы да бул ишти колго

алуунун зарылдыгын шарттады.

5. Учурдагы көп кырдуу жана татаал заманда, илим менен

технологиялардын күн санап өскөн учурунда цивилизациялуу доордун билим

берүү тармагына этникалык маданиятты жана өзү иштеген чөйрөнүн

социалдык-руханий башаттарын сыйлаган, жакшы билген, адабий-эстетикалык

табити жогору жана аларды окутуу-тарбиялоо процессинде колдоно алган

педагогдордун зарылдыгы да бул жагдайда олуттуу иштерди жүргүзүүнү күн

тартибине койду.

Жогорудагы зарылдыктардан улам жогорку окуу жайларында окутулуучу

«Кыргыз балдар адабияты»дисциплинасынын негизги максаты төмөнкүдөй

аныкталды:

Таблица 1.1.1. – «Балдар адабияты»дисциплинасынын негизги

максаттары

Жогорудагы максаттарды ишке ашыруудагы аталган дисциплинасынын

төмөнкүдөй милдеттери келип чыгат:

32

студенттерде кыргыз балдар адабиятын жалпы эле дүйнөлүк

адабияттын, анын ичинде кыргыз адабиятынын бир курамы катары кароо жана

ошого ылайык мамиле кылуу түшүнүктөрүн калыптандыруу;

кыргыз элинин оозеки адабиятында насаатталган таалим-тарбиялык

салттарды сыйлаган жана өнүктүрүүгө, колдонууга аракет кылган

мугалимдерди жана тарбиячыларды жетилдирүү;

кыргыз улутунун балдарга гумандуу мамиле кылган салттарын

жогору баалаган адистерди даярдоо;

болочокто билим жана тарбия берүүчүлүк ишмердүүлүгүндө бул

дисциплинадан алган билимдерин, көндүмдөрүн пайдалана алуучу адабий-

тарыхый, этномаданий компетенттүүлүктөгү адистерди тарбиялоо ж.б.

Ал эми «Балдар адабияты» дисциплинасынын толук курсун бүтүргөн

студенттер мындай компетенттүүлүктөргө ээ болот:

кыргыз балдар адабиятынын фольклордук мурастарын так ажыратууга,

түшүнүүгө, баалай билүүгө;

окуткан окуучуларынын курак өзгөчөлүгүнө ылайык китептерди тандап

берүүгө;

кыргыз балдар фольклорунун жана балдар адабиятынын тектик, түрдүк,

жандык өзгөчөлүктөрүн так ажырата алууга;

кыргыз балдар фольклорунун жана балдар адабиятынын тилдик

каражаттарынын, поэтикасынын, образдар системасынын өзгөчөлүктөрүн

аңдап билүүгө;

балдар адабиятынын көрүнүктүү өкүлдөрүнүн чыгармачылык

бөтөнчөлүктөрүн, чыгармачылык өз алдынчалыгын, кыргыз адабиятына

кошкон салымын туура аңдоого;

балдар адабияты менен байланышкан негизги түшүнүктөрдүн табиятын

туура түшүнүүгө;

элдик балдар фольклорунун мурастарынын ичинен бүгүнкү окутуу жана

тарбиялоо процессинде жарамдууларын ылгап алууга;

33

кыргыз балдар адабиятынын идеяларын азыркы мектепте колдонуу

дараметине ээ болууга;

кыргыз балдар адабиятынын баалуулугун түшүнө алууга жана аларды

башкаларга түшүндүрө билүүгө;

кыргыз балдар адабиятынын ар кандай каражаттарынын, ыкмаларынын

жана жолдорунун тарбия-таалим берүүчү мүмкүнчүлүктөрүн аңдай жана

аныктай алууга;

кыргыз балдар адабиятынын чыгармаларын адабий-теориялык жактан

талдай билүүгө;

бул дисциплинаны окуп үйрөнүү процессинде студенттердин – болочок

мугалимдердин адистик билими жогорулап, рефлекстик-аналитикалык жана

методикалык ыкмалары, коммуникативдик жана социалдык

компетенттүүлүктөрү калыптанууга;

«Кыргыз балдар адабияты» дисциплинасынын түшүнүктөрүн ажырата

алууга жана анын спецификасын так билүүгө жетишет ж.б.[194,5-6-бб]

«Кыргыз балдар адабияты» дисциплинасы төмөнкүдөй илимий билимдер

менен интеграцияланат.

Сүрөт 1.1.1. «Кыргыз балдар адабияты» дисциплинасынын башка

илимдер менен интеграцияланышы

Балдар

адабияты

Педагогика Психология Адабият таануу

Этнография

Искусство

Текст таануу

Фольклористика

Тил таануу

Социология Эстетика

Философия Библиография

34

Балдар адабиятынын чыгармаларын талдоодо жана «Балдар адабияты»

дисциплинасын окутууда анын төмөнкүдөй негизги булактар менен

байланышына өзгөчө көңүл бурулат.

Сүрөт 1.1.2. Балдар адабиятынын чыгармаларын талдоонун таяныч

булактары

Болочок мугалимдерге «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуу менен

биз дагы төмөнкүлөргө жетишебиз:

студенттердин балдарга сүйүү жагынан гуманисттик көз караштары

жогорулайт;

студенттердин адабий чыгармачылыгы өсөт;

студенттер эл турмушун бир кыйла терең өздөштүрөт;

болочок башталгыч класс мугалимдерди болочок окуучуларынын

психологиясын, кызыгууларын, образдарын көркөм образдар аркылуу таанып

билет;

адабий чыгармалар аркылуу тил байлыктарын жогорулатат;

көркөм адабият аркылуу мекенчилдик сезимдери, атуулдук сапаттары

калыптанат;

социалдык активдүү инсанды жетилдирүү үчүн аракети пайда болот;

Эне тили

Адабият

таануу

Педагогика

Тилдик каражаттары,

көркөмдүгү

Тек, түр, жанр, образ,

сюжет, композиция

ж.б.

Баланын курагы, кабыл

алуусу ж.б.

Балдар

адабияты

а

35

адабият аркылуу сулуулукту таанып билет ж.б.

«Балдар адабияты» дисциплинасынын мазмуну адабият таануу, тил

таануу, педагогика, этнопедагогика, этнография, этнопсихология,

маданияттаануу илимдери менен байланышат жана кыргыз элинин тарбиялык

салттарын, сөз маданиятын, тарыхын, салт-санаасын, турмуш жана адамдар

тууралуу ой жүгүртүүлөрүн чагылдырат.

Муну үчүн студенттер сабак процессинде адабий чыгармадагы идея,

тема, образдар, поэтика менен таанышып гана калбастан, ошол чыгармада

сүрөттөлгөн турмуштан өздөрүнө сабак алат, каармандар менен диалог курат,

талашып-тартышат, өрнөк болчу адамдарды табат, өзү билген адамдары менен

чыгармада чагылдырган турмушту, образдарды салыштырат, окшошот,

айырмалайт. Ошентип бул дисциплинаны окуу менен жаш адамдар өзүн

турмуштан издейт, ал дисциплинанын жалпы парадигмасы адамдын коомдогу

өз ордун табууга багытталгандыктан болочок мугалим өзүн да турмуштан,

жашоодон издейт, өзүнүн балалыгына кайтып барат.

Студент болочокто балдар адабиятын окутууда төмөнкүдөй милдеттерди

ишке ашыруунун муктаждыгын, коомдун ага заказын түшүнөт:

Адамгерчиликтүү, адептүү, акыл-эстүү, мекен сүйөр инсанды

калыптандырууга салым кошуу.

Адабий чыгарманын тексттин окуп, түшүнүп, башкаларга түшүндүрүп

берүүгө жарактуу окурманды калыптандыруу.

Ата мурастарын, эне тилин урматтаган адамды тарбиялоого салым

кошуу.

Образдуу жана аналитикалык ой жүгүртүүгө жетишкен, автордук

позицияны талдай билген адабият сүйөрманын калыптоо.

Адабий чыгарманын негизинде оюн жазуу жана оозеки формада жеткире

алган окуучуну жетилдирүү ж.б.

1.2. Кыргыз балдар адабиятын ЖОЖдордо окуп-үйрөнүүнүн жана

анын изилденишинин тарыхы

36

Кыргыз ССРинде балдар адабиятын жогорку окуу жайларында окутуу

түздөн-түз дүйнөлүк жана советтик балдар адабиятынын тарыхы менен

байланышат. Орус тарыхында Дмитрий Герасимов 1491-жылы балдар

колжазма китептерин негиздеп чыгара баштаса, Иван Федоров (1520-1583) да

балдарга арналган китеп басып чыгарууну ишке ашырган. Шарль Перро (1628-

1703) француз жомокторун балдарга ылайыктап иштеп чыгып, «Кызыл

шапкечен», «Өтүкчөн мышык» деген жомокторун жазып калтырган.

Германияда ага-ини (бир туугандар) Якоб (1785-1863) жана Вильгельм (1786-

1895) Гримм «Түлкү менен каздар», даниялык Ганс Христиан Андерсен (1805-

1875) «Кар ханышасы», «Дюймовчка» аттуу китептерин элдик чыгармаларга

таянып жазган. В.Г.Белинский (1811-1848), Н.Г.Чернышевский (1828-1889),

Н.А.Добролюбов (1836-1861), Н.А.Некрасов (1828-1877) балдар адабиятынын

өсүшүнө кам көргөн макалаларын жазган, жеке ишмердүүлүгүн көрсөткөн.

К.Д.Ушинский «Детский мир» (1860) жана «Родное слово» (1984) деген

китептерине көптөгөн элдик жомокторду, ырларды, макал-ылакап,

табышмактарды киргизген жана балдар чыгармаларын тили кандай болушу

керектигин теориялык-практикалык жактан негиздеген.

XX кылымдын 20-жылдарындагы кыргыз совет балдар адабияты пайда

болгон, дал ошол мезгилде агартуучулар И.Арабаев, К.Тыныстанов,

К.Жантөшев, У.Абдукаримов, М.Абдыкаримов, А.Осмонов ж.б. окуу

китептерине кыргыз балдар фольклорунун материалдарын киргизе баштаган.

Касым Тыныстанов 20-30-жылдардагы окуу китептеринде («Окуу китеби»,

1924; «Окуу-жазуу бил», 1927; «Эне тили», 1928, 1929, 1930; «Жаңы айыл»,

1929; «Эне тилибиз», 1931, «Тил сабагы», 1932) балдардын таанып билүүсүн

жана кеп байлыктарын өстүрүү максатында атайын чакан аңгемелерди жазган.

Мисалы, «Талаага тай өнүптүр», «Тергөө», «Малдардын талашы», «Арпа менен

буудай», «Ууру», «Таштанды ит», «Алдар көсө жана шайтан», «Калпычы» ж.б.

Аларда жазуучу окуяларды баяндап бүтүп, андан элдик макалдарга негизделген

тарбия берүүчү мораль чыгарат.

37

Касымалы Баялинов «Түлкү менен суур», «Чабалекей менен жылан»

деген аңгемелерин элдик фольклордун сюжетин пайдаланып жазса,

К.Тыныстановдун «Эне тили», «Жаңы айыл» китептеринде элдик

педагогикалык түшүнүктөгү насаатчыл аңгемелеринен турган. А.Токомбаевдин

«Биздин китеп» жыйнагындагы (1934) ырлар да балдар фольклору байкаларлык

сезилип турат. Ошол жылдарда А.Токомбаев, Т.Үмөталиев, Ж.Бөкөнбаев,

А.Токтомушев ж.б. элдик жомокторду балдарга арнап иштеп чыгышка,

А.Осмоновдун балдар темасындагы чыгармаларында фольклордук мотив, стиль

күчтүү көрүнгөн.

1952-жылдагы февраль айында балдар адабиятына арналган кеңешме

өтүп, анда Т.Абдумомунов баяндама жасайт, бир жылга жетпей «Мектеп»

басмасы уюштурулат. Кыргыз ССР ИАда атайын балдар адабиятын изилдөө

темасы берилип, 1963-жылы М.Түлөгабыловдун «Кыргыз балдар адабияты»

деген китеби чыгат.[323]

1966-жылы 12-14-июлда Кыргыз жазуучулар союзунун IV съездинин

өтүп, анда балдар адабияты боюнча М.Түлөгабылов доклад жасайт, 1969-жылы

8-апрелде КПСС БК менен СССР Министрлер Советинин «Советтик балдар

адабиятын мындан ары өнүктүрүүнүн чаралары жөнүндө» токтомун

жарыялайт.

Жогорудагыдай иш чаралар кыргыз балдар адабиятын өнүктүрүүгө гана

салым кошпой педагогикалык билим берүүчү жогорку окуу жайларында

«Балдар адабияты» курсун окутууга да мүмкүнчүлүк түзүп берет.

Окуу курсунун алгачкы программасы 1987-жылы гана жарыяланган.

М.Түлөгабылов тарабынан түзүлгөн ал программада [193] кыргыз балдар

адабиятынын тарыхы жана адабий портреттер берилип, системасы жөнгө

салынат. Материалдар лекция жана семинар түрүндө өтүүгө ылайыкталган.

Күндүзгү бөлүмдө окуган студенттер үчүн жалпы 134 саат лекция, 50 саат

практикалык сабактар, сырттан окугандар үчүн 46 саат лекция, 28 саат

практикалык сабактар каралган. Мисалы, булардын ичинен балдар фольклору

боюнча темалар мындай бөлүштүрүлөт.

38

Кыргыз балдар адабиятынын бул программасы Москвада түзүлгөн жалпы

башка союздук республикалык үчүн 1980-жылы жарыкка чыгып, таратылган

типтүү программага («Программа педагогических институтов» для

специальностей №2110) негизделген.

Таблица 1.1.2. – М.Түлөгабылов түзгөн 1987-жылдагы программада

балдар фольклоруна бөлүнгөн сааттар

тема күндүзгү

бөлүм

сырттан окуган

бөлүм

Лекция практ. лекция практ.

Кыргыз элинин оозеки

чыгармачылыгы

4

-

1

-

Балдарга арналган элдик ырлар 8 4 2 2

Балдарга арналган кенже ырлар 6 4 - 2

Жомок (эпикалык чыгармачылык) 10 6 2 2

Баары 28 14 5 6

Курстун максаты программанын баш сөзүндө мындайча белгиленет:

1. Жалпы балдар адабиятынын теориясын, сынын жана улуттук балдар

адабиятыбыздын тарыхын, анын өсүш жолун өздөштүрүү.

2. Советтик боордош жана чет өлкө элдеринин балдар адабияттарын

билип алуу аркылуу студенттердин өздөрү балдарга арналган чыгармаларды

тандай, баалай, сындай билүүгө жатыгуу.

3. Бөбөктөргө (б.а. мектеп жашына чейинки балдарга) үйдө жана бала

бакчага окуп бере турган чыгармаларды ылгап, талдоого студенттерди

көнүктүрүү. [193]

Көрүнүп тургандай мында компетенттүүлүктөр тууралуу айтылбайт,

бирок дал ошол «жатыгуу», «көнүктүрүү» деген терминдер азыркы

«компетенттүүлүк» деген терминдин ордуна колдонулган.

39

Программада кыргыз балдар фольклорун классификация аракеттери

жүргүзүлүп, М.Түлөгабыловдун кийинки окуу китептеринде[323] аларды

чечмелеп берет.

Ыр:

1. Бешик ырлары

2. Дүйнө таануу жөнүндөгү ырлар

3. Беймарал маанайдагы ырлар

4. Эмгек ырлары

5. Насаат ырлары

6. Тиричилик ырлары

7. Тарыхый ырлар

Жамак (кенже жанр):

1. Жаңылмач

2. Табышмак

3. Апыртма (калп)

4. Макал

5. Ылакап

Жомок:

1. Уламыш

2. Болумуш

3. Тамсил

4. Жөө жомок

5. Дастан (эпос)

Аларды адабияты дагы мындай классификациялайт:

Бешик ырлары:

Алдей

Салбилек

Тайбөбөк (тушоо кесүү)

Дүйнө таануу жөнүндөгү ырлар:

Өсүмдүктөр жөнүндө

40

Макулуктар жөнүндө

Айбанаттар жөнүндө

Мезгил-маал

Жөрөлгө

Беймарал маанайдагы ырлар:

Теребел

Саякаттама (санак)

Оюн

Эликтөө

Жөө жомок:

Кереметтүү

Айбанаттар жөнүндө

Тиричилик жөнүндө

Дастан (эпос):

Улуу (эпопея)

Кенже.[324]

Балдар фольклорун классификациялоо аракеттерин Г.Орозова да колго

алып, ал мындай бөлүштүрөт:

I. Балдар ырлары

1. Бешик ыры

2. Оюн ырлары: жаш өзгөчөлүгүнө, аткарылышына жана маанисине

карата экиге бөлүнөт

1) а) Майда жаштагы бөбөктөргө арналган оюн ырлар (Сал-сал билек,

Тай-тай балам, Манжалардын оюну ж.б.у.с.)

б) Балдардын жаман жоруктарын жоюу максатында айтылуучу

чымчыкейлер

в) Айлана-чөйрөнү кабыл алуу, баамдоого карата айтылуучу ырлар.

2) Тестиер балдардын оюн ырлары

а) Акыйнек айтышуу

41

б) Мал-жанга, жаратылыш кубулуштарына арнап чыгарылган

балдар ырлары

в) Улуу Ата мекендик согуш мезгилиндеги балдар ырлары.

II. Жаңылмачтар

III. Табышмактар

IV. Балдар оюндары

V. Калптар

VI. Макал-ылакаптар

VII. Жомоктор.[249]

Ал эми А.Муратов жана К.Исаковдун классификациялоосу

төмөндөгүдөй:

1.Эпикалык тек:

Дастан

Жомок

Миф (аңыз)

Уламыш жана легенда

Санжыра

Аңгеме-баян

Макал-ылакап

Табышмак

Жаңылмач

Калп (апыртма)

Ишенимдер, тыюулар жана табыркалар

Тамсил

Анекдот (апенди)

2.Лирикалык тек:

Баланын төрөлүшүнө, өсүшүнө байланыштуу каада-салт ырлары

Оюн ырлары

Эмгек ырлары

Мезгил-маал (календарлык) ырлары

42

Дарым, же эм-дом ырлары

Дүйнө таануу ырлары

Армандар

Кошоктор

Айтыш ырлары

Санат-насыят, нуска, терме ырлары же дидактикалык лирика

Бата ырлары

3. Драмалык тек:

Куудулдар же маскарапоздор (клоундар) театры

Аскиячилик

Бакшычылык.[229]

Орус фольклористи В.П.Аникин мындай бөлүштүрөт:

1. Кичи жанрлар:

Колыбельные песня

Пестушки

Потешки

Прибаутки

Календарные песни

Игровые припевы, приговоры

Жеребьевые сговорки, считалки, дразнилки, скороговорки

Пословицы и поговорки

Загадки

Песни

2.Былины

3.Сказки (сказки о животных; волшебные сказки).[329]

Абдулла Суюмов өзбек балдар фольклорун мындайча

классификациялайт:

Жомок: айбанаттар тууралуу; сыйкыруу-кереметтүү; социалдык-

турмуштук (реалисттик)

Кошук (ыр)

43

Баатырдык дастандар

Макал

Ылакап

Табышмак

Тез айтыш (жаңылмач).[317,]17-б

Өзбек адабиятчысы Жалил Турсуновдун бөлгөнү боюнча:

Жомоктор: фантастикалык; айбанаттар жана жаныбарлар тууралуу;

турмуштук

Ырлар

Дастандар

Макалдар

Табышмактар

Тамсилдер

Тез айтыштар (жаңылмачтар).[336,23-б]

Мындай классификациялоо балдар адабиятынын тектик, түрдүк, жанрдык

жактан көп түрдүүлүгүн көрсөтөт. Биз студенттердин этномаданий,

этнопедагогикалык компетенттүүлүгүн калыптандырууда жогорудагыдай

бөлүштүрүүлөрдү сөзсүз эске алууга тийишпиз.

Кыргыз балдар адабиятын изилдөөгө жана окутууга орчундуу салым

кошкон дагы бир окумуштуу Мырза Сулайманов. СССР кезинде эле ал балдар

адабиятына арналган бүткүл союздук конференцияларда (Фрунзе, 1974;

Москва, 1978; Дүйшөмбү, 1981) доклад жасап, макалалары «Детская

литература», «Дошкольное воспитание» журналдарына жарыяланып турган.

Анын «Балдар аңгемелери жөнүндө» (1976)[315],«Азыркы балдар прозасы»

(1980) [314], республиканын жогорку окуу жайлары үчүн балдар адабияты

боюнча окуу программалары (1974, 1986) жана "Кыргыз балдар адабиятынын

тарыхы" (1992) [316] деген китептери чыкты, "Азыркы кыргыз балдар прозасы"

(1971) деген темада кандидаттык, "Кыргыз балдар адабиятын тарыхы" (1995-ж.

Алматы) деген темада докторлук диссертацияларын коргогон. Ал адегенде

Жалал-Абад педагогикалык окуу жайында, кийин өмүрүнүн аягына чейин Ош

44

мамлекеттик педагогикалык институтунда балдар адабияты боюнча лекция

окуп, окуу-методикалык колдонмолорун жазып, республиканын мектептери

үчүн адистерди даярдоого олуттуу салым кошту.

К.Абакиров балдар адабияты боюнча кандидаттык диссертация[1] коргоп,

бир катар макалаларын чыгарды.

В.Вакуленконун Москвадан «Детская литература в Киргизии» (1976)[93]

аттуу китеби жана докторлук диссертациясы жарык көргөн.

О.Соороновдун, С.Рысбаевдин, Г.Орозованын [313,284,249] балдар

адабияты боюнча эмгектери бар. Аларда балдар фольклору да ар түрдүү

аспектиден каралган. Бул багытта А.Т.Сатарова «Кыргыз балдар фольклору:

жанрдык түзүлүшү жана көркөм өзгөчөлүктөрү» деген темада кандидаттык

диссертациясын коргоп, балдар фольклорун тематикалык, жанрдык, стилдик

жактан бөлүштүрүп, жомоктор, калптар, жаңылмачтар, табышмактар сыяктуу

жанрларга талдоо жүргүзгөн[306] диссертациясы да өзгөчө белгиленүүгө

тийиш.

Балдар үчүн фольклордук тексттерди жыйноо, жарыялоо жагынан

П.Ирисов 1972-жылы «Илим» басмасынан «Балдарга арналган элдик

чыгармалардын үлгүлөрүнөн» деген китеп чыгарган, кыргыз совет балдар

прозасынын (түзгөндөр Ш.Бейшеналиев, А.Кыдыров, баш сөзүн жазган

Т.Аскаров), кыргыз балдар поэзиясынын (түзгөндөр А.Кыдыров,

Д.Сулайманов, баш сөзүн жазган К.Жусупов) антологиялары, мектеп жашына

чейинки балдар үчүн М.Рахимова түзгөн «Хрестоматия для чтения в детском

саду» (1974), «Киргизские писатели – детям» (1978), «Бүчүр» (1983), «Детский

сад» (1999), «Мөл булак» (2000) деген хрестоматиялар, А.Акматалиев баш

болгон бир топ адабиятчылар, акын-жазуучулар «Кыргыз балдар адабиятынын

антологиясы» (2004) деген көлөмдүү китепти түзүшкөн. Көп томдуу «Эл

адабияты» сериясынын 20-тому[68], кыргыз адабиятынын 10 томдук

антологиясынын 4-тому [338] балдар фольклоруна арналган.

Балдарга арналып жазылган акын-жазуучулардын чыгармалары «Кыргыз

акын-жазуучулары – балдарга: балдар үчүн окуу хрестоматиясы» деген

45

китептин биринчи томуна поэтикалык тексттер[280], экинчи томуна прозалык

тексттер[281] катары киргизилген.

Көрүнүп тургандай, кыргыз балдар адабияты боюнча эмгектер негизинен

советтик учурда жаралган да соңку эгемендүүлүк жылдарында бул багытта

иштер абдан эле солгундап кеткен. Мунун бир себебин А.Муратов менен

К.Исаков «Кыргыз балдар адабияты» деген китебинин кириш сөзүндө

мындайча көрсөтүшөт: «Биздин бул китепти жазуубузга бир нече себептер

болду. Биринчиси, ушул убакка чейин педагогикалык жогорку жана орто окуу

жайларында атайын дисциплина болуп «Балдар адабияты» курсу окутулуп келе

жатса да ал боюнча бирдиктүү окуу китебинин жоктугу. Ырас, бул жагынан Ош

мамлекеттик педагогикалык институтунда (азыркы Ош мамлекеттик

университети) Мырза Сулайманов бул предметтен сабак берип, борбордогу

Кыз-келиндер педагогикалык институтунда (азыркы И.Арабаев атындагы

кыргыз мамлекеттик университети) Мукаш Түлөгабылов окутуп, мына ошол

лекцияларынын текстин экөө эки жерде жүрүп китептер түрүндө чыгарган.

Жарыктык кишилер, авторлошуп, бир пикирге келип, бир программа жана бир

китеп чыгарууга келише албай арабыздан кете беришти. Ал китептерде кыргыз

балдар адабиятына теориялык-методологиялык негиз салынганын өзгөчө

белгилей кетүүгө тийишпиз.

Экинчиден, алардан башка да балдар адабияты боюнча айрым

диссертациялар, чакан изилдөөлөр жазылды. Бул жагынан К.Абакировдун,

О.Соороновдун, С.Рысбаевдин, Г.Орозованын, А.Саттарованын эмгектерин

баалабай коюу мүмкүн эмес. Бул изилдөөчүлөр кыргыз балдар адабиятын ар

кандай өңүттөн талдоого алды. Бирок булар айрымдары диссертация бойдон

жарыкка чыкпай калса, айрымдары аз нуска менен басылып керектөөчүлөргө

жетпеди. Жалпысынан кыргыз балдар адабияты башка постсоветтик

республикаларга салыштырмалуу анчалык иликтөөгө алынбагандыгы, жанрлар,

темалар, портреттер боюнча изилдөөлөр жүргүзүлбөгөндүгү, башка улуттук

адабияттар менен салыштырылбагандыгы, жалпы типологиялык анализдердин

46

жүргүзүлбөгөндүгү адабиятчыларыбыздан, педагогдорубуздан көп

жумуштардын күтүп жаткандыгын айта кетүүгө тийишпиз.

Ушулардан улам биздин улуттук балдар адабиятыбыз да башка

элдердикиндей болуп өнүкпөй, адабияттын бул тармагынын спецификасын

студенттерибиз да, тарбиячы-мугалимдерибиз да, а түгүл айрым авторлорубуз

да жакшы аңдап билишпей келет.

Бала тарбиялоо менен алектенип жаткан ата-энелер да келечек

муундарды адабият деген өзүнчө бир керемет дүйнөгө баштап кире албай

калды.

Мына ушулардын бардыгы бизди ушул китепти колго алууга, аны

негизги окуу китебине кошумча колдонмо катары иштеп чыгууга түрткү берди.

Материалдар окуу программасын так ээрчибегени менен жалпы кыргыз балдар

адабияты, деги эле балдар адабиятынан өзгөчөлүктөрү, анын тарбиялык, таалим

берүүчүлүк функциясы, айрым жазуучу-акындардын чыгармачылык жолу

тууралуу силер менен ой бөлүшүүгө түрткү берет деген ойдобуз». [229,3-4-бб]

Бул айтылгандарга кошулуу менен балдар адабиятын изилдөө, окутуу

Орусия Федерациясында жогорку деңгээлде экендигин айта кетмекпиз.

«Проблемы детской литературы и фольклор» деп аталган коллективдүү эмгек

[260], М.П.Чередникованын[332], С.М.Лойтердин монографиялары[206],

В.П.Аникиндин[31], Т.В.Зуеванын[132], Ф.С.Капицанын[163], Е.Е.Зубарева

[129] ж.б. авторлордун, И.Г.Минаралованын[217], Е.О.Путилованын[271],

И.Н.Арзамасцев[37] менен С.А.Николаевдин[240], А.И.Шигавдин[337] ж.б.

ондогон окуу китеби басылып чыкты, айрымдарынын 7-8-басылышы ишке

ашырылды, ар бир федералдык округ, ар бир жогорку окуу жайы өз окуу

китептерин даярдашты.

Ал эми Кыргыз Республикасында ЖОЖдордо балдар адабиятын

окутуунун абалы боюнча педагогикалык багыттагы изилдөөлөр да өз

деңгээлинде эместигин айта кетүүгө тийишпиз.

Өткөн кылымдын аягында жана жаңы кылымдын башында улуттук

негизге, ар бир элдик педагогикалык салттарына таянып окуу-тарбия процессин

47

жүргүзүү керек деген идея Г.Н.Волковдун [94], В.А.Николаевдин [239],

А.С.Шаалынын[334], А.Алимбековдун[15], А.Б.Афанасьевдин[56],

Ш.М.Арсалиевдин[38], З.К.Дахужеванын[114], Ж.Ж. Наурызбайд[238] ж.б.

этнопедагог окумуштуулардын изилдөөлөрүндө теориялык жактан негизделди.

Болочок мугалимдерди этнопедагогикалык жактан даярдоо жана окуу-

тарбия процессин этнопедагогизациялоо багытында Г.А.Абдымомунова,

Р.А.Абдыраимова, Х.Ф.Анаркулов, Б.Апышов, А.Т.Аттокуров, Б.Байсеркеев,

Г.Байышова, Ж.Бешимов, И.Даминова, Н.К.Дюшеева, К.Жаныгулов,

Н.И.Имаева, А.Т.Калдыбаева, Г.Ж.Карагозуева, Ж.И.Койчуманов,

Т.А.Коңурбаев, Р.А.Кутанова, К.Кыдыралиев, А.Муратов, Б.Муратбаев,

Ж.М.Найманбаев, Т.Ормонов, Ж.М.Орозбаев, Ч.Т.Осмонова, Т.В.Панкова,

М.Р.Рахимова, С.К.Рысбаев, С.М.Саипбаев, К.К.Тусубекова, Ж.Ж.Тургунбаева,

Т.Э.Уметов ж.б. окумуштуулар изилдөөлөрүн

жүргүздү.[2,3,26,34,55,66,67,82,108,119,121,139,140,158,164,174,178,182,183,224

, 233,237,244,247,251,257,273,284, 296,325, 326]

Булардын ичинен биздин темага эң жакын изилдөө С.Рысбаевдин

эмгектери, ал кыргыз элдик фольклорунун негизинде башталгыч класстарда

адабиятты окутууну этнопедагогикалык жактан өркүндөтүү проблемасын

караган. Анын докторлук диссертациясында[287] жана анын негизиндеги

монографиясынын биринчи[286] жана экинчи басылыштарында[283]

төмөнкүдөй маселелер терең жана ар тараптуу изилдөөгө алынган: балдар

фольклорунун илимий-теориялык жана педагогикалык-методикалык

адабияттарда таалим-тарбия менен дүйнө таанытуунун объектиси катарында

изилденишинин учурдагы абалы; башталгыч мектептерде кыргыз фольклорун

окуп-үйрөнүүнүн негизги тенденциялары; кыргыз балдар фольклорунун

изилденишинин жана мектепте окуп-үйрөнүлүшүнүн урунттуу проблемалары

жана негизги багыттары; балдар фольклорунун адабияттаануучулук жана

улуттук маданий дөөлөт катары изилдениш багыттары; балдар фольклорунун

философиялык, этнографиялык жана этнопедагогикалык жактан изилденүү,

окуп-үйрөнүлүү багыттары; кыргыз элинин улуттук педагогикалык таалим-

48

тарбия салттары, аларды мектепте эне тили сабагынын тарбия берүүчүлүк

маанисин өркүндөтүүдө колдонуу проблемалары; салттуу жана элдик

тарбиянын принциптеринин жалпылыктары менен айырмачылыктары; кыргыз

балдар фольклорун башталгыч класстарды окуп-үйрөнүүнүн негизги

принциптери (баланын жаш курагына жана жекече өзгөчөлүктөрүнө жараша

мамиле жасоо принциби; ар бир адамдын жеке мүмкүнчүлүгүнө жараша

мамиле жасоо принциби; улуулардын пикирин кичүүлөрдүн сөзсүз эске алуу

принциби; көпчүлүктүн, чөйрөнүн пикирин эске алуу принциби; элдик

салттарды сактоо, аны урматтоо, элдик салттарга жараша тарбия берүү

принциби; тарбиянын турмуш практикасы менен байланыштуулугу принциби);

балдарга таалим-тарбия берүүнүн жана дүйнө таанытуунун элдик методдору

(элдик жана илимий педагогикадагы таалим-тарбия методдорунун

жалпылыктары жана айырмачылыктары; калыптандыруу методдору; жана

таасир этүү методдору; текшерүү методдору жана алардын балдар

фольклорундагы чагылдырылышы); элдик таалим-тарбиянын жалпы

маселелери жана аларды эне тилин окутуунун мазмунун өркүндөтүүдө

колдонуунун багыттары; балдар фольклорундагы ата мекенди сүйүүгө,

патриотизмге тарбиялоо идеялары, аларды учурдун шарттарына ылайык

пайдалануу; мектеп окуучуларына табиятты таанытууда жана экологиялык

маданиятын калыптандырууда эне тилинин материалдарындагы элдик

мотивдерди пайдалануу; эне тилинин материалдары аркылуу баланы

айкөлдүккө, акыл-эске, гуманизмге, адеп-ахлакка тарбиялоо жана азыркы

учурдун орчундуу проблемалары; акыл-эстүү эмгекке, илим менен билимге

жана түркүн өнөргө тарбиялоодо эне тилинин материалдарындагы

этнопедагогикалык идеяларды пайдалануу; айтыш түрүндөгү элдик балдар

ырларында тапкырлыкка, сөз өнөрүнө жана толеранттуулукка үйрөтүү

идеялары; кыргыздын элдик жомокторундагы жана накыл кептериндеги

урпактардын укуктук-демократиялык түшүнүктөрүн калыптандыруу

идеяларын эне тили сабактарында колдонуунун технологиялары ж.б.

Көрүнүп тургандай, окумуштуу балдар фольклорунун табиятын, таалим-

49

тарбиялык функцияларын ар тараптан ачып берип, алардагы

этнопедагогикалык идеяларга өзгөчө басым жасап, аларды азыркы мектептин

башталгыч класстарды пайдалануунун жолдорун жана ыкмаларын иштеп

чыккан.

Т.Н.Каранова[166] ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде балдар

фольклору аркылуу студенттерди окуучуларга атуулдук тарбия берүүгө

үйрөтүү методикасын изилдеген. Анын диссертациясында ЖОЖдордун

«Балдар адабияты» дисциплинасында элдик фольклордук чыгармалардын

негизинде болочок мугалимдерди окуучуларды атуулдук тарбиялоого

үйрөтүүнүн педагогикалык технологиялары жана аны өркүндөтүүнүн

мүмкүнчүлүктөрү аныкталып, анын натыйжалары талдоого алынган. Аны үчүн

диссертант болочок мугалимдерге окуучуларына атуулдук тарбия берүүгө

үйрөтүүнүн принциптери жана методдору көрсөтүлгөн, тарбия берүүдө

баланын жаш курагын жана өздүк мүмкүнчүлүктөрүн эске алып иштөө

жолдору көрсөтүлгөн. Муну үчүн ал мисал катары элдик балдар ырларын,

макал-ылакаптарды жана жомокторду мисалга тарткан.

Биздин изилдөөгө жакын бул эки эмгектен айырмаланып биз

ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде «Балдар адабияты»

дисциплинасын окутуунун илимий-методикалык негиздерин иштеп чыгып,

практикага сунуш кылдык.

ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде «Балдар адабияты»

дисциплинасы боюнча азыркы убакка ылайык келген программа түзүлдү. Ал

программада[194]жогорку окуу жайларында окутулуучу кыргыз балдар

адабияты дисциплинасынын көлөмү көрсөтүлүп, сааттарынын бөлүнүштөрү,

негизги мазмуну берилип, ал темаларда көңүл бурулуучу багыттар белгиленет.

Ошондой эле окутуунун формалары, курстук, дипломдук иштердин,

рефераттардын темалары сунуш кылынат, предметти окуп-үйрөнүүдө

керектелүүчү адабияттардын кыскача тизмеси берилет. Кыргыз балдар

адабияты «Адистик дисциплиналар» бөлүмүндө 5-6-семестрде окутулат.

50

Жалпы – 120 саат, ар бир семестрде – 30 сааттан, анын ичинен дарс – 16 саат,

практикалык – 14 сааттан, жалпы 4 кредитти түзɵт.

