Հոգեկան առողջության Armenian Journal Kzváw{trs p}zwju ...2)2015.pdf · Սամվել Սուքիասյան (ՀՀ) ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԿՈԼԵԳԻԱ Հակոբ Ակիսկալ

Հոգեկան առողջության հայկական հանդես

«Հոգեկան առողջության հայկական հան -դե սը» Հայկական հոգեբուժական ասոցիա -ցիա յի պաշտոնական պարբերականն է:Հան դեսը եռալեզու է` հայերեն, ռուսերեն ևանգ լերեն: Հոդվածները գրախոսվում են:Հան դեսում հրապարակվում են գիտական,ակ նարկային հոդվածներ, հայ և արտա -սահ մանյան գիտնականների հետազոտու -թ յուն ների արդյունքներ, օգնություն պրակ -տիկ բժշկին, թարգմանություններ, հոգե -կան ա ռող ջության ոլորտին վերաբե րող այլտե ղե կություններ: Հոդվածներից մեջ բե -րում ներ անելիս հղումը«Հոգեկան առող ջու -թյան հայկական հանդեսին» պար տա դիր է,ամբողջական վերարտադրումը` ամ սա գրիխմբագրության գրավոր թույլտվու թյամբ:Հանդեսը ներառված է ՀՀ Բարձրագույնորակավորման հանձնաժողովի ատենա-խոսությունների հիմնական արդյունքներիև դրույթների հրատարակման համարընդունելի պարբերական գիտականհրատարակությունների ցուցակում:

ԳԼԽԱՎՈՐ ԽՄԲԱԳԻՐԱրմեն Սողոյան (ՀՀ)

ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ԽՄԲԱԳԻՐՍամվել Սուքիասյան (ՀՀ)

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԿՈԼԵԳԻԱՀակոբ Ակիսկալ (ԱՄՆ)Ալլա Ավետիսովա (ՌԴ)Խաչատուր Գասպարյան (ՀՀ)Սամվել Գրիգորյան (ՀՀ)Կոնստանտին Դանիելյան (ՀՀ)Մարուքե Եղիյան (ՀՀ)Պարունակ Զելվեյան (ՀՀ)Արամ Հակոբյան (ՀՀ)Արմեն Մելիք-Փաշայան (ՀՀ)Մարիետա Մելիք-Փաշայան (ՀՀ)Արթուր Մկրտչյան (ՀՀ)

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈՒՐԴԱլլեն Ազիզյան (ԱՄՆ)Ռուբեն Աղուզումցյան (ՀՀ)Գայանե Առաքելովա (ՀՀ)Արմենուհի Ավագյան (ՀՀ)Հրանտ Ավանեսյան (ՀՀ)Լիլիթ Բաղդասարյան (ՀՀ)Ասյա Բերբերյան (ՀՀ)Անահիտ Գևորգյան (ՀՀ)Սրբուհի Գևորգյան (ՀՀ)Արման Դանիելյան (ԱՄՆ)Սերգեյ Ենիկոլոպով (ՌԴ)Ադա Թադևոսյան (ՀՀ)Կարինե Թաթարյան (ՀՀ)Սամվել Թորոսյան (ՀՀ)Նարինե Խաչատրյան (ՀՀ)Սամվել Խուդոյան (ՀՀ)Սոնա Հարությունյան (ՀՀ)Գայանե Ղազարյան (ՀՀ)Ստեփան Մաթևոսյան (ՌԴ)Արմեն Ներսիսյան (ՀՀ)Գայանե Շահվերդյան (ՀՀ)Աննա Չիլինգարյան (ՀՀ)Բորիս Պիվեն (ՌԴ)Վազգեն Պողոսյան (ՀՀ)Գայանե Սարգսյան (ՌԴ)Սեդրակ Սեդրակյան (ՀՀ)Եվգենի Սնեդկով (ՌԴ)Վիկտոր Սոլդատկին (ՌԴ)Կամո Վարդանյան (ՀՀ)

Armenian Journal of Mental Health

«Armenian Journal of Mental Health» is theofficial, peer reviewed Journal of ArmenianPsychiatric Association. Articles are publish-ing in Armenian, Russian and English. It pub-lishes research articles, forums, MentalHealth policy papers, translations and newsrelated to Mental Health field from authors ofall regions and countries. Citation from arti-cles should be mentioned by authors. For re-producing articles from this journal a writtenpermission from the publisher is required.The journal is recognized by «Higher Qualifi-cation Committee» Agency of RA and ac-cepted in the special list of acknowledgedperiodical publications.

EDITOR IN CHIEFArmen Soghoyan (Armenia)

ASSOCIATE EDITORSamvel Sukiasyan (Armenia)

EDITORIAL BOARDHagop Akiskal (USA)Alla Avedisova (Russia) Khachatur Gasparyan (Armenia) Samvel Grigoryan (Armenia) Konstantin Danielyan (Armenia) Maruke Yeghiyan (Armenia)Parounak Zelveian (Armenia)Aram Hakobyan (Armenia) Armen Melik-Pashayan (Armenia) Marietta Melik-Pashayan (Armenia)Artur Mkrtchyan (Armenia)

ADVISORY BOARDAllen Azizyan (USA) Rouben Aghuzumtsyan (Armenia) Gayane Arakelova (Armenia) Armenuhi Avagyan (Armenia) Hrant Avanesyan (Armenia)Lilit Baghdasaryan (Armenia)

Asya Berberyan (Armenia)

Anahit Gevorgyan (Armenia) Srbuhi Gevorgyan (Armenia) Arman Danielyan (USA) Sergey Yenikolopov (Russia) Ada Tadevosyan (Armenia) Karine Tataryan (Armenia) Samvel Torosyan (Armenia) Narine Khachatryan (Armenia) Samvel Khudoyan (Armenia)Sona Harutyunyan (Armenia) Gayane Ghazaryan (Armenia) Stepan Matevosyn (Russia) Armen Nersisyan (Armenia) Gayane Shahverdyan (Armenia) Anna Chilingaryan (Armenia)Boris Piven (Russia) Vazgen Poghosyan (Armenia) Gayane Sarkisyan (Russia) Sedrak Sedrakyan (Armenia)Evgeni Snedkov (Russia)Viktor Soldatkin (Russia)Kamo Vardanyan (Armenia)

Армянский журнал психического здоровья

«Армянский журнал психического здо-ровья» является официальным рецензи-руемым журналом Армянской психиатри-ческой ассоциации. Статьи издаются наармянском, русском и английском языках.В журнале публикуются научные и обзор-ные статьи, результаты исследований оте-чественных и зарубежных ученых,переводы статей, информация, касаю-щаяся психического здоровья, сообщениядля практикующих врачей и др. При цити-ровании опубликованных в журнале ста-тей ссылки на «Армянский журналпсихического здоровья» обязательны. Приполной перепечатке статьи письменноеразрешение редакции обязательно. По ре-шению Высшей аттестационной комиссиижурнал включен в список периодическихнаучных изданий, принятых для публика-ции основных результатов и положенийдиссертационных работ.

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРАрмен Согоян (Армения)

ОТВЕТСТВЕННЫЙ РЕДАКТОРСамвел Сукиасян (Армения)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯАкоп Акискал (США) Алла Аведисова (Россия) Хачатур Гаспарян (Армения) Самвел Григорян (Армения) Константин Даниелян (Армения) Маруке Егиян (Армения)Парунак Зелвеян (Армения)Арам Акопян (Армения) Армен Мелик-Пашаян (Армения) Мариетта Мелик-Пашаян (Армения)Артур Мкртчян (Армения)

РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТАллен Азизян (США) Рубен Агузумцян (Армения) Гаяне Аракелова (Армения) Арменуи Авагян (Армения) Грант Аванесян (Армения)Лилит Багдасарян (Армения)Ася Берберян (Армения) Анаит Геворкян (Армения) Србуи Геворкян (Армения) Арман Даниелян (США) Сергей Ениколопов (Россия)Ада Тадевосян (Армения) Карине Татарян (Армения) Самвел Торосян (Армения) Нарине Хачатрян (Армения) Самвел Худоян (Армения)Сона Арутюнян (Армения) Гаяне Казарян (Армения) Степан Матевосян (Россия)Армен Нерсисян (Армения) Гаяне Шахвердян (Армения) Анна Чилингарян (Армения)Борис Пивень (Россия) Вазген Погосян (Армения) Гаяне Саркисян (Россия) Седрак Седракян (Армения)Евгений Снедков (Россия)Виктор Солдаткин (Россия)Камо Варданян (Армения)

Լրատվական գործունեություն իրականացնող` «Մեդարմ» ՍՊԸ, վկայական 03 Ա090191 տրված` 28.12.2010թ.հասցե ք. Երևան, Պ. Սևակի փող. 5

Ստորագրված է տպագրության 08.12.2015թ.Համարի թողարկման պատասխանատու` Արմեն Սողոյան

Տպաքանակ 300Երևան 2015թ.

ՀՈԳԵԿԱՆ ԱՌՈՂՋՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՍՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀՈԳԵԲՈՒԺԱԿԱՆ ԱՍՈՑԻԱՑԻԱՅԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆ

ARMENIAN JOURNAL OF MENTAL HEALTHOFFICIAL JOURNAL OF ARMENIAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION

АРМЯНСКИЙ ЖУРНАЛ ПСИХИЧЕСКОГО ЗДОРОВЬЯОФИЦИАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ АРМЯНСКОЙ ПСИХИАТРИЧЕСКОЙ АССОЦИАЦИИ

2015;6(2)

Հոգեկան և վարքայինխանգարումների ախտորոշում

Диагностика психических и поведенческих расстройств

Diagnosis of mental and behavioraldisorders

5 ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ -ՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐԻ ՀԵՏՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻՄԵԹՈԴԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐԸ(ՄԱՐՏԱԿԱՆ ՈՐԱԿՆԵՐԻԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱՅԻՆՅՈՒԹԻ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ)Տ.Ի. Կուզմինա

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ И МЕТО-ДИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗ РА -БОТ КИ ДИАГНОСТИЧЕСКОЙМЕТОДИКИ В ПСИХО ЛО ГИ ЧЕС -КОЙ РАБОТЕ С УЧАСТНИКАМИБОЕВЫХ ДЕЙСТВИЙ (НА МАТЕ-РИАЛЕ МЕТОДИКИ ОЦЕНКИБОЕВЫХ КАЧЕСТВ (МОБК-1)Т.И. Кузьмина

METHODOLOGICAL AND METHODICAL ASPECTS OF THEDEVELOPMENT OF DIAGNOSTICTECHNIQUES IN PSYCHOLOGI-CAL WORK WITH COMBATANTS(BASED ON THE METHODOLOGYFOR ASSESSING THE FIGHTINGQUALITIES (MOBK-1)T.I. Kuzmina

Հոգեկան առողջության արդիհիմնախնդիրները

Актуальные проблемыпсихического здоровья Actual problems of mental health

11 ԴԵՊՐԵՍԻԱ ԵՎ «ՀՈԳԵԿԱՆԻՄՈԴԵԼԸ». ԴԵՊՐԵՍԻՎՀԱՄԱԽՏԱՆԻՇԻ ՆՈԶՈԼՈԳԻԱ -ԿԱՆ ՍՊԵՑԻՖԻԿՈՒԹՅԱՆՀԻՄՆԱԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋՎ.Ա. Սոլդատկին, Ե.Ե. Ռումյանցևա, Ա.Մ. Կարգինա, Ն.Ս. Պրավդյուկ

ДЕПРЕССИЯ И «МОДЕЛЬПСИХИЧЕСКОГО» (THEORY OFMIND): ПРОБЛЕМАНОЗОЛОГИЧЕСКОЙСПЕЦИФИЧНОСТИДЕПРЕССИВНОГО СИНДРОМАВ.А. Солдаткин, Е.Е. Румянцева,А.М. Каргина, Н.С. Правдюк

DEPRESSION AND "THEORY OFMIND": THE PROBLEM OF NOSO-LOGICAL SPECIFICITYV.A. Soldatkin, E.E. Rumyantseva, A.M. Kargina, N.S. Pravduk

Ընտանիք և հոգեկան առողջություն Семья и психическое здоровье Family and Mental Health

18 ՀՈԳԵԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐՈՒՆԵՑՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻԸՆՏԱՆԻՔԻ ԴԵՐԸ ԲՈՒԺՄԱՆԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄՄ.Պ. Թոզալաքյան

РОЛЬ СЕМЬИ В ПРОЦЕССЕЛЕЧЕНИЯ ДЕТЕЙ СПСИХИЧЕСКИМИРАССТРОЙСТВАМИМ.П. Тозалакян

THE ROLE OF FAMILY IN ATREATMENT PROCESS OFCHILDREN WITH MENTALHEALTH PROBLEMSM.P. Tozalakyan

21 ՏԱՐԲԵՐ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿՈՒՄ ԳՏՆՎՈՂԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐՈՒՄ ՓՈԽԱՐԻ -ՆՈՂ ԾՆՈՂԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՏՐԱՍՏՎԱ -ԾՈՒ ԹՅՈՒՆԸՆ.Վ. Ռազինա, Տ.Վ. Պանինա

ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ГОТОВ-НОСТЬ К ЗАМЕЩАЮЩЕМУ РОДИТЕЛЬСТВУ В СЕМЬЯХ СРАЗНЫМ СОЦИАЛЬНЫМ СТАТУСОМН.В. Разина, Т.В. Панина

PSYCHOLOGICAL READINESSFOR ADOPTION IN FAMILIESWITH A DIFFERENT SOCIAL STATUSN.V. Razina, T.V. Panina

Աղետների հոգեբուժություն և սթրես Психиатрия катастроф и стресс Disaster Psychiatry and stress

25 1988 թ. ՍՊԻՏԱԿԻ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԻՀՈԳԵԱԽՏԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ.ՍՏԱՏԻԿԱ ԵՎ ԴԻՆԱՄԻԿԱ. ՄԱՍ 1Ս.Հ. Սուքիասյան

ПСИХОПАТОЛОГИЯ СПИТАК-СКОГО ЗЕМЛЕТРЯСЕНИЯ 1988ГОДА: СТАТИКА И ДИНАМИКА.Часть 1.С.Г. Сукиасян

PSYCHOPATHOLOGY OF 1988SPITAK EARTHQUAKE: STATICSAND DYNAMICS. PART 1S.H. Sukiasyan

38 ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆՀԵՏՏՐԱՎՄԱՏԻԿ ՍԹՐԵՍԱՅԻՆԽԱՆԳԱՐՄԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔԱ.Հ. Ներսիսյան, Է.Ե. Նազարեթյան

ПЕРИОДИЧЕСКАЯ БОЛЕЗНЬКАК ПОСЛЕДСТВИЕПОССТРАВМАТИЧЕСКОГОСТРЕССА ПОСЛЕ ГЕНОЦИДААРМЯНА.А. Нерсисян, Э.Е. Назаретян

PERIODIC DISEASE AS ACONSEQUENCE OF POST-TRAUMATIC STRESSAFTER THE ARMENIANGENOCIDEA.H. Nersisyan, E.E. Nazaretyan

Հոգեբուժությունն ու մարմնականբժշկությունը

Психиатрия и соматическаямедицина Psychiatry and somatic medicine

45 ՑԱԾՐ ԻՆՔՆԱԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԻ,ԴԵՊՐԵՍԻԱՅԻ ԵՎ ՄԵՋՔԻՔՐՈՆԻԿԱԿԱՆ ՑԱՎԻՓՈԽԿԱՊՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸՍ.Հ. Հարությունյան

ВЗАИМОСВЯЗЬ ХРОНИЧЕСКОЙБОЛИ В СПИНЕ С ДЕПРЕССИЕЙИ НИЗКОЙ САМООЦЕНКОЙС.Г. Арутюнян

CORRELATION BETWEEN LOWSELF-ESTEEM, DEPRESSIONAND CHRONIC BACK PAINS.H. Harutyunyan

Պատմության էջեր Страницы истории Pages of History

49 ՀՈԳՈՒ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆԸՄԲՌՆՄԱՆ ՅՈՒՐԱՀԱՏԿՈՒ -ԹՅՈՒՆ ՆԵՐԸ (ՀՈՎՀԱՆՈՐՈՏՆԵՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔԻՕՐԻՆԱԿՈՎ)Ս.Ա. Զաքարյան

ОСОБЕННОСТИПРЕДСТАВЛЕНИЙ О ДУШЕ ВСРЕДНЕВЕКОВЬЕ (НА ПРИМЕРЕУЧЕНИЯ ОВАНА ВОРОТНЕЦИ)С.А. Закарян

THE PECULIARITIES OF THEMEDIEVAL PERCEPTION OFSOUL (THE EXAMPLE OFHOVHAN VOROTNETSI'SDOCTRINE)S.A. Zakaryan

Անձ և հոգեկան առողջություն Личность и психическое здоровье The personality and Mental Health

53 ԱՆՁԻ ԷԹՆՈԿՐՈՆԱԿԱՆԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՈՐՈՇԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՆ.Ռ. Հակոբյան, Ա.Գ. Խաչատրյան

НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИИССЛЕДОВАНИЯ ЭТНОРЕЛИГИОЗНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ ЛИЧНОСТИН.Р. Акопян, А.Г. Хачатрян

SOME FEATURES OF INVESTIGATION OF PERSON’SETHNORELIGIOUS IDENTITYN.R. Hakobyan, A.G. Khachatryan

56 ԽԱՐԱՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄՀՈԳԵԿԱՆ ԽԱՆԳԱՐՈՒՄՆԵՐՈՒՆԵՑՈՂ ԱՆՁԱՆՑ ԸՆՏԱՆԻՔԻԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՇՐՋԱՆՈՒՄՄ.Դ. Խուրշուդյան