Кириш сөзүндө мындай айтылат: «Кыргыз балдар адабияты»

дисциплинасы биринчиден, балдарга ылайыктуу айтылган жана жазылган

чыгармалардын ар түрдүү доорлордо жана социалдык коомдордо пайда

болушунун, калыптанышынын, эволюциясынын жалпы

мыйзамченемдүүлүктөрүн үйрөтөт; экинчиден, кыргыз балдар адабиятынын

көрүнүктүү өкүлдөрүнүн адабий чыгармачылык портреттерин ачып көрсөтөт;

үчүнчүдөн, балдар үчүн чыгармаларды мектепте, балдар бакчаларында

пайдалануунун каражаттары, ыкмалары жана жолдору менен болочок

мугалимдерди жана тарбиячыларды тааныштырат»[194].

Аталган окуу программасы Орусияда түзүлүп жаткан төмөнкүдөй

программалардын негизинде иштелген:

1. Орусия Федерациясындагы В.М.Шукшин атындагы Алтай мамлекеттик

билим берүү академиясында 050100 «Педагогикалык билим берүү»багытынын

«Башталгыч билим берүү» профили боюнча бакалавр даражасынын күндүзгү

бөлүмү үчүн башталгыч билим берүүнүн методикасы кафедрасынын ага

окутуучусу Е.В.Островская түзгөн программа[262]. Анын негизиндеги окуу

материалынын жана окуу убактысынын сааттарга бөлүнүшү.

Таблица 1.1.3. – Е.В.Островская түзгөн программа боюнча балдар

адабияты курсунун семестр боюнча бөлүнүшү

семестр Окуу занятиелери Курстук

долбоордук

шштер

Жыйын

тык

аттестациянын

формасы

(зачет, экзамен)

Жалпы

Анын ичинде

Аудиториялык Өз

алдынча

иштер

баары Анын ичинен

дарс прак. конс.

5 108 54 20 32 2 54 - зачет

2. Казань (Привольже) федералдык университетинде бакалавр

даражасынын күндүзгү бөлүмү үчүн 050100.62 - «Педагогикалык билим

51

берүү»багытынын «Адабият жана чет тили (англис тили) профили боюнча

доцент Н.Г.Махинина түзгөн программа[261].

3. Ленинград областынын Пикалев педагогикалык коллеждинде

Ю.Е.Иванова түзгөн 050704 – «Мектепке чейинки тарбия» багыты боюнча

жумушчу программасы[272]. Бул программа болочокто англис тилинен сабак

бере турган студенттер үчүн түзүлгөндүктөн негизги көңүл Англия балдар

адабиятын окутууга бурулат.

4. Омск мамлекеттик университетинде 05.27.00 – Китепканатаануу

жана библиография адистиги боюнча Н.И.Быкова түзгөн окуу

программасы[115]. Бул программа IV курста (7 семестр) 28 саат лекция, 8 саат

семинарга жана аягында экзамен алууга ылайыкташкан.

5. В.М.Шукшин атындагы Алтай мамлекеттик билим берүү

академиясында 032900 – «Орус тили жана адабияты» профили боюнча

филология илимдеринин кандидаты, доцент М.А.Ковалева түзгөн окуу-

методикалык комплекси[116] ж.б.

Биздин программалар негизинен орус окумуштуу педагогдору өткөн

кылымдын 80-90-жылдарда түзгөн программаларды негиз кылып алат.

Ал программалардын айрымдарын дагы көрсөтө кетели:

1. Детская литература с основами литературоведения (түз.:

Н.Н.Светловская, О.В.Джежелей) (М.: «Просвещение»,1986);

2. Детская литература для специальности «Русский язык и

литература» (түз.: Т.Д.Полозова) (М.: «Просвещение», 1988);

3. Детская литература для специальности «Педагогика и психология

(дошкольная)» (түз.: О.В.Алексеева, Е.Е.Зубарева, Л.Е.Фетисова) (М.:

«Просвещение», 1985, 1989);

4. Детская литература: русская и зарубежная для педагогических

вузов и училищ (түз.: М.И.Мещерякова, Н.И.Кузнецова) (М.: изд. Московского

педагогического государственного университета, 1996);

5. Детская литература для специальности «Филология» (түз:

И.Г.Минералова) (М.: «Наука», 1999);

52

6. Зарубежная детская литература» для воспитателей дошкольных

учреждений и учителей начальных классов (түз.: Л.В.Спицина) (М.: «Мир

книги», 1995).

Буларда сааттардын бөлүштүрүлүшү ар түрдүү болгон. Мисалы, Мордова

Республикасынын карап көрөлү[256].

Таблица 1.1.4 – Педагогикалыкжогорку окуу жайларынын

гуманитардык факультеттеринин улуттук бөлүмдөрүнүн аудитордук

сааттарынын бөлүштүрүлүшү

факультет окуу мезгили лекция

(саат)

практикалык

занятиелер

баары отчѐттуулук

формасы курс семестр

филология III 5 34 17 51 зачѐт

педагогика III,

IV

5,6,7 100 50 150 зачѐт, экзамен,

зачѐт

мектепке

чейинки

тарбия

I,

II

1,2,3 94 56 150 экзамен,

зачѐт, экзамен

Алардын тышкары «Молдова балдар адабияты»

III 6 38 18 56 зачѐт

Мындан байкалып турган нерселер:

Орусиянын педагогикалык ЖОЖдорунда «Педагогика» жана

«Мектепке чейинки тарбия» адистиктеринде «Филология» адистигине

караганда сааттардын үч эсе көптүгү;

жогорудагы адистикте аталган курстун үч семестрде үзгүлтүксүз

окутулушу;

ошол эле кезде чет элдик жана орус балдар адабияты кеңири

окутулуп, Молдова балдар адабиятына аз гана (56) сааттын бөлүнүшү.

Жогорудагыдай көрүнүш Кыргыз ССРинин педагогикалык ЖОЖдорунда

да сакталган, М.Сулайманов, М.Түлөгабылов түзгөн программалардын

53

сааттарынын жарымдайын чет элдик жана орус балдар адабиятынын

материалдары түзгөн. Жаңы А.Муратов, К.Исаков, Т.Колдошев түзгөн

программа (2015) дал мына ошол кенемтени толтурат. Анын материалдары

100% кыргыз балдар адабиятына арналган. Бул «Кыргыз балдар адабиятынын»

программасында белгиленгендей курстун программасы эки чоң бөлүктөн турат:

1. Кыргыз балдар адабиятынын теориялык жана тарыхый негиздери.

2. Кыргыз балдар адабиятынын айрым өкүлдөрүнүн чыгармачылык

портреттери.

Андагы төмөнкү учурлар өзгөчө практикага жакын түзүлгөндүгү менен

айырмаланат.

1. 1. Курстун көлөмү жана окуу иштеринин түрлөрү (күндүзгү бөлүм)

Окуу иштеринин түрлөрү Бардык сааттар

(5-6-семестр)

Курстун жалпы сааты 120

4 кредит

Аудиториялык иштер

Дарс (лекция)

Практикалык (семинардык) сабактар

Студенттердин өз алдынча аткарган иштерин текшерүү

64

54

2

Өз алдынча иштер:

Семинардык сабактарга даярдыктар

Маал-маалы менен болуучу текшерүү иштерине даярдыктар

Өз алдынча изилдөө үчүн сунуш кылынган темаларды

үйрөнүү

Адабияттарды үйрөнүү жана илимий, адабий ж.б. булактарды

конспектилөө

Чыгармачыл тапшырмаларды аткаруу

Жыйынтыктоо текшерүүсүнүн түрү модуль, зачѐт

54

Ошондой эле программада теориялык, лекциялык окутуу менен бирге

практикалык курстар, б.а. семинарлар, талаш-тартыштар, тегерек үстөлдөр,

жолугушуулар, өз алдынча аткарылуучу иштер берилүү менен пайдаланылуучу

адабияттар, көрмө жана укма материалдар, рефераттардын, курстук жана

дипломдук иштердин тематикалары ж.б. булактар сунуш этилген.

Азыркы учурда Кыргызстандын педагогикалык жогорку окуу

жайларында «Балдар адабияты» дисциплинасынын сааттары жана

окутуучулары төмөнкүдөй:

Таблица 1.1.5 – Ош мамлекеттик университетинде «Балдар

адабияты» дисциплинасында берилген сааттардын өлчөмү

ОшМУ

№ Лекция Практика СӨИ

окутуучу

Г.Жээнбаев

1. 18 12

педфак

2. 32 28

60

Сырттан окуу

3. 18 14

Таблица 1.2.1– Ош мамлекеттик социалдык университетинде

«Балдар адабияты» дисциплинасында берилген сааттардын өлчөмү

ОшМСУ

филфак

(бакалавр)

3-курс 6-

семетр жана

пед

№ Лекция Практика СӨИ

1. 20 10

Сырттан окуу

2. 8 6

ОшМСУнун соц.колледжинин педколледж

3. 36 36

55

колледж

Таблица 1.2.2 – Ош мамлекеттик социалдык университетинде

«Балдар адабияты» дисциплинасында берилген сааттардын өлчөмү

ОГПИ

филфак

(бакалавр)

3-курс 6-

семетр

№ Лекция Практика СӨИ

1. 36 24 30

Сырттан окуу

2. 18 12

15

педфак

3. 12 8

48

Таблица 1.2.3 – И.Арабаев атындагы кыргыз мамлекеттик

университетинде «Балдар адабияты» дисциплинасында берилген

сааттардын өлчөмү

КМУ

педфак

№ Лекция Практика СӨИ

окутуучу

Н.Абдраева

педфак

Сырттан окуу

«Кыргыз балдар адабиятынын теориялык жана тарыхый негиздерин»

окуп үйрөнүүгө 8 саат бөлүнсө, портреттик бөлүмдөргө 22 саат ыйгарылат.

Портреттик бөлүмдөрдө төмөнкү авторлор өтүлөт: Тоголок Молдо,

А.Токомбаев, А.Осмонов, К.Эсенкожоев, Т.Сыдыкбеков, Ш.Бейшеналиев,

Т.Кожомбердиев, А.Кыдыров, Т.Самудинов, Б.Асаналиев, С.Рысбаев.

56

Бул программанын өзгөчөлүктөрү – Т.Сатылганов, Ч.Айтматов сыяктуу

балдар адабиятында такай иштебеген авторлор окутуудан алынып, алардын

ордуна 20-кылымдын аягында 21-кылымдын башында балдар адабиятында

активдүү иштеген авторлордун киргизилгендигинде.

Таблица 1.2.4 – И.Арабаев атындагы кыргыз мамлекеттик

университетинде «Балдар адабияты» дисциплинасында берилген

сааттардын өлчөмү

КМУ

филфак

№ Лекция Практика СӨИ

окутуучу

Ж.Сокурова

МТМИ

Сырттан окуу

4.

«Балдар адабияты» дисципланасын окутуучулар И.Арабаев атындагы

КМУнун МТМИда Жыргал Сокурова, Педагогика факультетинде биз,

ОшМУнун педфагында Жээнбаев Гыламидин ж.б. адистер негизинен

М.Түлөгабыловдун жана М.Сулаймановдун программаларынын негизинде

өздөрү түзүп алган программа менен окутуп келишкен. Ал программалар

албетте, моралдык жактан эскирди. Андыктан ЖОЖдор 2015-жылдагы жаңы

программага өтүү стадиясын башынан кечирүүдө. Өткөн 2014-2015-окуу

жылынан тартып окуу жүктөрү бир топ кыскарган, ал эми ОшМУнун кыргыз

филологиясы факультетинде бул дисциплинаны окутуудан алып салышкан.

Бул окуу диспиплинасын болочок мугалимдерге үйрөтүүнүн башкы

зарылдыгы «...бүгүн эгемендүү Кыргызстан экономиканы көтөрүү озуйпасы

менен катар эле, биринчи иретте, коомдун руханий-адептик, ыймандык

негиздерин чыңдоонун зарылдыгына келип такалып отурат. Биздин

маалыматтуулугубуз, билимдүүлүгүбүз, кесипкөйлүгүбүз, материалдык-

57

экономикалык өнүгүүбүз тунук адеп-ахлак, цивилизациялуу жүрүм-турум, ички

рухий маданият менен коштолууга тийиш. Коом, Ата Мекен деген ар бир

атуулдун абийири жана жоопкерчилиги аркылуу гана жакшырары анык болуп

калды. Таза ыйман, айкөл рух болсо коомубузда таза башкаруу, таза

жаратмандык эмгек, тынчтык, ынтымак жана стабилдүүлүк болмок. Демек,

бүгүн биринчи иретте, жарандардын, келечек муундарыбыздын рухий-адептик

тарбиясын колго алуу, анын концепциясын, стратегиясын иштеп чыгуу жана

аны ишке чегүү өлкөбүздүн масштабындагы кечиктирилгис милдет жана

коомубуздун зарыл социалдык муктаждыгы»[196] болгондугу менен

түшүндүрүлөт.

1.3. «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун методологиялык

негиздери

1.3.1. «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун адабият таануу

багытындагы методологиялык таянычтары

Балдар адабияты – бул өнөрүнө негизделген искусствонун бир формасы.

Демек, ал адабий чыгарма, көркөм адабиятын. Көркөм адабиятты окутуу үчүн

мугалим ошол адабиятты изилдеген илимдин мыйзам ченемдүүлүктөрүн

үйрөнүүгө тийиш. Дал ошол үйрөнүлө турган жана өз ишмердүүлүгүндө

пайдалана турган илимий билимдер методологияны түзөт. Аны менен биз

илимий таанып билүүнү жөнгө салып, өнүктүрүп, өзүбүздү байытып турабыз.

Ал илимий изилдөө ишин жүргүзүүдө изденүүчүгө багыт берет, жол көрсөтөт,

мурдагы изилдөөлөрдүн кайсынысынын кандай жактарын пайдалануу

керектигин түшүндүрөт, демек, ал – өбөлгө, таяныч, багытты аныктоочу

илимий көз караштар, теориялык ой корутундулар.

«Балдар адабияты» дисциплинасын ЖОЖдордо окутуунун теориялык

негиздери мурда эле иштелген, б.а, методологиялык негиз салынган. Биз аны өз

изилдөөбүздө конкреттештиришибиз жана андан ары өнүктүрүүбүз керек.

58

Балдарды көркөм адабият менен тааныштыруучу мугалимдин функциясы

– көркөм текстти окуй алуучу, окуганын түшүнүүчү жана башкаларга

түшүндүрө алуучу, ошол тексттин негизинде ой жүгүртүүчү, андан таалим-

тарбия алуучу инсанды тарбиялоо. Ал жалпы заманбап талаптардан жана

адабиятты окутуунун өзгөчөлүктөрүнөн келип чыгат, алар болсо

методисттердин белгилөөсү боюнча төмөнкүлөр:

1. Көркөм адабиятты сөз өнөрү катары кабылдоо, окуп түшүнүү

проблемасы, ошол адабиятты искусство катары, эстетикалык баалуулук катары

карай алган окурманды жетилдирүү маселелери.

2. Адабияттаануу менен адабиятты окутуу методикасын жакындатуу,

алардын бири-бирине таасир этүүсүн туура пайдалануу, сабакта адабий

чыгарманы окуп үйрөнүүдө ошол чыгарманын поэтикасына сүңгүп кирүү.

3. Көркөм чыгарманы кабылдоо менен аны интерпретациялоонун,

анализдөөнүн, өз алдынча ой жүгүртүүнүн байланышын түзө алуу.

4. Адабиятты окуп үйрөнүүдө концепцияларды, стандарттарды,

программаларды, окуулуктарды, сабактын технологияларын туура тандоо.

5. Адабиятты окутуунун методдорун жана жолдорун мурдагы салттарына

таянуу менен улам жаңылоо.

6. Мугалим менен окуучунун өз ара байланышынын жаңы тибин

калыптоо, инсанда чыгармачыл башталышты пайда кылуу.

7. Сабактын жаңы структураларын издөө жана окутуу жолдорунун башка

формаларын моделдештирүү[85].

Мына ушундан талаптардан улам Кыргыз Республикасынын билим берүү

жана илим министрлиги тарабынан адабий билим берүүнүн мамлекеттик

стандарттары иштелип чыгып, анда предметти окутуунун ыймандык-этикалык,

маданий-эстетикалык, этномаданий аспектилерин тереңдетүү, адабияттаануу,

эстетика, педагогика, психология, социология, лингвистика ж.б. илимдердин

жаңы жетишкендиктерин пайдалануу, окуучулардын текст менен иштеп,

оозеки жана жазуу речин калыптоого көп көңүл бурулушу, адабий чыгарманы

турмуш менен байланыштыруу талаптары коюлат. Мындай талаптарды ишке

59

ашыруучу мугалим адабият теориясы жана адабий сын эмгектери менен кеңири

тааныш болушу керек. Эстетиктер (Ю.П.Азаров, В.Ф.Асмус, Т.Аскаров,

М.М.Бахтин, Н.А.Бердяев, В.Е.Гусев, Д.С.Лихачев, А.Ф.Лосев, А.А.Потебня,

В.Я.Пропп, А.А.Салиев ж.б.) [6,54,47-53, 71-73,78, 107, 203-205, 209, 258, 259,

263-265, 299-304] көркөм адабий чыгармаларды эстетикалык көрүнүш катары

талдоо зарылдыгын адабиятчыларга көрсөттү. Алар адабий көрүнүштүү

системалуу талдоонун, анын философиялык семантикасын ачып берүүнүн

өзгөчө маанилүүлүгүн белгилешти. Системалуу талдоо деген бул анын тилин,

стилин, көркөм концепциясын, идеясын, темасын, образдар курамын, сюжет

жана композициясын, эстетикалык баалуулугун бирдей талдоого алуу менен

түшүндүрүлөт.

Көркөм чыгарманы үйрөнүүнүн башкы шарты аны адабият туундусу

катары талдоо. Адабият деген эмне? Окулуп жаткан чыгарма кайсыл текке,

кайсыл түргө, кайсыл жанрга кирет, андагы образдар кандайча аракет кылат,

образдуулук деген эмне деген сыяктуу маселелерди бизге адабият таануу жана

адабий сын үйрөтөт. Бул багытта окутуучу жана мугалим орус адабият

теоретиктеринин (Г.Л.Абамович, Н.А.Гуляев, М.И.Тимофеев ж.б.) эмгектерин,

энциклопедияларды жана сөздүктөрдү [4,105,106,320,310], кыргыз

адабиятчыларынын теориялык ойлорун (К.Артыкбаев, М.Борбугулов,

А.Садыков, Е.К.Озмитель, К.Рысалиев, Ж.Шериев жана А.Муратов)

[39,89,291,242,279,335]адабият таануу терминдери боюнча сөздүктөрдү

(К.Асаналиев менен Р.Кыдырбаева, Ж.Шериев менен А.Муратов),

энциклопедияларды[40,335,189], адабий сын боюнча изилдөөлөрдү

(К.Асаналиев, Т.Аскаров, К.Бобулов, М.Борбугулов, К.Даутов, О.Ибраимов,

С.Жигитов, А.Садыков, А.Эркебаев ж.б.), коллективдүү жыйнактарды

пайдаланылуу мүмкүнчүлүктөрү бар. [41, 51, 83,84,90,91,113,111,110,138, 135,

136, 137,123,289, 293, 290, 288,294,292, 339, 186]

Көркөм чыгарманы үйрөнүүдө салыштырма-типологиялык багытта

үйрөнүү өзгөчө эффективдүү көрүнүштөрдөн. Кыргыз балдар фольклорунун

материалдарын орус, түрк элдеринин фольклору менен салыштырып,

60

байланыштыруу изилдөө методологиясы В.М.Жирмунский[186],

Е.М.Мелетинский[251-258], Б.Н.Путиловдун[143 315б], В.П.Аникин [25 288-

б]В.Я.Пропп [145 325-367бб] ж.б. окумуштуулардын эмгектеринде ар тараптуу

иштелип чыккан. Бул жагынан кыргыз адабиятчылары А.Акматалиев[145 160-

б], Б.Кебекова [147 234-б], Г.Орозова [148 190-б], К.Садыков [149 18-б] ж.б.

аалымдар да адабий чыгармаларга салыштырма-типологиялык багытта изилдөө

жүргүзгөн.

Философиялык-эстетикалык, адабият таануу багытындагы

методологиялык эмгектер балдар адабиятынын чыгармаларын төмөнкүдөй

аспектилер менен үйрөнүүнү талдоону жана студенттерге үйрөтүүнү жокко

чыгарбайт:

Тарыхый-функционалдык;

тарыхый-генетикалык;

системалык;

тарыхый-типологиялык же салыштырма (А.Н.Веселовский,

М.П.Алексеев, Г.Д.Гачев, В.М.Жирмунский, Н.И.Конрад, Д.С.Лихачев,

И.Г.Неупокоева ж.б.);

тарыхый-салыштырма;

маданияттардын байланышы («маданияттар диалогу») ж.б.

Теориялык билимдин зарылдыгы, мисалы, балдар адабиятын эң көп

чыгармалары – жомоктор.Мугалим жомокторду талдоо алдынан анын

теориялык маселелерин өздөштүрөт. Жомоктордун жанр катары белгилери

теориялык адабияттарда төмөнкүдөй көрсөтүлөт:

турмуш чындыгына дал келбеши;

сюжеттеринин фантастикалуулугу, апыртмалуулугу;

негизинен фольклордук жанр экендиги;

тематикасында карай шарттуу түрдө үчкө ажырашы (айбанаттар

тууралуу; кереметтүү-укмуштуу; турмуштук жомоктор);

адамдардын байыркы түшүнүктөрүн чагылдырышы;

61

элдик идеалдын, калктын үмүт-максатынын көрүнүшү;

айбанаттар тууралуу жомоктордо туруктуу образдар кездешет,

мисалы, түлкү – куу, митайым болсо, карышкыр – ичкич, жегич, каардуу, коѐн

– коркок, сагызган – сүйлөөк, алдамчы ж.б.

каармандарынын бир кыйла туруктуулугу: чал-кемпир, жалгыз

бала, жетим кыз, хан, хандын кызы, акылдуу дыйкан ж.б.

каармандарынын мифологиялык жандыктар (жалгыз көздүү дөө,

жети баштуу ажыдаар, желгенине жел жетпес желмогуз кемпир, сыйкырчы, уча

турган ат, алп кара куш ж.б.) же буюм-тайымдар (сүйлөгөн таш, дүйнө жүзүн

көрсөтчү күзгү, жайыл дасторкондор, уча турган килемдер ж.б.) экендиги;

окуялуулугу, сюжетинин динамикалуулугу;

туруктуу башталыш («илгери өткөн заманда бир ... болуптур,

анын...», «бар экен-жок экен...», «илгери-илгери...»;

туруктуу бүтүм (каармандын максат-муратына жетип, «жыргап-

куунап» жашап калышы);

кайталоолор (үч жолу);

нравалык сентенцияны күчтүүлүгү;

окуяларын жана каармандарын сүрөттөөдө мезгилдик жана

мейкиндик жактан чек жоктугу;

балдардын учкул кыялын өстүрүүгө, фантазиясын көтөрүүгө

көмөктөшүшү ж.б.

Жомоктор – элдик оозеки чыгармачылык катары белгилүү. Ошол эле

кезде кыргыз балдар адабиятында акын-жазуучулар кайра иштеп чыккан

адабий жомоктор да окулат.

Алардын айрым өзгөчөлүктөрү болот:

1. Автордук же адабий жомоктордо фантастикалуулуктун салмагы

азайып, реалдууга бир аз жакындайт (М.: К.Баялиновдун «Чабалекей менен

жылан» жомогунда адамдын киргизилиши).

62

2. Айрым учурда жомоктун сүрөттөгөн мезгили жана орду «алмашып

кетет» (М.: орус адабиятындагы К.Г.Паустовскийдин, М.М.Пришвиндин жомок

повесттери).

3. Адабий жомоктордун сюжеттик-композициялык түзүлүшү өзгөрүп

кетет (М.: А.С.Пушкин «Балык жана балыкчы тууралуу жомогун немис элинин

«Балыкчы жана анын аялы тууралуу» деген чыгармасынын негизинде жазса,

Г.Х.Андерсен алгачкы жомокторунун сюжетин скандинавиялык элдик

жомоктордон алган).

4. Адабий жомоктордун каармандарын да өзгөртүп коюуга болот.

5. Элдик жомоктор кайсыл бир чыгармалардын курамына кирип,

адабий жомокко айланат (М.: Ч.Айтматовдун «Ак кеме» повестиндеги «Бугу-

Эне», «Чыпалак бала» тууралуу кыргыз эл жомоктору).

6. Адабий жомоктордун поэтикасы да фольклордук стиль менен

жазма адабияттын стилинин айкалышынан куралат (М.: А.Токомбаев «Жетим

менен сыйкырчы», Ж.Бөкөнбаев «Чептен эрдин күчү бек», А.Осмонов

«Толубай сынчы» ж.б.).

Жогорудагыдай теориялык маселелер кыргыз балдар адабиятын

изилдөөчүлөр (К.Абакиров[150 2-б], В.Вакуленко[151], Ү.Култаева[152],

М.Сулайманов[153], А.Саттарова[154 20-б], О.Сооронов[155],

М.Түлөгабылов[156], С.Рысбаев[157], Г.Орозова[246 6-7б], А.Муратов ж.б.)

тарабынан аныкталган. Жомоктун бала турмушундагы орду тууралуу

М.Түлөгабылов: «Кайсы курактагы балдар болсо да жөө жомок аркылуу адеп

биринчи ирет кызыктуу көркөм дүйнөнүн дарбазасын ачышат, не бир

кыйынчылыктарды артына калтырып отуруп акырында бардык

жолтоолуктарды жеңип өткөн каармандар менен даанышман болот жана эне

тилдин байлыгы менен каалагандай тааныша алат»[321 272-б]- деп жазат. Ал

эми А.Эркебаев өз пикирин мындай айтат: [336 140-б]«...кыргыз жомоктук

прозасына арналган бир да китеп жок. Ал тургай, акыркы он жылда жарык

көргөн жомок жыйнактар тиешелүү квалификациялуу илимий аппарат менен,

63

б.а., кеңири жазылган баш сөз же соңку сөз, сюжеттердин жана каармандардын

көрсөткүчтөрү менен жабдылган эмес.

Ошентсе да, акыйкат үчүн айта кетүү керек, кыргыз жомокторунун

көркөм образдар дүйнөсүн эмес, идеялык-тематикалык айрым аспектилерине

арналган А.Усенбаевдин «Турмуштук жомокту иликтөө» аттуу жалгыз эмгеги

бар. Жомокторго сомосунан үстүртөн мүнөздөмө берилген «Кыргыз эл оозеки

чыгармачылыгынын тарыхый очерктеринде» авторлор «али күнгө чейин

жомокторду тандоо жана изилдөө иштери колго алына элек» деп кемчилдикти

моюнга алышкан. Бирок бул кенемтенин орду толо элек. Абал ошол бойдон

калууда», «...милдет жомоктук прозанын негизги жанрларын жана түрлөрүн

белгилөө, ошондой эле алардын өз ара жана элдик баяндоо искусствосунун

башка жанрлары менен тарыхый-генетикалык, структуралык байланыштарын

аныктоо болуп саналат».

Жомоктор – кыргыз мектеп окуучуларына мектеп окуу китептери жазыла

баштаган күндөн тартып эле окутулуп келүүдө. Жомоктор советтик мезгилде

кыргыз окуучуларына кеңири окутула баштады. Мисалы, И.Арабаев,

К.Тыныстанов, К.Карасаев ж.б. түзгөн китептерде элдик жомоктор сунуш

кылынган, азыр да «Булбул», «Мүнүшкөр», «Жорунун «билемди» үйрөнгөнү»,

«Чынчыл чыпалак», «Балта жутар», «Ач карышкыр», «Акылдуу улак», «Хан

менен тилемчи», «Алтын куш», «Акыл Карачач», «Убадага бек жигит», «Ак

көңүл менен кара көңүл», «Түлкү менен кене», «Сыйкырдуу сака», «Бала

шаарын кантип сактап калды» ж.б. элдик жомоктор окутулат.

Жогоруда жомоктор сыяктуу эле башка жанрларды үйрөтүүдө да адабият

таануу эмгектери изилдөөбүзгө методологиялык негиз болот. Мисалы,

макалдар менен ылакаптардын табиятын, классификациясын, бири-биринен

айырмасын, поэтикасын окутууда окутуучу Б.Керимжанованын «Кыргыз

элинин макал жана ылакаптары»[166], С.Закировдун «Кыргыз элинин макал-

ылакаптары»[122], С.Гапаровдун «Макал-ылакаптардын синтаксистик

түзүлүшү»[100], Ш.Усупбековдун «Кыргыз макал-ылакаптары»[327],

Ж.Төлөевдин «Кыргыз макал-ылакаптары»[319], А.Мураталиеванын

64

«Табышмактар, жаңылмачтар, бат айтмалар, макал-ылакаптар»[220], К.Нускаев

жыйнаган «Макал-ылакаптар»[238], Ж.Койчумановдун «Элдик педагогиканын

берметтери»жана «Макал-ылакаптар» деген жыйнактары[173],М

Э.Ташбалтаева менен В.Мусаеванын «Макал-ылакаптар – Пословицы и

поговорки»[315]деген китептерин пайдаланышат.

Ошентип адабият таануу багытындагы методологиялык негиз окутулуучу

көркөм тексттердин жандык-тектик белгисин, көркөмдүк касиетин,

эстетикалык баалуулугун аңдап түшүнүү, чыгарманы ар тараптуу талдоо үчүн

керек болот.

Кыргыз балдар адабияты түздөн-түз орус жана советтик балдар адабияты

менен байланышып турат, андыктан бул курсту ал багыттагы балдар адабияты

боюнча эмгектерди[34], жана диссертацияларды негиз кылып үйрөнүүгө

тийишпиз.

1.3.2. «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун педагогикалык-

психологиялык методологиялык негиздери

Окутуу процессин окуу ишмердүүлүгү менен байланышат, ал эми окуу

ишмердүүлүгүн уюштуруучулар ЖОЖдордо окутуучулар, мектептерде

мугалимдер, ал эми бул ишмердүүлүккө катышуучулар студенттер жана

окуучулар. Булардын баары өз алдынча индивиддер, ар түрдүү мүнөздөгү жана

ар түрдүү курактагы адамдар. Б.Г.Ананьев [23],

Л.И.Божович[83],Л.С.Выготский[99], А.Н.Леонтьев [196],С.Л.Рубинштейн

[274]ж.б. психологдордун, И.Я.Лернер[197], М.И.Махмутов[210], Г.К.Селевко

[304] И.Б.Бекбоев[71], М.И.Махмудов[210], В.К.Дьяченко[115]ж.б.

дидактардын биз таяныч кылып алган эмгектерине окуучу менен мугалимдин,

окутуучу менен студенттин окуу ишмердүүлүгү, окутуунун каражаттары,

методдору, мазмуну, максаты, окуу процессинин жүрүшү, ал процессти

өткөрүү өзгөчөлүктөрү, инсанды калыптандырууда анын курактык,

психологиялык бөтөнчөлүктөрүнө жараша мамиле кылуунун технологиялары

ар тараптуу иштелип чыккан. Алардын илимий изилдөөлөрүнө таянып биз

65

«Балдар адабияты»дисциплинасын окутууда төмөнкүдөй жалпы

дидактикалыкпринциптердиэске алуу зарылдыгын белгиледик:

аң-сезимдүүлүк;

табийгыйлык;

илимийлик;

жеткиликтүүлүк;

көрсөтмөлүүлүк;

теория менен практиканын байланышы;

ырааттуулук;

билимдин чыңдыгы, бышыктыгы;

окутуу процессинде топтук жана жекелик мамиле;

тарыхыйлык;

гумандуулук.

Ал эми адабиятты окутуунун психологиялык-педагогикалык негиздери

В.А.Кан-Калик жана В.И.Хазан тарабынан ишенимдүү берилген. Алардын

сунуш кылган принциптери жана шарттары [159 255б] :

чыгармачылык;

эстетикалык табит;

көркөм-педагогикалык чыгармачылык;

көркөм-изилдөөчүлүк ишмердүүлүк;

көркөм-конструктивдүү ишмердүүлүк;

көркөм-коммуникативдик ишмердүүлүк;

методикалык ишмердүүлүк (методисттик);

психологиялык-педагогикалык ишмердүүлүк;

социалдык-психологиялык ишмердүүлүк [119, 254].

Жалпы дүйнөлүк жана советтик илимий окууларга таянып кыргыз

адабиятын окутуу проблемалары Б.Алымов[19 42б]

С.Байгазиев[58]С.Т.Батаканова[67 286б], К.Иманалиев[138], И.Ч.Исаминов [150

46б]Н.И.Ишекеев[153387б], А.Муратов[223 116-б], С.Момуналиев[216 17-

66

б]Б.Исаков[146], Б.Оторбаев[249], ж.б. методисттер жана мугалимдер

тарабынан изилденген жана практикага сунушталган. Бирок булардын ичинде

ЖОЖдордун «Балдар адабияты» дисциплинасын окутууну терең каралган эмес.

Бул жагынан бизге орус жана советтик методисттердин эмгектеринде[106 59-

75-,]жана диссертациялардабаалуу ойлорду жана сунуштарды кабыл алууга

туура келди.

ЖОЖдор үчүн орус окумуштуулары балдар адабияты тармагында бир

катар окуу китептердин жазды. Аларды негизинен төрт топко бөлүп кароого

болот.

1. Орус балдар адабияты боюнча окуу китептери: «История русской

детской литературы, конец X - первая половина XIX века» под ред. Ф.И.Сетина

(1990), «Русская литература для детей» под ред. Т.Д.Полозовой (1998).

2. Советтик балдар адабияты боюнча окуу китептери: «Советская

детская литература» под ред. Я.А.Чернявской, «Советская детская литература»

под ред. В.Д.Разовой (1978), «Советская детская литература» под ред.

Н.Д.Гречишникова(1953)

3. Чет өлкөлүк балдар адабияты боюнча окуу китептери: «Зарубежная

детская литература» под ред. И.С.Чернявской жана Н.К.Мещеряковой (1989),

«Зарубежная детская литература» автордук жамаат: Н.В.Будур, Э.И.Иванова,

С.А.Николаева, Т.А.Чеснокова (1997).

4. Орус жана совет балдар адабиятынын тарыхы боюнча окуу

китептери: «Детская литература» под редакцией Е.Е.Зубаревой (1985),

«Детская литература» И.Н.Арзамасцевой и С.А.Николаевой (1997).

Жогорудагы окуу китептери педагогикалык орто окуу жайларынын,

педагогикалык институттардын, маданият институттарынын студенттерине

арналган, демек алардын мазмунунан биздин студенттер да көп нерсе аларына

ишенебиз, андыктан бул китептерди кеңири колдонобуз.

67

Биринчи глава боюнча корутунду

«Балдар адабияты» дисциплинасын педагогикалык жогорку окуу

жайларында окутуунун теориялык-методологиялык негиздери» деген 1-

главада аталган дисциплинаны окутуунун мааниси, мазмуну, милдеттери,

тарыхы жана методологиялык таянычтары көрсөтүлөт. Балдар адабиятынын

негизги өзгөчөлүктөрү катары алардын курактык психологиясына

ылайыктуулугу, сюжетинин кызыктуулугу, балдар турмушуна жакындыгы,

эмоционалдуулугу, мүнөздөр жана көрүнүштөрдүн динамикалуулугу, тилинин

даана, так болушу, «бактылуу бүтүмү», таалим-тарбиялык маанисинин ачык

көрүнүшү сыяктуу сапаттары белгиленет. Балдар турмушундагы адабияттын

орду тууралуу пикирлер (В.Г.Белинский, Г.Н.Волков, Н.А.Добролюбов,

В.А.Сухомлинский, К.Д.Ушинский) талдоого алынып, А.С.Пушкиндин,

Л.Н.Толстойдун, А.Токомбаевдин, Т.Сыдыкбековдун, Ч.Айтматовдунадам

жана жазуучу болуп калыптануу процессиндеги сөз өнөрүнүн аткарган

кызматы алардын биографиялык маалыматтары аркылуу тастыкталат.

Азыркы учурда балдар китепке караганда телевидение, видео

каражаттарына азгырылып, интернет клубдарын акмалап, келечектеги туу

туткан өрнөктөрү катары Жеки Чанды, Альберт Швацнегерди, Ван-Дамды ж.б.

кино каармандарын атап турган чакта болочок мугалимдерди ЖОЖдо балдар

адабиятын сүйүүгө жана анын таасирин окуучуларга жеткирүүгө көнүктүрүүгө

өзгөчө басым жасалат.