СТИГМА У ЧЛЕНОВ СЕМЬИ ПА-ЦИЕНТОВ С ПСИХИЧЕСКИМИ ПРОБЛЕМАМИ В АРМЕНИИМ.Д. Хуршудян

STIGMA AMONG MENTALHEALTH PATIENT`S FAMILY MEMBERS IN ARMENIAM.D. Khurshudyan

60 Հավելված Приложение Appendix

4

Հարգելի գործընկերներ, Լույս է տեսել Հոգեկան առողջության հայկական հանդեսի հերթական համարը: Հոդվածների 30 տոկոսը ներկայացված են ոչ հայաստանյան հեղինակների կողմից, ինչըհանդեսի միջազգային ճանաչման խոսուն վկայությունն է: Ընդգրկուն են նաև թեմաները՝սկսած մարտական գործողությունների մասնակիցների հետ հոգեբանական աշխատանքից(Տ.Ի. Կուզմինա), մինչև միջնադարյան Հայաստանում հոգու ըմբռնման յուրահատկու -թյունները (Ս.Ա. Զաքարյան) և պարբերական հիվանդությունը որպես ցեղասպանությանհետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման հետևանք դիտարկելը (Ա.Հ. Ներսիսյան, Է.Ե.Նազարեթյան): 2016 թվականին էլ, հավատարիմ մնալով իր կոչմանը, Հանդեսը շարունակելու է որպեսհարթակ ծառայել և նոր հետազոտությունների, և տարբեր նոր գաղափարներիներկայացման համար: Իսկ անցնող 2015 թվականը բավական արդյունավետ էր Հայկական հոգեբուժականասոցիացիայի համար. ինչպես միջազգային ներգրավման, այնպես էլ հայաստանյանհոգեկան առողջության ոլորտում իրականացված միջոցառումների և նորամուծություններիառումով: Այս տարվանից ՀՀԱ-ն արդեն անդամակցում է Եվրոպական հոգեբուժականասոցիացիային, ինչը նոր հնարավորություններ է ընձեռում ներգրավվելու նաև եվրոպականգործընթացներին, ինչպես նաև ավելի սերտացնելու փոխշահավետ համագոր ծակ ցու թյունըեվրոպական գործընկերների հետ: Հայաստանում շարունակվում են հոգեկան առող ջության նոր ծառայություններիներդրման գործընթացը. գործնականում նախա պատ րաստված են բոլոր անհրաժեշտնախապայմանները հանրապետությունում հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցողանձանց առաջին խնամքի տան գործարկման համար, սկսել է գործել տարածաշրջանումառաջին Ռեքավերի (կարգավորման) քոլեջը, ստեղծվել է Սուիցիդների կանխարգելման ևվերլուծությունների “Անտիսուիցիդ” կենտրոնը, հետևողական աշխատանք է տարվումհոգեկան առողջության վրա ազդող կարևորագույն գործոններից մեկի՝ ԶԼՄ-ների կողմիցտեղեկատվության մատուցման որակի բարելավման ուղղությամբ, իրականացվել են մի շարքգիտաժողովներ, առավել տեղեկատվությունը հասանելի է ՀՀԱ կայքում (www.apnet.am): Սերտացել է նաև համագործակցությունը ԱՀԿ Հայաստանյան գրասենյակի հետ, որիղեկավարության հետևողական աշխատանքի արդյունքում ավելի մեծ հնարավորու թյուն ներեն ընձեռվում Հայաստանում հոգեկան առողջության ոլորտի զարգացումների պլանա -վորման և միջոցառումների իրականացման մշտադիտարկման գործում Եվրոպականտարածաշրջանի պատասխանատուների ներգրավման համար: Շարունակվում է սերտ համագործակցությունը Սոցիալական հոգեբուժությանհամաշխարհային ասոցիացիայի և Սանոֆի ընկերության “Մատչելի բժշկություն” ծրագրիհետ և 2016 թվականին այն նոր որակական աստիճանի կհասնի՝ շարունակելով դրականազդեցությունը Հայաստանում հոգեկան առողջության ծառայությունների բարելավման վրա: Հուսով ենք նաև, որ Համաշխարհային բանկի հոգեկան առողջության վարկային ծրագրիուղղությամբ ՀՀ առողջապահության նախարարության հետևողական ջանքերըհաջողությամբ կպսակվեն և ռեալ հնարավորություններ կստեղծվեն հանրապետությունումհոգեկան առողջության ծառայությունների համակարգային բարելավման համար:

ՀՀԱ նախագահԱրմեն Սողոյան

5

ՀԱՅԿԱԿԱՆՀՈԳԵԲՈՒԺԱԿԱՆ

ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ

Հոգեկան առողջության հայկական հանդես 2015;6(2)

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ И МЕТОДИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫРАЗРАБОТКИ ДИАГНОСТИЧЕСКОЙ МЕТОДИКИ В ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ РАБОТЕ С УЧАСТНИКАМИ БОЕВЫХ ДЕЙСТВИЙ (НА МАТЕРИАЛЕ МЕТОДИКИОЦЕНКИ БОЕВЫХ КАЧЕСТВ (МОБК-1)

Т.И. Кузьмина

Государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования Московскийгородской психолого-педагогический университет, Москва, РФ

Հանգուցային բառեր. մարտականգործողություններիմասնակիցներ, մարտականհատկություններիգնահատման մեթոդիկա,անձնային-վարքայինդրական և բացասականդրսևորումներ

Ключевые слова:участники боевых действий, методика оценки боевых качеств, позитивные и негативныеличностно-поведенческиепроявления

Keywords:combatants, method of estimating thefighting qualities, positive and negative personality and behavioralmanifestations

В статье рассматривается алгоритм и методологические условия созданияпсихологической методики, адаптированной к самостоятельному использованиюкомандирами в рамках подготовки личного состава к участию в боевых действиях. Воснове методики лежит лингвистичесий контент, полученный в беседах с коман ди -рами и бойцами, отражающий структурно-содержательные аспекты психолого-поведенческих паттернов и характеристик личности бойца, содержащий не только"гражданскую", но и "боевую" терминологию, обеспечивающую более полное погру -жение респондентов в материал. В рамках использования данной методики командиримеет возможность самостоятельно сравнивать и интерпретировать полученныерезультаты и на основе имеющихся данных выделять тенденции отношения бойцовк тем или иным аспектам событийной, характерологической, поведенческой специ -фи ки боевых действий. Для получения лингвистического контента методики былипроведены беседы с респондентами младшего и старшего командного состава,выполнявшими в боевых условиях различные функции (командиры отделений,коман диры разведгрупп, командиры спецгрупп, старшие групп и т.д.). Респондентыотме чали, что есть качества личности и поведения бойцов, которые необходимооцени вать командиру, и которые помогают прогностически определять пригодностьбойца к выполнению боевых задач. Использование МОБК-1 демонстрирует коман -диру качественно и количественно представленную индивидуальную спецификуотношения бойцов к значимости тех или иных позитивных или негативных личностно-поведенческих проявлений человека в условиях боевых действий. Позволяет соз да -вать свой "эталонный вариант" выполнения и сравнивать его с вариантами выпол -не ния бойцов, а также анализировать, дополнять, изменять характер воспитатель -ного и педагогического взаимодействия с личным составом, учитывая отношение имнение подчиненных. Позволяет проводить собственное анонимное исследование сцелью оценить тенденции декларируемого отношения бойцов к тем или иным фактамбоевой реальности с их наблюдаемыми поведенческими проявлениями.

METHODOLOGICAL AND METHODICAL ASPECTS OF THE DEVELOP-MENT OF DIAGNOSTIC TECHNIQUES IN PSYCHOLOGICAL WORK WITHCOMBATANTS (BASED ON THE METHODOLOGY FOR ASSESSING THEFIGHTING QUALITIES (MOBK-1)T.I. Kuzmina State budgetary educational institution of Higher Professional Education Moscow StateUniversity of Psychology and Education, Moscow, Russia

The article discusses the algorithm and methodological conditions for the creation ofpsychological techniques, adapted to the independent use of the commanders in the

6

Հոգեկան և վարքային խանգարումների ախտորոշում l Диагностика психических и поведенческих расстройств l Diagnosis of mental and behavioral disorders

preparation of personnel to take part in hostilities. The method is based on linguistic content received inconversations with commanders and fighters, reflecting structural and substantive aspects of psychological andbehavioral patterns and characteristics of the individual soldier, containing not only "civil" and "military" terms,providing a total immersion into the material of the respondents. Within use of this technique the commander hasopportunity independently to compare and interpret the received results and, on the basis of the available data, toallocate tendencies of the relation of fighters to these or those aspects of event, characterologic, behaviouralspecifics of military operations. For receiving linguistic content of a technique discussions with the respondents ofyounger and senior command structure who were carrying out various functions in fighting conditions (commandersof offices, commanders of reconnaissance groups, commanders of task forces, seniors of groups, etc.) were led .Respondents noted that there are personality traits and behavior of men who need to be assessed to thecommander, and to help determine the suitability of prognostic fighter to carry out combat missions. Use of MOBK-1 shows to the commander qualitatively and quantitatively presented individual specifics of the relation of fightersto the importance of these or those positive or negative personal and behavioural manifestations of the person inthe conditions of military operations. Allows you to create a "standard version" performance and compare it withthe embodiments of the fighters, as well as analyze, add, change the nature of the educational and pedagogicalinteraction with the staff, taking into account the attitudes and opinions of subordinates. Allows anonymous ownstudy to assess trends fighters declared attitude to some facts of reality combat with their observable behavioralmanifestations.

ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍՆԱԿԻՑՆԵՐԻ ՀԵՏ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻՄԵԹՈԴԱԲԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ԱՍՊԵԿՏՆԵՐԸ (ՄԱՐՏԱԿԱՆ ՈՐԱԿՆԵՐԻԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱՅԻ ՆՅՈՒԹԻ ՀԻՄԱՆ ՎՐԱ)Տ.Ի. ԿուզմինաՄոսկվայի քաղաքային հոգեբանամանկավարժական համալսարան, պետական բարձրագույնմասնագիտական կրթության ուսումնական հաստատություն, Մոսկվա, ՌԴ

Հոդվածում դիտարկվում է հրամանատարների կողմից անձնակազմը մարտականգործողություններին պատրաստելու համար ինքնուրույն կիրառմանը հարմարեցված հոգեբանականմեթոդիկայի ստեղծման ալգորիթմը և մեթոդական պայմանները: Մեթոդիկայի հիմքում ընկած էմարտիկների և հրամանատարների հետ զրույցների ընթացքում ստացած լինգվիստիկականբովանդակությունը, որը արտացոլում է մարտիկի անձի հոգեբանավարքային պատերների ևհատկանիշների կառուցվածքաբովանդակային ասպեկտները, որը պարունակում է ոչ միայն“քաղաքացիական”, այլև “մարտական” տերմինաբանություն, ինչը նպաստում է հարցվողի առավելներգրավվածությանը: Տվյալ մեթոդիկայի օգտագործման ընթացքում հրամանատարը հնարավորություն ունիինքնուրույն համեմատելու և մեկնաբանելու արդյունքները և առկա տվյալների հիման վրաառանձնացնելու մարտիկների վերաբերմունքի միտումները մարտական գործողություններիիրադարձային, բնութագրական, վարքային առանձնահատկությունների նկատմամբ: Մեթոդիկայիլինգվիստիկ կոնտենտը ստանալու նպատակով հարցազրույց էր իրականացվել ավագ և կրտսերանձնակազմի ներկայացուցիչների հետ, ովքեր մարտական պայմաններում կատարում էին տարբերֆունկցիաներ (ստորաբաժանման հրամանատարներ, հետախուզական խմբի հրամանատարներ,հատուկ խմբի հրամանատարներ, խմբերի ավագներ և այլք): Հարցվողները նշում էին, որ կանմարտիկի անձնային այնպիսի որակներ, որոնք հրամանատարը պետք է հաշվի առնի, և որոնքօգնում են կանխատեսել մարտիկի մարտական խնդիրներ իրականացնելու պատրաստվածությունը:МОБК-1 կիրառումը հրամանատարին ցույց է տալիս մարտական գործողությունների պայմաններումմարդու անձնային, վարքային այս կամ այն դրական կամ բացասական դրսևորումների նկատմամբմարտիկների վերաբերմունքի որակական և քանակական ներկայացված սպեցիֆիկան: Այն թույլ էտալիս ստեղծել կատարման սեփական “էտալոնային” տարբերակը և համեմատել այն մարտիկներիկատարման տարբերակների հետ, ինչպես նաև վերլուծել, լրացնել, փոփոխել անձնակազմի հետդաստիարակչական և մանկավարժական փոխգործակցության բնույթը` հաշվի առնելովենթակաների կարծիքը և վերաբերմունքը: Մեթոդիկան թույլ է տալիս իրականացնել անանունհետազոտություն` մարտիկների դիտարկվող վարքային դրսևորումների և մարտականիրականության նկատմամբ իրենց հայտարարվող վերաբերմունքի միտումների գնահատմաննպատակով:

ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ

Татьяна Ивановна КУЗЬМИНА Доцент кафедры общей психологии Государственного бюджет-ного образовательного учреждения высшего профессиональногообразования "Московский городской психолого-педагогическийуниверситет", доцент кафедры специальной психологии и кор-рекционной педагогики Образовательной автономной некоммер-ческой организации высшего образования "Московскийпсихолого-социальный университет"Адресс: 119071, Россия, г. Москва, ул. Стасовой, 5-35 Тел.: 8-916-966-54-04E-mail: [email protected]

7

Актуальность. Практическая работа с участ -никами боевых действий диктует необходимостьсоздания особого подхода к психологическойоцен ке действий человека в экстремальной ситуа -ции, когда наряду с прогнозированием наиболеехарактерных для субъекта способов поведениянеобходим учет "нехарактерных" или "артефак т -ных" поведенческих тенденций, которые могутпроявиться в критических ситуациях, но при этомне входить в список "склонностей" субъекта ктому или иному поведению. В психологическойпрактике помощи участникам боевых действийработа ведется не с самой "экстремальной"ситуацией, а с ее психологическими послед стви -ями (психологическая коррекция) или предпола -гаемыми последствиями, еще не наступившими,а существующими лишь в сознании ивоображении субъекта, или же просто гипотети -чес ки возможными (психологическая профилак ти -ка). Экстремальная ситуация определяется какэкзистенциальный запрос, на который предпола -гается ответ в виде поступка субъекта [1]. Вовнутриличностном пространстве субъекта проис -ходят трансформации, и в психологическом смыс -ле констатируется "положительный экзистен -циаль ный эффект" тогда, когда на запрос отжизни будет дан четкий и осознанный ответ в видепоступка на уровне ноодинамической мотивациии персональной активности, либо "отрицательныйэкзистенциальный эффект", представленный ввиде неосознанной, автоматической копинговойреакции или противодействия на уровне психоди -на мической мотивации [2]. Готовность субъектапоступать определенным образом являетсясмысло образующей составляющей личных пос -туп ков и имеет большое значение для повыше -ния профессионализма и результативностивыпол нения служебных заданий, а также дляресур сосбережения субъекта и обеспечения мак -си мально возможной для него психологической

безопасности. Формирование субъективнойпсихолого-поведенческой ситуационной оценкииграет одну из ключевых ролей в осуществлениипоступка, принятии решения и прогнозированиипоследствий предпринятого поведенческого шага,более того, каждому действию предшествуетсубъективная фиксация состояния (или собствен -ной реакции). Для оценки ситуации большую рольиграет прошлый опыт, наличие или отсутствиеподобной ситуации ранее (в т.ч. и психологичес -кие травмы), ассоциативный механизм, связан -ный с присвоением чужого опыта или сведениями,полученными из иных источников, общий повы -шен ный уровень тревожности и страха субъекта,уровень эмпатии, сопереживания, спецификасамосознания, самооценки, наличие или отсут -ствие четкого и заученного алгоритма действия вподобной ситуации. Поведение человека в боевых ситуацияхможет быть значительно отличаться от его пове -дения в учебных условиях (например, учебныестрельбы и реальный бой). Ю. Куль отмечает, чточеловеку может быть свойственна и "уверенностьв себе", и "крайняя стеснительность", и "сме -лость", и "крайняя осторожность" одновременно,просто в разных ситуациях изменяется удельныйвес того или иного качества на разных уровнях(экспли цит ном - "осознаваемом" и имплицитном -"неосоз наваемом") [3]. Боевой стресс является неотъемлемой инеобходимой характеристикой профессиональнойдеятельности военнослужащих и сотрудниковсиловых структур, принимающих участие вбоевых действиях [4]. Боевой стресс сочетаетдистрессовые и эустрессовые характеристики,которые влекут за собой изменения поведения.Ответственность по психологическому сопровож -дению бойцов в бою ложится на командира [5].Командир в восприятии и оценке психологи чес -кого состояния бойцов в большей степени


8

опирается на свой практический опыт. Важнойпредставляется системная разработка такойпсихо ло гической методики, которая могла быбыть полезна командиру для обеспечения егопрофессиональной деятельности и взаимодейст -вия с подчиненными [6] . Цель. Разработка методики качественно-количественной оценки боевых качеств личностии потенциальных поведенческих паттернов вэкстре мальных условиях военных действий,доступ ной для самостоятельного использованиякомандиром. Гипотеза: Возможно создание такой методи -ки, вербальный материал которой отражаетактуаль ную для бойцов и командиров структуру,содержание психолого-поведенческих паттернови характеристик личности бойца, и имеет в линг -вис тическом контенте не только "граждан скую", но"боевую" терминологию, обеспечивающую на вер -баль ном уровне более полное погружениереспон дентов в материал [7]. Методика позволяеткомандиру самостоятельно сравнивать и интер -претировать результаты ее выполнения, а такжена основе полученных данных выделять тенден -ции отношения бойцов к тем или иным аспектамсобытийной, характерологической, поведенческойспецифике боевых действий. Метод. Наблюдение, беседа, контент-анализи др. Для получения вербального материаламетодики были проведены беседы с респонден -тами младшего и старшего командного состава,выполнявшими в боевых условиях различныефункции (командиры отделений, командиры раз -вед групп, командиры спецгрупп, старшие групп ит.д.) спецподразделений различных силовыхструк тур (анонимность сохранена). Респондентыотмечали, что есть качества личности и поведе -ния бойцов, которые необходимо оценивать ко -ман диру, и которые помогают прогностическиопре делять пригодность бойца к выполнениюбоевых задач. По материалам 30 бесед с помощью контент-анализа были выбраны и конкретизированы сточки зрения позитивных/негативных проявленийв боевых условиях 10 качеств личности иповедения (от 23 до 6 упоминаний в 30 беседах),обозначенных командирами: 1) возможность применения бойца вусловиях военных действий, готовность испособность бойца находиться в боевыхусловиях (общая готов ность к действиям вбоевых условиях, спо соб ность к адаптации в

экстремальных условиях, а также морально-волевые, физические качества, боевые навыки,умение обращаться с огнестрель ным и холодныморужием / страх перед выполне нием боевой зада -чи и действием в боевых условиях, применениембоевых навыков, страх перед смертью, болью,возможностью оказаться в плену, остаться инва -лидом, потерять друзей); 2) психологический порог терпимостибойца (способность к принятию реальности в ус -ло виях боевых действий, принятие возмож нос тиоставле ния в опасности другими, несогласован -ности действий, потерь, способность мириться снепра виль ными, на собственный взгляд, дейст ви -ями командиров, сослуживцев, друзей, оставаясьполноправным участником событий / неспособ -ность выдерживать реальную ситуацию боевыхусловий, потери, несогласованность действий,оставление в опасности, срывы, истерики и т.д.); 3) специфика самоконтроля бойца (способ -ность самостоятельно сдерживать собственнуюагрессию, высокий уровень самоконтроля [8], сни -же ние действия эффекта «последнего дня» [2], исоответствующее этим особенностям поведение /эмоционально-агрессивное отреагирование проб -лем и состояний (например, в условиях недос -татка сна, пищи, вынужденного ожидания приказа,усталости и повышается общий уровень агрессиисубъекта по отношению к окружающему); 4) универсальность боевого применениябойца (готовность к трудностям бытового харак -тера, способность к выполнению как боевыхзадач, так и бытовой «грязной» работы / «доми -нан та комфорта», неприятие сложных условийжизнедеятельности, неспособность и нежеланиевыполнять наряду с боевыми заданиями бытовуюи «грязную» работу); 5) скорость реакции в боевых ситуациях(способность быстро ориентироваться, выполнятьприказы, поручения, команды, задавать минимумуточняющих вопросов при их выполнении, неза -мед лительная реакция на неожиданную нештат -ную ситуацию / неспособность быстро выполнятько манды, приказы или иные поручения, связан -ные с выполнением боевой задачи и обеспече -нием деятельности в условиях боевой обста -новки); 6) сообразительность, инициативность,уме ние ориентироваться в ситуации (умениесамостоятельно выбирать стратегии поведения внештатной ситуации, способность принятиякоман дования, способность выбрать самос тоя -


9

тел ь ную линию поведения в экстремальнойситуации и принять ответственное решение /невозможность самостоятельного выбора стра -тегии поведения в нештатной ситуации, неспособ -ность принятия командования, неспособностьвыб рать самостоятельную линию поведения вэкстремальной ситуации и принять ответственноерешение); 7) решительность, смелость (готовность испособность к принятию решения и действиясамос тоятельно в сложившейся ситуации, способ -ность действовать в ситуации угрозы жизни издоровью / страх принятия решения и действиясамостоятельно в сложившейся ситуации, препят -ствующий осуществлению необходимых дейст -вий, исключительная ценность собственной жизнии здоровья, неготовность жертвовать ими ни прикаких условиях, неспособность принимать самос -тоя тельные решения и вступать в борьбу с внеш -ними угрозами); 8) уровень боевого применения бойца(высо кий уровень боевого применения, связанныйсо способностью основываться на личностныхустановках, позволяющих решать практическиебоевые задачи, связанные с особенностями мо -раль ного выбора в условиях выполнения приказа,или самостоятельно менять установки граж -данской жизни в связи с потребностями, возни -каю щими в условиях реального боя / низкий уро -вень боевого применения в результате психологи -чес кого конфликта между ранее сформирован -ными установками гражданской жизни и необхо -ди мостью поступать определенным, неприем -лемым для себя образом при выполнении боевойзадачи); 9) степень доверия бойца командиру (высо -кая степень доверия командиру, умение в тотмомент, когда не понятно, что происходит и какдолж но поступить, слышать командира и недумать «за всю жизнь», принятие того, что коман -дир понимает и знает больше, и если отдает при -каз, то берет на себя ответственность и за реше -ние, и за состояние бойца, выполняющего приказ/ низкая степень доверия командиру, вплоть доего полного отсутствия, непризнание авторитета,невоз можность и нежелание соглашаться скомандиром, его решениями, приказами; 10) способность бойца к подчинениюсобственных интересов внешним факторам(способность подчинения собственных интересовобщественной необходимости в зависимости отизменения внешних факторов / неготовность пос -

ту питься личным ради общественного ни прикаких условиях). В методике МОБК-1 предлагалось оценить постепени значимости представленные психологи -ческие характеристики компонентов обеспечениядеятельности бойца в реальных и учебныхусловиях. Диапазон оценок был от -10 до +10 взависимости от того, насколько значимой считалиреспонденты представленную характеристику дляусловий реального боя (отрицательно значимой иположительно значимой). Чем выше значимость -тем выше балл. Перед влияющими отрицательнокачествами ставился знак "-", перед положительнозначимыми "+". Если респондент считал, что естьеще качества, которые нуждаются в оценке, ноони не указаны в методике, вписывал их вотдельную колонку «Другое» и тоже оценивал. Данная методика была предложена наапробацию для работы с личным составом десятииз тридцати респондентов, участвующих впилотной части эксперимента. По результатамиспользования было проведено анкетирование соткрытыми вопросами о специфике практическогоиспользования МОБК-1 командирами. Выводы: респонденты отметили, что исполь -зо вание МОБК-1

1) демонстрирует качественную и коли -чественную индивидуальную спецификуотношения бойцов к значимости тех илииных позитивных или негативных личност -но-поведен ческих проявлений человека вусловиях боевых действий,

2) позволяет создавать свой "эталон ный ва -риант" выполнения и сравнивать его с ва -риантами выполнения бойцов,

3) помогает анализировать, дополнять, из -менять характер воспитательного и педа -го гического взаимо дейст вия с личным сос -тавом, учитывая отношение и мнениеподчиненных,

4) позволяет проводить собственное аноним -ное исследование с целью оценить тенден -ции декларируемого отношения бойцов ктем или иным фактам боевой реальностис их наблюдаемыми поведенческимипрояв ле ниями,

5) повышает оценку компетентности коман -дира в глазах подчиненных,

6) перечень представленных в МОБК-1 лич -ностно-поведенческих проявлений нуж -дается в расширении и дополнении (изпредложенных дополнений: "способность к


10

самопожертвованию, умение критическиоце нивать себя, критически мыслить инахо дить лучшие решения, способностьсделать шаг вперед, когда требуются доб -ровольцы, умение перенимать лучшее отдругих и постоянно совершенствоватьсякак в профессиональном, так и в лич -ностном плане, способность вести трезвыйобраз жизни при необходимости, здра -вомыслие),

7) для удобства использования командиромнеобходимо автоматизировать ввод дан -ных, обработку и представление резуль -татов в графической форме.

Литература1. Längle A. (1994): Personal Existential Analysis. In:

Proceedings, 16th Intern Congress Psychotherapy,Seoul: Korea Academy of Psychotherapy, pp. 318-335.

2. Кузьмина Т.И. Использование алгоритма ситуа -ционно-экзистенциального осмысления впсихо логической работе с участниками боевыхдействий (на материале психотерапевтическихбесед)// Личность в экстремальных условиях икризисных ситуациях жизнедеятельности: Сб.научных статей 2-ой Межрегиональной научно-практической конференции с международнымучастием / под ред. Р.В. Кадырова. -Владивосток: Мор.гос. ун-т, 2013., с. 55-63.

3. Nicola B., Reiner K., Julius K. Affect sensitivity andaffect regulation in dealing with positive and

negative affect // Journal of Research inPersonality, 41 (2007), pp. 239–248.

4. Kessler R.C. Posttraumatic stress disorder: Theburden to the individual and to society. Journal ofClinical Psychiatry. 2000. - 61, pp. 4–12 (suppl 15).

5. Мухина В. С., Волосников А. В. Психологическоесопровождение сотрудников спецподраз деле -ний ФСБ // Феноменология развития и бытияличности: Избранные психологические труды /В. С. Мухина; Акад. пед. и соц. наук, Моск.психол.-соц. ин-т. — М.: Московский психолого-социальный институт, Воронеж: НПО «МОДЭК»,1999. — (Серия «Психологи Отечества»). - С.543 - 564. URL:http://psychlib.ru/inc/absid.php?absid=61074.

6. Байковский Ю.В. Системный подход в созданиипедагогической концепции обеспечениябезопасности деятельности человека вэкстремальных условиях природной среды /Ю.В. Байковский // Теория и практикаприкладных и экстремальных видов спорта. –2013. – №4(29). – С. 67-71.

7. Гавердовский Ю.К. Применение педагогическиадаптированных вербальных ключей вспортивной психодиагностике- Ж.: Спортивныйпсихолог, № 1 (19), 2010.

8. Каташинский Н.В. Рефлексивная саморегуляциястресса в экстремальных условияхконтраварийной подготовки военных водителей// Н.В. Каташинский, В.Ф. Сопов В.Ф. // Теория ипрактика прикладных и экстремальных видовспорта. – 2011. – № 2(21). – С. 55-61.

Поступила 30.10.2015



ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ


Հանգուցային բառեր.դեպրեսիա, հոգեկանի մոդել,դեպրեսիվհամախտանիշիյուրահատկությունը,«Այլոց հոգեկան վիճակիընթերցումն ըստհայացքի» մեթոդիկա

Ключевые слова:депрессия, модель психического,специфичность депрессивного синдрома,методика «Чтение психического состояниядругого по взгляду»

Keywords:depression, theory of mind, specificity of depressivesyndrome, methodology “Reading the mind in the eyes”

Целью исследования явилось изучение особенностей «модели психического»у пациентов с различными родами депрессии и при различной ее тяжести. Основ-ную группу (ОГ) составили 60 больных, страдающих депрессией, все - женскогопола. Больные были распределены в три подгруппы по 20 человек: депрессивные(депрессивно-бредовые) состояния при шизофрении (ОГ1); депрессивные фазы ре-куррентного депрессивного и биполярного аффективного расстройств (ОГ2); депрес-сивный невроз (расстройства адаптации депрессивного типа), ОГ3. Контрольнуюгруппу (КГ) составили 20 психически здоровых женщин. Применены методы иссле-дования: клинико-психопатологический; психометрический (HAMD, методика «Чте-ние психического состояния другого по взгляду» - «Reading the mind in the eyes»,RME, в адаптации E.E. Румянцевой, 2012 г.); статистический. Получены выводы: 1.Степень нарушения функционирования «модели психического» коррелирует с тя-жестью депрессии, но не ее родом, что является подтверждением концепции нозо-логической неспецифичности психопатологических синдромов; 2. Существуетпотребность в исследовании с более сензитивной модификацией теста RME дляуточнения особенностей функционирования «модели психического» при эндогеннойи психогенной депрессии и совершенствования подходов к психотерапии страдаю-щих депрессией пациентов.

ԴԵՊՐԵՍԻԱ ԵՎ «ՀՈԳԵԿԱՆԻ ՄՈԴԵԼԸ». ԴԵՊՐԵՍԻՎ ՀԱՄԱԽՏԱՆԻՇԻՆՈԶՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՍՊԵՑԻՖԻԿՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋ

Վ.Ա. Սոլդատկին1, Ե.Ե. Ռումյանցևա2, Ա.Մ. Կարգինա1, Ն.Ս. Պրավդյուկ1

1 Ռոստովի պետական բժշկական համալսարան, Դոնի Ռոստով, ՌԴ2 Հոգեկան առողջության գիտական կենտրոն, Մոսկվա, ՌԴ

Սույն հետազոտության նպատակն է ուսումնասիրել «հոգեկանի մոդելը»զանազան ծագման և տարբեր խորությամբ ընթացող դեպրեսիաների ժամանակ:Հիմնական խմբում (ՀԽ) ընդգրկվել են դեպրեսիա ունեցող 60 կին: Վերջիններսբաժանվել են երեք ենթախմբերի՝ 20-ական մարդ յուրաքանչյուրում. 1. Դեպրեսիվ,դեպրեսիվ-զառանցանքային խանգարումներ շիզոֆրենիայի ժամանակ (ՀԽ1), 2.Դեպրեսիվ դրվագներ հետադարձ դեպրեսիվ և երկբևեռ աֆեկտիվ խանգարումներիժամանակ (ՀԽ2). 3. Նևրոտիկ դեպրեսիա (հարմարվողականության խանգարումդեպրեսիվ բնույթի) (ՀԽ3): Ստուգիչ խումբն են կազմել 20 առողջ կին: Կիրառվել ենկլինիկահոգեախտաբանական, փսիխոմետրիկ (HAMD, RME) և վիճակագրականմեթոդները: Եզրակացվել է, որ «հոգեկանի մոդելի» խախտման աստիճանը կապված

ДЕПРЕССИЯ И «МОДЕЛЬ ПСИХИЧЕСКОГО» (THEORY OFMIND): ПРОБЛЕМА НОЗОЛОГИЧЕСКОЙ СПЕЦИФИЧНО-СТИ ДЕПРЕССИВНОГО СИНДРОМА

В.А. Солдаткин1, Е.Е. Румянцева2, А.М. Каргина1, Н.С. Правдюк1

1 Государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования РостовскийГосударственный Медицинский Университет, Ростов-на-Дону, РФ2 ФГБНУ «Научный центр психического здоровья", Москва, РФ

11

12

Հոգեկան առողջության արդի հիմնախնդիրները l Актуальные проблемы психического здоровья l Actual problems of mental health

է դեպրեսիայի ծանրության, բայց ոչ ծագման (տեսակի) հետ, ինչն ապացույց է հոգեախտաբանականհամախտանիշների նոզոլոգիական ոչ սպեցիֆիկության տեսակետի: Էնդոգեն և փսիխոգեն դեպրեսիաներիշրջանակներում «հոգեկանի մոդելի» գործունեության ճշգրտման նպատակով, ինչպես նաևփսիխոթերապևտիկ մոտեցումների բարելավման տեսակետից անհրաժեշտ է կիրառել RME մեթոդի ավելիսենզիտիվ մոդիֆիկացիաներ:

DEPRESSION AND "THEORY OF MIND": THE PROBLEM OF NOSOLOGICAL SPECIFICITY

V.A. Soldatkin1, E.E. Rumyantseva2, A.M. Kargina1, N.S. Pravduk1

1 Rostov State Medical University, Rostov-on-Don, RF2 Mental Health Research Center, Moscow, RF

The aim of the study was to study the characteristics of "Theory of mind" in patients with different types ofdepression having various severities. The main group (MG) consisted of 60 patients suffering from depression,all of them were females. Patients were divided into three groups, each consisting 20 people: depressive (de-pressive-delusional) state in schizophrenia (MG1); depressive phases in recurrent depressive and bipolar dis-orders (MG2); depressive neurosis (adjustment disorder of depressive type) - MG3. The control group (CG)consisted of 20 mentally healthy women. The following methods were used: clinical and psychopathological;psychometric (HAMD, methodology “Reading the mind in the eyes”, RME, in the adaptation of E.E.Rumyantsevа, 2012); statistical. The conclusions obtained are: 1. The dysfunction degree of "Theory of mind"is correlated with the severity of depression, but not with its kind, which is a proof of nosologic nonspecific psy-chopathological syndromes’ concept; 2. There is a need to study RME test with its more sensitive modificationto clarify the functioning characteristics of "Theory of mind" in endogenous and psychogenic depression andimprove approaches to psychotherapy for patients suffering from depression.

Актуальность. Нарушения аффективнойсфе ры традиционно являются наиболее частойфор мой психической патологии, уступая лишь ас -те нии [3, 11]. Депрессия неизменно привлекает ксе бе внимание практических врачей-психиатров.Од на из основных причин этого кроется в значи -тель ной распространенности, многообразии про -яв лений и вариантов течения этого недуга, пора -жающего значительное количество людей разноговозраста, пола, социальных групп, культур. Всемирная организация здравоохранения(ВОЗ) сравнивает депрессию с эпидемией, охва -тив шей все человечество. По данным ряда авто -ров, количество больных депрессией в России

увеличивается на 3-5% ежегодно; 10% мужчин и25% женщин хотя бы раз в жизни переносятклинически верифицированный депрессивныйэпизод [3]. Развитие нашей специальности привело кформированию постулата о нозологическойнеспецифичности психопатологического синдро -ма. Действительно, депрессия может встречатьсяпрактически при любом психическом заболе ва -нии. В то же время, задачей клинициста являетсяпоиск тех признаков (как в самом синдроме, так ив закономерностях его развития и связях сдругими психопатологическими образованиями),которые позволят установить нозологический

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

Виктор Александрович Солдаткин ГБОУ ВПО РостГМУ Минздрава России, Заведующий кафедройпсихиатрии и наркологии ФПКАдресс. 344022, Россия, Ростов-на-Дону, пер. Нахичеванский 29Тел. 8-918-56-37-888E-mail: [email protected]

Екатерина Евгеньевна Румянцева ФГБНУ «Научный центр психического здоровья», Клиническийпсихолог

Аксинья Маратовна Каргина ГБОУ ВПО РостГМУ Минздрава России, Ординатор кафедрыпсихиатрии и наркологии ФПК

Наталья Сергеевна Правдюк ГБОУ ВПО РостГМУ Минздрава России, Ординатор кафедрыпсихиатрии и наркологии ФПК

диаг ноз, определив род болезни [1]. Признанноеранее разделение психических расстройств напсихо-, эндо-, экзо- и соматогенные, последнеедесятилетие не имевшее особой популярности,вновь выходит из тени: в апреле 2015 года Евро -пейская психиатрическая ассоциация обозначилаизучение этиологии и механизма развития психи -чес ких расстройств как «фокус особого внима -ния». Любому психиатру известны признаки эндо -ген ности (суточный ритм, сезонность, наслед -ствен ность, аутохтонность, соматовегетативныйкомплекс Протопопова В.П.); данью уважения ипризнательности Карлу Ясперсу является класси -чес кая триада признаков психогенного психичес -кого расстройства («триада Ясперса»). РаботамиО.П. Вертоградовой и других ведущих специа лис -тов существенно дополнен комплекс психопато -ло ги ческих признаков, который позволяет разгра -ничить депрессивный синдром эндогенного ипсихо генного происхождения. Подводя итог вышесказанному, две основныеконцепции – о нозологической неспецифичностипсихопатологического синдрома и о наличии рядапризнаков, позволяющие с определенной вероят -ностью соотнести синдром с конкретной болезнью– находятся «в единстве и борьбе противополож -ностей». Интерес вызывают новые инструменты,которые могут гипотетически пролить свет на этотзначимый вопрос. К таким инструментам может бытьотнесена развивающаяся и набирающаясторонников кон цеп ция “Theory of mind”(«Модель психичес кого») и предлагаемые еюметодики исследования. «Модель психического» – это способностьосознавать психическое состояние свое и другогочеловека, т.е. понимание эмоций, намерений,желаний, предсказаний действий других лиц наоснове их желаний и мнений, а также пониманиементальной причинности, обмана [9]. Выделяютсятри основные функции модели психического:

1. приписывание другим людям психическихсостояний для объяснения и предсказанияих поведения;

2. понимание коммуникаций; 3. понимание информационных потребностей

слушателя. По мнению исследователей, занимавшихсяданной проблемой [10, 14], «модель психичес -кого» в достаточной степени развита уже вчетырехлетнем возрасте, что проявляется в

способности детей делать предположения осостоянии и намерениях другого. Выделяютразные компоненты модели психического и ихвозрастную динамику. Исследования показали,что по мере развития и усложнения моделипсихического формируются представления о том,что человек думает о мыслях другого человека.Так, у детей формируются в 5-6 лет ложныепредставления (false belief) второго порядка.Понимание неловких ситуаций (faux pas) — когдачеловек говорит нечто такое, чего ему неследовало говорить, развивается достаточнопоздно — к 9-11 годам. При решении подобныхзадач нужно понимать не только намерениячеловека, попадающего в неловкую ситуацию, нои внутренний мир второго персонажа, когоподобная неловкость ранит. Рядом авторов [2] показано, что в норме увзрослых людей «модель психического» оконча -тель но сформирована и способна функциониро -вать. В то же время результаты некоторых иссле -дований [9, 13] позволяют предположить, что упациентов с психическими расстройствами имеетместо нарушение «модели психического». Этоможет выражаться в трудности дифференциацииэмоций, «негативном сдвиге» при восприятииэмоционального состояния другого человека,выраженном в склонности интерпретировать егоэмоциональное состояние как имеющеенегативную окраску. Работами Румянцевой Е.Е. (2013, 2014) [4-6]убедительно показаны значимые нарушенияспособности к пониманию другого человека(«модели психического») у больных шизофрениейпо сравнению с психически здоровыми сверстни -ками. При этом установлено, что больные шизо -фре нией совершают больше ошибок в оценкементального состояния другого в малоструктури -рованных, менее определенных заданиях. Инте -рес ны данные о том, что у больных шизофрениейженщин с ведущим аффективным синдромом«модель психического» более сохранна, чем уженщин с ведущим галлюцинаторно-бредовымсиндромом. Отдельными работами [5, 6, 10, 13] продемон -стрированы нарушения «модели психического» убольных депрессией. Представляет интерес (итеоретический, и практический), являются ли этинарушения «модели психического» нозологическиспецифичными, зависят ли они от тяжести деп -рес сив ного синдрома? Ответам на эти вопросыпосвящена данная работа.