«Балдар адабияты» дисциплинасын ЖОЖдордун педагогикалык

факультеттеринде окутуунун зарылдыгы жана милдеттери: балдарга ылайыктуу

адабияттарды таба билүүгө, аларды талдай билүүгө, жаш окурманды китептер

дүйнөсүнө кызыктыра алууга, окуучулардын китеп окуу ишмердүүлүгүн

уюштура билүүгө компетенттүү адистерди даярдоо менен байланышат. Аны

үчүн аталган дисциплина болочок мугалимдерге балдар адабиятынын

мүмкүнчүлүктөрүнүн кеңири пайдалана алууну, ал адабият аркылуу жаштарды

адептүү, акыл-эстүү, эстетикалык табити жогору кылып тарбиялоого көнүгүүнү

үйрөтөт.

68

«Балдар адабияты» дисциплинасын окуп-үйрөнүү аркылуу студенттер

төмөнкүдөй компетенттүүлүктөргө жетишет: кыргыз адабиятынын балдарга

арналган чыгармаларын ажырата алуу; аларды балдардын курак

өзгөчөлүктөрүнө ылайык адрестей билүү; балдарга арналган чыгармаларды

тектик, түрдүк, жанрдык, стилдик-поэтикалык өзгөчөлүктөрүнө карай

анализдөө көндүмдөрүнө ээ болуу; балдар адабиятынын көрүнүктүү

өкүлдөрүнүн чыгармачылык бөтөнчөлүктөрүн түшүнүү жана түшүндүрүү ж.б.

Бул дисциплинаны окуп-үйрөнүү процессинде болочок мугалимдин

рефлекстик-аналитикалык жана методикалык ыкмалары, коммуникативдик

жана социалдык компетенттүүлүктөрү жогорулайт.

«Балдар адабияты» дисциплинасынын мазмуну адабият таануу, тил

таануу, педагогика, этнопедагогика, этнография, этнопсихология,

маданияттаануу илимдери менен интеграцияланат, бул курсту окуу менен

студенттер кыргыз элинин байыртадан келе жаткан таалим-тарбиялык

салттарын, сөз өнөрүн, тарыхын, салт-санаасын, турмуш жана адамдар

тууралуу ой жүгүртүүлөрүн, менталитетин дагы тереңирээк аңдап билүүгө

жетишет.

Бул главанын «Кыргыз балдар адабиятын ЖОЖдордо окуп-үйрөнүүнүн

жана анын изилденишинин тарыхы» деген бөлүмүндө аталган дисциплинаны

окутуунун тарыхына экскурс жасалат: XX кылымдын 20-жылдарында кыргыз

советбалдар адабияты пайда болуп, И.Арабаев, К.Тыныстанов, У.Абдукаримов,

А.Осмонов ж.б. жаш акын-жазуучулар окуу китептерине кыргыз балдар

фольклорунун материалдарын киргизе баштаган, өздөрү да балдарга ылайыктап

орус жазуучуларынын чыгармаларына окшотуп ырларды, аңгемелерди жазган

(К.Баялиновдун «Түлкү менен суур», «Чабалекей менен жылан»

аңгемелери,К.Тыныстановдун «Эне тили», «Жаңы айыл» китептериндеги чакан

притчалары,А.Токомбаевдин «Биздин китеп» жыйнагы ж.б.). Балдар адабиятын

изилдөө жана окутуу 60-жылдарда гана активдүү колго алынып, 1963-жылы

М.Түлөгабыловдун«Кыргыз балдар адабияты» деген изилдөө эмгеги жарык

көрөт. Кыргыз ССРинин жогорку окуу жайлары үчүн балдар адабияты боюнча

69

окуу программасы эң алгачкы жолу 1974-жылы М.Сулайманов тарабынан

түзүлөт. 1987-жылы М.Түлөгабылов тарабынан башка программа иштелип

чыгып, практикага сунушталат. Анда күндүзгү бөлүмдө окуган студенттер үчүн

жалпы 134 саат лекция, 50 саат практикалык сабактар, сырттан окугандар үчүн

46 саат лекция, 28 саат практикалык сабактар өтүү каралган. Бул эки

окумуштуу аталган курсту окутууга өзгөчө эмгек сиңирди. Бирок ал

программалардын мазмуну тоталитардык доордун таасиринде болуп,

коммунисттердин образы, жеке адамга сыйынуу биринчи орунга чыгып,

чыгарманын көркөмдүгү эмес, идеясы, темасы өзгөчө каралган.

Кыргыз балдар адабиятынын теориясы жана тарыхы адабиятчылар

(К.Абакиров, В.Вакуленко, О.Сооронов, С.Рысбаев, Г.Орозова, А.Т.Сатарова,

А.Муратов жана К.Исаков) тарабынан изилденди, бирок алар али да жетишсиз.

Диссертацияда жалпысынан кыргыз балдар адабияты башка постсоветтик

республикаларга салыштырмалуу анчалык иликтөөгө алынбагандыгы, жанрлар,

темалар, портреттер боюнча изилдөөлөр жүргүзүлбөгөндүгү, башка улуттук

адабияттар менен салыштырылбагандыгы, жалпы типологиялык анализдердин

жүргүзүлбөгөндүгү белгиленди. Ал эми ЖОЖдор үчүн жаңы программа[191

38-,]түзүлүп, бирок окуу китептеринин жоктугу, анын окуу процессине терс

таасири ушул главада көрсөтүлдү. Кыргыз балдар адабиятынын окутуу

тармагында бир гана Т.Н.Каранова ЖОЖдордун педагогикалык

факультеттеринде балдар фольклору аркылуу студенттерди окуучуларга

атуулдук тарбия берүүгө үйрөтүү методикасы боюнча кандидаттык

диссертациясын коргоду. Азыр кыргыз балдар адабияты «Адистик

дисциплиналар» бөлүмүндө 3-курста 5-6-семестрде окутулат. Жалпы – 120

саат, ар бир семестрде аудиториялык – 30 сааттан, анын ичинен дарс – 16

сааттан, практикалык – 14 сааттан, жалпы 4 кредит.

Иште Орусияда түзүлүп жаткан программалардын кээ бирлери, алсак,

В.М.Шукшин атындагы Алтай мамлекеттик билим берүү академиясында

050100 «Педагогикалык билим берүү»багытынын «Башталгыч билим берүү»

профили боюнча бакалавр даражасынын күндүзгү бөлүмү үчүн башталгыч

70

билим берүүнүн методикасы кафедрасынын ага окутуучусу Е.В.Островская

түзгөн программа, Казань (Привольже) федералдык университетинде бакалавр

даражасынын күндүзгү бөлүмү үчүн 050100.62 - «Педагогикалык билим

берүү»багытынын «Адабият жана чет тили (англис тили) профили боюнча

доцент Н.Г.Махинина түзгөн программа, Ленинград областынын Пикалев

педагогикалык коллеждинде Ю.Е.Иванова түзгөн 050704 – «Мектепке чейинки

тарбия» багыты боюнча жумушчу программасы, Омск мамлекеттик

университетинде 05.27.00 – Китепканатаануу жана библиография адистиги

боюнча Н.И.Быкова түзгөн окуу программасы, В.М.Шукшин атындагы Алтай

мамлекеттик билим берүү академиясында 032900 – «Орус тили жана адабияты»

профили боюнча филология илимдеринин кандидаты, доцент М.А.Ковалева

түзгөн окуу-методикалык комплекси ж.б. программалар биздин кыргыз

окумуштууларынын окуу-нормативдик документтери менен салыштырылат.

Диссертацияда андан ары «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун

адабият таануу, эстетика, адабият теориясы, педагогика, психология

багытындагы методологиялык таянычтары кеңири талдоого алынат, аларды

колдонуунун шарттары, принциптери көрсөтүлөт.

71

II ГЛАВА

ПЕДАГОГИКАЛЫК ЖОГОРКУ ОКУУ ЖАЙЛАРЫНДА

«БАЛДАР АДАБИЯТЫ» ДИСЦИПЛИНАСЫН ОКУТУУНУН

МЕТОДИКАСЫ

2.1. «Балдар адабияты» дисциплинасы окутуунун принциптери

Жогорку окуу жайында болочок мугалимдерге балдар адабияты курсун

окутууда тандалган принциптер өзгөчө мааниге ээ болот, ал аркылуу билимдин

маани-мазмуну тереңдетилет жана студенттин компетенттүүлүгү

калыптандырылат. Ал принциптердин айрымдарына кыска токтоло кетебиз.

Балдар адабиятынын чыгармалары чоңдор адабиятынын чыгармаларынын

айырмаланып тургандыктан анын окутуунун башкы принциптери төмөнкүлөр:

1. Балдар адабиятынын критерийлерине туура келген

чыгармаларды тандоо принциби.

Ал принципке ылайык чыгармалар төмөнкүдөй чен-өлчөмдөр менен

тандалат:

чыгармалардын көркөмдүк сапатынын бийиктиги;

автордун позициясынын жалпы адамзаттык

гуманисттик идеялар менен үндөштүгү;

чыгармаларда диндерди, расаларды, улуттарды бири-

бирине карама-каршы койгон ойлордун жоктугу;

чыгармалардын жаш окурмандын курак өзгөчөлүгүнө

жана психологиялык кабыл алуусуна ылайыктуулугу;

чыгармалардын таалим-тарбиялык маанисинин

жогорулугу;

окутулуучу чыгармалардын эне тилдин бай казынасын

колдонулуп айтылышы, же жазылышы;

тандалган чыгармалардын азыркы замандын

талаптарына ылайык келиши, доорго үндөштүгү.

72

Биз «Манас» эпосунун тексттин балдарга ылайыктап адаптациялап алып

гана окутпасак, чыгарманын баарын азыркы бөбөктөр же кенже мектеп

жашындагы балдар түшүнүшпөйт. «Мисалы, Т.Касымбеков «Сынган кылыч»

романын балдарга ылайыктап жазган эмес, себеби аны, айталык, бөбөктөр

түшүнө албайт, окуп чыгуу да мүмкүн эмес, андагы тарыхый баталияларды,

бири-бири менен татаал байланышта жана ажырымда турган образдарды,

чиеленишкен сюжеттик жана композициялык курамды аңдап көрүүгө,

диалектилик жана тарыхый сөздөрдү, архаизмдерди кабыл алууга жаш

балдардын акыл-сезими өсүп жеткен эмес.

Балдар адабиятын жаратуу деген жалаң балдарды каарман кылып

чыгарма жазуу деген да туура эмес, андай чыгармаларда чоң адамдар башкы

каармандар болуп, окуялар чоң адамдардын айлана-тегерегинде жүрүшү да

мүмкүн, мисалы, Англия жазуучулары Даниэль Дефонун (1669-1731)

«Робинзон Крузо» жана Жонатан Свифтин (1667-1745) «Гулливердин

саякаттары» деген китептери балдар турмушун чагылдырбайт жана атайын

балдарга ылайыкталып иштелген деген да туура эмес, ошентсе да бул

чыгармалар үч кылымдан бери балдардын сүйүп окуган китептеринен болуп

келе жатат. Анын себеби – окуяларынын кызыктуулугу, сюжеттик сызыктын

жөнөкөйлүгү, каармандардын иш-аракеттеринин ачык-дааналыгы, кыскасы,

балдардын түшүнүүсүнө ылайыктуулугу» [191 38-б]ж.б.

2. Чыгармаларды тандоонун жана окутуунун тарыхый-

хронологиялык принциби

Дисциплинанын мазмунунда чыгармаларды сунуштоо ал чыгармалардын

жаралыш мезгили менен байланыштырылат. Анын чен-өлчөмдөрү:

Кыргыз балдар адабиятынын тарыхый эволюциясын чагылдырышы

(улуттук фольклор – акындар чыгармачылыгы – профессионалдык жазма

адабият)

Жогорудагыдай тарыхый эволюциясына чагылдыруунун ичинде да

тарыхый-хронологиялык тартиптин сакталышы. Мисалы, советтик учурдагы

кыргыз балдар адабиятынын чыгармаларын сунуштоодо биринчи этапта

73

алгачкы агартуучулар (Э.Арабаев, К.Тыныстанов, К.Жантөшев ж.б.) жана

алардын окуу китептериндеги балдар үчүн чыгармалары талданат, андан соң

Касымалы Баялиновдун «Түлкү менен суур», «Чабалекей менен жылан»,

К.Тыныстановдун «Эне тили», «Жаңы айыл» китептериндеги аңгемелери,

А.Токомбаевдин «Биздин китеп» жыйнагы (1934), К.Эсенкожоев «Саякатчы

бала» (1937), «Үчүнчү шар» (1938), «Канаттуулардын сыры» (1939) деген

китептери, А.Осмоновдун ырлары окутулат, андан соң согуш мезгилиндеги деп

улам кийинки этаптарга өтүп отурабыз. Адабий портреттер да ошондой

тарыхый-хронологиялык тартипте берилет.

3. Чыгармаларды сунуштоонун тектик, түрдүк, жанрдык жана

стилдик-поэтикалык принциби

Кайсыл гана элдин адабияты болсун ал адабияттын байлыгы авторлордун

ар түрдүүлүгү, чыгармалардын тектик (эпика, лирика, драма), түрдүк (проза,

поэзия, драма) жана жанрдык (ыр, жомок, табышмак, дастан, жаңылмач,

аңгеме, пьеса ж.б.) жактан байлыгы менен бааланышат. Талаада ар түрдүү

гүлдөр, токойдо ар түрдүү дарактар көп болгондой эле адабиятта да ар түрдүү

авторлор жана ар түрдүү тек, түр, жанрдагы чыгармалар көп болсо бай жана

кооз көрүнөт. Жалаң эле кара сөз (проза) же жалаң эле драмалык чыгармаларды

окута берүү инсанды адабияттан алыстатып жиберет, а түгүл жийиркентет.

Андыктан, мисалы, А.Токомбаевдин «Каргалар», «Ким чарбачыл», «Ким

болобуз», «Трактор», «Аэроплан», «Фабрика», «Жазда», «Жайда», «Күздө»,

«Кышта», «Кайсы кез», Алыкул Осмоновдун «Чымын-чиркей ырлары», «Кара

чыйырчык», «Балдар жана турналар», «Жамгыр ыры», «Кой», «Тору тай»,

«Ботоюм» ж.б. лирикалык поэтикалык чыгармалары үйрөнүлүү менен алардын

артынан Кусейин Эсенкожоевдин «Саякатчы бала», «Үчүнчү шар»,

«Родинанын уулу» деген прозалык аңгемелери окутулат. Булардан соң

студенттер Түгөлбай Сыдыкбековдун «Тоо балдары» романы менен таанышат.

Ошондой эле жанрлар жөнүндө айтсак, мисалы, Тоголок Молдонун бир

гана жанрдагы чыгармалары сунушталбастан, анын ырлары («Каак-каак,

каргалар», «Үркөр, үркөр топ жылдыз», «Жүгүрүп, жүгүрүп мен таптым»,

74

«Турумтай» «Чынчыл бала», «Торпогум» ж.б.), тамсилдери («Каркыра менен

түлкү», «Бөрү менен Түлкү», «Бөдөнөнүн Түлкүнү алдаганы», «Эшек менен

Булбул», «Иттин доолдай тиктирем дегени», «Уй менен Музоосу», «Кожонун

аңгемеси», «Төөнүн арызы» ж.б.), айтыштары («Талым кыз менен Көбөктүн

айтышы», «Куба Кой менен ээсинин айтышканы»), жомоктору («Жер жана

анын балдары», «Үркөрдүн кызы Үлпүлдөк сулуу», «Абышка-кемпирдин

көмөчү» ж.б.), поэмалары («Телибай тентек», «Кемчонтой», «Жанбакты»,

«Куштардын аңгемеси», «Ала-Тоо») сунушталат.

4. Чыгармаларды окуп-үйрөнүүнүн тематикалык көп түрдүүлүк

принциби

Балдар адабиятынан окуп-үйрөнүлүүчү чыгармалар тематикалык жактан

да көп түрдүү болушу керек. Бул балдардын турмушту таанып билүүсүндө,

дүйнөнү бүкүлү (целостное) түшүнүүсүндө өзгөчө мааниге ээ. Биздин

окутулуучу чыгармалар абдан ар түрдүү темада: жаратылыш, табият жана адам,

балдардын кыялы, жаныбарлар, адам мүнөздөрү, кыргыз айлындагы турмушу,

балдарды окутуу-тарбиялоо, бала менен эне-атанын, үй-бүлө менен

мугалимдин, эски менен жаңынын ортосундагы байланыштар, пионер бала,

колхоз турмушу ж.б.

5. Балдар адабиятын окуп-үйрөнүүнүн адабият теориясы менен

байланыштуулук принциби

Ар бир чыгарманы окуп-үйрөнүүдө ал чыгарманын адабий-эстетикалык

табияты, көркөмдүк салмагы адабият теориясынын материалдары менен

куралданмайынча ишке ашпасы белгилүү. Мисалы, Тоголок Молдонун өмүрү

жана чыгармачылыгын үйрөнүү процессинде төмөнкүдөй адабий түшүнүктөр

калыптанат: каада-салт же үрп-адат ырлары; элдик тамсил; кошок; айтыш;

санат-насыят, терме, нуска ырлары; дидактикалык лирика; кайманалуулук ж.б.

Ал эми

А.Токомбаевдин чыгармачылык бөтөнчөлүгү төмөнкүдөй түшүнүктөр

менен терең байланышат: элдик жомокторду иштеп чыгуу; аңгеме; лирика;

75

лирикадагы образ; маанай; ыргак; философиялык поэзия; дүйнөгө көз караш;

пейзаждык лирика; оюн ырлары ж.б.

6. Автордун жалпы чыгармачылыгын мүнөздөөчү принциби

Окутуунун мазмунун аныктоодо адабий чыгарманы айткан же жазган

автордун чыгармачылыгынын жалпы бөтөнчөлүгүн, анын мүнөздүү

өзгөчөлүгүн белгилеген башкы чыгармаларын алуу керек. Мисалы,

Т.Касымбеков драма жазган, бирок анын башкы жанры – тарыхый роман,

Т.Сыдыкбековдун ыр жыйнактары чыккан, бирок ал кыргыз адабиятында

романчы катары таанылды, К.Эсенкожоев канаттуулар тууралуу ыр жараткан,

бирок анын негизги чыгармалары – фантастикалык аңгемелери ж.б. Демек,

автордун чыгармаларын сунуштоодо жана окутууда анын

чыгармачылыгындагы өзөктүү теманы, жанрды тандай билүү зарыл. Ошондо

бир чыгарма аркылуу бир авторду кененирээк жана тереңирээк түшүнүүгө

мүмкүнчүлүк түзүлөт.

7. Окутуунун кесипке багытталган же компетенттүүлүк принциби

Компетенттүүлүк бул натыйжалуу жыйынтыктарга жетишүү үчүн

ыңгайлуу шарттарды ишке ашыруунун жолдору. Аны айрымдар төмөнкүдөй

түшүндүрүшөт. Алар мындайча:

«предметтик тармактардагы конкреттүү аракеттерди эффективдүү

аткарууга жөндөмдүү болуунун өзгөчө жолу» (Дж.Равен, англис психологу).

«Адамдын социалдык-профессионалдык турмуштук ишмердүүлүгүндө

интеллектуалдык жана инсандык тажрыйбасына алып келүүчү негизги билим»

(И.А.Зимняя).

Ал «сапаттын белгиси болуп, ишмердүүлүктүн конкреттүү тармагында

таасир этүүнү талап кылат», «окуучунун болгон инсандык сапаттары жана

белгилүү бир тармактагы ишмердүүлүк боюнча минималдык тажрыйбасы», т.а.

«окуучулардын белгилүү даражада компетенцияга ээ болуусу»

(А.В.Хуторской).«Адистин белгилүү даражадагы билимге жана тажрыйбага ээ

болуу деңгээли гана эмес, аларды профессионалдык кызматында керектүү

учурда ишке киргизе алуусу» (Э.Ф.Зеера).

76

«Инсандын өзүн өзү иштетүү (реализациялоо) үчүн, тарбиялануучунун

бул дүйнөдөн өзүн табуусу үчүн билимдин, ык-машыгуулардын жашап

турушунун жолу» (В.В.Сериков).

Компетенттүүлүк дидактикада педагогикалык ишмердүүлүктүн билим

топтоосу менен гана чектелбейт, аларды практикада колдоно билүүсү менен да

шартталат. Азыр компетенттүүлүк КР мамлекеттик стандарттарынын түйүндүү

маселелердин бирине айланып, анын негизинде окуу программалары, окуу

китептери жазылып жатат. Компетенттүү мамиле кылуунун зарылдыгын өткөн

кылымда эле М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, В.В.Краевский, Г.П.Шедровицкий,

В.В.Давыдов ж.б. дидактар белгилеп келген.

Биздин тема ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде окутулуучу

«Балдар адабияты» дисциплинасына байланыштуу болгондуктан анын башкы

максаты – башталгыч класстын мугалимдерине ыңгайлаштырылыш керек.

Демек, чыгармаларды тандоодо студенттердин болочоктогу кесибин эске алуу

керек. Ошондуктан «Балдар адабияты» курсунун программасына негизинен

башталгыч мектепте окутула турган чыгармаларды киргизүү керек. Бул жаатта

«Кыргыз балдар адабияты» аттуу педагогикалык адистик берүүчү ЖОЖдор

үчүн окуу программасында[191] дисциплинанын көлөмү көрсөтүлүп,

сааттарынын бөлүнүштөрү, негизги мазмуну берилген. Ошондой эле окутуунун

формалары, курстук, дипломдук иштердин, рефераттардын темалары сунуш

кылынат, предметти окуп-үйрөнүүдө керектелүүчү адабияттардын тизмеси

берилет. «Балдар адабияты» курсунун мазмуну программа жана Мамлекеттик

стандарт менен бекитилгенине карабастан факультеттин спецификасына

жараша бир аз толуктоо киргизүү зарыл деп эсептейбиз. Башталгыч мектепте

билим берүү факультетинде «Адабият илимине киришүү», «Адабият теориясы»

курсу окутулбайт, бул болсо студенттердин көркөм чыгармаларды адабий-

теориялык талдоосуна кыйынчылык келтирет. Анткени чыгармаларды

талдоодон мурун студенттин адабият теориясынан билим көрөңгөсү бай

болуусу абзел. Башталгыч мектепте билим берүү факультетинин балдар

адабияты боюнча окуу материалын пландаштырууда элдик оозеки

77

чыгармачылыкка олуттуу көңүл бурулат, анткени 1-4-класстарда ошондой

чыгармалар көп окутулат. Студент, мисалы, кыргыз фольклорунун макал,

табышмак, жаңылмач, арман, жомок, кошок, терме, күйүү, салттык ырлар,

санжыра, чечен сөздөр ж.б. жанрларын мугалим орду-ордуна коѐ билип,

алардын спецификасын толук ажыратышы керек. Ошондо ал адабий-теориялык

жактан компетенттүү адис болот.

Башталгыч класстын мугалими окуучулардын бир катар

компетенттүүлүктөрүн калыптоочу адис, алардын негизгилер: тилдик-

коммуникативдик компетенттүүлүк жана этномаданий компетенттүүлүк.

А.Алимбеков Этномаданий компетенттүүлүк тууралуу мындай оюн

айтат: «Түпкүлүгүндө универсалдуу идеалдарды этномаданий бөтөнчөлүктөр

менен айкалыштыруу жаштардын «өз ата мекенинде бөтөн адам» болуп

калбашын камсыз кылат, жеке адамдын, ошондой эле бүтүндөй этностун өзүнө

таандык рухий, маданий автономдуулугунан ажырап, ара жолдо калбашына

бөгөт коюп, дүйнөлүк цивилизациянын теңтайлаш субъекти катары өнүгүп,

калыптанышына өбөлгө болот. Педагогика илиминин алп аалымы Г.Н.Волков

таамай белгилегендей, «Эс-тутумсуз тарых болбойт, тарыхсыз салт болбойт,

салтсыз маданият болбойт, маданиятсыз тарбия болбойт, тарбиясыз инсан

болбойт, инсансыз улут болбойт». Ошондой болсо да, азыркыга чейин мектеп

окуучусунун «Этномаданий компетенттүүлүгү» деген түшүнүктүн маани-

маңызы, мазмундук түзүмү айкындалып иштелип чыга элек. Биздин оюбузча,

«Этномаданий компетенттүүлүк» – бул тарыхый эс-тутуму, инсандык нарк-

нускасы жетик, өз улутунун рухий дөөлөттөрүнө сыйчыл мамилеси, аны

өздөштүрүү дымагы жогору, өзүн өткөн менен келечекти туташтырып туруучу

көпүрө катары даярдоого карата сезим-туйгулары, жүрүм-туруму менен

айырмаланган окуучунун инсандык сапаттарынын көрсөткүчтөрү.

Окуучулардын этномаданий сапаттары – анын негизги компетенцияларынын

ажырагыс звеносу, компоненти. Окуучулардын этномаданият чөйрөсүндөгү

көп кырдуу көрсөткүчтөрүнүн ичинен төмөндөгүлөрдү өзгөчө бөлүп

көрсөтүүгө болот.

78

Когнитивдик (таанымдык) компонент. Когнитивдик (таанымдык)

компонент окуучулардын этномаданий идеяларга жана идеалдарга негизделген

түшүнүктөрүнүн, билимдеринин өнүгүш деңгээлин мүнөздөйт. Ал окуучуда

төмөнкүдөй сапаттардын калыптанышын талап этет:

өз үй-бүлөсүнүн генеологиясын (жети ата), тарыхын, ата-

бабаларынын мекенди, улутту өнүктүрүүдөгү өрнөктүү иштерин жеткилең

билүү;

эне тилинин дараметин оозеки жана жазуу кебинде жеткилең

колдоно алуу;

Ата мекенинин, өз элинин тарыхый жактан өнүгүшүнүн бардык

этаптарын жакшы билүү;

этникалык маданиятка, этнографияга, фольклорго тиешелүү

түйүндүү түшүнүктөрдүн маанисин, адептик-ыймандык көтөргөн жүгүн билүү;

күндөлүк турмушта кеңири колдонулуп келе жаткан каада-

салттардын, үрп-адат, ырасым-жөрөлгөлөрдүн, түшүнүктөрдүн дурус-буруш

жактарын туура аңдап, айырмалай билүү;

элдин тарыхый-маданий тажрыйбасы, адептик-этикалык салттары

жөнүндө жетиштүү билимге ээ болуу;

элдик оозеки чыгармаларды бир гана көркөм сөз үлгүсү эмес,

өткөндөн калган осуят-насыяттардын казынасы катары түшүнүү жана талдай

билүү;

кичинекей кыргыз калкынын башка журтка акырындап сиңип жок

болуп кетпей, эл-журт катары сакталып калышында, анын улуттук аң-

сезиминин кыйын мезгилинде өчпөй, жанып турушундагы «Манастын» ордун,

маанисин билүү;

мекенчил болуунун түпкү маани-маңызын түшүнүү менен бирдикте

«улуттук «менменсинүү», «толеранттуулук» сыяктуу түшүнүктөрдүн

айырмалуу жактарын жеткилең аңдоо.

79

Көз караштык дөөлөттүк компонент. Көз караштык дөөлөттүк

компонент окуучулардын этномаданий дөөлөттөргө карата көз караштарын,

ишенимдерин, ынанымдарын мүнөздөйт:

ата мекен жана аны түзгөн тарых, эне тил, маданият, санжыра,

элдик өнөр сыяктуу дөөлөттөр менен өзүнүн ортосундагы ажырагыс

биримдикти, байланышты тереңдетүүгө, өркүндөтүүгө тынымсыз умтулуу;

өз элинин рухий-маданий мурастары менен сыймыктануу;

элдик өрнөктүү каада-салт, үрп-адат, ырасым-жөрөлгөлөрдү

урматтоо,барктоо, аларды өзүнүн жашоо-турмушунун эреже-мыйзамына

айландырууга умтулуу;

элдик адептик жана руханий-ыймандык нарк-дөөлөттөрдү сактоого,

окуп-үйрөнүүгө, иликтеп-изилдөөгө жана жайылтууга ынтызар болуу;

элдин рухий асыл нарктары аркылуу өзүн өзү көрүү, өзүн өзү

таануу, өзүн өзү баалоо, өзүн өзү тарбиялоого карата чыныгы ыклас;

өз элинин, мамлекетинин турмушунда болуп жаткан өзгөрүүлөр

үчүн тарыхый жоопкерчиликти туюу.

Жүрүм-турумдук компонент.

муундар аралык руханий-ыймандык жана маданий-тарыхый

уланмалуулукту бекемдөөгө, ата мекен тарыхын, эне тилди, элдик салттарды

сактоого изгилик жана күйүмдүүлүк;

улуттук ыйык дөөлөттөрдү жана символдорду сыйлоо, коомго жана

мамлекетке жан аябай татыктуу кызмат кылууга чын ыкластуу иш-аракет;

«Манас» эпосун жана анын мазмунуна ширетилген даанышман

осуят-насыяттарды, инсандык өрнөктөрдү окуп-үйрөнүп, өздөштүрүүгө карата

жигердүү аракет;

ата мекенди, эне тилди, ата-баба салттарын коргоо, өнүктүрүү үчүн

зарыл болгон билгичтик, көндүм жана тажрыйбалардын калыптангандыгы;

80

ата журттун гүлдөп-өнүгүүсү, мекендештеринин бейпил, жыргал

турмушу үчүн патриоттук иш-аракеттердин субьекти катары социалдык

активдүүлүгү;

«Этноцентризм» илдеттеринен четте болуу, чыдамкайлык,

кечиримдүүлүк, башка улуттун өкүлдөрү менен мунасада жашай билүү, ар

кандай кырдаалда өзүнүн эмоционалдык маанайын башкара билүү» [10 26-б ].

Мисалы, Тоголок Молдонун чыгармаларын окуп үйрөнүү процессинде

төмөнкүдөй этномаданий компетенттүүлүктөргө жетишүүгө мүмкүн:

жамандан качып жакшыга жанашуу тууралуу элдик ой;

акыл-эс жана анын кыргыздардын түшүнүгүндөгү мааниси

(«Кемчонтой»);

кыргыз эл педагогикасында жаман сапаттардын, мисалы,

жалкоолуктун («Иттин доолдай тиктирем дегени»), тентектиктин («Телибай

Тентек») ж.б. ашкерелениши;

төрт түлүк малга мамиленин педагогикалык жагы, балдарды малды

кароого, сүйүүгө үйрөтүү;

улууларды сыйлоо маданияты ж.б.

Н.Асипова болочок мугалимдердин этномаданий компетенттүүлүгүн

калыптандыруунун негизги жолдору катары буларды белгилейт:

гуманитардык билимдердин, өзгөчө тарых, география, адабият ж.б.

сабактарынын мазмунунда улуттук руханий мурастардын маанисин ачып

көрсөтүү;

Ата Мекен тарых сабактарынын мазмунун улуттук аң сезимге

таасир көрсөтүүчү материалдар менен байытуу;

студенттерди прогрессивдик улуттук каада-салттар, үрп-адаттарды

үйрөнүү боюнча социалдык иш аракеттерге тартуу;

«Кыргыздардын этномаданий дөөлөттөрү» аттуу атайын курсту

киргизүү ж.б.

81

Аталган билим иш чаралары келечектеги мугалимдердин этномаданий

компетенттүүлүктөрүн калыптандыруудагы көзгө биринчи иретте көрүнүп

турган иш аракеттердин эң орчундууларынан болуп эсептелет. Ал эми аларды

ишке ашыруудагы негизги шарт катары студенттерде элдик, улуттук руханий

мурастарга болгон терең сый, урматты, кадыр-баркты тарбиялоо керек»[39 226-

227-б].

Мына ушундай компетенттүүлүккө жогорку окуу жайларында окуган

студенттерди ээ кылуунун жогорку мүмкүнчүлүгү – кыргыз балдар адабиятын

окутуу. Анда адабият гана эмес этнопсихология, этнопедагогика, этнография,

этнотарых, этнофилософия, этноэстетика боюнча көп маалыматтарды алууга

болот.

8. Адабияттын улуттуулугу жана типологиялык

бирдиктүүлүгүнүн принциби.

«Балдар адабияты» курсунун мазмунун аныктоодо улуттук өзгөчөлүк

маселеси биринчи курч коюлат, бул болсо чыгармалардагы, алардын

мазмунундагы улуттук мүнөздү, улуттук менталитетти негиз кылып алгандыгы

менен байланышат. Мисалы, «Каак-каак, каргалар», «Үркөр, үркөр топ

жылдыз», «Жүгүрүп, жүгүрүп мен таптым», «Турумтай», «Торпогум» (Тоголок

Молдо), «Кара чыйырчык», «Балдар жана турналар», «Жамгыр ыры», «Кой»,

«Тору тай», «Ботоюм» (А.Осмонов), «Мүйүздүү козу», »Мүйүзүнөн айрылган

сүзөнөөк» (Ш.Бейшеналиев) деген чыгармалардын аталыштарынан эле

«кыргыз жыттанып» турганын аңдоого болот. Алар накта кыргыздын белгидеги

чыгармалар. Ошондой эле чыгармаларды боордош элдердин адабияттары, түрк-

мусулман элдеринин адабияттары, чыгыш элдеринин адабияттары менен

типологиялык байланыш түзүп кароого болот. Мисалы, элдик баатырлар,

алардын минген аттары түрк-монгол эпикалык дастандарында кеңири тараган

мотивдерден ж.б.

Ошентип, жогоруда айтылган принциптер «Балдар адабияты»

дисциплинасынан мазмунуна киргизилиши керек. Студенттерге бул

дисциплинаны окуп үйрөнүүдө башка дисциплиналар да жардам берет.

82

Сүрөт 2.2.1 «Балдар адабияты» дисциплинасынан билим берүүдө

көмөк берүүчү адабияттын курстары

1. Адабият таанууга киришүү жана адабият теориясы, адабий сын

курстары көркөм чыгарманын тектик, түрдүк, жанрдык табиятын, поэтикалык-

стилдик өзгөчөлүктөрүн, мазмундук-формалык биримдигин, идея-темасын,

эстетикалык баалуулугун туура аңдап билүүнү үйрөтөт.

2. Адабияттын тарыхы адабий процесстин мыйзам-ченемдүүлүктөрүн

үйрөтөт, чыгарманы ошол процессте талдоого көнүктүрөт, автордун

таржымалы тууралуу маалымат берет, көркөм чыгарманын жазылыш тарыхы

тууралуу айтып берет.

3. Библиография курсу китептин аты-жөнү, басылышы, чыгарылышы,

аннотациясы, котормолору ж.б. тууралуу маалыматтарды алууну камсыздайт.

Курстун мазмуну тууралуу маселелер студенттердин билими,

билгичтиктери, көндүмдөрү менен тыгыз байланышкан жана алар төмөнкү

билгичтиктерге ээ болуулары зарыл:

- аналитикалык билгичтиктерге (алынган теоретикалык-адабий

билимдерге таянуу менен өз алдынча түрдүү жанрдагы балдарга арналган

чыгармаларды талдоо);

Балдар адабияты

Адабият

таанууга киришүү

Адабият теориясы

Библиог

рафия

Адабият тарыхы

83

- балдарга арналган чыгармаларды көркөм окуй билүү (буга тааныш

эмес тексттер да кирет);

- белгилүү темада китептердин тизмесин түзө алуу;

- ар бир куракка ылайыктап чыгармаларды бөлүштүрө алуу

(автордук, тематикалык ж.б.);

- чыгармалардын улуттук өзгөчөлүгүн табууну билүү

жөндөмдүүлүгү;

Ошондой эле студенттер курсту үйрөнүүдө төмөнкү көндүмдөргө ээ

болуулары керек:

- кызыктырган маселе боюнча адабияттар менен колдоно билүү;

- балдар үчүн басылмалар менен иштей алууну.

Башталгыч мектепте билим берүү факультеттеринде студенттер көркөм

чыгармаларга анализ гана жасоо эмес чыгарманын сюжетин, идеясын, темасын

аныктоо билгичтигине да сөзсүз түрдө ээ болуусу учурдун талабы.

Дисциплинаны окуп-үйрөнүү анын алдына төмөнкү үч милдетти коѐт:

маселелерди коѐт:

1. Кыргыз балдар адабияты боюнча билимдерди өздөштүрүү милдети.

2. Кыргыз балдар адабиятынын эволюциялык процессинин

тенденцияларын билүү.

3. Балдарга арналган чыгармаларды тандоо жана талдоо

компетенттүүлүктөрүнө жетишүү.

Ошол эле кезде бул курсту окуп-үйрөнүүдө төмөнкү проблемаларды

өзгөчө орунга коюу керек:

1. Коюлган проблеманын тарыхый-хронологиялык принцибин сактоо.

2. Чыгармалардын жана авторлордун ортосундагы көркөм-

эстетикалык байланышты эске алуу.

3. Проблеманы чечүүдөгү автордук жаңычылдыгын жана

салттуулугун түшүнүү.

Жогорудагы маселелерди чечүүдө диссертацияны жазуу процессинде бир

катар методикалык сунуштар иштелип чыкты. Биздин көз карашыбыз боюнча

84

изилдөөдө коюлган маселелерди чечүүдө бул ыкма эң эле натыйжалуу жана

майнаптуу болду. Аны кийинки бөлүмдөрдө көрөбүз.

2.2. «Балдар адабияты» дисциплинасы боюнча лекциялык

сабактарды өтүүнүн формалары жана методдору

Биздин изилдөөгө ылайык лекция (дарс) методу илгеркидей

профессордун бир пар бою сүйлөп чыгып кетишинен турбайт. Лекция

маалыматтардын берилиш схемасы.

Таблица 2.2.1 – Лекцияда маалыматтардын таралыш схемасы

берүү (окутуучу)

жеткирүү

(окутуучу)

алуу (студент)

кабылдоо (студент)

талкуулоо

(окутуучу – студен

ттер

колдонуу

(мугалим)

Бул процесс өзү психологиялык, педагогикалык, чыгармачылык татаал

процесс.

85

Лекция методикасына ылайык биздин изилдөөбүз боюнча бир топ

бөлүктөрдөн турат, алар:

1. Тема оор, көлөмдүү болсо, ал бир топ бөлүктөргө бөлүнүп алынат.

Анан студенттер ар бир бөлүктү кунт коюп угат, анан талкуулашат, ага чейин

конспектилөөгө шашылбайт. Мында окуу материалы сыгылып, «туздуу»

учурлары гана калат.

2. Жогорудагыдай бөлүктөргө бөлүү үчүн окуу материалын тандап

алуудагы чен-өлчөмдөр – бөлүктөрдүн логикалык биримдиги, тематикалык

биримдиги, мазмундук жакындыгы, формалык жакындыгы.

3. Лектор окутуучунун монологдук речтен качып, студенттерди

диалогго чакыруусу, алар менен интерактивдүү технологияларды колдонуу

аракеттери.

4. Лекция окуунун темпин, речтин эмоциясын сактоо, аларды

аудиторияга ылайыкташтыруу.

5. Тексттердеги айрым бир татаал учурларга лингвистикалык талдоо

(синоним, омоним, антоним сөздөрдү табуу, диалектилик өзгөчөлүктөрдү,

архаизмдерди, историзмдерди белгилөө)

6. Айрым темаларды презентациялоо (долбоорлоо) методу менен

окутуу.

7. Заманбап техникалык каражаттарды ыгы менен пайдалануу ж.б.

Мисалы, бир темадагы лекциянын жүрүшү.

Тема: Турар Кожомбердиев – балдар акыны.

План:

1. Т.Кожомбердиевдин чыгармачылыгы тууралуу маалымат.

2. Акындын балдарга арналган ырларынын тарбиялык мааниси.

Адабияттар:

1) Кыргыз акын-жазуучулары – балдарга, 1-китеп. Балдар үчүн окуу

хрестоматиясы. Түзгөндөр: С.Рысбаев, Б.Абдулхамидова, Б.Асаналиев. -Б.:

2008.

2) Түлөгабылов М. Кыргыз балдар адабиятынын тарыхы. – Б.: 1991.

86

3) Кебекова Б. Каада, салт ырлары. – Б.:2001.

4) Тихеева Е.А. Развитие речи детей. – М.: Просвещение, 1972.

5) Кыргыз элинин элдик фольклору. – Ф.: Кыргызстан, 1972.

Акындын өмүр баяны тууралуу маалымат берүү.

КОЖОМБЕРДИЕВ ТУРАР (1941 – 1989)

Студенттерге билимин текшерүү үчүн суроолор.

1. «Көлчүктөгү ай» деген бөбөктөр үчүн ыр китеби акындын

канча жашында канчанчы жылы чыккан?

2. Китеп эмне үчүн «Көлчүктөгү ай» деп атылышы мүмкүн?

3. 1961-жылы «Көлчүктөгү ай» китеби чыкканда

Т.Кожомбердиев жашаган СССР деген мамлекетте кандай ири окуялар

болуп жаткан? ж.б.

Акын тууралуу эскерүүлөр окулат.

Чынгыз Айтматов: «Турардын ырлары, денгээли, аалам деңгээлине тең

акын! Турар –чыгармалары сөзсүз түрдө окула турган дүйнөлүк классикага

кириши керек».

Аалы Токомбаев: «Турардын ырлары – булталанттын берекелүү

энчисинен элге берилген сонун шыбага».

Сооронбай Жусуев:

Ырың айдай нурдуу эле көктөгү,

Ырың болчу биздин жердин көктөмү.

Бул дүйнөгө келипсиң сен элиңди,

Бир сүйүнтүп, бир күйүнтүп өткөнү.

Темиркул Үмөталиев: «Турар тубаса акын. Мындайларды орустар

«самородок» деп коюшат».

Сүйүнбай Эралиев:«Турар дүйнөгө ажайып ыр жазууга жаралгандай эле.

Турардын жүрөгүндө кара жоктой көрүнчү. Ал өтө эле ыймандуу, өтө эле

абийирдүү болчу».

87

Акбар Рыскулов: «Т.Кожомбердиевдин жаңычылдыгы, чыныгы акындык

табылгалары жаш муундарга гана эмес, кыргыз жазуучуларынын аксакал, көк-

сакалдарынын бардыгына таасир этти, ыр жазуунун ички табышмактарын,

инструментировкасын кеңитти, ой-дүйнөсүн оболотту. Турардай таланттар

чанда бир туулат!»

Турар Кожомбердиевдин балдар адабиятындагы орду тууралуу ойлордон.

Анатай Өмүрканов:«Турар поэзияга үйрөнчүк болуп келген жок.

Келгенде эле кыргыз поэзиясынын катуу жабылып калган каалгасын шарт

ачып, тиш каккан чеберлер отурчу секиге чыгып отурду. Секи ага, ал секиге

жарашты. Көз ачып көргөн «Көлчүктөгү ай» кыргыз балдар поэзиясынын туу

чокусунда Чолпон жылдыз болуп, түбөлүккө жаркырап калды. Чындыгын

айтканда, Турарга чейинки кыргыз балдар поэзиясы «Торпогум», «Мышыгым»

деген өтө жөнөкөй деңгээлде эле. «Көлчүктөгү ай» балдардын балалык кулк-

мүнөз, ой-кыялын таасын чагылдырууда мурда кыргыздын бир да акыны

көрбөгөн нерселерди көрүп, аны кемелине келтиргендиги менен поэзия

сүйүүчүлөрүнүн жан дүйнөсүнө бүлүк салды, таң калтырды, жаңылык алып

келди».

Шүкүрбек Бейшеналиев: «Турар чыныгы балдар адабиятынын

татаалдыгын, аземдигин терең түшүнгөн. Ал жамак, кур сөз, кургак окуяны

кураштыруу, же баш катырмалатып, «жаңычыл» болуунун делебесине

дүүлүкпөй, элпек тил менен кылдат, элестүү, балдардын жаш өзгөчөлүгүнө дал

келген, сезим-туйгуну ойготоор чыгармаларды жаратты. Турар

Кожомбердиевдин арабыздан кетиши согуш апаатынан жашында жайраган

Кусейин Эсенкожоевден кийинки кыргыз балдар адабиятында орду толбос

жоготуу».

Эгемберди Эрматов: «Акын Турар Кожомбердиевдин «Көлчүктөгү ай»

деген алгачкы жыйнагы аны балдар адабиятынын классигине айлантты. Ага

чейин балдар үчүн бийик поэтикалык эргүү менен ыр жазган акындар жок эле.

Анткени Турар дүйнөнү балдардын көзү менен карап, балдардын сөзү менен

88

сүйлөдү. Балдарга арналган ырларынан тазалык, баѐо сезим, аруу дүйнө

байкалып турат».

Андан ары «Көлчүктөгү ай» жыйнагындагы ырлар талданат.

Чоң асканын түбүндө,

Чөптөн салган үйүндө

Картаң эчки жашаптыр

Күнүндө да, түнүдө.

«Кармаймын деп кекилик»,

Таштан-ташка секирип,

Качып кетчү улагы

Бадалдарга бекинип.

Кармап келип улагын,

Сылап, өөп кулагын

Мындай дечү энеси:

-Эй, секетим, чунагым,

Ойноо тентек убагың.

Тил албасаң, чунагым,

Карышкырдын оозунда

Калат башың, кулагың.

Таяк берип колуна

Чөптөн салып койнуна,

Жылтылдаган шыңгырак

Коңгуроо такты мойнуна.

-Тентектенип ашынба,

Ойно үйдүн кашында.

Коңгуроону шыңгырат,

Коркунуч түшсө башыңа.

Колотторго жетпестен,

Үйдөн узап кетпестен,

89

Когуроосу «шаңк» этти

Аз убакыт өтпөстөн.

Эки көзү алактап,

Эчки чуркайт балактап.

Келсе күлөт улагы

Коңгуроосу шарактап.

-Эмне болду, улагым,

Эмне, секет, чунагым?

-Чымын консо учуна

Ооруп кетти кулагым.

-Кулак салгын акылга

Кур-бекерден бакырба.

Болбос эле иштерге

Экинчи ирет чакырба.

Колотторго жетпестен,

Үйдөн узап кетпестен.

Когуроосу «шаңк» этти

Аз убакыт өтпөстөн.

Эки көзү алактап,

Эчки чуркайт шалактап.

Келсе күлөт улагы

Коңгуроосу шарактап.

-Эмне болду, улагым,

Эмне, секет, чунагым?

-Чымын консо бутума

Ооруп кетти туягым.

-Кулак салгын акылга,

Кур-бекерден бакырба.

Болбос эле иштерге

Экинчи ирет чакырба.

90

Укпай айткан акылды,

Улам-улам бакырды,

Тамашалап энесин

Тогуз жолу чакырды.

Бир кезде артын караса,

Өзү менен жанаша

Ач карышкыр туруптур,

Мына кызык тамаша.

Энекелеп чакырды,

-«Ой, өлдүм!» - деп бакырды.

Эне келип койбоду,

«Калп айтат», деп ойлоду.

Кызыл көздүү карышкыр

«Карс-күрс» этип жөтөлүп,

Тиштеп алып улакты

Алып кетти көтөрүп («Тенте кулак»)[169].

Бул ырдын тарбиялык маанисин талдоодо окутуучу менен студенттер

төмөнкү учурларга көңүл бурат: ырдын кайманалуулугуна, б.а, тентек улак

аркылуу балдардын тентектигин айтып берет; эненин ырайымдуулугуна;

карышкырдын ач көздүгүнө; акыл укпаган балдардын акыры жаман акыбалга

калышына.

Текстти ролдоштуруп окуу менен да анын идеясын, инторациясын терең

түшүнүүгө болот, ошондо автордун тилинин жеңилдигин, элпектигин, балдар

үчүн түшүнүүгө кыйынчылык туудурбастыгын билебиз.

«Жаралуу төө»деген ырында мындай ойлор айтылат:

Жамбашынан жатыптыр.

Зор кайгыга батыптыр.

Жашы көлдөй агыптыр.

Ал анткени «байкуштун»

Бутун чиркей чагыптыр [169]

91

Бул ырда жумшак юмор бар. Төөнүн бутун чиркей чакса эч нерсе

болбошу мүмкүн. Төө жана чиркей – экөө эки башка жаныбар, бири аябай чоң,

экинчиси аябай кичинен, бирок экөөнүн эки башка мүнөзү ачылып жатат. Бул

жерде автор жаныбарлар аркылуу балдарды көрсөтүүдө. Ыр кыска, ой

конкреттүү, жаттап алууга жеңил.

«Көлчүктөгү ай»деген ырды окуп көрсөк:

Эшикке чыксам, укмуш, апа,

Ары-бери калтырап,

Чоң көлчүктүн ортосунда

Ай жатыптыр жалтырап.

Басып барып акырын,

Колум сунуп батыраак,

Жаңы кармап алаарда

Сынып калды чачырап[169].

Бул өзүнчө сүрөт. Ай асманда эмес, көлчүктө жатыптыр, аны кармайын

дегенде «сынып» кеткендиги элестүү, күлкүлүү жана образдуу берилет.

Аталган көрүнүш да балдар үчүн кызык.

Бир ырда бака шашып бара жатып, таштакка жеткенде бут кийими

жыртылып калыптыр, андан кийин ал таштан жасатып алыптыр, ошондон

кийин ташбака болуп калыптыр («Таш кийимдүү таш бака‖), бир ырда болсо

бөбөктөр «Күндүн барбы түнөгү, курттун барбы жүрөгү, кубангандан бизчилеп

күчүктөр да күлөбү»дегендей чоң кишинин оюна келбеген суроолорду берет

(«Бөбөктөрдүн суроосу‖), дагы бир ырда Ашым жашынмак ойноп жатып,

башкалар аны таппай атса, «Мен бул жерде жокмун»деп жиберет

(«Жашынмак‖), бабасы «Ай тууптур»десе, «кана баласы»деп суроо берген

Канатбекти («Айдын баласы‖) көрөбүз. Дагы бир каарманы балды бачым

бербейт деп чоң энесине таарынып жатып алган экен, чоң атасы жалынып

чакырбай коюп, балдан кур калыптыр. Муну менен таарынчаак баланын

мүнөзүн сындап жатат.

Андан ары «Ким эмнеден коркот?»деген ыр окуп берип, талдоого алынат:

92

Чычкан коркот – мышыктан,

Аяз коркот – ысыктан,

Чырпык коркот – улактан,

Кургакчылык – булактан,

Караңгылык – чырактан,

Торпок коркот – таяктан,

Токон коркот – сабактан[168].

Ырда абдан контрасттуу предметтер (чычкан – мышык, чырпык – улак,

кургакчылык – булак, карагылык – чырак, торпок – таяк) аркылуу ким эмнеден

коркушун айтып келип күтүлбөгөн жыйынтык чыгарат, көрсө Токон сабактан

коркот экен. Акын ар түрдүү нерселерди санактап келип, айланып-айланып

отуруп, балдардын өзүнө, бала дүйнөсүнө келди, келгенде да юмор менен

келди.

Андан ары ушундай эле жол менен окутуучу «Чиркей менен Төө‖,

«Кумурска көргөн тоо‖, «Бөбөктөрдүн суроосу‖, «Казыкча‖, «Айдын теңин

карасаң, атка какчу такадай‖, «Берди жакшы балабы?‖, «Кетик тиш

бөбөгүм»ж.б. ырлар талданат.

Сабактын кийинки бөлүгүндө студенттер өздөрү даярдап келген

Т.Кожомбердиевдин бөбөктөрүн үчүн жазылган ырларын окуп берди.

1-студент: «Коѐнек‖

2-студент: «Улагым‖

3-студент: «Айлуу түндө‖

4-студент: «Жарты баш‖

5-студент: «Чычкандар»ж.б. ушундай эле жол менен андан ары

улантылат.

Студент окуган ыр башка студенттер тарабынан, талданып, бааланды.

Акындын балдар ырларынан өзгөчөлүктөрү окутуучу тарабынан

төмөнкүдөй багыттарда бааланды: ырлары юморго бай, айрым балдардын

мүнөздөрүн чымчып өтөт; каармандарынын аттары эстөөгө жана жаттоого

жеңил (Чоң курсак Беке,узун бут Кеке,жана да Меке,үчөөнүн мингени

93

Мүйүздүү теке ж.б.); балдарга жакын жаныбарлардын кылык-жоруктарын

мыкты ачып берет; калп (апартма) жанрынын мүмкүнчүлүктөрүн жакшы

пайдаланат («Көл бетинде‖, «Эсимде‖); балдардын терс сапаттарын

(калпычылык, жалкоолук, коркоктук ж.б.) сынга алат, алардан арылуу

керектигин насааттайт; балдардын психологиясын, курак өзгөчөлүктөрүн

мыкты өздөштүргөн; уйкаштыктары так; сүрөттөөлөрү элестүү; чоң адам менен

бала байланышы кызыктуу жана көп жактуу; ырларда диалогдорду орундуу

берет; дүйнөнү таанытуучулук жактары кеңири; бардык ырларында терең

тарбиялык маани жатат.

Ошентип лекция жыйынтыкталат. Бул салттуу лекция менен салттуу эмес

лекциянын синтези.

Лекциянын салттуу эмес типтери азыр кеңири колдонула баштады. Бул

багыттагы айрым эмгектерде (Н.А.Алексеев, А.А.Вербицкий, Н.Г.Белостоцкая,

Н.В.Борисова, А.Е.Михневич, А.А.Соловьева ж.б.) анын ар кандай формалары

көрсөтүлөт. Мында дидактар иштеп чыккан окуу-таанып билүү

ишмердүүлүгүнүн өнүктүрүүчү (проблемалуу, изилдөөчүлүк, изденүүчүлүк)

багыты башкы орунга чыгат. Студент угуучуга айланбастан, изденүүчүгө жана

ой жүгүртүүчүгө айланат.

Лекциянын салттуу эмес типтери:

лекция-пресс-конференция;

лекция-анкета (сурамжылоо);

лекция-диалог («экөөбүзгө лекция» - «лекция вдвоем»);

проблемалуу лекция;

визуалдык лекция;

эки окутуучу өткөргөн лекция (мисалы, адабиятчы жана педагог өз

дисциплиналарын интеграциялоо менен);

маалымат берүүчү лекция ж.б.

Дагы бир лекциянын үлгүсү.

94

Кыргыздын балдар жомокчусу – С.Рысбаев.

План:

1. Балдар жазуучусу тууралуу жалпы маалымат.

2. С.Рысбаевдин чыгармалары.

3. Балдарга арналган жомоктору.

Колдонулган адабияттар:

1) Рысбаев С. Азыркы кыргыз балдар адабияты: проблемалар жана

портреттер. - Б.: 1985.

2) Жусупов К. Ал бизди сулуулукка чакырат //Ленинчил жаш. – 1986-ж.

23-март.

3) Мавлянов Ж. Балдарга жакшы китеп жазып берүү – жазуучунун

бактысы. Баш сөз// китепте: Рысбаев С. Бакыт издеген бала: аңгемелер,

жомоктор жана жомок-пьеса. – Б.: 2003. – 3 – 4-бб.

Лекциянын негизги багыттары:

1. Сулайман Рысбаевдун кыскача өмүр баяны.

2. Анын улуттукбалдар адабиятына эгемендүүлүк жылдарында

жомоктор аркылуу чоң салым кошкон жазуучу экендиги.

3. «Жылмайып турган таш», «Сыйкырдуу жазуу», «Мендей менен

Сендейдин жоруктары», «Баланын канаты», «Бакыт издеген бала», «Айжаз

менен Бегулан», «Сүйлөөчү китеп»ж.б. жыйнактарындагы жомоктор.

4. Жазуучунун элдик жомокторду кайра иштеп чыгуусу.

5. С.Рысбаевдин өзүнүн ойлоп тапкан жомоктору.

6. Анын жомокторунун тематикаларыны ар түрдүүлүгү.

7. Жомоктордо балдардын ой-кыялдарын ар тараптуу чагылдыруу.

8. Жомоктор аркылуу баланын дүйнө таанымын өстүрүү аракеттери.

9. Жомоктордогу мотивдер: адилеттик менен кара ниеттиктин

күрөшү, адилеттиктик жеңиши.

10. С.Рысбаевдин чыгармаларындагы жаратылыш менен адам

баласынын алакасы, балдардын жаратылыш кубулуштарын таанып-билүүгө

умтулуулары («Адам-пери‖).

95

11. Автордун «Адам-пери», «Шамбала», «Дыйкан менен мышык»,

«Күмүш булак», «Малай кыз менен каракчы», «Чыр дөбөдөгү кандуу

курултай», «Умай бала», «Айбийке сулуу» ж.б. жомокторуна кыскача талдоо

берүү.

12. Жомоктордогу дидактикалык маани, педагогикалык идеялар.

13. С.Рысбаевдин «Сүйлөөчү китеп», «Умай бала» ж.б. жомок-

повесттерин жазуусу жана ири жомокторундагы ийгиликтери. «Умай бала»

жомок-повестинде бүгүнкү күндөгү окуялар (криминалдык топтор, зордук-

зомбулук) менен байланышы. Умай баланын Акылтайды зордук-зомбулуктан

куткарып калуудагы аракеттери.

Андан ары С.Рысбаевдин чыгармачылыгына берилген баалар менен

таанышуу:

Советбек Байгазиев: «улуттук балдар адабиятыбыздын Андерсени».

Ж.Мавлянов: «...90-жылдардан кийинки кыргыз балдар адабиятыбыздын

дымып калган кезеңи, мени, атуул катары да, жазуучу катары да жүрөгүмдү

оорутпай койбойт. Тээ, Кеңеш убагында, жыл сайын сүрөттүү, көркөмдүү

болуп чыгып турган ондогон аңгеме-повесть китептери, элдик жомокторубуз –

балдарыбыздын кубанычтары эмей эмне эле, аттиң! Мектепте алган билимин

китеп менен өнүктүрүп, ички дүйнөсүн байытып, кыял-чабыттарын кеңейтип,

көңүлү өскүлөң тартып, көркөм табити да, жалпы маданияты да калыптанчу эле

да. Азыркы базар экономикасы – китеп окуудан алыстай түшкөн

балдарыбыздын бир катмарын күнүмдүк соода-сатыкка алагды кылып,

утурумдук оор турмуш илим-билимден четте калтырып жатышы жалпы

маданиятыбызга сөзсүз кедергисин тийгизерин ойлоп, кабыргам кайышат.

Балдарыбыз өссө элибиз өсөт, балдарыбыз адептүү, маданияттуу чоңойсо,

келечегибиз ишенимдүү болот, балдарыбыз маданияттуу болсо, улутубуздун

келечек маданияты бөксөрбөйт. Ал үчүн, Сулаймандын китептериндей,

нарктуу-салмактуу, адеп-ахлакка, ыйманга үндөгөн, мазмуну терең, көркөм

чабыты кең, поэтикасы бийик, ажайып дүйнөсү кооз балдар китептери керек»

Текшерүүчү суроолор:

96

1. Балдар жазуучу С.Рысбаев тууралуу эмне билесиңер?

2. Жазуучунун кандай чыгармалары бар?

3. Жомокторунун балдарга тийгизген таасири тууралуу талаш-тартыш

ж.б.

2.3. «Балдар адабияты» дисциплинасынан практикалык

сабактарды өткөрүүнүн технологиялары жана аларды өркүндөтүүнүн

жолдору, ыкмалары, каражаттары

Практикалык, же семинардык сабактар (занятие) студенттердин алган

билимин тереңдетет, бышыктайт жана алардын болочок мугалим катары

компетенттүүлүгүн калыптоого олуттуу жардам берет, демек, анын биринчи

максаты дисциплинаны терең окуп-үйрөнүү менен байланышат. Биздин

изилдөөлөр боюнча аудиториядагы практикалык, же семинардык сабактар

аркылуу төмөнкүлөргө жетишүү мүмкүн:

лекциялык курстагы окуу материалдары бышыкталат;

лекциялык курстагы окуу материалдары конкреттештирилет;

лекциялык курстагы окуу материалдары тереңдетилет;

лекциялык курстагы окуу материалдары кеңейтилет;

лекциялык курстагы окуу материалдары мисалдар, цитаталар менен

байытылат;

студенттердин өз алдынча иштөө көндүмдөрү активдешет;

лекциялык курстагы окуу материалдары кандай өздөштүрүлүп

жаткандыгы үйрөнүлөт.

Практикалык сабактарда студенттердин кыргыз балдар адабиятынын

мисалында сүйлөө речи жогорулайт, ой жүгүртүүсү өсөт, топ менен иштөө

маданияты калыптанат, билими конкреттештирилет жана тереңдейт. Анын

алкагында чыгармалардан үзүндү тандоого, окууга, комментарийлөөгө, жазуу

иштерин жүргүзүүгө, окуу фильмдерин, искусство чыгармаларын көрүп,

талкуулоого мүмкүнчүлүк түзүлөт. Мисалы, биз бир сабактар

Ш.Бейшеналиевдин «Кычан» повестине лингвистистикалык, тарыхый-маданий,

97

этнопедагогикалык талдоо жүргүздүк. Анын негизги багыттары төмөнкү

проблемасынын айланасында болду:

повесттин жазылыш тарыхы;

чыгарма сүрөттөлгөн тарыхый учур;

Павлик Морозов жана Кычан Жакыпов;

тексттеги эски сөздөр, тарыхый сөздөр, неологизмдер, кесиптик лексика;

чыгармадагы элдик маданият жана элдик педагогика;

Кычандын образы;

Кычан жана советтик учурдагы кычанчылар;

чыгарманын басылыш, таралыш тарыхы ж.б.

Мында студенттер кеңири пайдаланган нерселер булар болду:

Ш.Бейшеналиевдин «Кычан» повестинин тексти;

Ш.Бейшеналиевдин «Кычан» повестине карата айтылган сындар, адабий

изилдөөлөр;

Кычан Жакыповдун биографиясы;

Ш.Бейшеналиевдин маектери, макалалары;

Кычан Жакыповдун сүрөтү, архивдик материалдар;

Ш.Бейшеналиевдин «Кычан» повести боюнча окурмандардын

каттарынын көчүрмөлөрү ж.б.

«Балдар адабияты» дисциплинасынан практикалык, семинардык

сабактарды өткөрүүдө төмөнкүдөй ыкмалардын эффективдүү экендигин

тажрыйба аркылуу тастыктадык:

семинар-аңгемелешүү;

семинар-талаш-тартыш (дискуссия);

семинар-дил баян;

семинар-иштиктүү оюндар;

семинар-саякат;

семинар-изилдөө.

Мында сабактарды өткөрүүнүн шарттары жана талаптары:

98

теманын (проблеманын) туура тандалышы;

адабияттар менен камсыздоонун жеткиликтүүлүгү;

студенттердин санын чектелиши (канча аз болсо, ошончо

майнаптуу)

өтүлүүчү аудиториянын же башка жердин ылайыктуулугу;

студенттерди дагы майда топторго туура бөлүү жана орундарын

туура жайгаштыруу;

ар бир студентке жеке мамиле;

студенттердин өз оюн тартынбай кеңири айтуусуна, изилдөөсүнө,

адабияттарды колдонуусуна мүмкүнчүлүк берүү.

БатМУнун ага окутуучусу, педагогика илимдеринин кандидаты

Т.Каранованын бир сабагын карап көрөлү.

Сабактын темасы: «Балдар ырлары – балалыктын аруу дүйнөсүнүн

ачкычы».

Колдонулган ыкма: Топ менен иштөө

Сабактын жабдылышы: балдар ырлары боюнча окуу китептер, ватман,

түстүү карандаш, маркер.

Сабактын максаты: Студенттер балдар ырлары аркылуу атуулдук

тарбияга калыптанышат, жакшы сапаттарды арттыруу, биргелешип иштөөгө, өз

оюн билдирүүгө көнүгүшөт.

Сабактын жүрүшү:

1. «Бешик ырлары», «Эмгек ырлары» деп айттырып, студенттерди 2

топко бөлөт.

2. Топторго балдар ырлары таратылып, алардын маанисин

түшүндүрүү тапшырмасы берилет.

1. Бешик ырлары:«Алдей-алдей»

Алдей, алдей бөбөгүм,

Алдей, алдей бөбөгүм!

Элин багып сыйлаган,

99

Эл менен бирге жыргаган,

Эмгекчил болгун бөбөгүм![65 ]

Алдей, алдей бөбөгүм,

Алдей, алдей бөбөгүм.

Акылы терең деңиздей,

Кеменгер болгун, кең болгун,

Бардык элге тең болгун,

Эрдиги элде сакталган,

Эне сүтүн актаган,

Элиң сүйгөн эр болгун![65 40-б]

Алдей, алдей бөбөгүм,

Алдей, алдей бөбөгүм.

Каныкейдей уз болгун,

Калкың сүйгөн уз болгун,

Энең сүйгөн уз болгун,

Элиң сүйгөн кыз болгун![65]

2. Эмгек ырлары: «Оп майда»

Орой, орой оп майда,

Ороо толсун оп майда,

Кырча, кырча басканың,

Кырман толсун оп майда.

Майда-майда мапмайда,

Майдалансын атты айда.

Кызыл толгон кырманды,

Сузалы биз кап кайда?

Талкандары бизге пайда,

Топондору сизге пайда.

Шакылдатып баспасаң,

Оп майда бизге дан кайда?

Баба дыйкан атабыз,

100

Пайдаңды көрүп жатабыз.

Береке бер эгинге,

Эмгек кетпес тегинге [192],

Ар бир топтон бирден студент ырларды көркөм окуп беришет.

3. Ар бир топ окуган ырларынын маанисин чыгармачылык менен

чагылдыруу тапшырмасы берилет.

4. Жалпы аудиторияга презентациялашат.

5. Жалпы аудиторияда талкуулашат.

Потенциалы: Бул ыкма студенттерди атуулдук таалим-тарбия идеяларын

биргелешип иштөө аркылуу атуулдук көндүмдөргө ээ болушат.

Талкуулоо үчүн суроолор:

1. « Алдей, алдей» ырлары аркылуу окуучуларга атуулдук тарбия бере

алабызбы?

2. Эмне үчүн бешик ырларын «балалыктын башаты» дейбиз?

3. Азыркы күндө чоң энеңер, апаңар, эжелериңер алдей ырын

айтышабы?

4. Эмгек ырлары аркылуу балдарды атуулдукка тарбиялоого болобу?

5. «Эмгек эрезеге жеткирет» дегенди кадай түшүнөсүң?

6. Акылман, даанышмандардын эмгек жөнүндө кандай ойлорун

билесиңер?

Үй тапшырма: Балдар ырларын жазып келип, андагы атуулдук идеяны

чечмелөө.

Бул практикалык сабактын ийгиликтүү жагы төмөнкүлөрдө:

студенттер менен иштөө алардын болочоктогу кесиптери менен

байланыштырылды;

балдар ырлары аркылуу атуулдук тарбиялоо багытына өзгөчө

басым коюлду;

ырлардан мисалдар келтирилди.

Эми экинчи бир окутуучунун сабагын фрагменттери менен таанышып

көрөлү. Ал сабакты жүргүзгөн БатМУнун окутуучусу Асылкан Нажимидинова.

101

Сабактын темасы: Бешик ыры

Сабактын максаты: Элдик ырлар жана салттар аркылуу студенттердин

этнопедагогикалык компетенттүүлүктөрүн жогорулатуу, өтүлгөн материалды

кийин мектепте пайдаланууга үйрөтүү.

Сабактын формасы: сабак-сахна, диспут-сабак.

Сабакта пайдаланылган каражаттар: бешик, бешиктин жабуулары,

чүкө, сары май

Сабактын жүрүшү:

Алып баруучу: Кыргыз салттарынын ичинен баланын өмүрүндөгү

жентектен кийинки салт, той – бешик тоюу, бешикке салуу. Бешикти арчадан,

талдан, теректен жасайт. Бешик сатып алганда бешикчи уста менен

баалашпайт, сураган акчасын берип алып кетет.

Студенттерге суроо: Бешиктин буюмдары, ороо-чулгоолору кайсылар?

Жооп: бир күлтүк, эки олпок, төрт жаздык, чарчы ороосу, капчыгы,

шимеги, бортко.

Студенттерге суроо: Бешикти кайсыл тарап, кандайча кылып жасаган?

Жооп: Бешикти төрөгөн келиндин төркүнү тарап, таятасы, таенеси жасап

келген, алар жок болсо ошолордун ордун баса тургандар жасаган.

Студенттерге суроо: Эмне үчүн? (Бул суроо талаш-тартыш жаратат)

Студенттерге суроо: Бешиктеги баланын уул же кыз экенин кайдан

билебиз?

Жооп: 1-студент: Бешикке эркек бала болсо чүкө таккан, кыз бала болсо

үкүнүн канатын же жипке тизилген шуру тагышкан.

2-студент: Кыз же бала бешикке бөлөнө тургандыгын шимектен билебиз.

Шимек кыз балдар үчүн өзгөчө, уул балдар үчүн өзгөчө жасалган.

3-студент: Бешиктин жабууларынын билебиз, кыздардыкы кызыл-тазыл

болуп өзгөчө шөкөттөлгөн.

Алып баруучу: Эми баланы бешикке бөлөйбүз. Бешикке бөлөөгө ким

келиши керек.

Жооп: Баланын таянеси, чоң энеси.

102

Таяне менен чоң эне «биссимилда» деп бешикке жакын келет, экөө эки

жагына өтүп, сары май же койдун майы менен бешикти, шимекти майлашат,

арча күйгүзүп аластайт:

Менин колум эмес,

Батма-Зууранын колу

Алас-алас,

Ар балээден калас! ж.б.

Студенттерге суроо: Бешикти, шимекти эмне үчүн майлап, бешикти

аластап, анан гана баланы жаткырат? (Бул суроо талаш-тартыш жаратат).

Таене менен чоң эне оң-сол чүкөлөрдү курук бешикке салып, бешикти баш

жагынан көтөрүп акырын элеп эңкейтишет, чүкөлөр кыймылдап ылдый карай

жыла баштаганда «бар бол», «оң бол», «оң бол», «оң», «оң» деп турушат.

Студенттерге суроо: Бешикке эмне үчүн чүкөлөрдү салат да, «бар бол»,

«оң бол», «оң бол», «оң», «оң» деп турушат? (Бул суроо талаш-тартыш

жаратат).

Таене менен чоң эне чүкөлөрдү алып, бешиктин төшөнчүлөрүн камдайт.

Алар мындай бата-тилектерди айтат:

Бешик апа, бек карма,

Умай эне уйку бер.

Азем бешигиңе жата кой.

Атаң жаткан арча бешик

Ак бешик сага кут болсун! ж.б.

Студенттерге суроо: Бешик апа деген ким? Умай эне деген ким?

Байбичелер эмне үчүн аларга кайрылып жатат? (Бул суроо талаш-тартыш

жаратат).

Байбичелерге баланы алып келишет. Ошол учурда алардын оозуна

боорсок же нан тиштетип коѐт.

Студенттерге суроо: Бешикке бөлөп жаткан энелерге эмне үчүн нан же

боорсок тиштетип коюшат? (Бул суроо талаш-тартыш жаратат).

103

Ошол кезде келиндин төркүнү, күйөөсү тарап байбичелерге кийит

кийгизет. Келиндин бешигине төркүндөрү жети нерсе: жууркан, куржун, кап,

баштык ж.б. жабат.

Студенттерге суроо: Эмне үчүн жети нерсе? Эмне үчүн жууркан,

куржун, кап, баштык? (Бул суроо талаш-тартыш жаратат).

Баланы бөлөп жатканды бешиктин жанына кетмен, күрөк, балта, чот

сыяктуу эмгек куралдарын айланта коюшат, же таар жабат.

Студенттерге суроо: Эмне үчүн буларды коѐт? (Бул суроо талаш-

тартыш жаратат).

Баланы бөлөп жаткан байбичелер же дагы улуу аксакалдар мындай бата

берет:

Бешигиң кептүү болсун,

Ата-энең эптүү болсун!

Энелүүдөн эрке бол!

Өмүрүң узун болсун

Өрүшүң жайык болсун,

Тукумуң журттан ашып,

Тууганың канат болсун ж.б.

Студенттерге суроо: Эмне үчүн балага бата беришет?

Бешикке бөлөнгөн баласын бешиги менен алып төрөгөн келин төр жакка

жана эшик жакка жүгүнөт. Отургандар келинди алкайт.

Студенттерге суроо: Эмне үчүн келин бешикти көтөрүп туруп төргө

жана эшик жакка карай жүгүнөт? (Бул суроо да талашка жем таштайт).

Студенттер хор менен бешик ырын ырдашат:

Ыйлаба, балам, ыйлаба,

Ата-энеңди кыйнаба!

Эл жайлоодон түшө элек,

Арпа, буудай быша элек.

Куштун жүнү калпагың,

Эл сүйбөсө, сүйбөсүн,

104

Өзүм сүйгөн аппагым.

Ыйлаба, балам, ыйлаба,

Апакеңди кыйнаба!