13


14

Цель работы Изучение особенностей функционирования«модели психического» у пациентов сразличными родами депрессии и при различнойее тяжести. Основная гипотеза исследования Затруднение в интерпретации эмоциональ -ного состояния другого человека у больныхдепрессией связано с родом и тяжестью заболе -ва ния; при этом вероятно, что нарушения «моде -ли психического» больше выражены у больныхшизофренией, меньше - у больных с фазнымаффективным заболеванием и в минимальнойстепени - у больных с психогенной депрессией. Материалы и методы Основную группу (ОГ) составили 60 больных,страдающих депрессией, все - женского пола. Всепациентки находились на лечении в психиат ри -ческих стационарах Ростовской области. Больныебыли распределены в три подгруппы по 20человек:

1. Депрессивные (депрессивно-бредовые)состояния при шизофрении (ОГ1);

2. Депрессивные фазы рекуррентного деп -рессивного (РДР) и биполярного аффек -тив ного (БАР) расстройств (ОГ2);

3. Депрессивный невроз (расстройства адап -та ции депрессивного типа), ОГ3.

Контрольную группу (КГ) составили 20психически здоровых женщин. Основные характеристики групп приведены втаб. 1. При сохранении принципа случайного отборав группы мы встретились с фактом неполнойсопоставимости ОГ и КГ (здоровые участникиисследования были лучше образованы и вбольшем проценте случаев имели работу). В тоже время, это соответствует жизненным реалиями логике, поэтому было принято решение группысохранить именно в таком составе. Методы исследования:

1. Клинико-психопатологический (традицион -ный для отечественной психиатрии),

2. Психометрический (HAMD, методика «Чте -ние психического состояния другого повзгляду»,«Reading the mind in the eyes», вадаптации E.E. Румянцевой, 2012 г., вмодификации — предъявлением свариантами ответов).

3. Статистический. Методика «Чтение психического состояниядругого по взгляду» (Reading the mind in the eyes)- далее будем называть RME - создана S. Baron-Cohen и позднее адаптирована на русском языке[12]. Для данного теста нет устоявшегосяназвания в русском языке, в связи с этимприводится русскоязычный и англоязычныйварианты названия. Согласно авторам методики,способность к эмпатии позволяет человеку вернопонимать состояние другого по его интонациям,по его лицу, особенно по глазам, представлятьсебе его мысли и чувства. Выражение глаз, взглядчеловека — это ценный источник информации оего состоянии, намерениях и чувствах, своегорода «окно» в мир его сознания. Эта способностьвходит в понятие «модели психического» [12]. Тест RME направлен на диагностикуспособности понимать психическое состояниедругого (эмоции, чувства, намерения) по выраже -нию лица (или части лица в данном случае).Оригинальная версия данного теста состоит изкарточки с фотографией части лица актера илиактрисы (мужчины и женщины представлены вравном количестве), на которой изображен тольковзгляд человека и область вокруг глаз и четыреслова, описывающие различные чувства исостояния человека. Методика включает в себя 36 карточекнепосред ственно для тестирования и однукарточку - пример для выявления того, насколькоправильно испытуемый понял инструкцию. Длякаждой карточки предлагается четыре варианта

ОГ1 ОГ2 ОГ3 КГ

Возраст, лет 46,3±7,7 46,9±7,8 42,0±7,2 32,8±6,7

Образование1) неполное среднее2) среднее3) среднее специальное4) высшее

0 (0,0%)2 (10%)9 (45%)9 (45%)

0 (0,0%)1 (5%)

15 (75%)4 (20%)

3 (15%)0 (0,0%)9 (45%)8 (40%)

0 (0,0%)0 (0,0%)6 (30%)

14 (70%)

Трудовая занятость 2 (10%) 2 (10%) 11 (55%) 16 (80%)

Таблица 1 Характеристики групп исследования


ответов, но только один вариант ответа являетсяправильным или «целевым». Остальные ответыможно назвать «фоновыми». «Фоновые» ответыне являются противоположными по смыслу«целевому», более того, они имеют схожуюэмоциональную окраску с «целевым» словом, иэта особенность делает тест еще более сложным.Испытуемые не ограничены во времени, нодается инструкция с просьбой выполнять тестбыстро. По тесту RME для нормативных испытуемыхприняты следующие значения: 22-30 баллов —зона типичных значений или среднепопу ляцион -ная норма; больше 30 баллов — очень хорошеепонимание лицевой экспрессии; меньше 22баллов — снижение способности к построению«модели психического» другого, основываясь налицевой экспрессии в области вокруг глаз. Для обработки данных применяется балльнаяоценка: испытуемый получает по 1 баллу закаждый верный ответ и 0 - за неверный. Такимобразом, максимальное количество набранныхбаллов 36, минимальное - 0. Результаты Результаты психометрического методаприведены в таб. 2. Из данных, приведенных в таблице 2, видно,что по тяжести депрессии (HAMD) три подгруппыОГ не различались. Не выявлено у них идостоверных различий по результатам теста RME.Более того, нам не удалось выявить достоверныхразличий по результатам теста RME междуздоровыми (КГ) и пациентами ОГ. Возможно, этосвязано с двумя причинами:

1. Недостаточная выборка,2. Применение нами модификации теста RME

с предъявлением вариантов ответов (бо -лее чувствительной считается модифика -ция без вариантов ответа, эту модифика -цию мы планируем использовать наследующем этапе работы).

Получив столь разочаровывающие результа -ты, мы просто не могли отказать себе в удо -вольствии вскрыть более глубокие закономер -ности методом корреляционного анализа.

Оценка значимости различий результатов упациентов с депрессиями и представителейконтрольной группы производилась с помощьюкорреляционного анализа непараметрическимметодом ранговой корреляции по Спирмену.Метод позволяет исследовать связь двух призна -ков при отсутствии сведений об их распределении(как и при наличии сведений о том, что распре -деление анализируемых количественных призна -ков не является нормальным). Корреляционный анализ позволил установитьналичие связей между результатом теста RMEи рядом исследованных параметров. Из всегомногообразия изученных связей были выбраныте, которые соответствовали статистическимпредставлениям о достоверности связи (р<0,05).Коэффициенты корреляции Спирмена (ρ) вграницах 0,7<ρ<1; -1<ρ<-0,7 соответствовалисильной связи, 0,3<ρ<0,7; -0,7<ρ<-0,3 – средней и-0,3<ρ<0,3 – слабой. Корреляционные связи результата тестаRME 1. Установлена корреляционная связь резуль -тата теста RME с тяжестью депрессии по HAMD(ρ= -0,26), рис. 1. Связь относится к слабым, ноимеющим достоверный характер; ее направлениепоказывает, что более тяжелой депрессии соот -вет ствует снижение способности к распознаниюлицевой экспрессии. Интересно и важно при этом,что достоверной связи с родом депрессии (ееэндо ген ным процессуальным, эндогенным фаз -ным характером или же психогенной депрессией)не установлено. 2. Доказана корреляционная связь результататеста RME с возрастом (ρ= -0,44). Связь среднейсилы; ее направление показывает, что болеевозрастным депрессивным пациенткам болееприсуще снижение способности к распознаниюлицевой экспрессии. 3. Интересны еще 2 корреляционные связи -с уровнем образования (ρ=0,33) и сохранениемработы (ρ=0,33). Направление обеих связейпоказывает, что более высокообразованным,сохраняющим работу пациенткам присущи болеевысокие показатели выполнения теста.

15

ОГ1 ОГ2 ОГ3 КГ

НАМД 16,6±3,6 18,4±3,4 16,2±2,9 0,8±0,2

Тест RME 21,2±2,2 21,5±2,9 21,1±1,8 24,7±1,6

Таблица 2 Результаты психометрического метода


16

Обсуждение. Выдвинутая нами гипотезанашла лишь частичное подтверждение. В настоя -щем исследовании обнаружено нарушение«модели психического» у депрессивных пациен -ток, коррелирующее с тяжестью депрессии. Общее психическое состояние пациентов сдепрессивным расстройством характеризуетсяпатологическим снижением настроения (гипоти -мией) с негативной, пессимистической оценкойсебя, своего будущего и своего окружения, неисключено, что из-за этого возникает искажение ввосприятии партнеров по общению в виде неадек -ватной оценки их эмоционального состояния ипроявлений. Согласно точке зрения Gardenfors P. (цит. поРумянцевой Е.Е., 2014, [6]), направленность надругого человека и на самосознание, возможностьрепрезентации собственного внутреннего мирапредставляет собой специфически человеческийуровень «модели психического». Именно этиуровни модели психического страдают припсихической патологии депрессивного спектра. Не установлена связь между степеньюнарушения функционирования «моделипсихического» и родом депрессии, чтовоспринимается нами как довод в пользуконцепции синдромальной неспецифичности впсихиатрии. В то же время, становится очевиднойнеобходимость продолжения исследования сиспользованием более сензитивной модификациитеста RME. Выводы

1. Степень нарушения функционирования«модели психического» коррелирует стяжестью депрессии, но не ее родом, что

является подтверждением концепции нозо -логической неспецифичности психопато -ло гических синдромов.

2. Существует потребность в исследовании сболее сенситивной модификацией тестаRME для уточнения особенностей функ -цио нирования «модели психического» приэндогенной и психогенной депрессии.

Практические рекомендации Способность понимать другого делает воз -мож ным продуктивное общение. Люди, являю -щиеся субъектами затрудненного общения, неспособны понять другого, не могут вникнуть в еговнутреннее состояние, не способны воссоздатьего представления. Таким образом, исследованиефункционирования «модели психического» убольных депрессией важно для более точногопонимания природы этих нарушений и выборанаиболее подходящего пути помощи для адапта -ции пациентов в обществе. Иными словами, при -ме нение методик изучения «модели психичес -кого» может уточнить «мишени» психотерапиистрадающих депрессией.

Литература1. Бухановский А.О., Кутявин Ю.А., Литвак М.Е.

Общая психопатология: Атлас к пособию дляврачей. Ростов-на-Дону: ГБОУ ВПО РостГМУМинздрава России; 2013: 153-161.

2. Гуськова А.В. Роль «модели психического» прирешении мыслительных задач // Вопросыпсихологии; 2008: (1) 26-35.

3. Психиатрия: национальное руководство / подред. Т.Б. Дмитриевой, В.Н. Краснова, Н.Г.

Рисунок 1. Корреляционная связь результата теста RME с балльной оценкой тяжести депрессии по HAMD (ρ=-0,26)


Незнанова, В.Я. Семке, А.С. Тиганова. М.:ГЭОТАР-Медиа, 2009: 1000.

4. Румянцева, Е. Е. Методика оценки психическогосостояния другого по выражению глаз уподростков в норме и при шизофрении. Е. Е.Румянцева, Т. Н. Самарина. Психологическаянаука и образование; 2014: (3) 197–207.

5. Румянцева, Е. Е. Методика оценки психическогосостояния другого по выражению глаз. Е. Е.Румянцева. Психиатрия; 2013: (3) 30-37.

6. Румянцева, Е. Е. Модель психического и ееособенности у женщин с депрессиями / Е. Е.Румянцева, В. А. Ломакина, Н. В. Зверева, Е. С.Телешова. Психиатрия; 2014: (2) 53-60.

7. Румянцева Е.Е. Модель психического икогнитивного функционирования у больныхмолодого возраста после перенесенногоэндогенного приступа: Авторефератдиссертации; СПБ. 2015: 3, 8. Доступно поhttp://disser.herzen.spb.ru/Preview/Vlojenia/000000124_Avtoreferat.pdf. Ссылка активна на31.05.2015.

8. Румянцева Е.Е. Особенности применения теста«Чтение психического состояния по взгляду». Вкн.: Научные материалы V съездаОбщероссийской общественной организации«Российское психологическое общество»; М.2012: (III) 222.

9. Сергиенко Е.А. Модель психического (theory of

mind) как ментальный механизм становлениясубъективности. Субъект, личность ипсихология человеческого бытия; Под ред. В.В.Знакова, З.И. Рябикиной. М.: 2005: 116-118.

10. Сергиенко Е.А. Раннее когнитивное развитие:Новый взгляд. М.: Изд-во «Институт психологииРАН»; 2006: 464.

11. Снежневский А.В. Вступительное слово. - Вкниге: Депрессии. Вопросы клиники,психопатологии, терапии: Материалысимпозиума. М.: Базель; 1970: 5-6.

12. Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Hill, J., Raste,Y. and Plumb, I. (2001). The "Reading the Mind inthe Eyes" Test Revised Version: A Study withNormal Adults, and Adults with Asperger Syndromeor High-functioning Autism. Journal of ChildPsychology and Psychiatry, 42(2), pp.241-251.DOI: 10.1111/1469-7610.00715

13. Mikhailova, E. and Oleichik, I. (1997).Neurophysiological mechanisms of impaired facialemotion recognition in endogenous depression.Biological Psychiatry, 42(1), p.51S. DOI:http://dx.doi.org/10.1016/S0006-3223(97)87103-X

14. Wimmer, H. (1983). Beliefs about beliefs:Representation and constraining function of wrongbeliefs in young children's understanding ofdeception. Cognition, 13(1), pp.103-128.doi:10.1016/0010-0277(83)90004-5

17



ՀԵՂԻՆԱԿԻ ՄԱՍԻՆ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Մարինա Պետրոսի ԹՈԶԱԼԱՔՅԱՆ «Նորք» հոգեբուժական կենտրոն, Երեխաներիսոցիալ֊հոգեբանական հոգեբուժական ամբուլատոր բաժանմունք Հասցե. 0047, Երևան, Հովսեփյան 2աՀեռ. +374 (94) 01 22 41E-mail: [email protected]

18


ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ

Հանգուցային բառեր.ներընտանեկանփոխհարաբերություններ, հոգեկան խնդիրներովերեխաներ, համալիր բուժմանգործընթաց

Ключевые слова: семейные межличностныеотношения, дети с психическими проблемами, комплексное лечение

Key Words: family relationships, children with mental problems, complex treatment process


ՀՈԳԵԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ ՈՒՆԵՑՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻԸՆՏԱՆԻՔԻ ԴԵՐԸ ԲՈՒԺՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ

Մ.Պ. Թոզալաքյան

«Նորք» հոգեբուժական կենտրոն, Երևան, ՀՀ

Հոդվածում ներկայացված է հոգեկան խնդիրներով երեխաների ընտանեկանգործառույթների իրականացման առանձնահատկությունները։ Հոդվածը հիմնված էկլինիկական փորձի վրա, որի հիման վրա դուրս են բերված որոշ հոգեբանականառանձնահատկություններ, որոնք կատարում են նշանակալի դեր հոգեկան խնդիրունեցող երեխաների բուժման և վերականգնման գործընթացում։

РОЛЬ СЕМЬИ В ПРОЦЕССЕ ЛЕЧЕНИЯ ДЕТЕЙ С ПСИХИЧЕСКИМИРАССТРОЙСТВАМИ

М.П. Тозалакян “Норк” психиатрический центр, Ереван, РА

В статье затрагивается проблема функционирования семей с детьми,страдающими психическими расстройствами. Статья основана на клиническомопыте, на основе которого выявлены некоторые психологические аспекты, которыеиграют значительную роль в лечении и реабилитации детей с психическимирасстройствами.

THE ROLE OF FAMILY IN A TREATMENT PROCESS OF CHILDREN WITHMENTAL HEALTH PROBLEMS

M.P. Tozalakyan“Norq” Psychiatric Centre, Yerevan, RA

The article addresses the common problems of the families that have children withmental health problems. The article is based on clinical experience, which revealessome psychological aspects that play an important role in treatment and rehabilitationof children with mental health problems.