Атаң тойго кеткендир,

Ак кисе толгон эт келет.

Энең тойго кеткендир,

Эмчеги толгон сүт келет.

Жийде бекен бешиги,

Жигит бекен акеси?

Өрүк бекен бешиги,

Өбөт бекен акеси?

Тоголок тору тайынан,

Тоголонгон жаныңан.

Алдей, балам, ыйлаба,

Энекеңди кыйнаба!

Студенттер даярдап келген бешик ырлары тууралуу пикирлер

айтылат: Мисалы, мындай пикирлер айтылды, алардын айрымдары:

«Бешик ырларынын педагогикасы – адамзаттын тарыхындагы эң эле

жаратылышка жакын педагогика» (Г.Н.Волков) [109 ]

«Кыйла жылдары өткөндүн саркындысы, артта калуучулук катары

бешикти жериген кездери да болгон. Бешик – ыйык буюм. Себеби, анда жарык

дүйнөгө келген наристе жатат. Бул – баланын тазалыгы, организминин

ойдогудай өсүшү үчүн тээ ата-бабалардан, касиеттүү Умай энеден калган

таберик. Көчүп-конууга да ойдогудай шартташкан. Көчкөндө өз энеси өңөрөт.

Жыгылып кетсе, баланын эти оорубайт. Анткени аны бешик сактайт. Ал

ошондой оңтойлуу жасалган» (А.Акматалиев)[8 30-б]

«Бул мезгилде бала эч нерсени түшүнбөйт, ал кыргыздын бир да сөзүн

билбейт, бешик ырына карабай ыйлай берет деп андай чыгармаларды аткарбай

койбогон. Бешик ырлары бала үчүн эмес, эне үчүн деп да айтышпаган. Наристе

баарын түшүнүп жатат, баарын угуп жатат, бул ырлар бала үчүн дешкен.

105

Чынында эле бешик ырын угуп чоңойгон баланын угуусу, туюусу, сезүүсү

жогору болгон... Анда али дүйнөнүн эч нерсесин беле элек наристеге улуу

адамдардын сүйүүсү, камкордугу сиңдирилген, гумандуу педагогиканын эң

биринчи жана эң эле эффективдүү этабынын башталышы камтылган.»

(А.Муратов) [226 264-б]

«Адам жашоосу айлампа сыяктуу. Бала төрөлөт. Төрөлгөн күндөн баштап

ага дүйнөдөгү эң асыл ойлор, каалоо-тилектер, алкыш сөздөр багытталат. Анын

жан дүйнөсү таза, тарбиясы оң, эмгекти, эл-жерин, адамзат тукумун сүйгөн,

ата-энесине камкор адам болуп чоңоюшуна кам көрүлөт. Ал да өзүнүн

баласына ушул эле процессти кайталайт. Адам акыры өлөт. Жаңы адам

төрөлөт... Адам өмүрүндөгү мезгил менен мейкиндиктин мындай айлампа

катышы тирүүлүктүн философиясы, жашоо маңызы. Адам менен табияттын өз

ара гармониялуу байланышы. Ушул процесс бешик ырларында айкын

сүрөттөлгөн» (Г.Орозова)[245 386-387].

«...бешик ырынын мукам авазы, жагымдуу обону ымыркайдын

музыкалык туюмун, тил татымын ойготууга, өстүрүүгө да көмөк берет. Бешик

ыры аркылуу ата-эне чүрпөсүнүн келечеги жөнүндө ички ой-тилегин,

мүдөөсүн, кыялын, үмүтүн, санаасын билдирген» (Ы.Кыдыров).

«Эненин бешик ыры наристени тынчтандырып, бейпилдикти тартуулайт,

ошол сыяктуу эле чоң адамдарга да ошол балалык күндөрүн эске салып,

бейпилдик берет.

Бешик ырларында баланын эле сезимдик кабыл алуусу жана

тарбиялануусу берилбестен, эненин да сезими, ой-тилектери, б.а., эненин жан

дүйнөсү берилет, ошондуктан бешик ыры аркылуу эне менен наристенин

жаратылыштан бир бүтүндүгү далилденет» (Муратова А.М) [233 48-б]. Эненин

бешик ыры – баланын сезимталдыгынын башаты

Андан кийин төмөнкүдөй тапшырмалар аткарылды:

1. Элдик бешик ырларын айтуу.

Мисалы: Алдей, алдей, ак бөбөк,

Ак бешикке жат бөбөк,

106

Кунан койду сой бөбөк,

Куйругуна той бөбөк.

Алдей алдей бөбөгүм,

Алдей бөпөм ыйлаба,

Менин жаным кыйнаба,

Атаң тойго кетиптир,

Аккисте толгон эт келет ж.б.

2. Энелери айткан бешик ырларын эстеп ошолорду айтып берүү.

3. Элдик фольклорго окшотуп бешик ырларын чыгаруу.

4. Студенттердин ичинен эне болгондору болсо баласына кандай

бешик ырларын ырдап берерин суроо ж.б.

Булар талкуулангандан кийин проблемалык суроо-жооптор:

1. Бешик ыры эмне үчүн керек?

2. Бешик ырын ырдабай койсо болбойбу?

3. Коляскадагы жаткан биздин балдар бешик ырын угабы?

4. Бешик – баланын ден соолугун бузабы, же жакшыртабы? ж.б.

Төмөнкү кластердеги байланыштар боюнча ой-пикирлерди айтуу

Бешик ыры

салт

бала

музыка

кыймыл

тарбия

поэзия

той

107

Сүрөт 2.2.2. – Бешик ыры менен байланышкан түшүнүктөр

Кыргыз балдар адабиятын изилдөөчүлөр (К.Абакиров, М.Култаева,

М.Сулайманов, О.Сооронов, М.Түлөгабылов, С.Рысбаев, А.Муратов жана

К.Исаков ж.б.) кыргыз балдар адабияты жомокторго бай экендигин белгилешет

жана балдар турмушундагы жомоктордун ролуна кеңири токтолушат.

Жомоктор – окуу программасынан туруктуу орун алып келе жаткан жанр.

Бирок анын жанрдык белгилери, тарыхы, адабий-эстетикалык табияты анчалык

изилденбеген. Бул тууралуу А.Эркебаев мындай пикирин айтат: «...кыргыз

жомоктук прозасына арналган бир да китеп жок. Ал тургай, акыркы он жылда

жарык көргөн жомок жыйнактар тиешелүү квалификациялуу илимий аппарат

менен, б.а., кеңири жазылган баш сөз же соңку сөз, сюжеттердин жана

каармандардын көрсөткүчтөрү менен жабдылган эмес. Ошентсе да, акыйкат

үчүн айта кетүү керек, кыргыз жомокторунун көркөм образдар дүйнөсүн эмес,

идеялык-тематикалык айрым аспектилерине арналган А.Усенбаевдин

«Турмуштук жомокту иликтөө» аттуу жалгыз эмгеги бар. Жомокторго

сомосунан үстүртөн мүнөздөмө берилген «Кыргыз эл оозеки

чыгармачылыгынын тарыхый очерктеринде» авторлор «али күнгө чейин

жомокторду тандоо жана изилдөө иштери колго алына элек» деп кемчилдикти

моюнга алышкан. Бирок бул кенемтенин орду толо элек. Абал ошол бойдон

калууда», «...милдет жомоктук прозанын негизги жанрларын жана түрлөрүн

белгилөө, ошондой эле алардын өз ара жана элдик баяндоо искусствосунун

башка жанрлары менен тарыхый-генетикалык, структуралык байланыштарын

аныктоо болуп саналат»[337 254-б].

Ал эми балдар адабиятын жомокторсуз элестетүү мүмкүн эмес,

окуучулар эң кызыккан жанр да жомоктор. Мындай кызыктуу жана колдонууга

универсалдуу чыгармалар тууралуу: «Кайсы курактагы балдар болсо да жөө

жомок аркылуу адеп биринчи ирет кызыктуу көркөм дүйнөнүн дарбазасын

ачышат, - деп жазат М.Түлөгабылов, - не бир кыйынчылыктарды артына

калтырып отуруп акырында бардык жолтоолуктарды жеңип өткөн каармандар

менен даанышман болот жана эне тилдин байлыгы менен каалагандай тааныша

108

алат»[321 272-б]. Мына ушул жомокторду иштеп чыгуунун да кыргыз

адабиятында өз тажрыйбасы бар. Алардын бири Тоголок Молдо болгон. Ал

тууралуу практикалык сабактарда мындай иштер талкууланды.

Тоголок Молдонун «Кемчонтой» поэмасын окуп-үйрөнүүдө башкы

өздөштүрө турган нерселер:

Бул чыгарманын сатиралык табияты жана сатира, юмор, какшык

түшүнүктөрү;

«Кемчонтой» сатиралык поэмасынын бүгүнкү күндөгү

актуалдуулугу;

адам мүнөздөрү;

акылмандык жана кем акылдык түшүнүктөрү

Студенттер топторго бөлүндү.

1-топ: Сүйлөөчү топ: Поэма боюнча мазмундук талдоо берүү

«Кемчонтой»

2-топ: Түзүүчү топ: Кластерлерди түзүү жана анын жообун берүү.

Бул сабак поэмадагы образдардын айланасында болот.

1-топ: Сүйлөөчү топ: Тоголок Молдо – адам мүнөздөрүн терең ачып,

коомго терс көрүнүштөрдү, элдик этикага туура келбеген нерселерди

шылдыңга алган. Мында акылдуулук жана акмактык салыштырылат. Дал ошол

Кемчонтой ылакап болуп, турмуштук көрүнүш катары кемчонтойлук азыркы

кезге чейин айтылып келет. Поэмадагы башкы нерсе – адамдардын образын

ачуу.

1-сүйлөөчү: Кемчонтойдун теги мындай: Атасы казы айтылуу, адамдан

чыккан бу бир куу

2-сүйлөөчү: Бир сөзүнөн кайтпаган, парасыз сөз айтпаган, акыйкат бүтүм

кылбаган,

сөзү ордуна турбаган

3-сүйлөөчү: Кемчонтой мындай чыкты: Атадан калган бар малын,

сапырып чачып жоготкон.

109

4-сүйлөөчү: Бала кезден келесоо, өз акылы такыр жок, ар кайсыны бир

айтып, сөзү орой, оозу шок.

5-сүйлөөчү: Эшегин айтат атым деп, эс-акылы жогунан, энесин айтат

катын деп.

6-сүйлөөчү: Адам десе санда жок, ага-тууган анда жок.

7-сүйлөөчү: Айткан кебин унутат, акмактыгы жанда жок.

8-сүйлөөчү: Нандын атын унутуп, Кемчонтой айтат: «жалпак» - деп,

калпагын айтат: «байпак» - деп, байпагын айтат: «талпак» - деп ж.б. ушинтип

студенттер текстти пайдаланып Кемчонтойдун терс сапаттарын бүт айтып

чыгат. Анын анын тескериси болгон Багдагүлдүн адамдын сапаттарын

белгилейт.

1-сүйлөөчү: Багдагүлдүн теги мындай: Атасы малды жакшы көрүп,

кызына калың алып жеп алат.

2-сүйлөөчү: Багдагүлдүн сапаттары: акылмандыгы, тапкычтыгы, атасын,

салтты кыя албастыгы

3-сүйлөөчү: Багдагүлдүн амалы: Тамактын бир күн тузун ачуу шор кылат,

бир күнү кем кылат, бир күнү суюк – ашы суу.

Ошентип андан аркы окуялары ырааттуу түрдө айтылып, сюжет белгилүү

болот.

2-Түзүүчү топ төмөнкүдөй кластерлерди түзөт.

Сүрөт 2.2. .. «Кемчонтой» поэмасындагы башкы кейипкерлер

«Кемчонтой»

поэмасындагы

башкы кейипкерлер

Багдагүлдун

атасы

Багдагүл

Кемчонтойд

ун атасы

Кемчонтой

көпкүлөң эси жок

110

Сүрөт 2.2. 3«Кемчонтой» поэмасындагы Кемчонтойдун сапаттары

Сүрөт 2.2.4.«Кемчонтой» поэмасындагы Багдагүлдүн сапаттары

Кемчонтой

ойлонбойт

чырлуу

акылсыз келесоо

ишенчээк

Багдагүл

акылдуу намыскөй

кайраттуу

сулуу

эрктүү

кыраакы

чебер тапкыч

эс тутумсуз

111

Жогорудагы кластерден максаты – студенттердин өздөштүрүүсүн байкоо,

тексти кайра бир эске түшүрүү, адамдардын сапаттарын анализдөө, аларга баа

берүү, өздөрүн жаман сапаттардан оолак кармоого аракеттенүү жана болочок

окуучуларына бул чыгарманы окутууга даярдык жаратуу.

1-топко суроолор:

1) Кемчонтойдун тарбиясы эмнеден бузулду? Неге ал акылсыз болуп

чыкты?

2) Кемчонтойдун чын эле акылы кемби? Эркеби? Жалкообу? Же

мунун баарын атайын жасайбы?

3) Эмне үчүн каармандын аты – Кемчонтой? Кемчонтой аркылуу

автор эмнени айткысы келген?

4) Акыл менен иш кылат,

Адамдардын жетиги.

Эмгек болот өмүрдө,

Адамдардын кесиби, – деген саптардын тегерегинде кеңири ой

жүгүрткүлө.

5) «Акылмандуулуктун даңазаланышы» деген темада оозеки дилбаян

айтуу.

6) Турмуштагы кемчонтойчулук жана бБүгүнкү күндүн

кемчонтойлору.

Алардын жооптору алынат жана талданат, топтун ар бир мүчөсү ойлорду

толуктап турат.

Андан соң текстти бир нече бөлүктөргө бөлүп, аларга өзүнчө тема коюу

тапшырмасы аткарылат.

Кийинки жумуш айрым сөздөрдүн лексикалык маанисин талдоого

багытталат. Алар:

казы – эски убактагы сот сыяктуу адамдар

буламык – кичинекей балдарга куурулган ундан май кошуп бышырган

тамак

эсер – жеңил ой, эссиз

112

талкан – куурулган дан

чеч – кырман сузганга ылайыкталган айры

«береке чечке» – кырман сапырып жаткандардын жанына баргандар, же

өтүп бараткан жолоочулар ушундай сөз атат, түшүм берекелүү болсун дегендик

жөнүк – жөнсүз, акылсыз

мала – айылдын бөлүгү

кожо – дин туткан, динге берилген, кызмат кылган киши

Эң аягында студенттер бул чыгарманын балдар үчүн кандай мааниси бар

экендиги тууралуу сүйлөп беришет.

Жогорудагыдай элдик чыгармаларга же акын-жазуучулар иштеп чыккан

элдик мурастарга азыркы окуучулар, студенттер өзгөчө маани берүүсү зарыл.

Чыңгыз Айтматов мындай деп жазган: «Эгин эккендеги айтым» мен үчүн

кандайдыр бир ыйык дуба, азыркыча айтканда, манифест. Аталарыбыз

өзүлөрүнүн бул дүйнөдөгү парзын ушул элдик айтым аркылуу туюшса жана

туюнтушса керек. Мен үчүн ата мурастарынын баары кундуу да, куттуу да

ыйык таберик.

Азыркы мезгилде эгиндин нан болгонго чейинки мээнетин ким билет да,

ким туят? Же нанга жетүүгө жан үрөгөн адамдардын эмгегин ким билип, ким

баалай алат?

Ооба, нан белгилүү бир суммадагы акчадан улам сага берилүүчү нерсе,

аны дүкөнгө акчаңды санап өткөрүп, ошого айырбаштап аласың. Байыркы

кыргыз дыйканынын эгин бастыргандагы айтымын эшит да, анын өз кесибине

байланыштуу бардык маалымат камтыганына оозуң ачылсын, анын канчалык

даражада көрөгөч, тубаса билимдүү экенин эшите бер, бурадар...

Же ашуу алдындагы айтымда, же шамалга кайрылуудагы элдик нускада

не деген философия уюп жатат? Бүгүнкү окурмандар табияттын адам рухуна

болгон таасирин анча деле капарына албай, күнүмдүк жашоосунан ал ыйык

казынаны түртүп, оолактатып салгандай. Ошондонбу, алар өткөндөгү ата-

бабалардын акыл-оюнда, парасатында не деген нерселер жашырылып жатканы

менен иши болбой калгандай...»[7 138б].

113

Андыктан да жазуучу өзүнүн «Гүлсарат», «Ак кеме», «Деңиз бойлой

жорткон Ала-Дөбөт», «Кылым карытар бир күн», «Тоолор кулаганда» деген

чыгармаларында элдик фольклордук чыгармаларды бүгүнкү күндүн жалпы

дүйнөдөгү адамдары өз адептик нормалары менен салыштырып көрсүн деп

атайын колдонот.

Мына ушундай чыгармалардын тарбиялык мааниси, кыргыз элинин

этноэтикалык маданияты балдар адабиятын үйрөтүү процессинде өзгөчө

мааниге ээ болушу керек.

Экинчи глава боюнча корутунду

2-глава «Педагогикалык жогорку окуу жайларында «Балдар адабияты»

дисциплинасын окутуунун методикасы» деп аталып, анын 1-бөлүгүндө

аталган дисциплинаны окутуунун жалпы принциптери каралат. Алар биздин

аныктообуз боюнча төмөнкүлөр болду: балдар адабиятынын критерийлерине

туура келген чыгармаларды тандоо принциби; чыгармаларды тандоонун жана

окутуунун тарыхый-хронологиялык принциби; чыгармаларды сунуштоонун

тектик, түрдүк, жанрдык жана стилдик-поэтикалык принциби; чыгармаларды

окуп-үйрөнүүнүн тематикалык көп түрдүүлүк принциби; балдар адабиятын

окуп-үйрөнүүнүн адабият теориясы менен байланыштуулук принциби;

автордун жалпы чыгармачылыгын мүнөздөөчү принциби; окутуунун кесипке

багытталган же компетенттүүлүк принциби; адабияттын улуттуулугу жана

типологиялык бирдиктүүлүгүнүн принциби. Диссертацияда жогорудагы

принциптердин ар бирине кеңири токтолдук.

Андан ары аталган дисциплинанын мазмунун студенттерге жеткирүүдө

адабият таанууга киришүү, адабият теориясы, адабий сын, адабияттын

тарыхы, библиография курстары кандай роль ойной тургандыгы, алар аркылуу

студенттер аналитикалык билгичтиктерге, балдарга арналган чыгармаларды

аларга ылайыктап көркөм окуй билүүгө, белгилүү темада китептердин

114

тизмесин түзө алууга, ар бир куракка ылайыктап чыгармаларды тематикалык,

тарыхый, стилдик принциптер менен бөлүштүрө алууга, чыгармалардын

улуттук жана жалпы адамзаттык өзгөчөлүгүн табууга көнүгөт.

2-бөлүм «Балдар адабияты» дисциплинасы боюнча лекциялык

сабактарды өтүүнүн формалары жана методдору»деп аталып, андалекцияда

маалыматтардын берилиш жана кабыл алыныш схемасы көрсөтүлүп, лекция

окуунун өркүндөтүлгөн мазмуну жана формасы сунушталып, мисал катары

«Т.Кожомбердиев – балдар акыны», «Кыргыздын Андерсени – С.Рысбаев»

деген лекциялардын фрагменттери берилет. Лекциянын салттуу эмес

типтерибоюнча эмгектерге (Н.А.Алексеев, А.А.Вербицкий, Н.Г.Белостоцкая,

Н.В.Борисова, А.Е.Михневич, А.А.Соловьева ж.б.) таянып, анын ар кандай

формаларын көрсөтүү менен аларда окуу-таанып билүү ишмердүүлүгүнүн

өнүктүрүүчү (проблемалуу, изилдөөчүлүк, изденүүчүлүк) багыты башкы

орунга чыгары, мындай лекцияларда студент угуучуга айланбастан,

изденүүчүгө жана ой жүгүртүүчүгө айланары белгиленет. Мындай лекциянын

типтери: лекция-пресс-конференция;лекция-анкета (сурамжылоо);лекция-

диалог («экөөбүзгө лекция» - «лекция вдвоем»);проблемалуу

лекция;визуалдык лекция;эки окутуучу өткөргөн лекция (мисалы, адабиятчы

жана педагог өз дисциплиналарын интеграциялоо менен);маалымат берүүчү

лекция ж.б.

2-главанын «Балдар адабияты» дисциплинасынан практикалык

сабактарды өткөрүүнүн технологиялары жана аларды өркүндөтүүнүн

жолдору, ыкмалары, каражаттары» деген 3-бөлүмүндөШ.Бейшеналиевдин

«Кычан» повестине лингвистикалык, тарыхый-маданий, этнопедагогикалык

талдоо жүргүзүү сабагынын жана «Бешик ыры» деген сабактын мисалында

практикалык сабактарды өткөрүүдө төмөнкүдөй ыкмалардын эффективдүү

экендигин белгиледик: семинар-аңгемелешүү;семинар-талаш-тартыш

(дискуссия);семинар-дил баян;семинар-иштиктүү оюндар;семинар-

саякат;семинар-изилдөө. Ал эми аларды өткөрүүнүн негизги шарттары жана

талаптары: теманын (проблеманын) туура тандалышы;адабияттар менен

115

камсыздоонун жеткиликтүүлүгү; студенттердин санынын чектелиши (канча аз

болсо, ошончо майнаптуу); өтүлүүчү аудиториянын же башка жердин

ылайыктуулугу;студенттерди дагы майда топторго туура бөлүү жана

орундарын туура жайгаштыруу;ар бир студентке жеке мамиле;студенттердин

өз оюн тартынбай кеңири айтуусуна, изилдөөсүнө, адабияттарды

колдонуусуна мүмкүнчүлүк берүү. Буга мисал катары БатМУнун ага

окутуучусу, педагогика илимдеринин кандидаты Т.Каранованын «Балдар

ырлары – балалыктын аруу дүйнөсүнүн ачкычы» деген сабагын кеңири

талдоого алдык. Андан ары Тоголок Молдонун «Кемчонтой» поэмасын окуп-

үйрөнүүдө студенттерди топторго бөлүп текстти талдоо жана чыгарманын

негизинде кластер түзүү ишмердүүлүгүнүн жүрүшүн баяндап бердик. Биздин

бул методикага ылайык студенттердин сатира, юмор, какшык тууралуу

түшүнүктөрү кеңейип, бүгүнкү күндөгү кемчонтойчулук тууралуу

баарлашуулары талаш-тартышка айланды. Бул главада жогорудагыдай

чыгармалардын тарбиялык мааниси, кыргыз элинин этноэтикалык маданияты

балдар адабиятын үйрөтүү процессинде өзгөчө мааниге ээ болушу керектиги

ар тараптуу изилдөөгө алынды.

116

III ГЛАВА

ПЕДАГОГИКАЛЫК ЖОГОРКУ ОКУУ ЖАЙЛАРЫНДА

«БАЛДАР АДАБИЯТЫ» ДИСЦИПЛИНАСЫН ОКУТУУ

БОЮНЧА ЖҮРГҮЗҮЛГӨН ЭКСПЕРИМЕНТТЕРДИН

НАТЫЙЖАЛАРЫ

3.1. Экспериментти уюштуруу жана анын жүрүшү

Педагогикалык экспериментибиз өзүбүз эмгектенген И.Арабаев атындагы

кыргыз мамлекеттик университетинин педагогика жана мамлекеттик тил жана

маданият институттарында (кийин факультеттер), Ош гуманитардык-

педагогикалык институтунда, Ош мамлекеттик университетинде, Жалал-Абад

мамлекеттик университетинде жүрдү. Ошондой эле Баткен мамлекеттик

университетинин айрым материалдары да пайдаланылды.

Биринчи – даярдоочу (аныктоочу) этапта«Балдар адабияты»

дисциплинасын окутуунун теориядагы жана практикадагы абалы талданды.

Анда мектепте балдар адабиятын окутуучу педагогдорду даярдоонун абалы

талапка ылайык келбей жаткандыгы тууралуу бүтүмгө келдик. Биз аны

педагогикалык университеттердин кыргыз балдар адабияты боюнча

окутуучулардын компетенттүүлүктөрүн шарттуу түрдө эки деңгээл (жогорку

жана төмөнкү балл) боюнча текшерип көрдүк.

Таблица 2.2.2 – Кыргыз балдар адабиятын окутуу боюнча

профессордук-окутуучулук курамдын компетенттүүлүктөрүнүн деңгээли

(10 баллдык система)

Тапшырмалар

КМУ ОшМУ ЖАМУ ОГПИ

жог төм жог төм жог төм жог төм

Балдар адабиятынын

спецификасын өздөштүрүүсү

6 4 7 3 7 3 6 4

Балдар жазуучуларынын

чыгармаларын толук окуп

чыккандар

4 6 5 5 3 7 5 5

«Балдар

адабияты»дисциплинасы

боюнча програм-ма,

8 2 2 6 4 5 5

117

методикалык колдонмо ж.б.

түзгөндөр

Балдар адабияты боюнча

адабият таануу материалдары

менен тааныштыктын

деңгээли

3 7 4 6 4 6 4 6

Окуу жайынан тышкары иш

жүргүзгөндөр (жолугушуу,

саякат, кат алышуу ж.б.)

2 8 3 7 2 8 2 8

Орточо балл 4,6 5,4 4,6 4,6 4,5 5,6 4,4 5,6

Жогорудагы таблицада көрсөтүлгөндөй биз окутуучулардын төмөнкүдөй

компетенттүүлүктөрүн аныктоого аракет кылдык:

1. Балдар адабиятынын спецификасын өздөштүрүүсү

2. Балдар жазуучуларынын чыгармаларын толук окуп чыгуусу (текст

менен тааныштыгы)

3. «Балдар адабияты» дисциплинасы боюнча программа, методикалык

колдонмо ж.б. түзүүлөрү

4. Балдар адабияты боюнча адабият таануу материалдары менен

тааныштыктын деңгээли

5. Окуу жайынан тышкары иш жүргүзгөндөр (жолугушуу, саякат, кат

алышуу ж.б.)

Натыйжада, көрүнүп тургандай, жогору баллга караганда төмөнкү балл

алгандар басымдуулук кылды. Анын себебин аныктоо үчүн КМУ, ОшМУ,

ЖАМУ, ОГПИде иштеген 22 окутуучуларга анкета таратып, аңгемелешип,

төмөнкүдөй жыйынтык алдык.

Таблица 2.2.3 – Кыргыз балдар адабиятын окутуунун деңгээлинин

төмөн болушунун башкы себеби

№ себептер саны

1 Жогорку окуу жайларында бул дисциплинаны окутуунун

деңгээлинин төмөндүгү

10

2 Жогорку окуу жайларында бул дисциплинаны окуткан

адистердин компетентсиздиги

6

3 Окуу программаларынын, окуу китептеринин деңгээли 4

ЖОЖ жетекчилеринин бул дисциплинаны окутуунун анча

маани бербеши

2

118

Баары 22

Көрүнүп тургандай, «Балдар адабияты» дисциплинасынын өз деңгээлде

окутулбай жатат. Анын себептери төмөнкүлөр экендиги аныкталды:

1. Жогорку окуу жайларында бул дисциплинаны окутуунун

деңгээлинин төмөндүгү

2. Жогорку окуу жайларында бул дисциплинаны окуткан адистердин

компетентсиздиги

3. Окуу программаларынын, окуу китептеринин деңгээли

4. ЖОЖ жетекчилеринин бул дисциплинаны окутуунун анча маани

бербеши

Биз бул көрүнүштүн түпкү тамырларын изилдеп отуруп төмөнкүдөй

себептерди аныктадык:

ушул учурда мектеп мугалимдери жана ЖОЖдун окутуучулары

өздөрү китепти сүйүп окуган окурман болбой калыптыр, анын башкы себеби –

алардын колунда окуй турган китеп жок, китеп сатып ала турган айлыгы аз;

педагог адистерди даярдоочу окуу жайларында балдар

адабияттарына бөлүнгөн сааттар жылдан жылга кыскарып кеткен;

«Балдар адабияты» боюнча окуу программасы, окуу китеби СССР

убагынан бери чыкпай калган, же кийин чыккандары да 200-300 нускада гана

болуп, кеңири коомчулукка жетпей калды;

аталган багытта адабий изилдөөлөр жүргүзүлбөйт, адабий сын жана

адабият таануу китептери жарыяланбайт;

балдар үчүн адабий китептердин, хрестоматиялардын жетишсиз

чыгарылып жаткандыгы.

Бул тууралуу Сулайман Рысбаев мындай деп жазат: «...бүгүнкү күндө

биздин кыргыз балдар адабиятыбыз теориялык жактан да, практикалык жактан

да, б.а., илимий-методикалык жактан жакшы изилденбеген. Кыргыз мектебинде

балдар адабияты республикабызда мектеп жаралган күндөн бери окутулуп

келатса да, ал эчак эле фундаменталдуу илимий методикалык изилдөөлөрдүн

119

объектиси болууга тийиш болсо да, илимпоздорубуз менен методисттерибиз

ага ушу кезге чейин жең түрүп кирише элек»[281].

Мына ушундай абал аныкталгандан кийин биз өзүбүз «Балдар адабияты»

дисциплинасы боюнча окуу-методикалык комплексин түздүк. Ал жогорку окуу

жайларынын 550700 – Педагогика адистигинин «Башталгыч билим берүү»

профили боюнча бакалаврларды даярдоо үчүн «Балдар адабияты»

дисциплинасына арналды. Анын курамына окутуучу жана студент үчүн

жумушчу программаларды, лекцияларды, тесттерди, модулдун, өз алдынча

иштердин комплексин камтыды. Окуу-методикалык комплекс (ОМК) жогорку

кесиптик билим берүүнүн мамлекеттик стандартынын талаптарын

жетекчиликке алуу менен түзүлдү. Окутуунун кредиттик технологиясы боюнча

аталган дисциплинаны өздөштүрүүсү үчүн иштелип чыккан окуу-методикалык

комплекс курстун максат-милдеттерин, окуу көлөмүн жана тематикалык

жактан пландаштырылышын, лекциялык, практикалык сабактардын планын

жана тапшырмалар системасын, студенттин өз алдынча иштөөсү үчүн

тапшырмалар жана методикалык көрсөтмөлөрүн, колдонулуучу адабияттарды,

каражаттарды, студенттерди аралык жана жыйынтык текшерүүдөн өткөрүүнүн

материалдарын, баалоо критерийлерин камтып, окутуучуга окуу процессин

натыйжалуу уюштурууга багыт берди. Студенттердин билимин баалоо үчүн

тест түрүндөгү тапшырмалар сунушталган. Бул ОМКны педагогика

илимдеринин кандидаттары, доценттер М.Раимбекова, А.Акунова рецензиялап,

Башталгыч мектепте кыргыз, орус тилдерин окутуунун технологиясы

кафедрасы талкуулап, «Балдар адабияты боюнча окуу китептери, окуу

программалары менен таанышуу, аларга талдоо жүргүзүү иш-аракеттерине

арналган материалдар студенттердин адистик компетенцияларынын

калыптанышын шарттайт. Ошондуктан, бул окуу-методикалык комплекс

жогорку окуу жайларында балдар адабиятын окутууну ишке ашырууда сөзсүз

түрдө өз салымын кошмокчу. Н.Э.Абдраеванын «Балдар адабияты»

дисциплинасы боюнча түзгөн окуу-методикалык комплексин басууга жана

550700 – Педагогика адистигинин «Башталгыч билим берүү профили боюнча

120

бакалаврларды даярдоо үчүн республиканын ЖОЖдоруна жайылтууну

сунуштайбыз» деген жыйынтык чыгарып беришти (Тиркемеде).

Жогорудагы ОМКнын материалдары жана аларга кошумча ар кандай

методикалык сунуштар биздин эксперименттин негизин түздү.

Эксперименттердин биринчи этабында 1-2-курстун студенттеринин

балдар адабияты боюнча билими, компетенттүүлүктөрү аныкталды. Мында

байкоо жана тажрыйба топтору ажыратылган жок. Анын жыйынтыгы төмөндө

берилди.

Таблица 2.2.4. – Кыргыз балдар адабияты боюнча эксперименттин 1-

этабындагы студенттердин жалпы деңгээли (саны жана пайызы)

ЖОЖ саны 1-деңгээл 2-деңгээл 3-деңгээл 4-деңгээл

КМУ 81 2

5

32,4% 2

1

25,9% 1

9

23,4% 1

6

19,7%

ОшМУ 103 2

8

27,1% 3

0

29,1% 2

2

21,3% 2

4

23,3%

ЖАМУ 54 6 11,1% 1

8

33,3% 1

7

31,4% 1

3

24,1%

ОГПИ 31 8 25,8% 8 25,8% 8 25,8% 7 22,5%

Баары 269 6

7

24,9% 7

7

28,6% 6

6

24,5% 6

0

22,3%

Таблицадан көрүнүп тургандай ЖОЖдордун 1-2-курстарындагы жалпы

269 студенттин ичинен жогорку деңгээлдеги, б.а., «5» деген баага

татыктуулары – 67, бул 24,9%ды түзөт, 2-деңгээлдегилер, б.а., «4» деген баага

татыктуулары – 77, бул 28,6%ды түзөт, 3-деңгээлдегилер, б.а., «3» деген баага

татыктуулары – 66, бул 24,5%ды түзөт, ал эми 4-деңгээлдегилер, б.а., «2» деген

баага татыктуулары – 60, бул 22,3%ды түзөт.

Бул жыйынтыкты алуу үчүн биз төмөнкүдөй иш-аракеттерди аткардык:

балдар үчүн чыгармалардын көркөм чыгарманын тектери, түрлөрү,

жанрлары жөнүндөгү жалпы түшүнүктөргө ээ болушу;

121

балдар адабиятын фольклор, ырчылар чыгармачылыгы,

профессионал адабият боюнча ажырата билиши;

чыгарманын темасы менен идеясы, каармандын мүнөзү, портрети

көркөм деталь, сюжет, окуялар, композиция, эпизод, образдар системасы,

пейзаж, интерьер, чыгарманын көркөмдүгү, тилинин өзгөчөлүгү, колдонгон

көркөм сөз каражаттары жөнүндөгү түшүнүктөрү;

балдар адабиятын чоңдор адабиятынан айырмалай билиши;

тексттерден жатка айтып бере алышы;

көркөм чыгарманын тектери (эпика, лирика, драма) жана жанрлары

(жомок, табышмак, макал-ылакап, элдик ырлар, легенда, миф, аңгеме, повесть,

роман, ыр, поэма, пьеса, комедия ж.б.) жөнүндө түшүнүктөргө ээ болушу;

балдар жазуучулары тууралуу маалыматтарга жетишкендиги;

окуган көркөм чыгарма боюнча жөнөкөй формада баяндама же

дилбаян жаза билүү;

окуган китебине, көргөн спектаклине же кинофильмге пикир айта

билүү;

балдар үчүн жазылган көркөм чыгарманын текстти менен иштөө:

үстүртөн жана кеңири талдоо жасоо, план түзүү ж.б.

Эксперименттин 2-этабында тажрыйба жана байкоо топтору тандалды.

Алар бир эле аудиторияда бир эле окутуучунун лекциясын укту, б.а., лекцияда

өзгөчө тапшырмалар берилген жок. Ал эми биздин методикалык сунуштар

практикалык сабактарда жана өз алдынча иштерди уюштурууда өзгөчөлөндү.

Мындагы чыгармачыл тапшырмалардын түрлөрү жана формалары:

балдар адабияты боюнча чыккан библиографиялык маалыматтарды

жыйноо;

Орусиянын, Казакстандан, Өзбекстандын балдар адабияты боюнча

окуу китептерин пайдалануу;

чет өлкөлүк балдар жазуучуларынын чыгармалары менен

таанышуу;

122

окуган китептерине аннотация жазуу;

өз ойлорун адабиятчылардын, сынчылардын пикири менен

салыштыруу;

илимий булактарды конспектилөө;

реферат жазуу;

курстук иш жазуу;

дипломдук ишке материал топтоо;

макала жазуу;

эссе, дил баян жазуу;

интернет булактарын кеңири пайдалануу;

портфелио түзүү;

чыгармалардын негизинде тартылган сөлөкөт фильмдерди жана

көркөм, документалдык кинолорду көрүү, аларга баа берүү;

адабий жерлер боюнча аймак таануу саякаттарына чыгуу;

чыгармалар боюнча коюлган спектаклдерге кирүү;

авторлордун биографиясын кеңири үйрөнүү ж.б.

Жогорудагыдай педагогикалык ишмердүүлүктөрдүн комплексинен кийин

эксперименттин 3-этабында анын жыйынтыгын чыгардык.

3.2. Эксперименттин жыйынтыктары

Биз аныктаган проблемалардын ичинен эксперименттик иштердин

жыйынтыгы төмөнкүлөрдүн өзгөчө маанилүү экендигин көрсөттү.

1. Окуу материалдарын мазмунун жаңылоонун зарылдыгы.

2. Окуу-методикалык комплексин заманбап талаптарга ылайык иштеп

чыгуу.

3. «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуучу адистердин сапатын

жогорулатуу

123

Биз эксперименттин жыйынтыгын чыгарууда студенттерге төмөнкүдөй

суроолор жазылган анкет таратып, алардын кеңири жоопторун алып, талдоо

жүргүздүк:

1. «Балдар адабияты» дисциплинасынын негизги максаты эмнеде?

2. «Балдар адабияты» дисциплинасынын окуу-нормативдик

материалдарына кыска анализ берүү

3. Балдар адабиятынын спецификасы эмнеге?

4. Кыргыз эл жомокторунун ичинен бирди алып, ошого сюжети

окшош башка элдердин жомокторун атап чыккыла?

5. Жомок, миф, уламыш, легенда – төртөөнүн окшоштуктары жана

айырмалары

6. Макал жана ылакап – экөөнүн окшош жагы жана өзгөчөлүү жагы

7. Тоголок Молдонун кыргыз балдар адабиятындагы ордун

белгилегиле?

8. Кыргыз фантастикасынын эволюциясы

9. Кыргыз совет балдар адабиятынын башатында кимдер, кайсыл

чыгармалары менен турат?

10. Элдик оозеки чыгармалардын негизинде акын-жазуучулар иштеп

чыккан жомокторду атагыла?

Таблица 2.2.5 – Жыйынтыктоочу экспериментте студенттердин

жалпы жооптору (жогорку балл алгандар гана % менен)

суроо№ КМУ – 91 ОшМУ - 97 ОГПИ - 88 ЖАМУ - 76

б.т. т.т. б.т. т.т. б.т. т.т. б.т. т.т.

1 15 19 13 24 20 26 18 27

2 16 23 17 29 21 29 21 24

3 19 25 19 27 21 27 19 28

4 14 24 16 32 19 26 20 30

5 15 18 14 24 21 26 19 29

6 13 19 18 26 20 26 17 28

7 20 29 19 29 19 32 19 27

8 15 21 18 24 20 27 19 32

9 20 29 16 29 22 29 21 27

124

10 21 34 19 34 23 36 22 34

баары 16,8 24,1 16,9 27,8 20,6 28,4 19,5 28,6

Жогорудагы таблицада белгиленгендей экспериментке катышкандар:

И.Арабаев атындагы КМУ – 91 студент

ОшМУ – 97 студент

ОГПИ – 88 студент

Аларды эки топко: байкоо тобуна (б.т.) жана тажрыйба тобуна (т.т.)

ажыраттык. Жыйынтыгында дээрлик 10 суроого тең ар бир окуу жайында

байкоо тобуна караганда тажрыйба тобундагы студенттер жогорку баллды

көбүрөөк жыйнашты. Жалпы жыйынтыгында:

1. КМУда байкоо тобунун жогорку баллы – 16,8% болсо, тажрыйба

тобунда 24,1% болуп, айырма 7,3%ды түздү.

2. ОшМУда байкоо тобунун жогорку баллы – 16,9% болсо, тажрыйба

тобунда 27,8% болуп, айырма 10,9%ды түздү.

3. ОГПИде байкоо тобунун жогорку баллы – 20,6% болсо, тажрыйба

тобунда 28,4% болуп, айырма 7,8%ды түздү.

4. ЖАМУда байкоо тобунун жогорку баллы – 19,5% болсо, тажрыйба

тобунда 28,6% болуп, айырма 91,1%ды түздү.

Жалпы эксперимент жүргүзгөн окуу жайларынын жыйынтыгын

караганда орточо көрсөткүч: байкоо тобунда (б.т.) – 18,45%, тажрыйба тобунда

(т.т.) – 27,22%, айырма – 8,77%.

Демек, биздин методикалык сунуштарыбыз 8,77% натыйжасын берди деп

эсептедик.

Ошондой эле биз эксперименттердин мезгилдерине карата салыштырма

анализин жүргүздүк.

Таблица 3.1.1. – Эксперименттин этаптары боюнча жыйынтыктар

окуу жайлар топтор мезгилдер

(этаптар)

Жогору орто төмөн

КМУ - 88 б.т. башы 12,3 45,4 42,3

125

аягы 13,1 46,6 41,3

т.т. башы 12,2 44,1 43,7

аягы 18,1 52,6 29,3

ОшМУ – 120 б.т. башы 12,1 44,6 43,3

аягы 14,1 42,3 43,5

т.т. башы 13,8 42,4 43,8

аягы 27,6 45,7 26,7

ОГПИ

– 81

б.т. башы 14,1 42,6 43,3

аягы 15,1 42,3 42,5

т.т.

башы 16,8 42,4 40,8

аягы 25,6 45,7 28,7

Бул таблицада байкоо жана тажрыйба топторунун соңку жыйынтыктары

окуу жайлары жана эксперимент башталыш мезгилиндеги жана соңку этаптагы

көрсөткүчтөрү үч деңгээл (жогорку, орто жана төмөнкү) чагылдырылды.

Эгерде мындан мурдагы таблицада студенттердин билим деңгээли он суроонун

тегерегинде аныкталса, бул жолу комплекстүү каралды (оозеки жооптору,

рефераттары, эссе жана дилбаян жазуусу, чыгармаларды жалпы өздөштүрүүсү,

тилдик-коммуникативдик, этномаданий компетенттүүлүктөрү, цитаталарды

колдунушу ж.б.).

Натыйжада И.Арабаев атындагы КМУда байкоо тобунда эксперименттин

башында жогорку деңгээл – 12,3%, төмөнкү деңгээл – 42,3% болсо, аягында

жогорку деңгээл – 13,1%, төмөнкү деңгээл – 41,3% болду. Мында дээрлик

сапаттык өсүш байкаларлык эмес.

Ал эми тажрыйба тобунда жогорку деңгээл башындагы 12,2%дан аягында

18,1%га көтөрүлсө, төмөнкү көрсөткүч 43,7%дан 29,3%га азайган. Бул

көрсөткүч башка окуу жайларында да ишке ашырылган (таблицаны караңыз).

Жогорудагы таблицаларды салыштырып анализдөө «Балдар адабияты»

дисциплинасын окутууда биздин колдонгон ыкмалар жана каражаттар аркылуу

студенттердин билим сапатын жогорулатууга мүмкүн экендиги тастыкталды.

Үчүнчү глава боюнча корутунду

126

Бул глава толугу менен эксперименттин уюштурулушун, жүрүшүн жана

жыйынтыгын чагылдырууга арналды. Педагогикалык экспериментибиздин

базалары катары атайын регионалдык ЖОЖдорду (Ош гуманитардык-

педагогикалык институту, Ош мамлекеттик университети, Жалал-Абад

мамлекеттик университети) алдык жана өзүбүз иштеген И.Арабаев атындагы

кыргыз мамлекеттик университетин да тарттык.

Адегенде жалпы абалды билүү максатында балдар адабияты боюнча

окутуучулардын компетенттүүлүктөрү, өлкөбүздө бул дисциплинаны

окутуунун абалы жана проблемалары үйрөнүлдү жана ал анчалык жогору

деңгээлде эместиги белгилүү болду. Өзгөчө бизди бул жаатта окутуучулардын

балдар жазуучуларынын чыгармаларын толук окуп чыкпагандыгы, «Балдар

адабияты» дисциплинасы боюнча бирдиктүү программаларынын, окуу-

методикалык колдонмолорунун жоктугу, окутуучулар студенттер менен окуу

жайынан тышкаркы учурларда иш жүргүзүшпөгөндүгү тынчсыздандырды.

Эксперимент учурунда байкоо жана тажрыйба топтору бирдей эле

лекцияларга катышып, бир эле лектордун сөзүн укканы менен алардын

практикалык сабактары жана өз алдынча иштери ар башка болду. Тажрыйба

топторуна балдар адабияты боюнча чыккан библиографиялык маалыматтарды

чогултуу, Орусиянын, Казакстандан, Өзбекстандын балдар адабияты боюнча

окуу китептерин пайдалануу, адабий сынчылардын эмгектери менен таанышуу,

ар кандай кошумча адабияттарды конспектилөө, тексттерди жаттоо, эссе,

реферат жазуу ж.б. чыгармачылык иштердин комплексин кошумча тапшырма

берип, аларды контролдоп турдук. Жыйынтык чыгарарда окуу материалы

боюнча негизги 10 суроо берип, анын натыйжасын ЖОЖдор жана алардын

байкоо, тажрыйба топтору аркылуу өз-өзүнчө чыгардык. Мындагы жыйынтык

жалпысынан 8,77%га тажрыйба топторунда жогору болгондугун биздин

методикалык сунуштарыбыздын тууралыгын тастыктады. Ошондой эле

эксперимент окуу материалдарынын мазмунун жаңылоонун зарылдыгын, окуу-

методикалык комплексин заманбап талаптарга ылайык иштеп

127

чыгуукеректигин, «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуучу адистердин

сапатын жогорулатуу күн тартибиндеги маселе экендигин көрсөттү.

ЖАЛПЫ ЖЫЙЫНТЫКТАР ЖАНА СУНУШТАР

Кыргыздар эң байыркы элдердин бири болуу менен өздөрүнүн күнүмдүк

тиричилигин, жашоо образын, максат-тилегин көркөм сөздүн кудурети менен

кийинки муунга калтырган, мына ошол мурастардын ичинде балдар үчүн,

балдарга арналган чыгармалар да арбын болгон. Оозеки чыгармачылыктагы ал

традицияны төкмөлөр жана жазгыч акындар андан ары уланткан. Ал эми

советтик мезгилде жана эгемендүүлүк учурунда профессионал адабияттын

өкүлдөрү дүйнөлүк балдар адабиятынын классикалык чыгармаларынын

таасиринде жана өздөрүнүн жеке чыгармачылык изденүүлөрү менен кыргыз

балдар адабиятын ар тараптан өнүктүрдү. Мына ошол улуттук балдар

адабиятыбыз ЖОЖдордо атайын окуу дисциплинасы катары киргизилип,

жарым кылымдык тажрыйба топтолду. Мына ошол дисциплинаны окутуунун

максат-милдеттерин, зарылдыгын аныктоо, мазмунун өркүндөтүү жана

студенттердин компетенттүүлүктөрүн калыптандыруунун илимий-методикалык

негиздерин иштеп чыгуу учурдагы кыргыз педагогикасынын кечиктирилгис

милдеттеринин бири. Биздин диссертациялык изилдөө мына ошол проблемага

арналуу менен балдар адабиятын окутуу аркылуу студенттердин болочок

окуучулары менен чыгармачылык байланыш түзүүсүнүн технологияларын

көрсөтөт, ошол эле кезде алардын ой-түшүнүктөрүн кеңейтүүнүн жолдорун

көрсөтүүгө, турмуштук позициясын бекемдөөгө, эстетикалык табитин

көтөрүүгө, билим берүүнүн сапаттык деңгээлин өстүрүүгө жардам берет. Эмгек

«Балдар адабияты»дисциплинасын окутууда оптималдуу ыкмаларды,

жолдорду, каражаттарды табууга жана аларды тажрыйбада текшерип,

натыйжалууларын практикага сунуштоого багытталган.

Диссертацияда мына ушул максатты ишке ашыруу менен изилдөөбүздөн

төмөнкүдөй жалпы жыйынтыктарды чыгардык:

128

1. Балдар адабиятынын инсандын калыптануусундагы маанисин жана

балдардын көркөм сөзгө муктаждыгын анализдөө үчүн улуу педагогдордун

жана жазуучулардын ой-пикирлерине токтолуп, турмуш тажрыйбаларынан

мисал келтирдик, азыркы ааламдашуу доорунда көркөм адабияттын бала

турмушунан алыстап кеткендигин далилдеп, кайрадан балдарды китеп

дүйнөсүнө тартуу үчүн педагогикалык жогорку окуу жайларында үйрөтүлүп

жаткан кыргыз балдар адабиятынын ордун ачып көрсөттүк. Анын башкы

шартты болочокто мектептерде эмгектене турган мугалимдердин

компетенттүүлүктөрүн «Балдар адабияты»дисциплинасын окутуу процессинде

ишке ашыруунун мүмкүнчүлүктөрү экендигин белгиледик.

2. ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде балдар адабиятын

окуп-үйрөнүүнүн тарыхына жана анын изилденишине кайрылуу менен бул

багытта алгачкы программалар М.Сулайманов жана М.Түлөгабылов тарабынан

түзүлгөндүгүн жана ошол эле авторлор окуу китептерин жазышканын

белгиледик, ал окуу-нормативдик материалдарынын оң жана терс жактарын

талдоого алдык. «Балдар адабияты» дисциплинасын окутуунун

методологиялык таянычтарын көрсөтүү үчүн биз орус жана совет

окумуштууларынын окуу программаларын, окуу китептерин,

адабиятчылардын, эстетиктердин, психологдордун, педагогдордун, кыргыз

адабиятын окутуунун методикасы боюнча адистердин эмгектерин анализдедик

жана алар иштеп чыккан теориялык ой-корутундуларга таянып окутуу гана

натыйжа берерин айкындадык.

3. «Балдар адабияты» дисциплинасынын мазмунун аныктоого

коюлуучу талаптарды иштеп чыгуу үчүн салыштырма-типологиялык жана

салыштырма-тарыхый методдорду колдонуп, окуу материалдарына ар түрдүү

аспектиден баа бердик, дисциплинанын түзүлүшүн жана окуу

материалдарынын дидактикалык шарттарын иштеп чыктык. Дисциплинаны

окутууда материалдарды тандоонун принциптерин көрсөттүк жана студенттер

ээ болуучу компетенцияларды аныктадык.

129

4. «Балдар адабияты» дисциплинасынын методикасы боюнча

сунуштарды түзүү жана ал ыкмаларды, жолдорду, каражаттарды окутуу

процессине киргизүүнүн технологияларын иштеп чыгуу багытында жалпы

дүйнөлүк педагогикага, адабиятты окутуу илиминин негиздерине жана

окутуучулардын тажрыйбаларына таянып, бир нече лекциялардын,

практикалык сабактардын жүрүшүн чагылдырдык, заманбап технологияларды

колдонуунун натыйжалуулугун тастыктадык. Окуу материалынын мазмунун

жеткирүү менен болочок мугалимдердин этномаданий, тилдик-

коммуникативдик компетенттүүлүктөрүн жогорулатуунун методикасын иштеп

чыктык.

5. Сунушталган теориялык ойлорду педагогикалык тажрыйбадан

өткөрүү биз илимий изилдөөдө алдын ала койгон божомолубуз туура

экендигин тастыктады.

Диссертациядан улам төмөнкүдөй практикалык сунуштарды айтууну

зарыл деп эсептейбиз:

Окуу программасындагы адабий тексттерди хрестоматия, CD, DVD

дисктер түрүндө чыгаруу, интернетке киргизүү керек.

Аталган дисциплинанын окутуучулары үчүн методикалык

колдонмолорду кеңири чыгаруу кажет.

Биздин изилдөө «Балдар адабияты» дисциплинасынын ЖОЖдордо

үйрөтүү боюнча алгачкы гана изилдөө, демек, тема дагы да тереңдетилет деген

ойдобуз.

130

Пайдаланылган адабияттар

1. Абакиров К. Жанровое своеобразие киргизской советской детской

литературы и проблема становления нового героя: 1924-1956 г.г.) [Текст]:

автореф. дис. ...канд. филол. наук. – Алматы, 1987. – 20 с.

2. Абдымомунова, Г.А. «Манас» эпосунун негизинде жаштарды

атуулдукка тарбиялоо [Текст]: пед. илим. кан. деген окумуш. даражаны из.

үчүн жазыл дисс. авторефераты. 13.00.01. / Г.А.Абдымомунова – Б.: 2009. – 19

б.

3. Абдыраимова, Р.А. Кыргызская этнопедагогика и воспитание детей

[Текст] / Р.А.Абдыраимова. – Киев: 1997. – 187 с.

4. Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение. – М.: 1976

5. Адабият терминдеринин түшүндүрмө сөздүгү [Текст] / Түзгөндөр:

Шериев Ж., Муратов А. – Ф.: 1987. – 120 б.

6. Азаров, Ю.П. Искусство воспитывать [Текст] Ю.П.Азаров. – М.:

1985. – 448 б.

7. Айтматов Ч. Балалыгым – Стамбул: Хызыр Рекламджылык ЛТД

Шти, 2002. – 138 б.

8. Акматалиев А.А. Байыркы орток түрк адабиятынын очерки: Окуу

куралы [Текст]/ А.А.Акматалиев. – Бишкек:Шам, 2001. – 160 б.

9. Акматалиев, А. Кыргыздын көөнөрбөс дөөлөттөрү [Текст] /

А.Акматалиев. – Б.: Шам, 2000. – 30-б.

10. Алимбеков А. Мектеп окуучусунун этномаданий компетенциялары

// Шоокум. – 2012. - №2. – 26-б.

11. Алимбеков А. Чыңгыз Айтматовдун педагогикалык ааламы [Текст]/

А.Алимбеков // Кутбилим, 2009, 13-март

12. Алимбеков, А. Кыргыз элинин билим берүү салттары [Текст] /

Алимбеков А. – Б.: Алтын тамыр, 2001 – 42 б.

13. Алимбеков, А. Кыргыз этнопедагогикасы [Текст] / Алимбеков А. –

Б.: Алтын тамыр, 1997. – 62 б.

131

14. Алимбеков, А. Теория и практика этнопедагогической подготовки

учителя в системе высшего педагогического образования [Текст]: автореф.

дисс. док. пед. наук: 13.00.01 /А.Алимбеков. – Бишкек, 2010. – 42 с.

15. Алимбеков, А. Формирование у будущих учителей готовности к

эстетическому воспитанию младших школьников на прогрессивных традици-

ях народной педагогики (На материале педвузов Киргизии): [Текст]:

автореф. дис. ... канд. пед. наук: / А.Алимбеков. 13.00.01. – М.: 1990. – 25с

16. Алымов Б. Кыргыз совет адабиятын окутуунун методикасы.

Жогорку окуу жайларынын студенттери үчүн окуу китеби [Текст] / Б.Алымов.

– Ф.: «Мектеп», 1981. – 219 б.

17. Алымов Б. «Биздин адабиятты» 7-класста окутуу [Текст] /

Б.Алымов. Ф.: Мектеп, 1983. 250 б.

18. Алымов Б. Аалы Токомбаевдин чыгармаларын окутуу [Текст] / Б.

Алымов. Ф.: Мектеп, 1976. 188 б.

19. Алымов Б. Кыргыз адабиятын (1920-1990-ж.ж.) мектепте окутуунун

илимий-методикалык негиздери: Педагогикалык илимдердин доктору деген

окумуштуулук даражаны изденүү үчүн илимий доклад түрүндөгү

диссертациянын авторефераты [Текст] / Б.Алымов. /13.00.02. – Б.: 1994. – 42 б.

20. Алымов Б. Кыргыз совет адабиятын окутуу методикасы. II китеп

[Текст] / Б.Алымов. – Ф.: «Мектеп», 1991. – 310 б.

21. Алымов Б. Кыргыз совет адабиятын окутуунун айрым маселелери

[Текст] / Б.Алымов. – Ф.: «Мектеп», 1976. – 286 б.

22. Алымов Б. Мектеп сочинениеси [Текст] / Б.Алымов. – Ф.:

«Мектеп», 1982. – 111 б.

23. Ананьев, Б.Г. О проблемах современного человекознания [Текст] /

Б.Г.Ананьев. – М.: Наука, 1977. – 380 с.

24. Ананьев, Б.Г. Психология педагогической оценки. Избранные

психологические труды [Текст] / Б.Г.Ананьев. – Педагогика, 1980. – 267 с.

132

25. Ананьев, Б.Г. Человек как предмет познания [Текст] / Б.Г.Ананьев //

Избр.психологические труды: в 2-х т. М.: Изд-во Московского университета,

1980. – T. 1. – С. 16-178.

Анаркулов Х.Ф. Кыргыз эл оюндары. – Ф.: Кыргызстан, 1991.

Анаркулов Х.Ф. Кыргызские народные подвижные игры, физические

упражнения и современность – Б.; 2003. – 284 б.

Анаркулов Х.Ф. Пути повышения эффективности физического

воспитания школьников на основе учѐта региональных факторов и

народных подвижных игр (на материале Киргизской ССР) - Автореф.

дис... док. пед. наук: – Б.: 1980. – 40 с.

26. Аникин В.П. Былины: метод выяснениия исторической хронологии

вариантов[Текст]/ В.П.Аникин. –М.: Изд-во МГУ, 1984. – 288 с.

27. Аникин В.П. Теория фольклора: курс лекций. 2-е изд. доп. [Текст] /

В.П. Аникин. – Москва: Книжный дом, 2004. – 432 с.

28. Аникин, В. П. Русское устное народное творчество: учебник для

вузов / В. П. Аникин .— М.: Высш. шк., 2001 .— 726 с.

29. Аникин, В. П. Русское устное народное творчество: учебник для

вузов / В. П. Аникин . – 2-е изд. – М. : Высш. шк., 2004 .— 736 с.

30. Аникин, В. П. Теория фольклора: курс лекций / В.П.Аникин. – М.:

Книжн. Дом «Университет», 2004. – 430 с.

31. Апышев, Б. Народные традиции и их использование в трудовом

воспитании старшеклассников (на материалах сельских школ Киргизской

ССР) [Текст]:автореф. канд. пед. наук 13.00.01. / Б.Апышов. – М.: 1974. – 20 б.

32. Апышов, Б. Тарбия жараяны (окуу куралы) [Текст] Б.Апышов. – Б.:

2008. – 126 б.

33. Арзамасцева И.Н., Николаева С.А. Детская литература: Учеб.

пособие для студ. сред. пед. учеб. заведений. - М.; Академия, 1997. – 448 с.

34. Арзамасцева И.Н., Николаева С.А.. Детская литература. Изд. 6-е.

М., Academia, 2009. – 407 с.

133

35. Арсалиев, Ш.М.-Х. Использование произведений национальной

культуры в подготовке учителей начальных классов [Текст]: автореф.дисс ...

канд. пед. наук: 13.00.01. / Ш.М.Арсалиев. – М., 1993.– 23 с.

36. Артыкбаев К. Теориялык маалыматтардын тактыгы үчүн. Китепте:

Артыкбаев К. Мезгил элестери.– Ф.: «Кыргызстан», 1979, 64-72-б.

37. Асаналиев К. Кыдырбаева Р. Адабият таануу терминдеринин

кыргызча кыскача сөздүгү.- Ф.; Кыргыз ССР ИА басмасы, 1961 (долбоор),

1963.

38. Асаналиев, К. Көркөм нарк [Текст] К.Асаналиев. – Ф:. 1988.–131б.

39. Асипова Н.А. Келечектеги мугалимдердин этномаданий

компетенттүүлүгүн калыптандыруу маселелери жөнүндө. Китепте:

Кыргызстан менен Түркиянын билим берүү жана экономикалык байланыш

жолдору. Түзгөн Г.Таджиева. – Б.: 2008. – 226-227-б.

40. Аскаров Т. Эстетическая природа художественной условности. –

Ф.: Илим,1966. – 157 с.

41. Аскаров Т. Восхождение к зрелости: Литерат.-критические статьи.

– Ф.: Кыргыз-стан, 1976. – 312 с.

42. Аскаров Т. Высокое призвание критики. – Ф.: Кыргызстан, 1972. –

68 с.

43. Аскаров Т. Жаңыруунун жолунда. – Ф.: Кыргызстан, 1983. – 164 б.

44. Аскаров Т. Көркөм образдар дүйнөсүндө. – Ф.: Кыргызстан, 1967. –

151 б.

45. Аскаров Т. Образдуу ой жүгүртүүнүн чексиздиги. – Б.: Кыргызстан,

2001. – 128 б.

46. Аскаров Т. Философский анализ литературного процесса. –

Алматы, 1993. – 480 с.

47. Аскаров Т. Художественная условность как эстетическое явление в

свете ленинской теории отражения. – Ф.: Кыргызстан, 1984. – 200 с.

48. Аскаров Т. Эстетикалык жаңы сапаттарга: Макалалар жыйнагы. –

Ф.: Кыргызстан, 1980. – 376 б.

134

49. Аскаров Т. Эстетическая оценка словесного творчества. – Б.:

Кыргызстан, 2000. – 120 б.

50. Аскаров Т. Эстетическое постижение мира: Избр. статьи,

исследования. – Ф.: Кыргызстан, 1982. – 320 с.

51. Асмус, В.Ф. Вопросы теории и истории эстетики: Сборник статей.

[Текст] В.В.Асмус. – М.: Искусство, 1968. – 654 с.

52. Аттокуров, А.Т. Подготовка студентов к педагогическому

руководству народными играми в воспитательной работе с учащимися

начальных классов (на материале педвузов Кыргызской Республики) [Текст]/

А.Т.Аттокуров: автореф. дис. ... канд. пед. наук: 13.00.01. – Б.: 1994 –17с.

53. Афанасьева А.Б. Этнокультурное образование в России: Теория,

история, концептуальные основы. Монография. – СПб.:Университетский

образовательный округ СПб и ЛО, 2009.

54. Баб

анский Ю.К. Избранные педагогические труды [Текст] / Ю.К.Бабанский. –М.:

Педагогика, 1989. – 560с.

55. Баб

анский Ю.К. Оптимизация процесса обучения: общедидактический аспект

[Текст] / Ю.К.Бабанский. – М.: 1977.

56. Баб

анский Ю.К. Оптимизация учебно-воспитательного процесса [Текст] /

Ю.К.Бабанский.– М.: 1992.

57. Бабушкина А.П. История русской детской литературы. - М., 1948. -

479 с.

58. Байгазиев С. Адамды жана атуулду жараткан педагогика же Бектур

Исаковдун альтернативалуу окутуусу [Текст] / С.Байгазиев // Кутбилим, 2012,

22-фев.

59. Байгазиев С. Гумандуу педагогика [Текст] / С.Байгазиев. – Б.:

Алтын тамга, 2006. – 628 б.

135

60. Байгазиев С. Кыргыз Республикасынын жарандарын, жаш

муундарын рухий-адептик, патриоттук жактан тарбиялоо концепциясы [Текст]

/ С.Байгазиев, Б.Жээнбеков // Кутбилим, 2010, 20-авг.

61. Байгазиев С. Окутуунун жана тарбиялоонун философиясы [Текст] /

С.Байгазиев. – Б.: 2012. – 476 б.

62. Байгазиев С. Цивилизация жана Ата журт тагдыры [Текст] /

С.Байгазиев. – Б.: Гүлчынар, 2008. – 798 б.

63. Байсеркеев, Б. Этнические взгляды киргизских акынов-демократов

Токтогула Сатылганова и Тоголока Молдо [Текст]: автореф. дис. ... канд. пед.

наук: 13.00.01. / Б.Байсеркеев. – Фрунзе, 1965. – 23с.

64. Байышова Г.Ж. Мектептердин башталгыч класстарынын сабактан

тышкаркы иштеринде элдик салттар аркылуу экологиялык тарбиялоонун

илимий негиздери – Пед. илим. канд. деген окумуш. даражаны из. үчүн жазыл

дисс. авторефераты. – Б.: 2010, 22 б.

65. Балдар фольклору. «Эл адабияты» сериясынын 20-тому. Түз.:

Г.Орозова. А.Акматалиевдин редакциялоосунда. – Б.: Шам. – 480 б.

66. Батаканова С.Т. Орто мектептерде кыргыз адабиятын окутууда

көркөм чыгармаларга талдоо жүргүзүүнүн илимий-педагогикалык негиздери

[Текст]: пед. илим. доктору дисс. автрефераты. 13.00.02 / С.Т.Батаканова. – Б.:

2011. – 42 б.

67. Батаканова, С. Мектепте көркөм чыгармаларды талдоонун илимий-

педагогикалык негиздери. Монография [Текст] С.Батаканова. – Б.: 2010. – 286

б.

68. Бахтин, М.М. Вопросы литературы и эстетики [Текст] М.М.Бахтин.

– М.: «Художественная литература», 1975.

69. Бахтин, М.М. Творчество Франсуа Рабле и народная культура

Средневековья и Ренессанса [Текст] М.М.Бахтин. – М.: «Художественная

литература», 1990. – 536 с.

70. Бахтин, М.М. Эстетика словесного творчества [Текст] М.М.Бахтин.

– М.: Искусство, 1979. – 424 с.

136

71. Бекбоев И.Б. Инсанга багыттап окутуу технологиясынын териялык

жана практикалык маселелери [Текст] / И.Б.Бекбоев.– Б.: Педагогика века,

2004. – 384б.

72. Бекбоев И.Б. Окуучу, мектеп, мугалим: улуттук педагогика

илиминин контекстинде: илимий-педагогикалык макалалар жыйнагы. 2-китеп.

– Б.: 2015. – 464 б.

73. Белинский В.Г. О детской литературе: Сборник. - М.: Дет. лит.,

1983. – 430 с.

74. Бердяев, H.A. О рабстве и свободе человека [Текст] / H.A.Бердяев //

Мир философии: Книга для чтения. Человек. Общество. Культура. – М.:

Просвещение, 1984. – 325с.

75. Бердяев, H.A. Самопознание [Текст] / H.A. Бердяев. – М.: Книга,

1991. –445с.

76. Бердяев, Н. А. Духовный кризис интеллигенции. Текст. / Н. А.

Бердяев. – М.: Канон, 1998. – 389 с.

77. Бес

палько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения [Текст] /

В.П.Беспалько. – М.: 1995. – 336 с.

78. Бес

палько В.П. Слагаемые педагогической технологии [Текст] / В.П.Беспалько. –

М.: 1989.

79. Бешимов, Ж. Народные традиции в нравственном воспитании

школьников старшего класса(на материале Кирг.СССР) [Текст] / Ж.Бешимов:

автореф. дис. ... канд. пед. наук: 13.00.01.–Казан,1975. –21с.

80. Бобулов К. Жаңы тилке. – Ф.: Адабият, 1991. – 349 б.

81. Бобулов К. Фольклор жана адабият. – Ф.: Кыргызстан, 1980. – 268

б.

82. Богданова О.Ю., Леонов С.А., Чертов В.Ф. Методика преподавания

литературы: Учебник. – М.: 1999

137

83. Божович, Л.И. Избранные психологические труды: проблемы-

формирования личности Текст. / Л.И.Божович, под.ред. Д.И.Фельдштейна. –

М.: Изд-во Междун.пед.академии, 1994.

84. Божович, Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте

[Текст]/ Л.И.Божович.– М.: Просвещение, 1968. – 464 с.

85. Божович, Л.И. Отношение школьников к учению как

психологическая проблема [Текст] / Л.И.Божович. – М., 1951.

86. Борбугулов М. Адабият теориясы. Окуу китеби. – Б.: 1996. – 552б.

87. Борбугулов М. Единство национальное и интернациональное. – М.:

Советский писатель, 1979.

88. Борбугулов М. Кенч капкасын ачып… Адабий-сын макалалар. – Ф.:

1975. – 180б.

89. Будур Н.В. и др. Зарубежная детская литература. Учеб. пособие для

студ. сред, и высш. пед. учеб. заведений. - М.: Академия, 1998. - 304с.

90. Вакуленко В. Детская литература в Киргизии. – М.: Детгиз. – 1976.

91. Волков Г.Н. Этнопедагогика [Текст] / Г.Н.Волков. – М.:

AKADEMA, 2000. – 109 с.

92. Волков, Г.Н. Созвездия земли: избранная педагогическая

публицистика [Текст] Г.Н.Волков. – Чебоксары: Чувашкнигоиздат, 1979. –

460 с.

93. Волков, Г.Н. Народная педагогика[Текст]: Краткий словарь-

справочник/ Г.Н.Волков. – М.:1996. –54 с.

94. Волков, Г.Н. Педагогика любви: Избранные этнопедагогические

сочинения: В 2 т. [Текст] / Г.Н.Волков. – М.: Издательский Дом МАГИСТР-

ПРЕСС, 2002. – Т. 2. – 460с.

95. Волков, Г.Н. Педагогика национального спасения: Избранные

этнопедагогические сочинения [Текст] Г.Н.Волков. – Элиста: АПП «Джангр»,

2003.

96. Волков, Г.Н. Этнопедагогика [Текст] / Г.Н. Волков. – М.: Владос,

1999. – 168 с.

138

97. Волков, Г.Н. Этнопедагогика [Текст] / Г.Н.Волков. – М.:

АCADEMA, 2000. – 176 c.

98. Волков, Г.Н. Этнопедагогика [Текст] / Г.Н.Волков. – Чебоксары:

Чувашкнигоиздат, 1974. – 367 с.

99. Выготский Л.С. Педагогическая психология [Текст] /

Л.С.Выготский. – М.: Педагогика, 1991. – 480 с.

100. Гапаров С. Макал-ылакаптардын синтаксистик түзүлүшү. – Ф.: 1987

101. Геливанов Р.С. Научно-методические основы преподавания курса

«Введение в литературоведение» в национальных группах педвузов: Дисс. ...

канд. пед. наук. - М., 1979. - 187 с.

102. Гуляев Н.А. Теория литературы.– М.: Высшая школа, 1977

103. Гуляев Н.А., Богданов А.Н. Теориялитературы в связи с

проблемами эстетики.–М.: Высшая школа, 1970

104. Гусев В.Е. Эстетика фольклора [Текст] / В.Е.Гусев; Академия наук

СССР, Институт русской литературы (Пушкинский дом). – Ленинград: Наука,

Ленинградскоеотделение, 1967. – 317, [2] с.

105. Даминова, И. Кыргыз педагогикасынын прогрессивдүү идеялары

жана тажрыйбалары аркылуу башталгыч класс окуучуларын экологиялык

жактан тарбиялоо [Текст]/ И.Даминова:пед. илим. канд. деген окумуш.

даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты. 13.00.01. – Бишкек, 2010. – 22б.

106. Даниленко И.К. Анализ художественных текстов на практическом

занятии по советской детской литературе. // Из опыта преподавания

литературы в пединституте. - Челябинск, 1973. - С. 59-75.

107. Даутов К. Жаңы чектерге. Адабий-сын макалалар. – Ф.:

Кыргызстан, 1980. – 216 б.

108. Даутов К. Издегеним тубаса акын, тунук поэзия. – Б.: 2008. – 476 б.;

Даутов К. Таланттар жана тагдырлар. – Ф.: Адабият, 1988.

109. Даутов К. Мезгил сыны жана мен. Тандалмалар. – Б.: 2004. – 524 б.

110. Даутов К. Ырдын өмүрү. Адабий-сын макалалар жыйнагы. – Ф.:

Кыргызстан, 1977. – 112 б.

139

111. Дахужева, З.К. Этнокультурное ориентирование образовательной

системы региона: Научно-педагогические основы и опыт реального

функционирования в республике Адыгея [Текст]: автореф. дисс... канд. пед.

наук: 13.00.01. / З.К.Дахужева. – Майкоп – 2003. – 18 с.

112. Детская литература. Программа [Текст ] / Сост. Н.И.Быкова. –

Омск, Омск. гос. ун-т, 2003. – 11 с.

113. Детская литература. УМК [Текст ] / Сост. М.А.Ковалева. – Бийск,

Алтайская государственная академия образования имени В.М.Шукшина, 2008.

– 77 с.

114. Детская литература: русская и зарубежная: Программа для

педагогических вузов и училищ. / Под ред. М.И.Мещеряковой. - М.:

Библиомаркет, 1997. - 42 с.

115. Дья

ченко В.К. Новая дидактика [Текст] / В.К.Дьяченко. – М.: 2001.

116. Дюшеева, Н.К. Подготовка будущего учителя к использованию

прогрессивных традиций народной педогогики в учебно-воспитательном

процессе обшеобразовательной школы [Текст]/ Н.К.Дюшеева: автореф. дис. ...

канд. пед. наук: 13.00.01.– Бишкек,2000. –23с.

117. Еремчева Т.М. Пути и тенденции развития мордовской детской

литературы 70-90-х годов XX в.: Дисс. ... канд. филол. наук. - Саранск, 2000.-

177 с.

118. Жаныгулов, К. Кыргыз эл акындарынын мурастарындагы

балдардын жаш курак мезгилине байланыштуу таалим-тарбиялык ойлорун

үзгүлтүксүз окуу процессинде колдонуу (XIX-XX к.) [Текст] / К.Жаныгулов:

пед. илим. кан. деген окумуш. даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты.