19

Ընտանիքը մարդկանց փոքր խումբ է, որոնքմիմյանց հետ կապված են ամուսնական կամարյունակցական-բարեկամական կապերով, ընդ -հա նուր կենցաղով, փոխադարձ օգնությամբ ևբարոյական պատասխանատվությամբ։ Ինչպեսհայտնի է, ընտանիքը հանդիսանում է այն գործիք -ներից մեկը, որը ապահովում է անձի և հասարա -կության փոխգործությունը, ինտեգրումը և որոշումէ յուրաքանչյուր մարդու նախընտրություն ները ուպահանջմունքները։ Ընտանիքի կարևորա գույնխնդիրներից են՝ ստեղծել սոցիալական,տնտեսական և հոգեբանական ապահովությունանդամների շրջանում։ Մեր նպատակն է ընտա -նեկան բազմաթիվ գործառույթներից հատկապեսընդգծել հուզական փոխանակման, կոմունիկատիվև էրոտիկ գործառույթները։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որհատկապես այս գործառույթների իրականացումըխախտվում է, երբ ընտանիքում հոգեպես ոչ առողջերեխա է լինում [7, 8]: Որպես կանոն, ընտանիքում անդամների միջևստեղծվում է դրական հուզական կոնտակտ՝կապվածություն։ Այս նորմատիվ կապվածությունը,որն ի սկզբանե ընտանիքի անդամների միջև գոյու -թյուն ունի, դրսևորվում է ընտանիքի մի անդա միվերաբերմունքի արտահայտման մեջ մյուսիհանդեպ։ Կապվածությունը մենք արտահայտումենք հույզերի ձևով։ Աստիճանաբար կապվածու -թյունը վերածվում է հզոր հոգեբանականպահանջմունքի։ Դա սիրո, հարգանքի, հոգեբա -նական պաշտպանվածության պահանջմունք է։Այստեղ կարևոր է, որ ընտանիքը կարողանահուզա կա նորեն փոխանակվել նաև այլ ընտանիք -ների և սոցիալական խմբերի հետ։ Այս գործա -ռույթը իրականացվում է միայն այդ դեպքում։Այսպիսով, եթե ընտանիքը հուզական փոխանակ -ման կողմից փակ է (ընտանիք-ամրոց) և լիարժեքչի իրականանում, ապա դա բերում է ամբողջընտանիքի հոգեբանական դժվարությունների [2]։ Ընտանիքի անդամները պահանջմունք ունենմիմյանց հետ ժամանակ անցկացնելու, հոգևոր ևմշակութային փոխադարձ հարստացման։ Սանպաստում է հասարակության անդամների հոգևորզարգացմանը։ Ներընտանեկան հաղորդակցմանշնորհիվ տեղի է ունենում լուրջ անձնային աճ։Ընտանիքը հանդիսանում է նաև սոցիալականնորմերի սովորեցման և պահպանման առաջինօղակ, այն ստանձնում է նաև երեխաների,մեծահասակների, ընտանիքի որևէ անդամներիհիվանդության դեպքում նրանց խնամելու դերը։Ընտանիքում է իրականանում սեռական պահանջ -

մունք ների բավարարումը, ընտանիքի անդամներիսեռական վարքի կարգավորումը, սերնդի շարու -նակ ման կենսաբանական պահանջմունքի բավա -րա րումը։ Այն ընտանիքները, որոնք ադեկվատիրականացնում են իրենց գործառույթները,անվան վում են ֆունկցիոնալ։ Եթե ընտանիքում մեկկամ մի քանի գործառույթներ խախտվում են, ապաընտանիքը կոչվում է դիսֆունկցիոնալ։ Այսդեպքերում ընտանիքը դառնում է ընտանեկանխորհրդատվության կամ թերապիայի օբյեկտ [3]։ Ինչպես նշում են մի շարք հեղինակներ, Դժ.Խոնելսի՝ ընտանիքը դա միայն մարդկանց գումարչէ, այլ համակարգ է, որի մեջ յուրաքանչյուրըփոխկապակցված է, և ցանկացած օղակի վնասումանդրադառնում է մյուս ամբողջ օղակների վրա [1]։Երբ ընտանիքում որևէ անդամ ունի առող ջա կանխնդիրներ՝ առավելապես հոգեկան առող ջությանհետ կապված, ապա խախտվում է փոխհարա բե -րու թյունների հավասարակշռությունը, և ընտանիքըդադարում է գործել որպես ներդաշ նակ ամբող -ջություն [10]։ Մասնավորապես, ընտանիքի անդամներիցորևէ մեկի հոգեկան հիվանդությունը կարող էհանդիսանալ ընտանեկան լուրջ ճգնաժամի պատ -ճառ։ Սահմանափակվում է ընտանիքի կենցաղիկազմակերպումը, պահանջվում է հատուկ ռեժիմ,փոփոխվում է ընտանիքի անդամների առօրյակենսական դասավորվածությունը։ Բացի այս,առաջանում է անորոշության, վախի զգացում և՛հիվանդի, և՛ իր բարեկամների մոտ։ Այսպիսով, վերը նշվածն ընտանիքի անդամ -ների մոտ ձևավորում է սոցիալ-հոգեբանականխնդիրներ (ֆինանսական և հոգեբանական դժվա -րու թյուններ, հիվանդի խնամքի դժվարություններ,խնդիրներ՝ կապված մասնագիտական աճի հետ,ստիգմայի առկայություն), որի հետևանքով ընտա -նիքի անդամները և հիվանդը սկսում են իրենցզգալ միայնակ և օտարացած։ Իբրև հետևանքյուրաքանչյուր ընտանիքում կարող են առաջանալդժվար և անհասկանալի խնդիրներ ևկոնֆլիկտներ։ Առաջացած խնդիրներն ընտանիքիանդամները սովորաբար չեն կապում հիվան դու -թյան հետ։ Նոր իրավիճակին հարմարվելու ընթաց -քը երկար ժամանակ է պահանջում։ Մի շարք հեղինակներ առանձնացնում ենհիվանդության հանդեպ ռեակցիայի հինգ փուլեր.հիվանդության սկիզբը, ախտորոշում, բուժում,հիվանդության հանդեպ ադապտացիա, հիվանդու -թյան հանդեպ վերջնական ադապտացիա: Հիվանդության սկիզբը։ Ընտանիքը հիվան -դու թյան հետ առնչվում է ավելի վաղ, քան բժիշկը՝

Ընտանիք և հոգեկան առողջություն l Семья и психическое здоровье l Family and Mental Health

20

դեռ նախաախտանիշային փուլում կամ առաջ նա -յին թաքնված ախտանիշների ժամանակ։ Առաջա -ցած հիվանդության հանդեպ ռեակցիան կախվածէ հիվանդության ծանրության աստիճանից ևհիվանդության մասին պատկերացմամբ։ Հիվան -դության դանդաղ զարգացման ժամանակ այսշրջանը կարող է տևել ամիսներ կամ տարիներ։Առաջին փուլի համար բնորոշ են տագնապայինվիճակներ, անհանգստություն և համապատաս -խան բուժօգնության փնտրտուք։ Ախտորոշում. Հոգեկան հիվանդության առկա -յու թյան մասին ինֆորմացիայի ստացումն ընտա -նի քի համար ամենադժվարն է։ Այս շրջանին բնո -րոշ են այնպիսի ռեակցիաներ, ինչպիսիք են անհա -վատ լինելը, հերքումը, շոկային ռեակցիաները,մեղքի զգա ցումը։ Այս շրջանը կարող է սկիզբհանդիսա նալ ինչպես ընտանիքի անդամներիմտերմու թյանը, այնպես էլ փլուզմանը։ Որոշընտանիք ներում հիվանդության մասին խոսելըդառնում է արգելված։ Բուժում. Երկարատև բուժումը պահանջում էառօրեական կենցաղի փոփոխություն, ընտանիքիանդամների նոր դերերի բաշխում։ Բարեկամներիմոտ կարող է զարգանալ դեպրեսիա, վնասակարնյութերի օգտագործում։ Հիվանդության հանդեպ ադապտացիա.Բավա կան երկար ժամանակ է անցնում, մինչևընտանիքի անդամներն ընդունում են հիվանդու -թյան առկայությունը։ Դա երբեմն կարող է տևելտարիներ։ Հիվանդության հանդեպ վերջնական ադապ -տացիա. Իդեալական պայմաններում հիվանդըունենում է իր տեղն ու դերն ընտանիքում և սոցիա -լական միջավայրում, իսկ ընտանիքի անդամներըմշակում են հիվանդի հետ շփման մոդել [9,10]: Ինչպես ցույց է տալիս մեր կլինիկական փորձը,որոշ առումով բացասական դեր են խաղումընտանիքում հետևյալ երևույթները.

1. Հնարավորին չափ իրազեկված լինենընտանիքում առկա հոգե կան խնդրիբովանդակության, ընթացքի և դրսևորմանմասին։ Մասնավորապես, դժվար է ընտա -նի քի անդամներին տեսնել ախտանիշներիդրսևորում ները։ Կարևոր է նաև հասկանալ,որ դրանք կախված չեն երեխայի կամքից։

2. Բաժանման վախ: Սովորաբար ընտանիքիանդամները անընդհատ խնդիր ունեցողերեխայի հետ են լինում, որպեսզի երեխանիրեն չվնասի, օգնություն ցուցաբերեն ևայլն: Հաճախ այդ դերը ծնողներից մեկն էիր վրա վերցնում: Այս իրավիճակում և

երեխան, և ծնողը անձնական ժամանակչեն ունենում, որը կարող է բերել կոնֆլիկ -տայ նության, տրամադրության խորըանկման և այլն։

3. Հնարավորին չափ պետք է պահպանելընտա նիքի սովորական առօրյան։

Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել.1. Հոգեկան խնդիրները սովորաբար քրոնի -

կական բնույթ ունեն, ինչը պահանջում էընտանիքի ներգրավվածությունը բուժմանգործընթացում:

2. Ընտանիքի անդամների իրազեկությունըհիվանդության նշանների, ընթացքի և բուժ -ման վերաբերյալ կարևորագույն պայման է,որը նպաստում է բուժմանը։

3. Հոգեկան խնդիր ունեցող երեխաների հա -մա լիր բուժման գործընթացում առավելարդյու նավետ է աշխատանքը ընտանիքիանդամների հետ։

Գրականություն1. Նալչաջյան Ա.Ա. Սոցիալական հոգեբանություն:

Երևան. Զանգակ-97, 2004. 432 Էջ:2. Սեդրակյան Ս.Ա., Պետրոսյան Հ.Լ. Ընտանեկան

թերապիայի դերը դպրոցական վախերի հաղ -թա հարման գործում։ Հոգեբանություն և կյանքըհանդես, Երևան, 2009. 3-4:

3. Սեդրակյան Ս.Ա. Ընտանիքի հոգեբանություն:Երևան. «Ուրարտու» համալսարան, 2010. էջ, 51-58:

4. Սուքիասյան Ս.Հ., Մարգարյան Ս.Պ. Հոգեբու -ժություն։ Մաս 1. Երևան, Ասողիկ, 2006. էջ 90-93:

5. Менделевич В.Д. Клиническая и медицинскаяпсихология. Практическое руководство. Москва,МЕДпресс-информ, 2002. с.51-58.

6. Сатир В. Вы и ваша семья. Москва. Апрель-Пресс, Институт общегуманитарных исследо -ваний, 2013. 114 с.

7. Сатир В. Психотерапия семьи. СПб. Речь, 2001.с.17-108.

8. Сатир В. Семейная терапия. Практическоеруководство. Москва. Институт общегумани -тарных исследований, 2009. 290 с.

9. Handbook of Psychiatric Measures; AmericanPsychiatric Association; Washington, DC, 2005. p.441-455.

10. Tending the family heart: connecting your family indisconnecting Times. Kindle Edition by MarieHartwell-Walker. PsychCenter.com. 2011. 115p.

Ստացվել է 25.09.2015



ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ


ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ГОТОВНОСТЬ К ЗАМЕЩАЮЩЕМУРОДИТЕЛЬСТВУ В СЕМЬЯХ С РАЗНЫМ СОЦИАЛЬНЫМСТАТУСОМ

Н.В. Разина, Т.В. Панина

Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессиональногообразования «Российский государственный гуманитарный университет», Москва, РФ

Հանգուցային բառեր. հոգեբանականպատրաստվածություն,ծնողավարություն,ծնողազուրկ երեխա,փոխարինող ընտանիք

Ключевые слова:психологическая готовность, родительство, дети-сироты, замещающая семья

Keywords:psychological readiness, parenthood, orphans, foster family

В данной статье представлены результаты эмпирического исследования,направленного на изучение психологической готовности к родительству кандидатовв замещающие семьи. Были рассмотрены две группы кандидатов – без детей и сдетьми. Найдены статистически значимые различия между группами (семейныйресурс, копинг-стратегии, агрессивность). Установлено, что кандидаты, имеющиедетей, обладают более высоким уровнем психологической готовности для принятияребенка-сироты в семью.

PSYCHOLOGICAL READINESS FOR ADOPTION IN FAMILIES WITH A DIFFERENT SOCIAL STATUSN.V. Razina, T.V. Panina State budgetary educational institution of Higher Professional Education, Moscow, RF

The article presents the results of the empirical research aimed at investigating thepsychological readiness for parenthood of candidates for foster families. Two groups ofcandidates (the first group already has children, the second group does not have childrenyet) were compared in several ways. Results of the assessment showed significantdifferences between two groups (family resources, coping strategies, aggressiveness).Besides that it is proved that families with children have higher level of psychologicalreadiness for the adoption of orphans in the family.

ՏԱՐԲԵՐ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿՈՒՄ ԳՏՆՎՈՂ ԸՆՏԱՆԻՔՆԵՐՈՒՄՓՈԽԱՐԻՆՈՂ ԾՆՈՂԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀՈԳԵԲԱՆԱԿԱՆՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸՆ.Վ. Ռազինա, Տ.Վ. Պանինա“Ռուսաստանի պետական հումանիտար համալսարան” դաշնային պետականբյուջետային բարձրագույն մասնագիտական ուսումնական հաստատություն,Մոսկվա, ՌԴ

Սույն հոդվածում ներկայացված են փոխարինող ծնողավարության թեկնածուներիհոգեբանական պատրաստվածությանն ուղղված էմպիրիկ հետազոտությանտվյալները: Դիտարկվել են երկու խումբ թեկնածուներ` զավակներով և առանցզավակների: Երկու խմբերի միջև հայտնաբերվել են վիճակագրորեն նշանակալիտարբերություններ (ընտանեկան ռեսուրսներ, կոպինգ- ռազմավարություն, ագրեսիա):Պարզվել է, որ զավակներ ունեցող թեկնածուներն օժտված են ծնողազուրկ երեխայիորդեգրման ավելի բարձր հոգեբանական պատրաստվածության մակարդակով:

21


Наталья Викторовна РАЗИНА Федеральное государственное бюджетное образовательноеучреждение высшего профессионального образования«Российский государственный гуманитарный университет»,доцент кафедры проектирующей психологии Институтапсихологии им. Л.С. Выготского, руководитель направленияподготовки психологов «Бакалавриат»Адресс. 141254 Московская область, Пушкино, микрорайон “заветы Ильича”, Вокзальная 13, 32Тел. +79265270527E-mail: [email protected]

Татьяна Викторовна ПАНИНА Федеральное государственное бюджетное образовательное уч-реждение высшего профессионального образования «Россий-ский государственный гуманитарный университет», аспирант

В настоящее время проблема сиротства внашей стране стоит крайне остро. Количестводетей, остающихся в Российской Федерации безпопечения родителей ежегодно, исчисляется поданным, приводимым в докладе Министерстваздравоохранения и социального развития РФ за2011 год, более чем в сто тысяч человек [1].Государство заинтересовано в создании условий,обеспечивающих полноценное социальное иличностное развитие детей-сирот. Сейчас многиесупружеские пары готовы усыновить ребенка,оставшегося без попечения родителей. Ноисследования последних лет показали, что одногожелания недостаточно для успешной жизни исоциализации ребенка в семье [2, 7]. Такойпереход ребенка в семью не может явиться длянего безболезненным и в любом случае влечет засобой некоторые проблемы. Отказ семьи ивозвращение в детский дом непременно приведетк возникновению дополнительной травмы уребенка; родители также испытывают тяжелуюкризисную ситуацию, ситуацию «несостоявшегосяродительства». Таким образом, с целью сокра ще -ния случаев возврата детей в социальные учреж -де ния, а также формирования благополучныхсемей, встает вопрос об усовершенствованиипроцесса подбора приемных родителей для тогоили иного ребенка. В то время как психоло ги чес -кий портрет ребенка-сироты достаточно подробноописан, возникает задача исследования психоло -ги ческих и личностных особенностей кандидатов,способных стать будущими родителями ребенкаиз детского дома [3, 4, 6]. Феномен родительства включает в себяпонятия материнства и отцовства, однакополностью к ним не сводится, можно сказать, чтородительство - это исторически и социально

вариативный комплекс установок и практик, свя -зан ных с планированием семьи, отношением кдетям, отношением взрослых к себе как к роди -телям [5, 6]. Понятие «замещающее родительст -во» включает в себя содержание понятия роди -тельство, и также предполагает некоторый уро -вень информированности замещающего роди -теля об особенностях ребенка-сироты. Выделяютопределенные факторы, которые могут опреде -лять успешность функционирования замещаю -щих семей, к наиболее распространеннымотносятся личностные качества замещающихродителей, жизненный опыт и стиль роди тельствавоспитательные установки и тип детско-родительских отношений и др. [7]. Психологи -ческая готовность к замещающему родительствувключает такие составляющие как реалистичныеожидания о приемном ребенке, сформированныйобраз ребенка, воспитательные установки (харак -тер взаимодействия родителя и ребенка), степеньинформированности, ресурсности будущей заме -щающей семьи. Целью данного исследования было срав не -ние уровня психологической готовности к роди -тельству кандидатов в замещающие семьи, имею -щих и не имеющих детей. Гипотеза: в семьях сдетьми уровень готовности к роли замещающегородителя будет выше, чем в семьях без детей. Взадачи данной работы входило исследованиепсихологической готовности кандидатов в заме -щаю щие родители, уже имеющих детей, и бездет -ных, а также проведение сравнительного анализахарактеристик двух групп испытуемых. В исследовании приняло участие 44 человека,25 женщин и 19 мужчин. Все испытуемые явля -лись кандидатами в замещающие семьи. Участ -ники исследования были разделены на 2 группы:

22


23

1) Кандидаты в замещающие семьи, уже имею -щие детей (кровных или приемных) – 21 чел; 2)Кандидаты в замещающие семьи, не имеющиедетей – 23 чел. Для диагностики уровня психологическойготовности кандидатов в замещающие семьи ивыявления различий между группами использо -вали личностный опросник EPI (методикаГ.Айзенка), методику изучения акцентуацийличности К.Леонгарда (модификация С.Шмишека)– данные этих двух методик были использованыдля выявления возможных психопатологий укандидатов в замещающие семьи; опросник Ч.Д.Спилбергера «Диагностика характера и уровняагрессивности», тест семейных ресурсов II(Махнач А.В., Постылякова Ю.В.), методику диаг -ностики копинг-механизмов (Е. Хайм). Применя -лись проективные методы - рисунок «Я и мойребенок» (Филиппова Г.Г.), эссе «Один день смоим ребенком» («Родительское сочинение»Карабанова О.А.). Первый этап эмпирического исследованиязаключался в нахождении статистически значи -мых различий между группами кандидатов в заме -щаю щие семьи с детьми и без детей. Исходя изрезультатов методики «Семейный ресурс II»,можно сделать вывод о значимых различиях пошкалам «Семейная коммуникация» и «Управле -ние семейными ресурсами». В семьях с детьмисуществуют более открытые доверительные отно -шения, в отличие от семей без детей. Также всемьях с детьми происходит более грамотноераспре деление имеющихся ресурсов, расста нов -ка целей и приоритетов. Управление семейнымиресурсами позволяет семье расходовать имею -щиеся средства в соответствии с задачами, кото -рые являются актуальными на данном этапежизни семьи. Если распределение ресурсов несоответствует текущим нуждам семьи, вероятновозникновение большого количества внутрисе -мей ных конфликтов. Грамотное распределениесемейных ресурсов подразумевает возможностьпроникновения ресурсов друг в друга, своего родавременную компенсацию – не исключение однойзадачи ради другой, а их урегулирование, сопос -тав ление. Кроме того, наблюдается статистичес -кая тенденция к различиям между группамиреспондентов с детьми и без по шкале «Физичес -кое здоровье». Именно родители задают вектортелесной социализации ребенка. Совершая опре -де ленные действия, направленные на снижениевеса, выражая неудовлетворенность собствен -