13.00.01. – Бишкек, 2009. – 20 б.

119. Жигитов С. Кечээкинин сабактары, бүгүнкүнүн талаптары.- Ф.:

«Адабият», 1991.

120. Жигитов С. Ырлар жана жылдар. – Ф.: 1972

140

121. Жирмунский В.М. Сравнительное литературоведение[Текст]/

В.М.Жирмунской. – Л.: 1979. –186 с.

122. Закиров С. Кыргыз элинин макал-ылакаптары. – Ф.: 1972

123. Зенченко О.Г. Роль курса «Детская литература» в формировании

учителя-словесника // Вопросы методики преподавания литературы в

пединституте. - Смоленск, 1973. - С. 71-87.

124. Зубарева Е.Е. Нравственно-эстетические проблемы советской

детской литературы: Дисс. ... доктора филол наук. -М., 1986. - 428с.

125. Зубарева Е.Е. Природа и нравственность (Книги о природе для

дошкольников и младших школьников) // Детская литература -1976. Сб.

статей. - М.: Детская литература, 1976. - С. 109-130.

126. Зубарева Е.Е., Сигов В.К., Скрипкина В.А., Фетисова Л.Е., Кикоин

Е.И., Марутич Т.Б. Детская литература: Учебник / Под ред. Е.Е. Зубаревой. —

М.: Высшая школа, 2004. — 551 с.

127. Зуева, Т. В. Русский фольклор: словарь-справочник / Т.В.Зуева. - М.

: Просвещение, 2002. - 336 с.

128. Зуева, Т. В. Русский фольклор: учебник для вузов / Т. В. Зуева, Б. П.

Кирдан. – 2-е изд. – М. : Флинта ; М. : Наука, 2000. – 400 с.

129. Зуева, Т. В. Русский фольклор: учебник для вузов / Т. В. Зуева, Б. П.

Кирдан. – 6-е изд. – М. : Флинта ; М.: Наука, 2003. – 400 с.

130. Ибрагимов М. Кыргыз макал-ылакап, учкул сөздөрү. – Кара-Балта,

2005, 500 б.

131. Ибраимов О. История и поэзия. – Б.: Ала-Тоо, 2000. – 208 с.

132. Ибраимов О. История киргизской советской лирики. – Б.:

Кыргызстан, 1991. – 306 с.

133. Ибраимов О. История кыргызской литературы ХХ века» (в 2-х тт).–

Б.: 2013. – 1050с.

134. Ибраимов О. История кыргызской литературы ХХ века», 2- изд-е,

дополненное.–Б.: 2014. – 517 с.

141

135. Ибраимов О. Көз караш. Сын китеби. – Ф.: Кыргызстан, 1985. – 128

б.

136. Имаева Н. И. Идея воспитания в творчестве кыргызского акына-

демократа Токтогула Сатылганова [Текст]: автореф. дис.канд.пед.наук:

13.00.01 / Н.И.Имаева. – г. Ашхабад, Турк ГУ, 1970. – 19 с.

137. Имаева, Н. Идеи воспитания в творческом наследии Токтогула

[Текст] / Н.Имаева. – Ф.: Мектеп, 1971. – 126 с.

138. Иманалиев К. Кыргыз адабиятын окутуу методикасынын орчундуу

маселелери [Текст] / К.Иманалиев. – Ф.: «Мектеп», 1984. – 176 б.

139. Иманалиев К. Кыргыз адабиятын окутуунун методикасы [Текст] /

К.Иманалиев. – Ф.: «Мектеп», 1976. – 250 б.

140. Иманалиев К. Кыргыз мектептеринде адабиятты окутуунун

жолдору. 9-10-класстар үчүн [Текст] / К.Иманалиев. – Ф.: «Мектеп», 1966

141. Иманалиев К. Кыргыз совет адабиятын окутуунун айрым

маселелери. I китеп [Текст] / К.Иманалиев. – Ф.: «Мектеп», 1972

142. Иманалиев К. Орто мектептерде кыргыз адабияты боюнча

проблемалык окууну уюштуруу иши [Текст] / К.Иманалиев. – Ф.: «Мектеп»,

1981. – 144 б.

143. Иманалиев К. Орто мектептерде кыргыз адабиятын окутуунун

методикасынын негизги маселелери [Текст] / К.Иманалиев. – Ф.: «Мектеп»,

1973.

144. Иноземцев И.В. Очерки развития научно-познавательной

литературы для детей. Лекции по курсу «Советская детская литература». - М.,

1961.-86 с.

145. Исаков Б. Манас сабагы [Текст] / Б.Исаков. – Б.: 1994. – 650 б.

146. Исаков Б. Манастын жети осуяты [Текст] / Б.Исаков. – Б.: 1997

147. Исаков Б. Окутуп тарбиялоо (мугалимдер үчүн колдонмо) [Текст] /

Б.Исаков. – Ф.: Мектеп, 1979. – 104 б.

148. Исаков Б. Санат сөз. 1-2-китептер [Текст] / Б.Исаков. – Б.: Учкун,

2005.

142

149. Исаков Б., Исакова Ч. Кыргыз адабияты. Орто мектептердин 8-

классы үчүн окуу китеби. 1-бас., [Текст] / Б.Исаков, Ч.Исакова. – Б.: 2002.

150. Исамидинов И.Ч. Кыргыз орто мектептеринде адабият теориясын

окутуу [Текст]: пед. илим. докт. автореф.: 13.00.01. −13.00.02./

И.Ч.Исамидинов – Бишкек, 2005. − 46 б.

151. Исамидинов И.Ч. Кыргыз орто мектептеринде Ч.Айтматовдун

чыгармаларын үйрөнүүнүн процессинде окуучулардын адабий-теориялык

түшүнүктөрүн калыптандыруу [Текст] / И.Ч.Исамидинов. – Б.: 1993 – 244 б.

152. Ишекеев Н. История изучения кыргызской литуратуры в школах

республики и ее акуальные проблемы на соврменном этапе [Текст]: автореф.

дисс. док. пед. наук: 13.00.02./ Н.И.Ишекеев – Алматы, 1994. – 45 б.

153. Ишекеев Н. Кыргыз адабиятын мектептерде окутуунун тарыхы

[Текст] / Н.Ишекеев. − Б.: 1994. −387 б.

154. Кадыров Ы. Кыргыз маданиятынан тамган тамчылар [Текст] /

Ы.Кадыров. – Б.: 2011. – 62-б. 208 б.

155. Калдыбаева, А. Идеи народного воспитания в творческом наследии

Калыка Акиева и их использование в современной педагогической практике

школ Кыргызстана [Текст]: автореф. дис. ... канд. пед. наук: 13.00.01. /

А.Калдыбаева.– Алма-Ата, 1988. – 21 с.

156. Калдыбаева, А. Калык Акиевдин чыгармаларынын тарбиялык

мааниси [Текст] / А.Калдыбаева. – Б.: 1994. – 164 б.

157. Калдыбаева, А. Эл акындарынын чыгармачылыгындагы

этнопедагогикалык идеялар [Текст] / А.Калдыбаева. – Б.: 2005. – 344 б.

158. Калдыбаева, А.Т. Эл акындарынын этнопедагогикалык идеяларын

жаштарды тарбиялоодо колдонуунун илимий-методикалык негиздери [Текст]:

– Пед. илим. док. деген окумуш. даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты.

13.00.01 / А.Калдыбаева. – Бишкек, 2007. – 40 б.

159. Кан-Калик В.А., Хазан В.И. Психолого-педагогические основы

преподавания литературы в школе. – М.: Просвещение, 1988. –255с.

160. Капица, Ф. С.Русский детский фольклор: учебное пособие / Ф. С.

143

Капица, Т. М. Колядич. - М.: Флинта; М.: Наука, 2002. - 314 [1] с.

161. Карагозуева, Г.Ж.. Башталгыч класстын окуучуларынын адеп

маданиятын калыптандыруунун педагогикалык негиздери [Текст]: пед. илим

кандид. деген окум. даража үчүн авторефераты: 13.00.01. / Г. Карагозуева. –Б.,

2010. –24 б.

162. Каранова Т.Н. ЖОЖдордун педагогикалык факультеттеринде

балдар фольклору аркылуу студенттерди окуучуларга атуулдук тарбия

берүүгө үйрөтүүнүн жолдору[Текст]: пед. илим. канд. деген окумуш.

даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты. 13.00.02. / Т.Н.Каранова. – Б.:

2012. – 20 б.

163. Каранова, Т.Н. Кыргыздын элдик балдар чыгармаларынын таалим-

тарбиялык ролу. Атайын курстун программасы [Текст] / Т.Н.Каранова. //– Б.:

Гүлчынар, 2009. – 10 б.

164. Кебекова Б. Кыргыз, казак акындар чыгармачылык байланышы

[Текст]/ Б.Кебекова. – Ф.: Илим, 1985. – 234 б.

165. Кебекова Б. Кыргыз-казак фольклордук байланышы [Текст] /

Б.Кебекова. – Ф.: Илим, 1982. – 260 б.

166. Керимжанова Б. Кыргыз элинин макал жана ылакаптары. – Ф.:

Кыргызмамбас, 1955

167. Киргизско-русские пословицы, поговорки и изречения. Түз.

С.Шамбаев. – Ф., 1979, 340 б.

168. Кожомбердиев Т. Базарлык. – Ф.: 1982.

169. Кожомбердиев Т. Көлчүктөгү ай. – Ф.: 1977

170. Кожомбердиев Т. Көлчүктөгү ай. – Ф.: Мектеп, 1961

171. Койчуманов Ж. Идеи воспитания в творчестве Тоголок Молдо

[Текст] / Ж.И.Койчуманов. – Ф.: 1964. – 186 б.

172. Койчуманов, Ж. Макал-ылакаптар, нуска сөздөр, накыл кептер,

залкар ойлор [Текст] / Ж.Койчуманов, Ы.Кадыров. – Б.: «Бийиктик Плюс». –

2012. – 540 б.

144

173. Койчуманов, Ж. Элдик педагогиканын берметтери [Текст] /

Ж.Койчуманов. – Б.: 1998.

174. Колесова Л.Н. Нравственные искания в современной прозе для

детей: Учебное пособие. - Петрозаводск, 1987. - 92 с.

175. Конурбаев, Т.А. Формирование ценностных ориентации у старших

дошкольников на основе кыргызских народных традиций [Текст]: автореф.

канд. пед. наук 13.00.01. /Т.А.Конурбаев. – Ташкент: 1999. – 21 с.

176. Кузнецова Н.И., Мещерякова М.И., Арзамасцева Н.И. Детские

писатели (Справочник для учителей и родителей). - М.: Баллас, 1995. -160 с.

177. Кузнецова Н.И., Черная Г.А. Методические рекомендации по курсу

«Детская литература» для студентов пед. факультетов. - М., 1985. - 36 с.

178. Култаева Ү. Азыркы балдар поэзиясы. – Б.: 2012. – 216 б.

179. Кутанова, Р.А. Жыйырманчы кылымдын башындагы кыргыз

интеллигенциясынын мурастарындагы улуттук баалуулуктар аркылуу

окуучуларды Ата мекенди сүйүүгө тарбиялоо [Текст] / Р.А.Кутанова: пед.

илим. кан. деген окумуш. даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты.

13.00.01.. – Бишкек, 2010. – 23-б.

180. Кыдыралиев, К. Проблемы познания и воспитания в киргизских

народных сказках [Текст] / К.Кыдыралиев. – Ф.: 1979. – 185 б.

181. Кыдыралиев, К. Этнопедагогика – улуттук нуктагы таанып-

билүүнүн жана тарбиялоонун булагы [Текст] К.Кыдыралиев. – Б.: 2010. – 488

б.

182. Кыдырбаева Р.З., Асаналиев К. Кыргыз адабий илиминин

терминдер сөздүгү. – Б.: ОсОО «БИЛД», 2004. – 572-б.

183. Кыргыз адабият таануусу жана сыны. 2 томдук (А.Акматалиевдин

редакциялоосунда) – Б.: 2004. – 1-т. – 508 б; 2-т. – 716 б.

184. Кыргыз адабияты: терминдердин түшүндүрмө сөздүгү [Текст] /

Түзгөндөр: Шериев Ж., Муратов А. – Б.: 1994. – 158 б.

145

185. Кыргыз адабияты: терминдердин түшүндүрмө сөздүгү.

Толуктоолор менен 2-бас. [Текст] / Түзгөндөр: Шериев Ж., Муратов А. – Б.:

2003. – 200 б.

186. Кыргыз адабияты: энциклопедия [Текст] // Мамлекеттик тил жана

энциклопедия борбору, Манастаануу жана көркөм маданияттын улуттук

борбору. Башкы редактор: Ү.Асанов, жооптуу редактор: А.Акматалиев – Б.:

2004. – 408 б.

187. Кыргыз адабиятынан билим берүүнүн мамлекеттик стандарты

[Текст] // Кыргыз Республикасынын мектептеринде предметтик билим

берүүнүн мамлекеттик стандарттары. – Б.: 2006. – 206-207-бб.

188. Кыргыз адабиятынан билим берүүнүн мамлекеттик стандарты

[Текст] // Кыргыз Республикасынын мектептеринде предметтик билим

берүүнүн мамлекеттик стандарттары. – Б.: 2006. – 206-207-бб.

189. Кыргыз адабиятынын антологиясы. Чыгармалардын 10 томдук

жыйнагы. 4-т. Түз.: С.Рысбаев, Б.Абдухамидова, А.Батыркулова. – Б.: 2012. –

464 б.

190. Кыргыз балдар адабияты боюнча программа. Пединституттардын

мектеп жашына чейинки балдарга тарбия берүү факультетинин күндүзгү жана

сырттан окуу бөлүмдөрүнүн студенттери үчүн. Түз.: М.Түлөгабылов. – Ф.:

КМУ. – 1987. – 40 б.

191. Кыргыз балдар адабияты: педагогикалык адистик берүүчү жогорку

окуу жайлары үчүн окуу программасы. Түз.: Муратов А.Ж., Исаков К.А.,

Колдошев Т.Р. – Ош, ОшМУнун «Билим» редакциялык басмасы. – Ош, 2015. –

38 б.

192. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. 1-том [Текст] / – Ф.:

Кыргызстан, 1980.

193. Кыргыз Республикасынын жарандарын, жаш муундарын рухий-

адептик, патриоттук жактан тарбиялоо концепциясы [Текст] // Кутбилим. –

2010, 20-авг.

146

194. Левина Е.Р., Шеломенцева М.Б. Современная советская научно-

познавательная литература для детей и юношества: Учеб. пособие. -

М.:МГИК, 1991.-88 с.

195. Леонтьев А.Н. Избранные психологические сочинения в 2-х т., Т.

2.[Текст] / A.Н.Леонтьев. – М.: Педагогика, 1983

196. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики [Текст] / A.Н.Леонтьев.

– М.: 1972. – 292с.

197. Лернер И.Я. Дидактическая система методов обучения[Текст]

/И.Я.Лернер. – М.: Знание, серия «Педагогика и психология», 1976. - №3.

198. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения[Текст]

/И.Я.Лернер. – М.: Педагогика, 1981.

199. Литературный энциклопедический словарь (под обшей ред.

Кожевникова В.М. и Николаева П.А.). – М.: СЭ.1987

200. Лихачев, Д.С. «Слово о полку Игореве» и культура его

времени[Текст] Д.С.Лихачев. – Л., 1985. – 306 с.

201. Лихачев, Д.С. Великое наследие. Классические произведения

литературы Древней Руси[Текст] Д.С.Лихачев. – М.: Современник, 1990. –

670 с.

202. Лихачев, Д.С. О филологии[Текст] Д.С.Лихачев. – М.: Высшая

школа, 1989. – 208 с.

203. Лойтер, С.М. Поэтика детского стиха в ее отношении к детскому

фольклору: Монография. Петрозаводск, 2005

204. Лойтер, С.М. Русский детский фольклор и детская мифология:

Исследование и тексты / С. М. Лойтер ; Карел. гос. пед. ун-т .— Петрозаводск

: КГПУ, 2001 .— 293,[2] с.

205. Лойтер, София Михелевна. Русская детская литература XX в. и

детский фольклор: Проблемы взаимодействия: автореф. диссертация ...

доктора филологических наук: 10.01.01. – Петрозаводск, 2002. – 39 с.

206. Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура. – М.: Политиздат,

1991.

147

207. Лупанова И.П. Пол века. Советская детская литература 1917-1967

гг.: Очерки. - М.: Просвещение, 1988. - 240 с.

208. Макал-ылакаптар: Баш сөзүн жазган, түз. Ж.Койчуманов. «Эл

адабияты» сериясы. 30 томдук А.Акматалиевдин редакциялоосунда, 10-т. – Б.,

2001, 208 б.

209. Мальдова Л.Л. Методические проблемы взаимосвязи русской и

родной литературы в системе подготовки студента-словесника: Автореф, дисс.

... канд. пед. наук. - М., 1982. - 19 с.

210. Махмутов М.И: Современный урок. Вопросы теории [Текст] /

М.И.Махмутов. – М.: Педагогика, 1981.–191с.

211. Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса. Ранние

формы и архаические памятники[Текст] / Е.М.Мелетинский. –М.:Изд-во вост.

лит., 1963. – С. 251-258.

212. Методические рекомендации к практическим занятиям по детской

литературе. / Автор-составитель Самаркина Н.П. - Саранск: Мордов. гос. пед.

институт, 1998. - 34 с.; 112-125.

213. Минералова И.Г. Детская литература. – М., Владос, 2007. – 176 с.

214. Минералова И.Г. Детская литература. / Сборник программ для

специальности «Филология». - М.: Наука, 1999. - С. 112-125.

215. Моль А. Социодинамика культуры – М.: 1973. – 44-б.

216. Момуналиев С. V-VIII класстарда лирикалык чыгармаларды

окутуунун теориялык жана практикалык негиздери: Пед. илим. канд. дис…

автореф. – Б., 1995. –17 б.

217. Момуналиев С. Кыргыз орто мектептеринде лирикалык

чыгармаларды окутуунун педагогикалык-методикалык негиздери [Текст]: пед.

илим. док. деген окумуш. даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты.

13.00.01; 13.00.02 / С.Момуналиев. – Бишкек, 2011. – 34 б.

218. Момуналиев С. Орто мектептердеги лирика. – Б.: 2014. – 592 б.

219. Музипов Р.Г. Детская литература: Методические рекомендации. -

Ош, 1968.- 94 с.

148

220. Мураталиева А. Табышмактар, жаңылмачтар, бат айтмалар, макал-

ылакаптар. – Б.: 1999

221. Муратбаев Б.Б. Формирование у будущего учителя готовности к

трудовому воспитанию младщих школьников средствами кыргызской

этнопедагогики. – Автореф. дис... канд. пед. наук: – Б.: 2006, 21 б.

222. Муратов А. Адабиятты жаңыча окутуу: методдор, каражаттар жана

иштелмелер [Текст] / А.Муратов, Б.Байсабаев. – Б.: 2010. – 72 б.

223. Муратов А. Кыргыз адабияты сабагында көркөм тексттин маңызын

ачуу [Текст] / А.Муратов. – Б.: 2009. – 116 б.

224. Муратов А. Кыргыз адабияты: маалыматтама [Текст] / Муратов А.

Шериев Ж., Исаков К. – Б.: «Айат», 2014. – 392 б.

225. Муратов А. Кыргыз адабиятын окутуу: теориясы жана практикасы

[Текст] / А.Муратов. – Б.: «Турар», 2013. – 554 б.

226. Муратов А. Кыргыз балдар адабияты: окуу китебине кошумча

колдонмо [Текст] / А.Муратов, К.Исаков. – Б.: Айат, 2012. – 264 б.

227. Муратов А. Кыргыз эл педагогикасы: табияты, таралышы жана

тарыхы. 1-китеп. [Текст] / А.Муратов. – Б.: «Турар», 2011. – 604 б.

228. Муратов А. Окуучулардын адабий-теориялык түшүнүктөрүн

калыптандыруунун жолдору [Текст] / А.Муратов. – Б.: 2009. – 140 б.

229. Муратов А.Ж. Көркөм адабий тексттердеги элдик педагогикалык

ойлор жана аларды окутуу процессинде интерпретациялоонун илимий-

методикалык негиздери (Ч.Айтматовдун чыгармаларынын мисалында)

[Текст]: пед. илим. док. деген окумуш. даражаны из. үчүн жазыл дисс.

авторефераты. 13.00.01; 13.00.02 / А.Муратов. – Бишкек, 2010. – 38 б.

230. Муратов, А. Ат этнопедагогикасы – Айтматовдо [Текст] /

А.Муратов. – Б.: Айат, 2005. – 54 б.

231. Муратов, А. Аталар сөзү – акылдын көзү. Адеп аңгемелери. 1-

китеп. – Б.: 2008. – 148 б.

232. Муратов, А. Чыңгыз Айтматов – жазуучу-этнопедагог [Текст] /

А.Муратов. – Б.: Айат, 2006. – 204 б.

149

233. Муратова А.М. Эненин бешик ыры – баланын сезимталдыгынын

башаты / 2013-жылдын 18-19-майында өткөрүлгөн «Этнопедагогика жана

тарых: абалы жана келечеги» деген темадагы республикалык илимий-

практикалык конференциянын материалдары. Атайын чыгарылышы //

Кыргыз билим берүү академиясынын кабарлары. – 2013. - №3 (27). – 48-б

234. Найманбаев, М.Ж. Мектеп окуучуларына акыл жана адеп-ахлактык

тарбия берүүнүн этнопедагогикалык негиздери (V-VII класстар) Текст. – Пед.

илим. канд. деген окумуш. даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты. – Б.:

2009, 21 б.

235. Наурызбай, Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного

образования школьников [Текст]: автореф.дис….д-ра пед.наук: 13.00.01 /

Ж.Ж.Наурызбай. –Алматы, 1997. – 45 с.

236. Николаев, В.А. Теория и методика формирования

этнопедагогической культуры учителя [Текст]: автореф.дисс…д-ра пед. наук:

13.00.01./ В.А.Николаев. – М., 1998. – 53 с.

237. Николаева С.А. Дети и война: Литературно-критические очерки. -

М.: Детская литература, 1991. - 158 с.

238. Нускаев К. Макал-ылакаптар. – Б., 2002. – 103 б.

239. Озмитель Е.К. Теория литературы. – Ф.: «Мектеп», 1986.

240. Ормонов Т. Идеи военно–патриотического воспитания в эпосе

«Манас». – Ф.: 1971.; Ормонов Т. Педагогические воззрения древных

киргизов. Эпос «Манас» [Текст]: Автореф. дис… канд. пед. наук: 13.00.01 /. –

Казань, 1972. – 21 с.

241. Ормонов, Т. Идеи военно-патриотического воспитания в эпосе

«Манас»// Проблемы воспитания (материалы XIII республиканских

педагогических чтений [Текст] Т.Ормонов. – Ф., 1971, 65-66-б.

242. Ормонов, Т. Мудрые заповеди народа [Текст] / Т.Ормонов // Семья

и школа. – 1977. – №11

243. Ормонов, Т. Педагогическая пансофия киргизского народа [Текст] /

Т.Ормонов // Советская педагогика. – 1978. – №1. – 128-134 с.

150

244. Орозбаев, Ж.М. Эстетическое воспитание младших школьников на

прогрессивных традициях народной педагогики (на материале Кирг. ССР)

[Текст]/ Ж.М.Орозбаев: автореф. канд. пед. наук. 13.00.01. –М.: 1988. –16с.

245. Орозова Г. Балдар ырлары / Кыргыз адабиятынын тарыхы. 7

томдук, 1-т. – Б., 2002, 386-387-б.

246. Орозова Г. Баш сөз//Балдар фольклору. «Эл адабияты» сериясынын

20-тому. А.Акматалиевдин редакциялоосунда. – Б.: Шам. – 1998. – 5-34-бб.

247. Орозова Г.Ж. Түрк элдеринин поэмалары: тарыхый процесс жана

эпикалык байланыш[Текст] / Г.Орозова. – Б.: Шам,2000. – 190 б.

248. Осмонова, Ч.Т. Взаимосвязь кыргызских народных традиций и

современных методов стимулирования в развитии нравственно-трудовой

активности младших школьников. Текст. - Автореф. дис... канд. пед. наук: –

Б.: 2000, 21 б.

249. Оторбаев Б.К. «Сейтек» эпосун VIII класста окутуу. – Б., 2004. – 96

б.

250. Оторбаев Б.К. «Семетей» жана «Сейтек» эпосторун окутуунун

мазмуну жана методу: Пед. илим. канд. дис... автореф. – Б., 1996. – 17 б.

251. Оторбаев Б.К. «Семетей» эпосун VIII класста окутуу. – Б., 2003. –

80 б.

252. Оторбаев Б.К. Адабиятты окутуунун интерактивдүү жана салттуу

метод-ыкмалары, кызматташуу педагогикасы. – Б., 2008. – 96 б.

253. Ошкина Е.С. Методика изучения курса «Детская

литература» на национальный отделениях педвуза Мордовии [Текст]: дис.

... канд. пед. наук: / Е.С.Ошкина. 13.00.02. – Саранск, 2001. – 57 с. 240 с.

254. Панкова, Т.В. Научно-педагогические основы сравнительной

этнопедагогики [Текст]: Автореф. дис… док. пед. наук: 13.00.01 /

Т.В.Панкова. – Бишкек, 2005. – 38 с.

255. Потебня, А.А. Слово и миф [Текст] А.А.Потебня. – М.: Правда,

1989.

151

256. Потебня, А.А. Теоретическая поэтика [Текст] А.А.Потебня. – М.:

Высшая школа, 1990.

257. Проблемы детской литературы и фольклор:Сб. науч. тр. /

Петрозав. гос. ун-т; Редкол.: Л.Н. Колесова (отв. ред.) и др. - Петрозаводск,

2001. - 226 с.

258. Программа дисциплины Детская литература Б.3 + В.2 [Текст ] /

Сост. Г.Н.Махинина. – Казань, 2014. – 15 с.

259. Программа учебный дисциплины Б.3.2.6 Детская литература. [Текст

] / Сост. Е.В. Островская. – Бийск, Алтайская государственная академия

образования имени В.М. Шукшина, 2011. – 48 с.

260. Пропп В.Я. Поэтика фольклора [Текст] / В.Я. Пропп. – М.:

Лабиринт, 1998. -351 с.

261. Пропп В.Я. Сказка. Эпос. Песня: собрание трудов [Текст] / В.Я.

Пропп. – М.: Лабиринт, 2001. – 367 с.

262. Пропп В.Я. Фольклор и действительность: избранные статьи

[Текст] / В.Я. Пропп. М.: Наука, 1976. – 325 с.

263. Путилов Б.Н. Героический эпос и действительность[Текст] /

Б.Н.Путилов. – Л.: Наука, 1988.– 223 с.

264. Путилов Б.Н. Методология сравнительно-исторического изучения

фольклора [Текст] / Б.Н. Путилов; АН СССР, Ин-т этнографии им. Н.Н.

Миклухо-Маклая. – Л.: Наука, Ленингр. отд. – 244 с.

265. Путилов Б.Н. Новые труды по эпосу Сибири и Крайнего Севера.

(1965-1969)[Текст] / Б.Н.Путилов// Сов. этнография. – 1971. - №2. – С.154-161.

266. Путилов Б.Н. Русский и южнославянский героический эпос[Текст]/

Б.Н.Путилов. – М.:Наука, 1971. – 315 с.

267. Путилов Б.Н. Эпическое сказительство: типология и специфика

[Текст] / Б.Н.Путилов. – М.: изд-во Восточной литературы, 1997. – 295 с.

268. Путилова Е.О. Детская литература. – М., Academia, 2008. – 384 с.

269. Рабочая программа дисциплины детская литературы изучаемого

языка [Текст ] / Сост. Ю.Е.Иванова. – Пикалев, 2009. – 25 с.

152

270. Рахимова М.Р. Кыргызская народная педагогика [Текст] /

М.Р.Рахимова, Т.В.Панкова. – Б.: 1993

271. Рахимова М.Р. Педагогика тарыхынын очерктери [Текст] /

М.Р.Рахимова, Т.В.Панкова, А.Т.Калдыбева. – Б.: 1998. – 405 б.

272. Рахимова, М.Р. Кыргыз элдик педагогикасы [Текст] / М.Р.

Рахимова, Т.В. Панкова. – Б.: 1994.

273. Рахимова, М.Р. Педагогикалык ойлордун жана билим берүүнүн

тарыхы [Текст] / М.Р.Рахимова, Т.В.Панкова, А.Т.Калдыбаева. – Бишкек,

2002. – 269 б.

274. Рубинштейн C.Л. Проблемы общей психологии [Текст] /

C.Л.Рубинштейн. – М.: Педагогика, 1973. – 423 б.

275. Русская литература для детей: Учеб. пособие для студ. пед. учеб.

заведений.. / Под ред. Т.Д.Полозовой, 2-е изд., испр. - М.: Академия, 1998.–

512с.

276. Рысалиев К. Кыргыз ырларынын түзүлүшү. – Ф.: «Мектеп», 1965.

277. Рысбаев С. Кыргыз акын-жазуучулары – балдарга: балдар үчүн окуу

хрестоматиясы. 1-китеп [Текст] / С.Рысбаев, Б.Абдухамидова, Б.Асаналиев,

Ч.Бекбаева. – Б.: 2010. – 242 б.

278. Рысбаев С. Кыргыз акын-жазуучулары – балдарга: балдар үчүн окуу

хрестоматиясы. 2-китеп [Текст] / С.Рысбаев, Б.Абдухамидова, Ч.Бекбаева,

М.Ибраева. – Б.: 2010. – 300 б.

279. Рысбаев С.К. Кыргыз балдар адабияты: проблемалар, портреттер

жана окуп-үйрөнүү маселелери: «Педагогикалык технологиялар» сериясы. 5-

китеп [Текст] / С.К.Рысбаев. – 2015. – 232 б.

280. Рысбаев С.К. Кыргыз балдар фольклорунун педагогикасы:

«Педагогикалык технологиялар» сериясы. 1-китеп. 2-бас. [Текст] /

С.К.Рысбаев. – 2014. – 312 б.

281. Рысбаев, С. Азыркы кыргыз балдар адабияты: проблемалар жана

портреттер [Текст] / С.Рысбаев. – Б.: 1998.

153

282. Рысбаев, С.К. Баланы көркөм сөз менен тарбиялоо [Текст] /

С.К.Рысбаев. – Б.: 1998. – 64 б.

283. Рысбаев, С.К. Кыргыз балдар фольклорунун педагогикасы [Текст] /

С.К.Рысбаев. – Б.: «Билим куту». 2006. – 367 б.

284. Рысбаев, С.К. Кыргыз башталгыч мектептеринде адабиятты

окутууну этнопедагогикалык негизде өркүндөтүү (улуттук балдар

фольклорунун материалдарына таянуу менен) [Текст]: пед. илим. докт. деген

окумуш. даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты. 13.00.01.; 13.00.02 / –

Б.: 2006. – 49 б.

285. Садыков А. Алыкул Осмонов. Чыгармачылык өнөрканасы. – Б.:

Турар, 2004. – 116 б.

286. Садыков А. Алыкул Осмоновдун поэзиясындагы традиция жана

новатордук.– Ф.: Кырг. ССР ИА,1962. – 131 б.

287. Садыков А. Башаттар жана жаңычылык. – Б., 1993. – 107 б.

288. Садыков А. ж.б. Адабият теориясынын проблемалары. – Ф.:

«Илим», 1965

289. Садыков А. Кыргыз романтикалык поэзиясы. Жоомарт Бөкөнбаев. –

Б., 2008. – 120 б.

290. Садыков А. Проблемалар жана ой жүгүртүүлөр: Адабий сын

макалаларды жыйнагы. – Ф.: Кыргызстан, 1973. – 178 б.

291. Садыков А. Сүйүнбай Эралиев. Чыгармачылык өнөркана сыры. –

Б., 2006. – 105 б.

292. Садыков, К.Дж. Кыргызский героический и русский былинный эпос

в свете типологической общности / На примере кыргызского эпоса «Эр

Тоштук» [Текст]: Автореф. дисс. на соиск. учен, степ. канд. филол. наук/.

10.00.01. / Садыков К.Дж. – Алма-Ата, 1991. – 18 с.

293. Саипбаев, С.М. Идеи воспитание подрастаюшего поколения в

киргизской народной педагогике (на материалах малых эпических форм

киргизского фольклора [Текст]: Автореф. дис… кан. пед. наук: 13.00.01 /

С.Саипбаев. – Фрунзе, 1979. – 20 б.

154

294. Саипбаев, С.М. Кыргыз оюндарынын педагогикалык мааниси.

[Текст] / С.М.Саипбаев. – Ф.: «Мектеп», 1976. – 44 б.

295. Салаева М.Н. Русско-мордовские связи в волшебных сказках:

Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. -М., 1992. - С. 20.

296. Салиев А. Акыл-эс дүйнөсү жана көркөм элес [Текст] / А.Салиев. –

Ф.: Мектеп, 1981. – 256 б.

297. Салиев А. Жизнь – в стихах: Заметки об эстетической природе

поэзии [Текст] / А.Салиев. – Ф.: Илим, 1962. – 225 с.

298. Салиев А. Мышление как система [Текст] / А.Салиев. – Ф.:

Кыргызстан, 1974. – 247 с.

299. Салиев А. Человек входит в мир: Сборник статей [Текст] /

А.Салиев. – Ф.: Кыргызстан, 1983. – 272 с.

300. Салиев А. Человеческая психология и искусство [Текст] / А.Салиев.

– Ф.: Кыргызстан, 1980. – 308 с.

301. Салиев А. Что такое мысль: В порядке обсуждения проблемы

[Текст] / А.Салиев. – Ф.: Илим, 1971. – 232 с.

302. Самошкин С.А. Мордовская детская литература. - Саранск: Морд,

кн. изд-во, 1970. - 183 с.

303. Саттарова А.Т. Кыргыз балдар фольклору: жанрдык түзүлүшү жана

көркөм өзгөчөлүктөрү [Текст]: филол. илим. кандид. дисс. авторефераты.

10.01.01 / А.Т.Саттарова. – Б.: 2001. – 20 б.

304. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии: Учебное

пособие [Текст] / Г.К.Селевко. – М.: Народное образование, 1998. – 256 с.

305. Сетин Ф.И. История русской детской литературы. – М., 1990, 24-25-

б.

306. Сивоконь СИ. Уроки детских классиков: Очерки. - М.: Детская

литература, 1990. - 286 с.

307. Словарь литературоведческих терминов. (Редакторы-составители

Л.И.Тимофеев и С.В.Тураев.– М.: Проcвешение, 1974

155

308. Словарь по этике Текст./ Под ред. Дробницкого О.П., Кона И.С. –

М.: 1970. – 446 с.

309. Сон Л.М. Научно-методические основы спецкурса по советской

литературе в национальных группах пединститутов. Дисс. ... канд. пед. наук. -

1983. - 179 с.

310. Сооронов О. Балдар адабияты / Кыргыз адабиятынын тарыхы. 1-т. –

Ф.: Илим – 1987

311. Сулайманов М. Азыркы балдар прозасы [Текст] / М.Сулайманов. –

Ф.: 1980.

312. Сулайманов М. Балдар аңгемелери жөнүндө [Текст] /

М.Сулайманов. – Ф.: 1976.

313. Сулайманов М. Кыргыз балдар адабиятынын тарыхы [Текст] /

М.Сулайманов. – Ош, 1994.

314. Суюмов А. Болалар адабиѐти. – Ташкент, 1973, 17-б.

315. Ташбалтаева Э., Мусаева В. Макал-ылакаптар – Пословицы и

поговорки. – Б., 2006

316. Терновская В.В. Практикум по детской литературе. - М.:

Просвещение, 1983. - 79 с.

317. Тимофеев М.И. Основы теории литературы. – М.: Просвещение,

1976.

318. Толстой Л.Н. Педагогические сочинения [Текст] / Л. Н. Толстой ;

АПН СССР. – М. : Педагогика, 1989. – 542с.

319. Төлөев Ж. Кыргыз макал-ылакаптары. – Ф.: Кыргызстан, 1982

320. Түлөгабылов М. Кыргыз балдар адабияты. – Ф.: Илим. – 1963. – 96

б.

321. Түлөгабылов, М. Кыргыз балдар адабиятынын тарыхы [Текст]/

М.Түлөгабылов. – Б.: «Мектеп», 1991. – 272 б.