ным телом, родители передают косвенные сооб -щения, которые формируют у детей представ -ление о красивом теле, идеале, к которому необ -ходимо стремиться. Появление детей в семье вбольшинстве случаев влечет за собой увеличениеуровня ответственности как за жизнь ребенка, таки за свою собственную и приводит к повышенномувниманию к своему здоровью и физическомусостоянию. Результаты методики Спилбергера «Диагнос -ти ка характера и уровня агрессивности» позво -ляют говорить о различиях между группами пошкале «Способность контролировать агрессию».У респондентов, имеющих детей, уровень конт -роля агрессии выше, чем у респондентов бездетей. Можно предположить, что с появлениемдетей в семье, родители начинают более осоз нан -но под хо дить к попытке контроля агрессии. Зачас -тую люди склонны трактовать свое поведение какагрессивное, относя к этой категории в боль -шинстве случаев лишь ее вер бальную составляю -щую, совершенно игнорируя при этом невербаль -ные и поведенческие прояв ле ния агрессии. Такоесвойство как умение конт ро лировать поведение,которое не соответствует общепринятым нормам,говорит о понимании человеком своего уровняагрессии, не отрицании ее как таковой. По результатам диагностики копинг-меха низ -мов наблюдаются значимые различия по шкале«Поведенческий копинг». Респонденты, имеющиедетей, обладают более адаптивными стратегиямисовладания в поведенческом плане. Подобнымистратегиями являются поиск поддержки в ближай -шем окружении, вступление в сотрудничество сболее опытными людьми и, в то же время, по -мощь близким в преодолении трудностей, заботао других. Вторая часть работы была посвящена иссле -до ванию уровня психологической готовности кродительству кандидатов в замещающие семьи.Психологическую готовность в замещающиесемьи у кандидатов мы измеряли, основываясь на3 критериях: а) образ ребенка; б) характервзаимо действия с ребенком; в) уровень семейныхресурсов. В целом мы наблюдаем благоприятную кар -тину относительно уровня психологической готов -нос ти к родительству кандидатов в замещающиесемьи в обеих группах. Низкие показатели готов -ности встречаются у 4% респондентов без детей.В группе респондентов с детьми низкий уровеньпсихологической готовности отсутствует. Большая


часть респондентов из первой группы (74%)демонстрирует высокий уровень готовности, в тоже время высоким уровнем готовности обладаетчуть меньше половины испытуемых без детей(43%), что, несомненно, является хорошимпоказа телем. Большая часть (53%) респондентовбез детей демонстрирует средний уровеньготовности. Само решение о принятии ребенка-сироты в семью является крайне важным иволнительным моментом в жизни каждого чело -века. Для респондентов большую роль играет тотфакт, что ребенок, вероятно, уже имел отрица -тель ный опыт общения с взрослыми, что моглоповлечь за собой психологическую травму. Следо -ва тельно, у респондентов присутствует опреде -лен ный уровень тревоги в отношении себя каккомпетентных родителей. В ситуации, когда такойребенок является в семье первым, уровень ответ -ствен ности еще больше возрастает, что можетпривести к повышению напряжения и тревоги укандидатов. Обобщенные результаты позволяют сделатьвывод о том, что ситуация готовности кандидатовв замещающие семьи для обеих групп являетсядовольно благоприятной. Обе группы замещаю -щих родителей готовы к приему ребенка в семью,однако наиболее благоприятные условия адап та -ции ребенка-сироты в семье создадут канди даты,уже имеющие детей. В группе кандидатов сдетьми количество респондентов с высоким уров -нем готовности больше, чем в группе канди датовбез детей. Однако количество кандидатов с низ -ким уровнем готовности к родительству в группеиспытуемых, не имеющих детей, крайне мало (вдругой группе таковых нет). Это говорит о том, чтоситуация приема ребенка-сироты в замещающуюсемью является обдуманным решением дляродителей, и обе группы кандидатов обладаютхорошим уровнем подготовленности к приемуребенка в семью. Полученные результаты говорятнам не об отсутствии психологической готовностив замещающие семьи у кандидатов, не имеющихдетей, а о том, что велика вероятность того, что в

период адаптации ребенка-сироты в новой семье,в процессе его воспитания у таких кандидатоввозникнет больше проблем и затруднений, чем удругой группы, уже имеющей детей, которыеобладают более обширным опытом, и им будетлегче справиться с возникшими трудностями. Обегруппы испытуемых продемонстрировали доволь -но высокий уровень готовности к замещающемуродительству, что, несомненно, поможет им ввоспитании будущих детей.

Литература1. Государственный доклад Министерства

здравоохранения и социального развития РФ от17 ноября 2011 г. "О положении детей вРоссийской Федерации". СПС "Гарант".

2. Соломатина Г.Н. Адаптация детей сирот кусловиям приемной семьи // Вопросыпсихологии. 2008. № 6. С. 77-82.

3. Прихожан А.М., Толстых Н.Н. Психологиясиротства. – Питер, 2005.

4. Николаева Е.И., Япарова О.Г. Особенностиличностных характеристик детей и родителей вэффективных и неэффективных приемныхсемьях // Вопросы психологии. 2007. №.6. С. 37-43.

5. Кон И.С. Материнство и отцовство в историко-этнографической перспективе // Советскаяэтнография. – 1987. – № 6.

6. Мещерякова С.Ю. Авдеева Н.Н., ГаношенкоН.И. Изучение психологической готовности кматеринству как фактора развитияпоследующих взаимоотношений ребенка иматери // Соросовские лауреаты. Философия.Психология. Социология – М.,1996.

7. Махнач А.В., Прихожан А.М., Толстых Н.Н.Психологическая диагностика кандидатов взамещающие родители: Практическоеруководство. – М.: Изд-во «Институт психологииРАН», 2013. (Фундаментальная психология –практике).


24


25


ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ


Հանգուցային բառեր.երկրաշարժ, Սպիտակի երկրաշարժ,աղետների բժշկություն,հետտրավմատիկսթրեսային խանգարում,ռեակտիվ խանգարում

Ключевые слова:землетрясение, Спитакское землетрясение, медицина катастроф,посттравматическоестрессовое расстройство,реактивное расстройство

Keywords:earthquake, Spitaks earthquake, disaster medicine, post-traumatic stressdisorder, reactive disorder

ПСИХОПАТОЛОГИЯ СПИТАКСКОГО ЗЕМЛЕТРЯСЕНИЯ1988 ГОДА: СТАТИКА И ДИНАМИКА. Часть 1.

С.Г. Сукиасян

МРЦ «АРТМЕД», Центр психического здоровья «Стресс», Ереван, РААрмянский медицинский институт, Ереван, РААрмянский государственный педагогический университет им. Х. Абовяна, Ереван, РА

В первой части представлена актуальность проблемы, которая получила впоследующем название «медицина катастроф». Настоящее сообщение базируетсяна анализе как собственных исследований, проведенных в специализированнойклинике пограничного психиатрического профиля, а также на анализе литературы,посвященной различным аспектам Спитакского землетрясения. В этих работах нашлиотражение клинико-психопатологические аспекты этой проблемы. Но, спустя многолет после землетрясения, работ, посвященных тем или иным аспектамземлетрясения и ее последствий на клиническом, социальном и других уровнях, мыне нашли. Все работы, посвященные исследованию психической патологии врезультате землетрясения, можно разделить на три группы: 1) феноменологияэкстремальных ситуаций; 2) эпидемиология психических нарушений; 3) организацияспециализированной помощи, профилактика, лечение психических нарушений.Выделены этапы динамики реактивных состояний (острый, подострый ихронический). Показано, что психопатологическая и патопсихологическая картинарасстройств острого периода складывается из трех основных компонентов:отношение к катастрофе, моторные реакции и психофизическое состояние больных.Психопатологический анализ периодов болезни позволил выделить основныесиндромы подострого периода (астенический, депрессивный, сенесто-ипохондрический, истероформный), а также особенности психопатологическихрасстройств в хроническом периоде - более выраженная «системность» и«органность», развивающиеся на фоне вялой, астенической депрессии.

1988 թ. ՍՊԻՏԱԿԻ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԻ ՀՈԳԵԱԽՏԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ.ՍՏԱՏԻԿԱ ԵՎ ԴԻՆԱՄԻԿԱ. ՄԱՍ 1Ս.Հ. Սուքիասյան«ԱՐԹՄԵԴ» ԲՎԿ, «Սթրես» հոգեկան առողջության վերականգնման կենտրոն,Երևան, ՀՀՀայկական բժշկական ինստիտուտ, Երևան, ՀՀԽ.Աբովյանի անվ. հայկական պետական մանկավարժական համալսարան, Երևան, ՀՀ

Հետազոտության առաջին մասում ներկայացված է այն հիմնախնդրիարդիականությունը, որը հետագայում կոչվեց «աղետների բժշկություն»: Սույնաշխատանքը հիմնված է ինչպես սեփական հետազոտությունների, այնպես էլՍպիտակի երկրաշարժին նվիրված մի շարք հետազոտությունների վերլուծության վրա:Այդ աշխատանքներում արծածվել են հիմնախնդրի կլինիկահոգեախտաբանական

26

Աղետների հոգեբուժություն և սթրես l Психиатрия катастроф и стресс l Disaster Psychiatry and stress

ասպեկտները: Սակայն հաջորդող տարիների ընթացքում մենք չհայտնաբերեցինք որևէհետազոտություն, կապված երկրաշարժի այս կամ այն ասպեկտի հետ: Բոլորաշխատանքները, որ կապված են երկրաշարժի հոգեախտաբանության հետ, կարելի էբաժանել երեք խմբի. 1) արտակարգ իրավիճակների ֆենոմենոլոգիա, 2) հոգեկանխանգարումների համաճարակաբանություն, 3) մասնագիտացված օգնության կազմա կեր -պում, կանխարգելում և բուժում: Առանձնացվել են ռեակտիվ խանգարումների սուր շրջանիփուլերը (սուր, ենթասուր և քրոնիկ): Ցույց է տված, որ ենթասուր շրջանի հոգեախտա -բանական խանգարումները բաղկացած են երեք հիմնական բաղադրիչներից՝ աղետիհանդեպ վերաբերմունքից, շարժողական հակազդումներից և հոգեֆիզիկական վիճակից:Ենթասուր շրջանն ընթանում է ասթենիկ, դեպրեսիվ, սենեսթո-հիպոխոնդրիկ ևհիսթերոֆորմ համախտանիշներով: Քրոնիկ փուլը բնութագրվում է խանգարումներիարտահայտված «համակարգվածությամբ» և «օրգանայնությամբ» թորշոմած և ասթենիկդեպրեսիվ ֆոնի վրա:

PSYCHOPATHOLOGY OF 1988 SPITAK EARTHQUAKE: STATICS AND DYNAMICS. PART 1S.H. Sukiasyan“ARTMED” MRC, Departament of Mental Health “Stress”, Yerevan, RAArmenian Medical Institute, Yerevan, RA Armenian State Pedagogical University after Kh. Abovyan, Yerevan, RA

The first part presents the relevance of the problem, which was later named the "Emergency(disaster) medicine". This article is based both on an analysis of the own research, conductedat a specialized clinic of border mental health profile, and on the analysis of literature on variousaspects of the Spitak earthquake. These works reflects the clinical and psychopathological as-pects of this problem. However, many years after the earthquake, we did not find works devotedto specific aspects of the earthquake and its consequences on the clinical, social and other lev-els. All works devoted to the study of resulting mental disorders after earthquake, can be dividedinto three groups: 1) the phenomenology of extreme situations; 2) The epidemiology of mentaldisorders; 3) organization of specialized care, prevention and treatment of mental disorders.Stages of the dynamics of reactive states (acute, subacute and chronic) are marked out. It isshown that psychotic disorders and psychopathological picture of the acute period consists ofthree main components: the attitude to disaster, motor response and the psycho-physical con-dition of the patients. Psychopathological analysis of the periods of the disease allowed to iden-tify the main syndromes of subacute period (asthenic, depressive, senesto-hypochondriac,hysteroform), as well as features of psychopathological disorders in chronic period - more pro-nounced "systemacity" and "organity"developing in the background of sluggish, asthenic de-pression.

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРЕ

Самвел Грантович СУКИАСЯН Д.м.н., профессор, Заведующий отделением реабилитации пси-хического здоровья «Стресс» Медицинского реабилитационногоцентра «Артмед», Заведующий кафедрой психического здо-ровья и психиатрии Армянского медицинского института,Профессор кафедры развития и прикладной психологииАрмянского государственного педагогического универси-тета им. Х. Абовяна, Адрес: 0052 ул. Царав Ахбюр 55аТел.: +374 010 62 12 01E-mail: [email protected]

27

Жизнь современного человека насыщенасобытиями – от самых незначительных инесущественных до эмоционально-значимых ифатальных. Среди них, в качестве уже неизбеж -ных, обусловленных объективно и субъективнозначимыми обстоятельствами жизни, особоеместо занимают события, если не трагического,то уж обязательно драматического содержания.Причем, неважно в какой стране живет человек –в самой индустриально развитой и обеспеченнойили бедной и развивающейся, – событиязахлестывают всех. Другое дело, что в каждойстране и любом регионе нашей планеты имеютсясвои особенности, обусловленные уровнемразвития экономики, общества, особенностямигеографии. Круг этих траги-драматическихсобытий жизни современного человека не ограни -чен, тем более, что достижения современногонаучно-технического развития опережают возмож -ности биологической и психологической природычеловека, и ставят перед ним все новые и поройтрудноразрешимые задачи. Среди этих событий огромное значениеимеют не ординарные, экстремальные события,которые встречаются не часто, но по своейэмоцио нальной значимости для любого человекаявляются катастрофическими. К их числуотносятся как антропогенные, так и естественныекатастрофы, такие, как землетрясения, наводне -ния, оползни, цунами, пожары, ураганы, изверже -ния, железнодорожные, авиационные и радиа -цион ные катастрофы, войны, террористическиеакты, депортации, геноцид, социальные катас -трофы и другие. Из всего перечисленного рядакатастрофических (стрессовых) событий нашеймаленькой стране не свойственны, пожалуй, лишьцунами, и то в силу ее географического положе -ния. Проявления терроризма, практически, такжене имели место в Армении. Но, вместе с тем, землетрясение, волнадепорт ированных из Азербайджана, армяно-азербайджанское военное противостояние,социально-экономический кризис являются длянас реальностью. В настоящей работе мыизложим нашу точку зрения о непосредственныхи отдаленных последствиях этих воздействий, вчастности, землетрясений. Чередующиеся друг за другом антропогенныеи природные катастрофы всегда привлекаливнимание специалистов, в том числе и пси -хиатров. Одним из первых обратил внимание напсихические расстройства после землетрясений

в 1914 году Н.Н. Баженов [22]. Психопатологи -ческие проявления, возникшие после Мессинскогозем¬летрясения в 1908 г., он рассматривал как«аффекты ужаса», включая сюда и истерическиерасстройства. После Крымского землетрясениябыли описаны у значительной части потерпевших«острые нервные заболевания» или же«значительное ухудшение состояния нервнойсистемы и психики», которые включали признакиаффективно-шоковых и истерических психозов[25]. Психические нарушения при землетрясенияхбыли исследованы и после Ташкентскогоземлетрясения в 1969 г. [57]. Уже в первых исследованиях, посвященныхпроблеме катастроф, была высказана идея, чтопсихические реакции на стихийные бедствияимеют определенные особенности, а возможно испецифичность. Было введено понятие «синдромкатастроф» [14], который включал в себя такиесимптомы, как апатия, пассивность, нецеленап -равленные тенденции, повышенная внушаемостьи альтруизм, за которыми следуют укреплениечувства коллективизма, эйфория, определенныйоптимизм, забываются прежние обиды. В финалеразвертывания синдрома происходит возврат кобычной жизнедеятельности, проявляется полноеосознание ущерба. На основе наблюдений, сделанных в периодбоевых действий американской армии в Корее,была выделена группа психических расстройств,ко¬торая в DSМ-I (1952) получила название«большая стрессовая реакция». Эти расстройстваопределялись как «состояния, возникающие вситуациях, когда индивид подвергается воздейст -вию значительной физической нагрузки иливыраженного эмоционального стресса». В DSМ-II(1968) аналогичные расстройства были выделеныв рубрику «транзиторные ситуационные наруше -ния». В качестве отдельной диагностическойкатегории в DSМ-III-R (1987) введено «посттрав -матическое стрессовое расстройство» (ПТСР),объединяющее сходные психопатологическиерасстройства у лиц, перенесших катастрофы стяжелыми материальными и/или моральнымиутратами [1, 2]. В понятие ПТСР объединено всемногообразие клинико-психопатологическихаспек тов реагирования на катастрофy, в томчисле и землетрясение [7, 8, 12, 13]. Формированию понятия ПТСР способ ство -вали работы, посвященные анализу боевой трав -мы и ситуации военного времени, относимые кчислу катастрофических. Разработка этой пробле -


28

мы была стимулирована вьетнамской интервен -цией США [3, 6]. Хотя, справедливости ради, надоотметить, что еще задолго до этого Е.К. Краснуш -киным [40] были описаны типичные для боевыхдействий диагностические категории – «травмати -ческий военный невроз», «боевое утомление»,«болевое истощение». А еще раньше подобныерасстройства выделялись Э. Блейлером [23] и Э.Крепе ли ным [41] под названиями «травмати чес -кий невроз» и «невроз испуга». Проблема ПТСР привлекает к себе вниманиеспециалистов по следующим причинам. Во-первых, развитие цивилизации создает возмож -ность возникновения крупных, даже глобальныхкатастроф, при одновременном бессилии ибеспомощности, по крайней мере, в ближайшембудущем, перед стихийными бедствиями. Во-вторых, проблема имеет огромную практическуюзначимость, поскольку ПТСР получают всебольшее распространение в населении, создаваяопределенные трудности в диагностике, лечениии реабилитации пострадавших, а также огромнуюфинансовую нагрузку на общество. В-третьих, этоотсутствие по настоящее время четких теорети -ческих концепций, определяющих подходы кизучению психологических и биологическихмеханизмов развития ПТСР [26]. Наибольшим психотравмирующим действиемиз всех стихийных бедствий обладают землетря -сения. В результате них в мире ежегодно погибаютоколо 10 тыс. человек, а тенденция в концентра -ции населения в городах повышает риск массовыхпотерь [50]. Этот риск непомерно возрастает дляцелых регионов и государств, расположенныхполностью в сeйсмоопасной зоне. Настоящее сообщение основано преимущест -венно как на собственных исследованиях, так и наисследованиях, посвященных землетрясению вАрмении (1988 г.). Небывалое по масштабукатастрофических разрушений, охватившее почтитреть территории и населения маленькойреспублики, это землетрясение можно отнести ктаким стихийным бедствиям, которые способнывызвать «пандемию нервно-психического травма -тизма» [25]. Для пострадавших были характернытяжелые травматические поражения, длительныесдавления различных частей тела, ранения,ушибы, ожоги, а также другие, как правило,сочетанные травмы. Но проблема психическихрасстройств в экстремальных условиях илипроблема постстрессовых расстройств ставит рядзадач, как практических (решение вопросов

планирования и организации психиатрическойпомощи населению, пережившему землетрясе -ние), так и теоретических (моделирование формпсихического реагирования при аналогичномвоздействии любой экстремальной ситуации) [31].Проблема имеет как психологическую составляю -щую, так и психопатологическую. Психологичес -кий аспект проблемы связан с реакциями людейна бедствия независимо от того, носят они «нор -мальный» характер или являются патологичес -кими. Отдельно актуализируются «психиатричес -кие потери», то есть величина, структура идинамика собственно психопатологическихрасстройств, а также способы их предупреждения[10, 34, 35]. Острая стрессовая жизнеопасная ситуация,создаваемая землетрясением, «смывает» вомногом личностное своеобразие, обусловливаявозможность развития непосредственно во времякатастрофы однотипных, примитивных защитныхпсихогенных аффективно-шоковых реакций. Вформировании реакции отмечается два мотивапсихоэмоционального напряжения: 1) потеряродных и близких, одиночество, бездомность,инвалидизация, утрата надежды на излечениедушевных и физических ран; 2) постоянноепребывание в состоянии дистресса, то естьпостоянное ожидание воздействия новогосильного толчка. Подобная ситуация нарушаетбиологическую, психологическую и социальнуюцелостность и единство человека и чреватапсихическими, психосоматическими и соматичес -кими патологическими проявлениями [37, 38]. Вработах, посвященных последствиям Спитакскогоземлетрясения, внимание исследователейакцентируется преимущественно на индивидуаль -ных формах реагирования лиц, пережившихстихийные бедствия. Вместе с тем, подчерки -вается роль и значение коллективной травмы [34].Эта травма связана с разрушением устоявшихсясвязей, потерей или угрозой потери чувстваобщнос ти. Следствие коллективной травмыпрояв ляется через год в виде нарастающейапатии деморализации, дезорганизации и отгоро -жен ности от других. Социальная среда не высту -пает в качестве защиты и опоры, вызываетизменения «картины мира», ощущение потерисвоего «Я». Особенности коллективной травмытесно связаны с культуральными, этическимихарактеристиками социума (традиции, социаль -ные, семейные, родственные связи и т.д.) [34]. Все работы, посвященные исследованию


психической патологии в результате землетря -сения, можно разделить на три группы: 1) фено -ме нология экстремальных ситуаций; 2) эпидемио -ло гия психических нарушений; 3) организацияспециализированной помощи, профилактика,лечение психических нарушений. Феноменологияпсихопатологических расстройств исследована вработах армянских и российских специалистов,представленных в научных сборниках трех конфе -ренций, посвященных медицинским аспектампоследствий армянского землетрясения вдекабре 1988 г. [45-47]. Особенности клинических проявлений упереживших землетрясение, в известной мере,зависят от специфики психотравмирующегособытия. Выделяются расстройства у лиц,переживших непосредственную угрозу жизни, и улиц, не переживших такую угрозу. У первых отме -ча лись сменяющиеся друг друга в определеннойпоследовательности психогенные реакции: эмо -цио нальный шок, моторная заторможенность,двигательное возбуждение, речевая спутанность,регрессивные реакции. В подавляющем боль -шинстве эти реакции были абортивными. Вовторой группе отмечалось нарастание уровня тре -воги в сопровождении с вегетативными реакциями[31]. Наиболее часто в результате катастрофыпроявлялись депрессивные, астенические,тревожные, психосоматические, психопатоподоб -ные, истероформные расстройства, заострениеличностных особенностей, соматизированныепсихические расстройства, сочетающиеся свегетативно-сосудистыми и фобическимипроявлениями [27, 32, 39, 43, 48, 53]. Клиническаякартина сводилась к небольшому числу доста точ -но типичных проявлений [18]. Все психогенные посути расстройства с клинической точки зрениясводились к двум основным группам: 1) психо ген -ные реакции и состояния (непсихотические психи -чес кие расстройства) и 2) реактивные психозы[37, 38]. Аналогичные состояния отмечались врезультате многих других землетрясений [22,57]. Особенности клиники и динамики реактив -ных расстройств у лиц, пострадавших приземлетрясении Землетрясение, как событие катастро фичес -кое, вызывает всевозможные психическиерасстройства. Мнения авторов в отношениичастоты и длительности психических нарушенийпри стихийных бедствиях расходятся. Однииссле дователи считают, что психические наруше -

ния в этих условиях встречаются лишь у людей сопределенными чертами характера, другие указы -вают на большое число психических нарушений улиц, переживших катастрофы, и их затяжнойхарактер (они считают, что последствия могутдлиться годами, а иногда остаются и до самойсмерти). В связи с этим большой научный интереспредставляют наблюдения, сделанные послеземлетрясения в Армении в декабре 1988 года.[16, 31, 38, 39, 42, 43] и в других регионах мира [2,57]. В этих работах нашли отражение клинико-психопатологические аспекты этой проблемы. Но,спустя много лет после землетрясения, работ,посвященных тем или иным аспектам землетря -сения и ее последствий на клиническом, социаль -ном и других уровнях, мы не нашли. Следова тель -но, остаются актуальными исследования, затраги -ваю щие динамические аспекты психическихрасст ройств, вызванных землетрясением,вопросы профилактики, организации психолого-психиатрической помощи. Остаются актуальнымивопросы, связанные с генезом психическихрасстройств при землетрясении, особенно в связис учетом роли и соотношения различныхэндогенных и экзогенных факторов в статике идинамике этих нарушений. Эти исследованияостаются актуальными, в первую очередь, дляармянских психиатров и психиатров тех стран,для которых землетрясения являются неизбежнойреальностью. Пострадавшие при землетрясении пациентыбыли сконцентрированы в учреждениях непсихиа трического профиля (в общесоматическихбольницах) и чаще обращались туда за лечебнойпомощью. Часть из них с явными психическими (ине только психотическими) расстройствамиполучала медицинскую и врачебную помощь вспециализированных учреждениях пограничногопрофиля. И лишь единичные больные (чаще всегоне первичные, а декомпенсированные пациенты),были госпитализированы в психиатрическиеучреждения Еревана, поскольку городской дис -пан сер Ленинакана был частично поврежден. Вэтот период мы провели два исследования – вспециа лизированных клиниках пограничной пси -хиат рической помощи и в общесоматическойболь нице. Первое исследование, результаты которогобыли опубликованы в виде статьи в Сборникенаучных трудов «Центра Стресс» [55], охватилолиц с реактивными психическими расстройст -вами, которые наблюдались в республиканской


29

больнице неврозов и центре психического здоро -вья «Стресс». Их состояние соответствоваловыделяемым в советской психиатрической лите -ратуре понятию «реактивное состояние» [24], а взарубежной психиатрии эти нарушения обозна -чались как «стресс-психозы», «психоген ныереакции», «посттравматические стрессовыерасстройства» [2]. Больные, находящиеся под нашим наблю де -нием, в нозологическом отношении были подраз -де лены на 3 группы: 1) острые и затяжные реак -тив ные состояниями (n=58); 2) реактивные обос -тре ния эндогенного заболевания (циклотимии,биполярного аффективного расстройства, латент -ной неврозоподобной шизофрении) (n=14); 3) нев -ро зоподобные расстройства на почве различныхвялотекущих органических поражений головногомозга (атеросклероз, диабетическая энцефа ло -патия и т.д.) (n=14). Большинство больных (58 набл., 67,4%) про -хо дили стационарное лечение впервые в жизни.Госпитализация их была проведена в течениеразных сроков, прошедших после землетрясения– от 2 дней до 1 года. Наблюдение за ними прово -ди лось в условиях стационара в течение 1,5-2месяцев, в последующем они находились наамбулаторной поддерживающей терапии. Присоматоневрологическом обследовании у 30пациен тов (34,9%) были выявлены те или иныесоматические и неврологические заболевания(рев ма тизм, гастрит, диабет, холецистит, радику -лит и др.) в стадии ремиссии. Исследование про -во дилось клинико-психопатологическим методомв ретроспективном и катамнестическом вариан -тах. Клинико-демографическая характеристикаобследованных пациентов представлена нами ввыше отмеченной статье [55]. В динамике реактивных состояний, возникаю -щих после землетрясения, принято выделятьначаль ный (острый), подострый и хроническийпериоды [2, 11, 17, 51, 54]. Анализ трех периодовболезни проводился ретроспективно по описа -ниям больных и их родственников, а также наосно вании собственных наблюдений непосред -ствен но в зоне стихийного бедствия. Установ ле -ние таких хронологических рамок объясняетсятем, что за это время происходит своего рода«утряска», снижение интенсивности, насыщен -ности переживаний и «адаптация» в сложившихсяусловиях. Согласно данным литературы, первый(острый) период длится от нескольких часов до10-14 дней [15, 38, 54]. Расстройства этого

периода выявлялись у 75-90% лиц, пережившихземлетрясение и оставшихся в живых. Онипроявлялись полиморфными симптомами сдоминированием тревожно-фобических реакций,аффектов страха, и чаще всего были первойреакцией на катастрофу [36, 48]. Выделеныпростые, сложные и психотические формы этихреакций (физиологические, пограничные и психо -ти ческие), выраженность которых определяласьколичественными и качественными нарушениямисознания [20]. В остром периоде расстройства нами быловыделено три основных компонента, опредяющихпсихопатологическую и патопсихологическую кар -ти ну острых реактивных состояний: отношение ккатастрофе, моторные реакции и психофи зи чес -кое состояние больных. Субъективное отношение к происшедшемупроявлялось в различных вариациях – отадекватного восприятия случившегося до полногоневерия и непонимания происходящего, когдабольные отрицали то, что случилась; некоторые,напротив, воспринимали происходящее какглобальную, космическую катастрофу («взорва -лась атомная бомба», «началась война», «насту -пил конец света», «светопреставление»). Моторные реакции больных проявлялисьрасстройствами полярного характера – двига тель -ным возбуждением и ступорозными явлениями.При двигательном возбуждении отмечалосьповышение целенаправленной или хаотическойдвигательной активности: больные убегали «куда-то», бесцельно и хаотично перемещались впомещениях или на руинах, выбегали на улицы,выбрасывались из окон или выбрасывали своихдетей. При противоположных картинах больные«замирали» на месте в растерянности, находи -лись «в оцепенении», «в неведенье, что делать,куда идти», говорили, что «отказывают ноги» и т.д.Описанные наблюдения полностью соответство -вали известным в литературе острым аффек -тивно-шоковым реакциям в виде «двигательнойбури» и «двигательного ступора». Психофизическое состояние пациентов имелоизвестное своеобразие: больные испытывалирезкую слабость (иногда приступообразногохарактера), ощущение «ватных ног», отмечалисьнеустойчивость и шаткость походки, тошнота,чувство «потери сознания», потемнение передглазами, головные боли, боли в затылке, шее,животе, опоясывающие неприятные ощущения вгрудной клетке, чувство общей или локальной


30

скованности какой-либо группы мышц иликонечностей. Многие больные становилисьвялыми и заторможенными и, вместе с тем,раздражительными и легковозбудимыми. Оничасто жаловались на неопределенные, разнооб -разные, порой тревожащие ощущения в груди иобласти сердца. Отмечали «слабость сердца»,«замирание», «трепетание сердца», «сжимание ивдавливание в сердце», покалывание и боли,напряженность в груди, чувство «обрыва чего-тов груди». Подобные ощущения со стороны сердцасочетались с чувством «сдавления и сжимания вгорле» или же ощущениями в горле инородноготела. Это вызывало чувство нехватки воздуха,удушье, одышку. Анализ психопатологической структурыклинических проявлений острого периода позво -лил выделить фобический, депрессивный, гипер -ки нетический, астенический, истерический типыреакции и реакции оцепенения. В ряде случаевреакции носили комбинированный характер, и непредставлялось возможным, выделить в качествеведущего тот или иной радикал (смешанныеаффек тивные реакции). У 5 пациентов непосред -ственно в момент землетрясения и в ближайшиечасы после него расстройства психической сферыне выявлялись, но спустя 1-2 дня у них форми ро -вались те или иные отсроченные расстройстваострого периода. Основными типами реагиро ва -ния по данным других исследователей былидепрессивные, астенические, фобические, обсес -сивно-фобические, истерические, ипохондри чес -кие реакции [16, 30, 36, 40], а также субшоковыйступор и фугиформные реакции [57]. В структуре перечисленных реактивныхрасстройств чаще других (50%) выявлялсяфобический радикал, и примерно с такой жечастотой выявлялись астенический (48%) идепрессивный (41%) радикалы. Упомянутые вышетипы реакций, естественно, были выделенынесколько условно, ибо состояние больныхоказывалось изменчивым, и поэтому в качествеобщего радикала можно отметить пониженноенастроение и страхи. Речь идет о подавленности,внутреннем беспокойстве, тревоге, напряжен -ности, растерянности, страхе за себя и родных(последние возникали в связи с реальной угрозойбыть заживо захороненными, опасениями внезап -ной смерти). Такого рода расстройства выявля -лись и при обследовании больных с помощьюопросника по посттравматическим стрессовымнарушениям.

Вышеописанные расстройства были связаныс восприятием и эмоциональной переработкойвсего случившегося конкретным пациентом. Вцелом можно говорить об индивидуальныхпсихологических и психопатологических состоя -ниях, возникших в результате «когнитивнойоценки субъектов степени своей приспособлен -ности к требованиям среды». Общие закономер -ности реакций людей на острую тяжелую психи -ческую травму были названы «стрессовыми синд -ромами», в формировании которых выделены дваключевых понятия - «погружение» и «избегание»[5]. В фазе погружения у большинства людейнаблюдаются типичные переживания в виденавязчивых представлений и мыслей, душевнаяболь, нарушение сна с кошмарными сновиде ния -ми. Встречаются и противоположные по внешнимпроявлениям состояния с отрицанием случивше -гося, селективным невниманием, амнезией,безраз личием (фаза избегания). Обе фазы могутчередоваться, их интенсивность постепенноснижается, пока не происходит совпадения спсихотравмирующей ситуацией. Тип реагирования определяется особен -ностями характера, возрастом и некоторымидругими факторами, что подтверждается и нашимисследованием [55]. Подострый период в развитии психическихрасстройств у пострадавших при землетрясении,по сравнению с острым, характеризовался преж -де всего большим полиморфизмом психопатоло -гических проявлений. Если базисными расст -ройства оставались астенические и депрессив -ные нарушения, то на их фоне выявлялись раз но -об разные вегето-сосудистые, тревожно-фо би -ческие, сенестопатические и другие расстройства,придающие клинической картине в большинствепсихосоматический (соматоформный) оттенок. Вподостром периоде выявлялись ряд синдромов:астенический, депрессивный, сенесто-ипохонд ри -чес кий, истероформный. При астеническом синдроме в картине болез -ни доминировали раздражительность, вспыльчи -вость, возбудимость, лабильность в сочетании систощаемостью и общей слабостью. Больныежало вались на упадок сил, физическую и психи -чес кую утомленность, усталость и чувство разби -тос ти, недомогание; они ощущали в разныхместах тела «сдавление», «сжимание», «скован -ность» и другого характера неприятные и тягост -ные ощущения. Характерными были также сниже -ния аппетита, непереносимость сильных звуков,


31

яркого света, различных запахов, нарушение сна(трудности засыпания из-за наплыва различныхвоспоминаний, поверхностный сон, частые про -буж дения ночью из-за кошмарных сновидений,чаще всего связанных с переживаниямиземлетрясения). При депрессивном синдроме четко выступалитри компонента: аффективно-идеаторный, психо -сен сорный и соматоформный. Независимо отособенностей структуры выявленных симптомо -комп лексов, у всех больных отмечались понижен -ное настроение в сочетании с двигательной, реже– идеаторной заторможенностью. Отмечалисьчувства тяжести и стеснения в груди, в областисердца, иногда – эпигастральной области, вголове. Высказывались суицидальные мысли инамерения, чего не было в остром периоде. Пони -женное настроение сочеталось с мыслями освоей виновности, бессмысленности своей жизни,с повторными, навязчивыми воспоминаниями опрошлом, о случившемся, о погибших родных иблизких, а также отчаянием, нарастающейпечалью, тоской, ощущением беспомощности,часто безотчетным и смутным для больныхчувством гнева, негодования, чувствомнеобратимости последствий землетрясения,разочарованием. Вся структура депрессивныхрасстройств подострого периода пронизываласькомплексом симптомов, характерных для такназываемых реакций «острого горя». Клиническая картина астенических идепрессивных синдромов дополнялись в рядеслучаев очерченными вегетативными кризисамис соответствующей симптоматикой со сторонысердечно-сосудистой и других систем.Отмечались головные боли, головокружения,покалывания в области сердца, нарушениясердечного ритма и ритма дыхания, удушье, болив груди, спазмы в горле, желудке, кишечнике,запоры, реже – поносы и другие. Выявлялисьпризнаки, свойственные смешанным (симпато-адреналовым и ваго-инсулярным) кризам.Наиболее часто отмечались тахикардия, озноб,дрожь, онемение конечностей, удушье, чувствозамирания сердца и перебоев в нем, лабильностьартериального давления. Истероформный синдром характеризовалсябольшим полиморфизмом симптоматики, нали -чием функциональных длительных расстройствконверсионного типа, а также «патологии» внут -рен них органов при отсутствии их органическойосновы. Чаще всего истероформные расст -

ройства проявлялись как ситуационные, психо ген -но спровоцированные реакции. Этим состояниямбыли свойственны чрезмерная выразительность,интенсивность клинических симптомов, изменчи -вость и динамизм, зависимость от ситуации,склонность к преувеличению своих ощущений ипереживаний. Кроме вышеотмеченных особен -нос тей, у них наблюдались аффективно окрашен -ные зрительные галлюцинации, отражающие ихпереживания, истеродепрессии. Сенесто-ипохондрический синдром опреде -лял ся, с одной стороны, наличием сенестопа ти -чес ких расстройств, с другой – выраженнойипохондрической фиксацией на своих болезнен -ных переживаниях. В основе выделения синдромалежит болезненное самочувствие с необычнымивычурными, тягостными телесными сенсациями,сопровождающимися тревожно-фобическими,аффективными расстройствами, ошибочнымипредположениями ипохондрического содержания.Феноменологически сенестопатические расст -ройства отличались многообразием форм – отобычных расстройств соматопсихической сферыдо необычных, странных, вычурных ощущений(гомономные и гетерономные ощущения поGlatzel [4]). В рамках описанных синдромов почти у всехбольных (95%) выявлялись в тревожно-фобичес -кие картины различной выраженности с беспо -койст вом, внутренней напряженностью, тревогой,страхом, озабоченностью своим болезненнымсостоянием, опасениями, что «имеющиеся у нихболезни (сердца, мозга, легких) могут ослож -ниться». В части случаев эти состояния приоб ре -тали раптоидный характер с элементами нарочи -тости, демонстративности, гротеска и истеро-конверсионными расстройствами («комок» вгорле, гиперкинезы, расстройства слуха, зрения,чувствительности). У 75% пациентов нами былиописаны психосенсорные расстройства: яркие,тягостные и мучительные патологические ощуще -ния в различных частях тела. Причем следуетзаметить, что наблюдался рост интенсивностиэтих сенестопатических ощущений и возрастаниеих доли в структуре психопатологических расст -ройства подострого периода по сравнению сострым (60 и 20%% соответственно). Описанныеощущения, как правило, возникали на сомати -чески здоровой почве, о чем свидетельствуютрезультаты проведенных соматоневрологическихи параклинических исследований. Кроме того, самхарактер этих ощущений (их необычность,