322. Тургунбаева Ж.Ж. Элдик дидактикалык чыгармалар аркылуу

окуучуларды адептүүлүккө тарбиялоонун илимий негиздери [Текст]: пед.

156

илим. канд. деген окумуш. даражаны из. үчүн жазыл дисс. авторефераты.

13.00.01. / Ж.Тургунбаева. – Б.: 2012. – 19 б.

323. Тусубекова, К.К. Становление, развитие народной педагогики и

пути решение ее современных задач по воспитанию детей в семье средствами

дисциплин обшественно-исторического цикла [Текст]: автореф. дис... канд.

пед. наук /К.К.Тусубекова Автореф. дис... канд. пед. наук: – Б.: 2000, 21 б.

324. Уметов Т.Э. Теория и практика высшего образования в

Кыргызстане [Текст]: дисс. … д-ра пед. наук / Т.Э.Уметов. – Бишкек, 2002. –

352 с.

325. Уметов, Т.Э. Игра в системе народной педагогики [Текст]/

Т.Э.Уметов. – Б.: 1998. – 138с.

326. Устное народное творчество // Детская литература. Под ред.

Е.Е.Зубаревой. – М., 1989, 11-30-б.

327. Усупбеков Ш. Кыргыз макал-ылакаптары. – Ф.: Кыргызстан, 1982

328. Уткина Т.В. Взаимосвязанное изучение русских, мордовских и 224

зарубежных литературных сказок: Автореф. дисс. ... канд. пед. наук. -М.,

1998.-19с.

329. Чередникова, М. П. Современная русская детская мифология в

контексте фактов традиционной культуры и детской психологии /

М.П.Чередникова.— Ульяновск : Лаборатория культурологии, 1995 .— 255 с.

330. Чудинова В.П. Чтение детей и подростков в России: проблемы и

перспективы//Школьная библиотека. – 2003. – №8, 46-53-б.

331. Шаалы, А.С. Этнопедагогическая подготовка учителя к

нравственному воспитанию учащихся тувинской школы на традициях

народного этикета [Текст]: автореф. дисс... канд. пед. наук: 13.00.01./

А.С.Шаалы. – М., 1997. – 16 с.

332. Шериев, Ж. Адабият теориясы [Текст] / Ж.Шериев, А.Муратов. –

Б.: 2004. – 178 б.

333. Шермухамедов П., Турсунов Ж., Сафаров О., Эгамов Х. Узбек

болалар адабиѐти: дарслик-хрестоматия. – Ташкент, 1976.

157

334. Шигаев А.И. Детская литература. – М., Academia, 2009. – 220 с.

335. Элдик балдар фольклору / Кыргыз адабиятынын антологиясы.

Чыгармалардын 10 томдук жыйнагы. 4-т. Түз.: С.Рысбаев, Б.Абдухамидова,

А.Батыркулова. – Б.: 2012. – 464 б.

336. Эркебаев А. Азыркы учур жана кыргыз поэзиясы. Адабий-сын

макалалар. – Ф.: Кыргызстан, 1980. – 140 б.

337. Эркебаев А. Кыргыз адабиятынын аз изилденген барактары [Текст]

/ А.Эркебаев. – Б.: Учкун, 2004. – 254 б.

338. Юрченкова Н.Г. Детская литература. Методические рекомендации

для самостоятельной работы студентов-заочников факультета дошкольного

воспитания. – Саранск, 1995. – 46с.

158

ТИРКЕМЕЛЕР

Тиркеме №1

Сулайман Рысбаевин «Шамбала»жомогун ɵтүүгɵ практикалык сабактын

иштелмеси.

1.Тема.

1. Текст менен тааныштыруу.

Шамбала.

Кыш келип, кар жаап, суулар тоңуп, жолдор тайгак болду. Абышка- кемпирдин

мешке жагар отуну калбады. Тепейген үйүн жылытмак турсун, тамак да жасап иче албай

калышты. Абышка абдан карыган эле да, токойго барып отун алып келүүгө алы жетпеди.

Ошондо эмне кылар айласын таппай, оокаттуу кошунасына жалдырап барышты.

Кошунасы абдан бай эле, өзү чоң кызматта иштечү. Үч кабат үйү, жалтыраган

кооз машинасы бар. Курсагы салаңдап, күн сайын семирип баратат..

Бай кошунасы абышка менен кемпирге бир көмөч нан, анан бир шам берди да:

- Эми келбегиле. Силер эмес, менин өзүмдүн отунум жок. Силерге башка

эч кандай жардам бере албайм, - деп узатты да, эшигин катуу жаап алды.

Суроо-жооп.

Ойлон!------------------------------------------------------------------------------------------------

- Бай кошунасы кандай адам экен?

- Бул каарманга окшош дагы кайсы жомоктор бар?

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Ал калп айткан эле. Кампасы толо отун менен ун-талканы, жертөлөсү толо кышка

сактаган оокаты бар болчу. Зыкым, ач көз болгондуктан, бечара абышка- кемпирди аяп

койбоду.

- Балабыз болсо отун алып келбейт беле. Акча таап келип, бизди бакпайт беле...-

деп, абышка - кемпир армандарын айтып, көз жашын көл кылышты.

159

Ошентип, абышка-кемпир бай кошунасы берген бир көмөч нанды сууга чылап

жеп, эптеп- септеп бир аз күн өткөрүштү. Анан ал нан да түгөндү.

Суроо-жооп

Ойлон!-------------------------------------------------------------------------------------------------

- Сенин оюңча, абышка-кемпирге ким жардам берет?

- Азыркы учурда каралбай калган карылар барбы? Аларга ким жардам берет?

----------------------------------------------------------------------------------------------------

Бир күнү таңга маал абышка-кемпир ачка жана үй суук болгондуктан,

төшөктөрүнөн турууга да жарабай калышты.

-Ушинтип жатып өлөбүзбү,-деп ыйлады кемпир.

-Кой, байбиче мени эптеп ордумдан тургуз. Мен токойго барып бир тутам отун

алып келейин. Боорукер адамдарга жолугуп калсам, бир сындырым нан берер. Кечке

чейин келбей калсам, анда менин өлүп калганым талаада,- деп араң эле сүйлөдү. Бирок,

аны кемпири тургуза албады, өзү да турайын деп, тура албады.

Үйдүн терезесинде баягы бай кошунаны берген шам үлбүлдөп күйүп турат. Ал

дагы түгөнөйүн деп калгандыктан, туруп барып өчүрүүгө да алдары келбеди. Анын

түгөнгөнү- үйдүн ичине караңгы түн түшкөнү дей бер.

Аңгыча ошол үлбүлдөп жаңган шамдан бир кичинекей жалын бөлүнүп чыкты

да, кичинекей балага айланды. Ал бала сөөмөйдөй эле болчу. Бала абышканын маңдайына

келип туруп калганда:

-Эй...сен кимсиң?-деп тандана сурады абышка.

-Мен Шамбаламын,-деди баягы сөөмөйдөй болгон бала.

-"Шамбала"?

-Ооба... Мен-Шамбаламын...-деди дагы баягы бала.

-Кимдин баласысың?- деди абышка эч нерсени түшүнө албай.

-Силердин балаңармын.

-Биздин сендей балабыз жок эле го..?

-Балаңар жок болсо, мындан ары балаңар болот.

Суроо- жооп.

Ойлон!--------------------------------------------------------------------------------------------

- Бул сыйкырдуу жомокко окшош дагы кандай жомокту билесиң?

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Табышмактуу бул окуяга түшүнө албай:

-Шамбала, сен кайдан келдиң?-деди кемпир.

-Шамдан келдим. Ошол үчүн менин атым - Шамбала.

160

Өзү сөөмөйдөй болгон, кийген кийими жок бул баланы сынамакка абышка

буларды сурады..

-Эй, Шамбала, деги, сенин колуңдан эмне келет?

- Менин колумдан баары келет, - деди Шамбала,- үйүңөрдү жылытам, түндө

жарык кылам, тамагыңарды бышырам...

-Анда, Шамбала,сен адагенде үйдү жылыт - деди абышка, үшүгөн колдорун

укалап.

Шамбала бат эле үйдүн ичин жылытып жиберди.Тепейген кичинекей үйдүн

терезелери да тоңуп калган болчу. Алар да эрип, эшик көрүнүп калды.Тоңуп,

бүрүшкөн абышка-кемпир эми ысып, көйнөкчөн болуп жыргап эле калышты.

Суроо-жооп

Ойлон! -----------------------------------------------------------------------------------------------

- Шамбала кайсы мезгилде келди?

- Үйдү дагы эмне менен жылытса болот? Сен үйгө от жагып көрдүң беле?

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

- Эми, бышыра турган тамагыбыз жок. Эмне кылабыз? -деди кемпир үй жылыганда

кубанычы бат эле жоголуп.

-Андан капаланбагыла. Мен силерге тамак таап келем- деди да, Шамбала эшикти

кѳздѳй жѳнѳдү.

Шамбала, адегенде ун алмакка тегирменчинин үйүнѳ барды. Тегирменчинин да

кышкы отуну азайып, үйү муздак болчу. Анын үйүн заматта жылытып берди.

-Ой, сага чоң ыракмат. Деги сен ѳзүң ким болосуң?-деди тегирменчи ага ыраазы

болуп.

-Мен-Шамбаламын.

-Кимдин баласысың?-деди анын бул сѳзүн уккан тегирменчи.

-Тиги жогору жактагы абышка-кемпирдин баласымын. Алардын уну

түгѳнүптүр. Мен силердин үйүңѳдү жазга чейин жылытып берип турайын. Акысына жазга

чейин жетерлик талкан, ун бериңиз-деди чекилдеп.

Тегирменчи Шамбала менен убадалашты да, абышка-кемпирдин үйүнѳ ун-

талкан жеткирип берди.

Суроо-жооп

Ойлон! -------------------------------------------------------------------------------------------------

----

- Шамбаланы кандай мүнөздөй аласың?

161

- Тегирменчи менен сүйлөшкөнүн, азыркы учурда кандай келишим деп айтсак

болот?

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

-----

Шамбала андан ары уй ферманын үйүнѳ барды. Ферма башчысынын үйүндѳ да

отун-кѳмүрү азайып, кыйналып жаткан болчу. Алардын үйүн да жылытып берүүнү

убадалашты да, жазга жетерлик эт-май алды. Этти да абышка-кемпирдин үйүнѳ ферма

башчысы ѳзү бат эле жеткирип берди. Шамбала андан ары дүкѳнчүнүн үйүнѳ барды.

Дүкѳнчү да дүкѳнүнѳ от жага албай, кѳмүрү жок кыйналып жаткан экен. Шамбала анын

да дүкѳнүн жылытып берип убадалашып, кант, чай, туз алды. Аларды дүкѳнчү абышка-

кемпирдин үйүнѳ жеткирип берип, абышка-кемпирдин үйүнѳ заматта ун менен эт, кант

менен чай батпай бапырап, жыргап эле жатып калышты. Шамбала тамакты бат эле

бышырып, абышка-кемпирдин курсактарын тойгузду.

Анан кеч кирди. Ошондо абышка-кемпир Шамбаланы жакшы кѳрүшүп,

коюндарына кучактап жаткылары келишти.

-Шамбалам, кел, биздин коюнубузга жат! -деди кемпир. Анда Шамбала:

-Жок, апа, ата, мен силердин койнуңарга жата албайм. Жатсам тѳшѳгүңѳрдү

күйгүзүп жиберем,-деди да терезеде күйүп турган шамга кирип кетти.

Ошентип күндѳр ѳтѳ берди. Шамбала эртең менен баягыдай эле шамдан учуп

чыгат да, абышка-кемпирдин үйүн жылытат, тамактарын бышырып, чайын кайнатып

берет. Баягы убадалашкан мергенчинин, уй ферманын жана дүкѳнчүнүн үйүнѳ барып,

үйлѳрүн жылытып келет да, түндѳ жатарда шамга кирип кетет.

Абышка-кемпир эч нерседен бейкам болуп жыргап жашап жатышты. Күндѳрдүн

биринде абышка-кемпирдин баягы сараң бай кошунасы "абышка менен кемпир үйүндѳ

жагар отуну жок, жээрге оокаты жок, тоңуп, качан эле ѳлүп калды го, ѳлүп калса,

тепейген үйүн трактор менен түрттүрүп таштайын да, короомо кошуп алайын"-деп ач

кѳздѳнѳ басып келди. Келсе абышка-кемпир баягыдай жүдѳгѳн түрлѳрү жок

үйү жыпжылуу, карындары ток, кайгы-капасы жок, кампасы оокатка толо, жыргап

жашап жаткан түрлѳрүн кѳрүп таң калат да, алардын кантип мындай жашоого жетип

калганын такып сурайт.

Ошондо жашоосуна ыраазы болгон абышка-кемпир, ичинде эч кири жок, болгон

сырын айтып беришет.

Суроо-жооп

Ойлон! -----------------------------------------------------------------------------------------------

- Дагы кайсы жомокто ушундай көрүнүш болгон?

162

- Эмне үчүн жомоктордун мааниси окшош?

----------------------------------------------------------------------------------------------------

-Кана, кѳрсөткүлѳчү Шамбалаңарды? -дейт ачкөз бай кошунасы,-менин

үйүмѳ да барып, жылытып берсинчи.

Абышка-кемпирдин уруксаты менен Шамбала кошунасынын үйүнѳ

барат. Ачкѳз бай кошунасы үч кабат үйүнѳ, жер тѳлѳсүн кошо, кампаларын дагы,

машина койгон гаражын, уй, кой койгон сарайларынын барын жылыттырат. Ачкѳздѳнүп:

"Муну абышка-кемпирге кетирбейин, үйүмѳ камап алайын, муну пайдаланып дагы да

байлык табайын."-деп ойлойт.Анан ыгын таап "камап алайын" деп кубалайт. Шамбала

карматпай качат. Ал биринчи кабаттан экинчи кабатка, андан үчүнчү

кабатка качат. Шамбала ачкөз байдан качып дубалдагы килемге, терзедеги

кооз шторлорго, жерде салынган оймолуу шырдак-ала кийиздерге тиет,

жалтыраган шифонер, шкафтарга урунат. Ал тийген, урунган буюмдун баары күйүп

өрттөнүп кетет. Андан качып, Шамбала ачкөз байдын кампасына, андан жер төлөсүнө,

андан машине койгон гаражына, андан ары уй-кой сарайларына качат. Ал барган бардык

жерлер күйүп, өрттөнүп, ачкөз байдын бардык короо жайы бүтүндөй өрттөнүп кетет да,

жалгыз өзү калат. Бардык байлыгынан кол жууп, ачкөз бай тойбостугунун айынан

абышка- кемпирден да кедей болуп калат. Ал эми абышка-кемпир болсо, эч кимге залалы

жок Шамбала менен жыргап-куунап жашай беришиптир.

Текст боюнча суроолор жана тапшырмалар:

1. Ч. Айтматовдун "Чыпалак бала" жомогун, Кытай элинин "Курма данеги" жана С.

Рысбаевдин "Шамбала" жомогун салыштырып көрөлү. Айырмачылыгын жана

окшоштугун айтып бергиле.

2. Эмне үчүн кышында көп адамдардын үйлөрү жылыбайт? Буга ким күнөлүү?

3. Бул жомоктон балдар кандай таалим-тарбия алдым деп ойлойсуң?

5. Жомокту рольдорго бөлүп көркөм окуп келгиле.

Жомок боюнча «Эки беттүү күндɵлүк»ыкмасын колдонуп, күндɵлүктү

толтургула.

Эске салуу!

«Эки беттүү күндɵлүк»ыкмасын колдонуу деген – дептерин бети тең экиги

бɵлүнүп сызылып алынат. Биринчи боштукка тексттен абзацтар келтирилет. Ал эми анын

тушундагы боштукка ошол келтирилген үзүндүнү чечмелɵɵ, маалымат берүү, автор менен

макул болуу же макул болбоо, түрдүү кɵз караштар берилет. Аягында бүтүм, жыйынтык

жана белгилүү бир жаңыча кɵз-караш пайда болот.

163

Тиркеме №2

«БАЛДАР АДАБИЯТЫ»

ДИСЦИПЛИНАСЫНЫН ОКУУ-МЕТОДИКАЛЫК КОМПЛЕКСИ

И.Арабаев атындагы КМУнун Педагогика институтунун Кыргыз, орус тилдерин

башталгыч мектепте окутуунун технологиясы кафедрасынын ага окутуучусу Абдраева

Назгуль Эркебековнанын «Балдар адабияты» дисциплинасы боюнча түзгөн окуу-

методикалык комплексине

РЕЦЕНЗИЯ

Жогорку окуу жайларынын 550700 – Педагогика адистигинин «Башталгыч билим

берүү профили боюнча бакалаврларды даярдоо үчүн «Балдар адабияты» атуу окуу-

методикалик комплекси окутуучу жана студент үчүн жумушчу программаларды,

лекцияларды, тесттерди, модулдун, өз алдынча иштерди камтыйт. Окуу - методикалык

комплекс Жогорку кесиптик билим берүүнүн мамлекеттик стандартынын талаптарын

жетекчиликке алуу менен түзүлгөн.

Окутуунун кредиттик технологиясы боюнча аталган дисциплинаны

өздөштүрүүсү үчүн иштелип чыккан окуу-методикалык комплекс курстун максат-

милдеттерин, окуу көлөмүн жана тематикалык жактан пландаштырылышын, лекциялык,

практикалык сабактардын планын жана тапшырмалар системасын, студенттин өз алдынча

иштөөсү үчүн тапшырмалар жана методикалык көрсөтмөлөрүн, колдонулуучу

адабияттарды, каражаттарды, студенттерди аралык жана жыйынтык текшерүүдөн

өткөрүүнүн материалдарын, баалоо критерийлерин камтып, окутуучуга окуу процессин

натыйжалуу уюштурууга багыт берет.

Студенттердин билимин баалоо үчүн тест түрүндөгү тапшырмалар сунушталган.

Балдар адабияты боюнча окуу китептери, окуу программалары менен

таанышуу, аларга талдоо жүргүзүү иш - аракеттерине арналган материалдар

студенттердин адистик компетенцияларынын калыптанышын шарттайт.Ошондуктан, бул

окуу - методикалык комплекс жогорку окуу жайларында балдар адабиятын окутууну ишке

ашырууда сөзсүз түрдө өз салымын кошмокчу.

Н.Э.Абдраеванын «Балдар адабияты» дисциплинасы боюнча түзгөн окуу-

методикалык комплексин басууга жана 550700 – Педагогика адистигинин «Башталгыч

билим берүү профили боюнча бакалаврларды даярдоо үчүн республиканын ЖОЖдоруна

жайылтууну сунуштайм.

Рецензиялагандар: п.и.к., доцент, Раимбекова М

п.и.к., доцент, Акунова А.

МАЗМУНУ

164

1

.

РЕЦЕНЗИЯ 2

2

.

ДИСЦИПЛИНАНЫН ЖУМУШЧУ

ПРОГРАММАСЫ,ТҮШҮНҮК КАТ

3

3

.

ОКУТУУЧУНУН РЕЗЮМЕСИ 4

4

.

ДИСЦИПЛИНАНЫН ОКУУ ПРОГРАММАСЫ (СИЛЛАБУС) 5

5

.

ЛЕКЦИЯЛАРДЫН КУРС 1

1

6

.

Студенттердин өз алдынча өздөштүрүүсү үчүн темалар 1

3

1-лекция:Балдар адабияты тууралуу түшүнүк

14

2-лекция:Эл оозеки чыгармачылындагы балдарга арналган

чыгармалар.

3-лекция: : Балдар ырларынын түрлөрү

4-лекция :Тоголок Молдо жана анын чыгармачылыгы

5-лекция: Тоголок Молдо «Кемчонтой»поэмасы.

6-лекция:Турар Кожомбердиев – балдар акыны.

7-лекция: Ш.Бейшеналиевдин өмүрү жана чыгармачылыгы

8-лекция:С.Рысбаев – кыргыздын андерсени.

9-лекция:С.Рысбаевдин жомоктору.

10-лекция: К.Эсенкожоев-фантаст жазуучу.

11-лекция: Ч.Айтматовдун чыгармачылыгындагы балдар

темасы.

12-лекция: 20-30-жылдардагы балдар адабияты.

ГЛОССАРИЙ 8

8

ПАЙДАЛАНЫЛГАН АДАБИЯТТАРДЫН ТИЗМЕСИ 1

14

ДИСЦИПЛИНАНЫН ЖУМУШЧУ ПРОГРАММАСЫ

Дисциплинанын аталышы: БАЛДАР АДАБИЯТЫ

Багыты: 550000 ПЕДАГОГИКАЛЫК БИЛИМ БЕРҮҮ

Адистиги: 550700 ПЕДАГОГИКА

Профили: БАШТАЛГЫЧ БИЛИМ БЕРҮҮ

Окутуунун формасы: күндүзгү

Дисциплинанын коду: В.3.8.12

165

Кредити: 4 (120 саат)

Курсу: III

Семестри: V- VI

Лекция: 32 саат

Практикалык, семинардык сабактар: 28 саат

Студенттин өз алдынча иштери: 2 кредит (60 саат)

Модуль: 4

Сынак: VI семестр

Дисциплинанын окутуучулар үчүн жумушчу окуу программасы Жогорку кесиптик

билим берүүнүн мамлекеттик стандартынын негизинде иштелип чыкты.

ОМК 550000 - Педагогикалык билим берүү багытында 550700 - Педагогика

адистигинин Башталгыч билим берүү профилинде академиялык бакалавр даражасын алуу

үчүн окуган студенттерге сунушталат.

Түзгөн: Башталгыч мектепте кыргыз, орус тилдерин окутуунун технологиясы

кафедрасынын ага окутуучусу Абдраева Н.Э.

_________________________

Туулган жылы 23.09.81

Улуту Кыргыз

Билими 1988-1998-ж. – Кара Балта шаарындагы Сосновка атындагы

орто мектебин артыкчылык аттестаты менен;

1998-2003-ж. – Ж.Баласагын атындагы КМУУнун кыргыз

филологиясы факультетин артыкчылык диплому менен;

2008-2012ж – И.Арабаев атындагы КМУнун

аспирантурасын аяктаган.

2012-жылдан баштап И.Арабаев атындагы КМУнун

магистратурасында билим алууда.

Иш -

тажырыйбасы

2003-жылдан баштап И.Арабаев атындагы Педагогика

институтунун Башталгыч мектепте кыргыз, орус тилдерин

окутуунун технологиясы кафедрасынын окутуучусу;

2012-жылдан И.Арабаев атындагы Педагогика

институтунун Башталгыч мектепте кыргыз, орус тилдерин

окутуунун технологиясы кафедрасынын ага окутуучусу.

Илимий-изилдөө

багыты

Балдар адабияты. Азыркы күндөгү балдар адабиятынын

учурдагы көйгөйлүү проблемалары.

Жарыяланган

эмгектери

Тездетилген окуу программасынын кыргыз тили бөлүмү

боюнча 2 программа, 14 илимий макала,3 ОМКси,бир нече

котормолору

жарык көргөн.

Кошумча

көндүмдөрү

Компьютердик MicrosoftWord, интернет менен иштөө.

Үй - бүлөсү Үй-бүлөлүү, 4 баланын энеси.

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ БЕРҮҮ ЖАНА ИЛИМ

МИНИСТРЛИГИ

166

И.АРАБАЕВ АТЫНДАГЫ КЫРГЫЗ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИ

ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТУ

БАШТАЛГЫЧ МЕКТЕПТЕ КЫРГЫЗ, ОРУС ТИЛДЕРИН ОКУТУУНУН

ТЕХНОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

ДИСЦИПЛИНАНЫН ЖУМУШЧУ ПРОГРАММАСЫ

Багыты: 550000 ПЕДАГОГИКАЛЫК БИЛИМ БЕРҮҮ БАГЫТЫНДА

Адистиги: 550700 ПЕДАГОГИКА

Профили: БАШТАЛГЫЧ БИЛИМ БЕРҮҮ

Окутуунун формасы: күндүзгү

Дисциплинанын коду: В.3.8.12

Кредити: 4 (120 саат)

Курсу: 4

Семестри: 5,6

Практикалык, семинардык сабактар: 2 кредит (60 саат)

Студенттин өз алдынча иштери: 2 кредит (60 саат)

Модуль: 4

Сынак: 6-семестр

ТҮШҮНҮК КАТ

Окутуучу тууралуу маалымат: Педагогика институтунун Башталгыч мектепте

кыргыз, орус тилдерин окутуунун технологиясы кафедрасынын ага окутуучусу Абдраева

Назгуль Эркебековна.

Байланыш: Педагогика институту, Башталгыч мектепте кыргыз жана орус

тилдерин окутуунун технологиясы кафедрасы, каб. 207, тел.: 56-54-22. Электрондук

дарек: nasgulabdraeva@mail.ru

Дисциплина тууралуу маалымат: Дисциплинанынокуу-методикалык комплекси

Жогорку кесиптик билим берүүнүн мамлекеттик стандартынын негизинде иштелип

чыкты. ОМК 550000 – Педагогикалык билим берүү багытында 550700- Педагогика

адистигинин Башталгыч билим берүү профилинакадемиялык бакалавр даражасын алуу

үчүн күндүзгү бөлүмдө

окуган студенттерге арналат.

Дисциплинага окуу планында кредит көрсөтүлгөн жана төмөндөгүдөй

пландаштырылып окутулат:

К

урс

С

еместр

Көлөмү Л

екция

П

рактик

а-

лыксаб

ак

Ө

залдын

чаиштө

ө

Р

ейтингд

иктекше

рүүлөрд

үн саны

Ж

ыйынт

ык

167

Пререквизиттер: Студент курска катталууга чейин эле балдар адабиятынын

адамзат коомундагы кызматынын маанисин түшүнүп, дүйнө элдеринин, кыргыз балдар

адабиятынын мааниси жөнүндө маалыматты 2-курста өтүлгөн «Адабият таануу илимине

киришүү»сабагы да бул дисциплинаны окуп өздөштүрүүгө карата пререквизит болуп

саналат.

Постреквизиттер: Педагогика адистигин окуган студенттер бул курсту

өздөштүргөндөн соӊ, алган маалыматтар, үйрөнгөн көндүм-адаттарын, ээ болгон адистик

компетенцияларын7-8-семестрлерде өтүлүүчү «Сөз өстүрүүнүн теориясы жана

методикасы» дисциплинасында улантышат, толукташат, өркүндөтүшөт.

Дисциплинаны мүнөздөө:ЖОЖдун студенттери үчүн түзүлгөн «Балдар адабияты»

боюнча силлабус Жогорку кесиптик билим берүүнүн мамлекеттик стандартынын талаптарына

ылайык түзүлдү. Курста кыргыз балдар адабиятын түрдүү аспектиде үйрөтүү менен

болочоктогу адисти өз эне тилинин жана боордош элдердин балдар адабиятынан кеңири

маалымат алып, өз кесибинин компетенттүү адамы катары калыптанат. Ушул максатты ишке

ашыруу үчүн адабият таануу илимдериндеги жаңы жетишкендиктерине таянуучу атайын иш-

аракеттер сунушталды. Мына ушул сунушталган тапшырмалар боюнча аталган курста

системалуу иш-чаралар, аракеттер жүргүзүлүп, болочоктогу адистин

«Балдар адабияты» дисциплинасы боюнча стандартта көрсөтүлгөн компетенцияларга ээ

болуусуна мүмкүнчүлүк түзүлөт.

Универсалдык компетенциялар

(УК)

Кесиптик компетенциялар (КК)

УК-1. Маалыматты чогултуу, тандоо,

талдоо жана тиешелүү формада

конспектилөө көндүмүнө ээ;

КК-1.Болочок кесибинин социалдык

маанисин аӊдап билет, кесиптик

ишмердүүлүгүн ишке ашыруу

мотивациясына ээ;

УК-2.Түрдүү тармактар боюнча

азыркы билимдердин базасына

(концепцияларды, теория, метод ж.б.) ээ

жана аларды улам толуктап турат;

КК-2.Социалдык жана кесиптик

маселелерди чечүүдө гуманитардык,

социалдык жана экономикалык илимдер

боюнча системалаштырылган теориялык

жана практикалык билимдерин колдонот; УК-3.Көрсөтүлгөн алгоритм боюнча

бүтүндүн бөлүктөрүн, элементтерин

ажыратат, салыштырат/жетекчинин

көрсөтмөсү менен/;

КК-3. Педагогикалык этикага жана

кесиптик-тилдик маданиятка ээ;

УК-4.Билимин практикада колдоно

билет;

УК-7.Маселени чечүүгө карата өз

оюн оозеки жана жазуу формасында

жеткиликтүү бере алат, коллегалары ж.б.

кызыкдар адамдар менен мамлекеттик,

официалдуу жана чет тилдеринде

КК-4.Кесибине байланыштуу өз

алдынча билим алууга жана инсан катары

өсүп-өнүгүүгө даяр;

КК-5.Өз алдынча таанып - билүү

активдүүлүгүн өнүктүрүүгө жана

кр

едит

менен

с

аатмен

ен

I

II

V

2 6

0

1

6

1

4

2 -

I

II

V

I

2 6

0

1

6

1

4

3 с

ынак

Жалпы: 4 1

20

3

2

2

8

5

168

конструктивдүү баарлаша билет; жакшыртууга жөндөмдүү, окуучуну да

мындай көндүмдөргө үйрөтөт;

УК-8. Өз ишмердүүлүгүн этикалык

баалулуктарга таянуу менен жүргүзөт.

КК-6.Башталгыч мектепте

окуучуларды кыргыз тили, адабий окуу,

математика, мекен таануу предметин

окутууда зарыл болгон теориялык жана

колдонмо - методикалык билимге ээ.

Дисциплинанын максаты: Дисциплинанын предмети болуп балдар адабияты

эсептелет. Аны ар тараптан теориялык терең үйрөнүү жана практикалык жактан ыктуу,

туура колдонуу менен үйрөнүп жаткан темалардын башталгыч мектептин окуу китеп,

окуу программаларында чагылдырышын талдоого алуу - бул дисциплинанын максаты

болуп саналат.

Дисциплинанын милдеттери: Студенттердин адабият боюнча алган билимдерин кесиптин

компетенцияларды калыптандыруу менен айкалыштыруу.

Студенттердин таанып-билүү жөндөмдүүлүктөрүн арттыруу.

Балдар адабиятын өздөштүрүү менен бирге элибиздин каада-салтын,

үрп-адатын, тарыхын үйрөтүү.

Тексттин негизинде төмөнкү үйрөнүү деңгээлинен тартып жогорку

деңгээлдеги тапшырмаларга машыктыруу.

Адабият илими боюнча сабаттуулугун арттыруу.

Натыйжада, студент курсту өздөштүргөн соң:

- балдар адабиятынын ар бир бөлүмдөрүнүн изилдөө объектилерин;

- балдар адабиятынын тарыхын,

- адабияттагы негизги маселелерди, түшүндүрмөлөрдү, аныктамаларды;

- балдар адабиятынын илимдеги алган ордун, жалпылык жана айырмаларын

билиши керек;

- адабий тилдин нормаларын;

- ар кандай фактыларды түшүндүрүп бере алууну, мисалдарды келтирүүнү;

- башталгыч мектепте балдар адабияты боюнча сабак берүүдө ар тараптуу

теориялык толук даярдыкка ээ болушу керек.

2.1.ЛЕКЦИЯЛЫК КУРС

Т

ема-

нын №

Лекциянынтем

асы

Лекциянынмазмуну Көл

өмү

Саа

тменен

Семестр

дегижумасы

1

-тема

Балдар

адабияты тууралуу

түшүнүк

Студенттерге балдар

адабияты тууралуу кенири

маалымат берүү.

2

2

-тема

Эл оозеки

чыгармачылындагы

балдарга арналган

чыгармалар

Эл оозеки

чыгармачылындагы балдарга

арналган чыгармалар

тууралуу маалымат берүү,

лекция учурунда талкуу

уюштуруу.

2

3 Балдар Балдар ырларынын 2

169

-тема ырларынын түрлөрү

түрлөрүн баяндап берүү, бир

нече ырларды көркөм окуп

берүү.

4

-тема

Тоголок

Молдо жана анын

чыгармачылыгы

Кыргыз элинин

жазгыч акыны Т.Молдонун

чыгармачылыгы тууралуу

кеңири баяндап берүү.

2

5

-тема

«Кемчонтой»п

оэмасынын балдарды

тарбиялоодогу

кошкон салымы.

«Кемчонтой»поэмасы

нан үзүндү окуп берүү,

лекция учурунда чакан

диспут уюштуруу.

2

6

-тема

Турар

Кожомбердиевдин –

балдар акыны.

Балдар адабиятында

Т.Кожомбердиевдин алган

орду тууралуу маалымат

берүү.

2

7

-тема

Ш.Бейшеналие

вдин өмүрү жана

чыгармачылыгы.

«Кычан»повестин

жазган жазуучунун өмүр-

таржымалы.

2

8

-тема

Кыргыздын

Андерсени–

С.Рысбаев.

С.Рысбаевдин

жомокторун көркөм окуу.

Чакан жомокторду

сахналаштыруу.

2

9

-тема

С.Рысбаевдин

жомоктору.

2

1

0.

Ч.Айтматовдун

чыгармачылыгындаг

ы балдар темасы.

Жазуучунун

чыгармаларын

сахналаштыруу.

2

1

1

К.Эсенкожоев-

фантаст жазуучу.

Фантастика жанры

тууралуу маалымат берүү.

Студенттердин кыялый

чабыттарынын

өркүндөөсүнө түрткү берүү.

2

1

2

20-30-

жылдардагы балдар

адабияты.

20-30- жылдардагы

адабият тууралуу маалымат

берүү.

2

Жалпы: 28

саат

СЕМИНАРДЫК, ПРАКТИКАЛЫК САБАКТАР

Т

ема-

нын

№

Тапшырманынтемасы

жанамазмуну

Өткөрүүф

ормасы

Көл

өмү

Саа

тменен

Сем

естрдегижу

масы

1

-тема

Балдар адабияты тууралуу

маалымат.

Дарс

түрүндө,

кайтарым-

2 1

170

байланыш түзүү.

2

-тема

Балдар темасы

акындар

чыгармачылыгында

Акындард

ын сүрөттөрү

менен түзүлгөн

слайдды

колдонуу.

2 2

3

-

тема

…

III. Бейшеналиев, М.

Жангазиев —

балдаржазуучулары.

Китепкан

адагы

материалдар

менен

тааныштыруу,

тексттерден

көркөм окуу.

2

3

4

-тема

Т.Кожомбердиев жана

азыркы балдарадабияты

Турар

Кожомбердиевд

ин ырларынан

жатка айттыруу.

2

5

-тема

Б. Алыкулов - бал

дар темасындагы

ырларды байытуучу.

Акындын

ырларынан

айтыш

формасын

колдонтуп,

студенттерди

жарыштыруу.

2

6

-тема

Жомоктордун

идеялык-тематикалык

идеясы

Жомокто

рдон үзүндү

айттыруу.

2

7

-тема

Жөө жомоктордун

классификациясы

Жомокто

рдон үзүндү

айттыруу.

2

8

-тема

А.Осмоновдун

чыгармачылыгында

балдартемасы

«Бүкөнта

й»ырын жатка

айттыруу.

2

9

-тема

Молдо Кылычтын

казалдарындагы

канаттуулар дүйнөсүнүн

көркөм иштелиши

Канаттул

ардын сүрөттөрү

менен

тааныштыруу.

2

1

0-

тема

Тамсил, уламыш

болумуш

Тамсилде

рден көркөм

окуу.

2

1

1-

тема

Уламыш тууралуу маалымат. Уламыш

тууралуу

маалымат берүү,

кыргыздардын

уламыштарын

мисал келтирүү.

2

1

2-

тема

Баян, икая тууралуу

маалымат.

Баян,

икая тууралуу

маалымат берүү,

2

171

мисал келтирүү.

1

3-

тема

Э. Ибраев — балдар

акыны

Ибраевди

н ырларынан

көркөм окуу.

2

1

4-

тема

Жыйынтыктоочу суроолор. Сабак-

конференция

уюштуруу.

2

(Андан ары студенттердин өз алдынча өздөштүрүүсү үчүн темалар,

модулдардын болжолдуу суроолору, студенттин өз алдынча иштерди аткаруу жана

тапшыруу графиги, өзүн-өзү текшерүү үчүн суроолор, дисциплина боюнчаокуу-

методикалыкматериалдар, адабияттардын тизмеси көрсөтүлөт).