32

странность, динамичность) не позволяли связатьих с какой-либо соматической патологией.Больные с такими расстройствами жаловались начувство жара, жжения, тепла, «огня» в конеч -ностях, на голове, спине, в мозгу, эпигастральнойобласти, животе и т.д.; они часто возникали одно -временно с ощущениями холода, познабливанияв различных частях тела. Отмечали ощущение«удара» в животе, «нервной волны от горла кжелудку», прохождение электрического тока потелу, «переливания» мозга, «движение» в желудкеи т. д. Часто ощущения проявлялись в видемучительных и непонятных ощущений тяжести,сдавления, распирания, передвижения, одереве -нения как в отдельных частях тела, так и по всемутелу. В этих случаях больные испытывали явныезатруднения в конкретизации и описании своихболезненных переживаний. Обобщая клиническое описание расстройствподострого периода, заметим, что период можетдлиться до 6 месяцев [54] и наблюдается он у 30-40% оставшихся в живых. По некоторым данным,этот период может длиться до 3-4 лет [15].Клиническая картина подострого периода поданным других исследователей [36] также опре -де ляется формированием невротических (невро -зо подобных) синдромов и состояний. Психическиерасстройства этого периода формировались нафоне астении и характеризовались астено-депрессивными, тревожно-фобическими, ипохон -д рическими, соматоформными и другими прояв -лениями [16, 36, 39]. Некоторые авторы говорят одоминировании маскированных состояний, прояв -ляющихся сердечно-сосудистыми и желудочно-кишечными расстройствами на фоне страха итревоги, повышенной утомляемости, пониженногонастроения, эмоциональной лабильности, повтор -ных сейсмофобий [43]. Психопатологическиесостояния подострого периода ничем не отлича -лись от патологических состояний, встречающих -ся в обычной психи¬атрической практике [31]. С удалением от начала землетрясенияотмечаются значительные изменения в структуре,выраженности и частоте психических расст -ройств. Полиморфные психопатологические реак -ции трансформируются в этап структурированияэтих реакций [30]. Если в остром периоде земле -тря сение затрагивает сугубо витальные инстинк -ты и приводит к развитию неспецифическихвнеличностных психогенных реакций, в основекоторых лежит страх различной интенсивности,особенно в течение первых нескольких часов, то

во втором периоде начинается «нормальнаяжизнь в экстремальных условиях» [17]. Значи -тельную роль приобретают личностные формыреагирования [49]. Хронический период – само название периодаговорит о хронификации расстройства. Периодначинается с 6-7-го месяца после травмы и можетдлиться до нескольких десятков лет [25]. Психи -чес кое состояние их характеризовалось затормо -жен ной, «вялой» депрессией с раздражитель -ностью, утомленностью и мрачными, пессимис ти -ческими переживаниями в отношении настоящегои будущего. По сравнению со вторым периодомдинамики болезни больные выглядели болееравнодушными и безучастными к окружающему,отмечали чувство бессилия, немощи, физическуюи психическую утомленность, утрачивали надеж -ду на восстановление своего жилья, рабочегоместа, города. Одна из наших больных частоповторяла: «… не будет света, тепла, хлеба …никто не выживет». Больные обнаруживалираздраженность, отчаяние, потерю интересов,отрешенность, ощущение необратимости потерь;отмечали чувство вины и стыда перед погибшими,навязчивые воспоминания о них. Одни избегалиодиночества и ситуаций, напоминающих о пере -жи том, другие, наоборот, стремились к уедине -нию. Сравнительно часто высказывались суици -даль ные намеренья и мысли. Аффективныенарушения в этом периоде болезни носилихарактер дистимии, сочетающей аффективнуюнапряженность с немощью, отчаянием, безнадеж -ностью. Большое место в структуре расстройствхронического периода занимали яркие патоло ги -ческие ощущения. Аффективная составляющаястатуса пациентов занимала внимание пациентовне так часто и много, как симптомы соматическогонедомогания. Совокупность разного рода ощуще -ний (термических, алгических, тактильных, кине -ти ческих и других) воспринималась больными какпризнак наличия у них какого-либо соматическогозаболевания, хотя практически ни у одного изобследованных больных четкого представления оболезни не отмечалось. Более того, больныебыли склонны связывать свое болезненноесостояние с «нервными» расстройствами. Этоподтверждается и тем, что практически всебольные обращались сразу к невропатологам ипсихиатрам, минуя свойственный больным саналогичными расстройствами путь к различнымспециалистам и многочисленные параклини чес -кие обследования.


33

Нарушения данного периода рассматри -ваются в рамках единого процесса, характер идинамика которых определяются особенностямиэкстремальной ситуации – личностно-типологи -чес кими особенностями пострадавших, характе -ром и массивностью личностно-значимого психо -трав мирующего фактора. Наиболее тяже лыесостояния отмечались у лиц, потерявшихродственников, жилье, имущество [15, 49, 53]. Реактивные состояния чаще протекали наневротическом уровне, преобладало однотипноеи «мягкое» течение. Выборочное обследованиепоказало высокую степень скрытых, латентнопротекающих невротических состояний, чаще ввиде астено-вегетативных расстройств [56].Отмечалась стабилизация невротических состоя -ний, нарастание всех форм психических и сомати -ческих нарушений [30, 49, 58]. Особенность психопатологических расст -ройств в третьем периоде заключалась в их болеевыраженной «системности» и «органности»,развивающихся на фоне вялой, заторможенной,астенической депрессии [17, 20, 53]. С развитиемреактивных состояний многие невротическиерасстройства подвергались соматизации – нарас -та ли соматоформные расстройства, депрессив -ные нарушения протекали под соматическоймаской, отмечался рост функционально-соматичес ких нарушений [29, 39, 43, 44, 48].Сравнительный анализ динамики заболеванияпоказал, что затяжное хроническое течение чащепроявлялось у женщин, особенно с истероиднымичертами характера. Среди мужчин тенденция кхроническому течению выявлялась у лиц ссенситивно-шизоидными чертами характера. Данное исследование, безусловно, имеетнеко торые ограничения: оно охватывает лишьпогра ничные формы расстройств и, естественно,не дает полного представления о характерепсихи ческих расстройств в результате землетря -се ния. Представлены лишь наблюдения, сделан -ные в больнице пограничного профиля, в товремя, как больные с аналогичными расстройст -ва ми по разным причинам находились на лечениив больницах общесоматического профиля. Обэтом будет сказано далее. Таким образом, если на первых этапах болез -ни больше сказывалась роль собственно «реак -тив ного фактора», то по мере развития заболе ва -ния и его хронификации имело место возрастаниепатогенетической роли факторов пола, возрастаи преморбидной личности. Возможность возник -

но вения и характер психогенных нарушений, ихчастота, выраженность и динамика зависят отмногих факторов (возраст, преморбид, местона -хож дение во время землетрясения, обстановка,физическая травматизация, дополнительныепсихо генные факторы). Вместе с тем, по даннымNajarian LM et al. [9] не подтверждается гипотеза,что переселенные из зоны бедствия дети обнару -жи вают меньший уровень ПТСР, депрессии ипове денческих расстройств, чем дети, остав -шиеся в зоне землетрясения. По крайней мере, небыло выявлено никаких различий между пересе -лен ными детьми и теми, кто остался в зоне земле -тря сения. Авторы предполагают, что пересе лениедолжно рассматриваться в качестве альтер на ти -вы после катастрофических стихийных бедствийв ситуациях, когда ресурсы настолько ограни че -ны, что восстановление не может произойти втечение неопределенного периода времени. Александровский Ю.А. и соавт. [17, 19],Назаренко Ю.В. и соавт. [49] выделяют три группыфакторов, значимых для возникновения психоген -ных нарушений: 1) характеристика экстремальнойситуации (интенсивность, внезапность, продолжи -тель ность действия); 2) готовность отдельных лицк деятельности в экстремальных условиях, ихпсихологическая устойчивость, волевая и физи -ческая закалка; 3) поддержка окружающих. Выраженность, глубина и устойчивость психи -чес ких расстройств в большинстве своем имелипря мую связь с характером и массивностью зна -чи мого психотравмирующего фактора. Как былоотме чено, наиболее тяжелые психические расст -ройства были характерны для наиболее тяжелопострадавших (материально и морально). Тя -жесть психопатологических проявлений обнару -жи ва ла зависимость от наличия физической трав -мы, ее обширности, особенностей течения трав -ма тической болезни, соматических расст ройств (вособенности от нарушения функции почек), гипок -сии мозга и других экзогенных и со ма тогенныхвредностей в анамнезе [21, 28, 33, 52]. На основе выше изложенного нам представ -ляется, что необходимым звеном в системе обще -медицинских мероприятий является психиатри -чес кая и медико-психологическая помощь. Основ -ными задачами службы должны быть заклю -чаться в купировании острых психотических реак -ций, сортировке лиц с психическими расстройст -ва ми, в организации поэтапного лечения, вмедико-психологической поддержке населения.Основ ной принцип оказания помощи пострадав -


34

шим должен базироваться на поэтапной сорти -ров ке, эвакуации и соответствующей терапиипостра давших. Стратегию психиатрической помо -щи определяет динамика возникших психическихрасстройств. На всех этапах она должна бытьтесно связана с общей медицинской помощью,обеспечивать непрерывность и преемственностьпрофилактических, лечебных и реабили та цион -ных мероприятий.

Литература1. Brett E.A., Spitzer R.L., Williams J.B.W. DSM-III-R

criteria for posttraumatic stress disorders. Am. J.Psychiat. 1988; 145: 10: 1232-1236.

2. DSM–III–R; 3rd ed., rev.; American PsychiatricAssociation, 1987.

3. Garb R., Kutz I., Bleich A., Solomon Z. Varieties ofcombat stress reaction. An immunologicalmetaphor. // Brit. J. Psvchiat., 1987; 151: 248-251.

4. Glatzel J. Endogene Depression: ZurPsychopathologie, Klinic und TherapieZyklothymen Verschtimungen. 2 Aufl. – Stuttgard,1982. 222.

5. Horowitz M.J. Stress response syndromes. //International Handbook of Traumatic StressSyndromes / Ed John P. Wilson and BeverleyRaphael. Springer US, Plenum Press, New York,1993. - pp 49-60.

6. Jones F.D., Johnson A.W. Medical and psychiatrictreatment policy and practice in Vjetnam. J. Soc.Iss. 1976; 31: 4: 49-65.

7. Lifton R.J., Olson E. The human meaning of totaldisaster. // Psychiatry. 1976; 39 (1): 1-18.

8. Mendelson G. The concept of posttraumatic stressdisorder: a review. J. Law Psychiat. 1987; 10: 45-62.

9. Najarian L.M., Goenjian A.K., Pelcovitz D., MandelF., Najarian B. Relocation after a disaster:posttraumatic stress disorder in Armenia after theearthquake. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry.1996; 35(3): 374-383.

10. Popovic M., Petrovic D. After the earthquake.Lancet, 1964, 2, 1169-1171

11. Ross R.J., Ball W.A., Sullivan K.A., Caroff S.N.Sleep disturbance as the hallmark of posttraumaticstress disorder. Am J Psychiatry. 1989; 146: 697–707

12. Solomon Z., Mikulincer M., Blech A. Characteristicexpressions of combat related PTSD among Israelsoldiers in the 1982 Lebanon War. Behavioral Med.1988; 14: 4: 171-178.

13. Tyhurst J.S. Individual reactions to communitydisaster. Am. J. Psychiat. 1950; 107: 764-769.

14. Wallace A.F.C. Tornado in Worcester: Anexploratory study of individual and communitybehavior in an extreme situation (Disaster study N3). Washington, DC: National Academy ofSciences-National Research Council.1956.

15. Акискал А.С. Психические последствиястихийных бедствий./ Медицинские аспектыпоследствий землетрясения в Армении.Ереван, 1990. с. 125.

16. Александровский Ю.А., Красин Е.Д., Щукин Б.П.и соавт. Общая оценка состояний дезадаптациии психических нарушений во время и послеземлетрясения. / Психические расстройства упострадавших во время землетрясения вАрмении. - М., 1989. с. 8-15.

17. Александровский Ю.А., Лобастов О.С., СпивакЛ.И., Щукин Б.П. Психогении в экстремальныхусловиях. М.: Медицина, 1991. 96 с.

18. Александровский Ю.А., Румянцева Г.М., ЩукинБ.П. Медико-психологическая помощь во времяи после стихийных бедствий и катастроф. /Медицина катастроф. М., 1990. с. 367.

19. Александровский Ю.А., Щукин Б П.Психические расстройства во время и послестихийных бедствий и катастроф. // Журн.невропатол. и психиат. 1991; 5: 39-43.

20. Александровский Ю.А., Щукин Б. П.Психогенные расстройства при землетрясении./ Медицинские аспекты последствийземлетрясения в Армении. - Ереван, 1990. с.126.

21. Антохин Г.А., Чудин А.С., Анисимов В.А.Психические нарушения у травматологическихбольных при повреждениях, сопровож даю щих -ся острой церебральной гипоксией. / Медицин -ские аспекты последствий землетрясения вАрмении. - Ереван, 1990. с. 127.

22. Баженов Н.Н. О значении стихийных бедствийв этиологии некоторых нервных и психическихзаболеваний. // Журн. невропатол. и психиатр.1914; 1-2: 1-14.

23. Блейлер Э. (Bleuler E.) Руководство попсихиатрии. – Берлин, Изд-во «Врач». 1920. – с.410-414.

24. Боброва И.Н. Реактивные психозы /Руководство по психиатрии / Под ред. Г.А.Морозова. – М., 1988.- Т. 2.- с. 261 – 301.

25. Брусиловский Л.Я., Бруханский Н.П., СегаловТ.Е. Землетрясение и Крыму и нервно-психический травматизм. - М, 1928. 106 с.


35

26. Вартанян М.Е., Татевосян А.С. Посттравмати -чес кие стрессовые расстройства: состояние иперспективы изучения. / Медицинские аспектыпоследствий землетрясения в Армении. -Ереван, 1990. с. 131-132.

27. Вахов В.П. Психические нарушения у служащихорганизованных коллективов в районебедствия. / Психические расстройства упострадавших во время землетрясения вАрмении. - М., 1989. с. 34-41.

28. Виноградов М.В., Белорусов О.С., РодионовВ.В., Шабалин. А.Я. Клиническая характерис -тика и терапия психических нарушений присиндроме длительного сдавления. /Медицинские аспекты последствий земле -трясения в Армении. - Ереван, 1990, с. 132.

29. Галян Е.В., Земляков В.Л. О психосоматическихрасстройствах у детей, эвакуированных из зоныземлетрясения в Армении. / Медицинскиеаспекты последствий землетрясения вАрмении. - Ереван, 1990. с. 161.

30. Гарнов В.М. Психиатрические последствияСпитакского землетрясения. / Медицинакатастроф. - М., 1990. с. 377.

31. Гарнов В.М. Психогенные реакции у людей,перенесших землетрясение. / Психическиерасстройства у пострадавших во времяземле¬трясения в Армении. - М., 1989, с. 27-31.

32. Гельфанд В.Б., Качалов П.В., Мазур Е.С.Посттравматическое стрессовое расстройствоу переживших землетрясение в Армении (ссиндромом длительного сдавления, ожогами иранами). / Медицина катастроф. - М., 1990, с.376.

33. Даниелян К.Г. К некоторым особенностямтечения шизофрении, осложненной психоген -ной (связанной с землетрясением) депрессией./ Медицинские аспекты последствий земле -трясения в Армении. - Ереван, 1990. с. 137-138.

34. Ениколопов С.Н. Проблема коллективнойтравмы при катастрофах. / Медицинакатастроф. - М., 1990, с. 379.

35. Исаев А.Б., Котенев И.О. Филиппов Н.М.Психологические и психиатрические проблемыпри катастрофических стихийных бедствиях (поматериалам зарубежных исследований). /Психические расстройства у пострадавших вовремя землетрясения в Армении. - М., 1989, с.15-26.

36. Каверин В.Н., Максимов В.А. Особенностиклинических проявлений состоянияпсихической дезадаптации в экстремальных

условиях. / Медицинские аспекты последствийземлетрясения в Армении. - Ереван, 1990, с.140.

37. Кджанян М.Г. Проблема социально-психическойадаптации человека в зоне землетрясения. /Медицинские аспекты последствий земле -трясения в Армении. - Ереван, 1990. с. 141-142.

38. Козловская Г.В, Башина В.М., Горюнова А.В. идр. Влияние землетрясения в Армении напсихическое здоровье детского населенияпо¬страдавших районов. // Журн. невропатол. ипсихиат., 1990; 5: 46-52.

39. Колос И.В., Назаренко Ю.В., Вахов В.П. и др.Особенности затяжных состояний психическойдезадаптации у лиц, перенесшихземлетрясения. / Психические расстройства упострадавших во время землетрясения вАрмении. - М., 1989. с. 48-51.

40. Краснушкин Е.К. Неврозы военного времени. /Военная ме¬дицина на Западном фронте вВеликой Отечественной войне. - М., 1944, № 8,с. 64-75.

41. Крепелин Э. (Kraepelin E.). / Краткоеруководство по психиатрии для врачей истудентов. – С. –Петербург, 1891. с. 314-330.

42. Либерман Ю.И., Морозов И.Б., Михайлов И.В. идр. / Психические расстройства у пострадавшихво время землетрясения в Армении. – М., 1989.с. 48-54.

43. Матевосян С. Н. Клинические особенностипсихогенных расстройств у пострадавших. /Психические расстройства у пострадавших вовремя землетрясения в Армении. - М., 1989, с.31-33.

44. Матевосян С.Н. Клинические особенностипсихических расстройств у лиц, пережившихповторную психотравму. / Медицинские аспектыпоследствий землетрясения в Армении. -Ереван, 1990, с. 145.

45. Медико-биологические проблемы стресса:Материалы 1-й республиканской конференцииНАН РА. - Ереван, 1997. 144 с.

46. Медицина катастроф: Материалы междуна -родной конференции. - Москва,1990. 481 с.

47. Медицинские аспекты последствий земле -трясения в Армении: Материалы междуна -родного симпозиума. - Ереван, 1990. 219 с.

48. Мельников А.В. Психогенные расстройства упострадавших во время землетрясения. /Психические расстройства у пострадавших вовремя землетрясения в Армении. - М., 1989, с.54-62.


36

49. Назаренко Ю.В., Колос И.В. Динамическаяхарактеристика психических расстройств у лиц,перенесших Спитакское землетрясение. /Медицина катастроф. - М., 1990. с. 391.

50. Никонов А.А. Землетрясения. Прошлое,современность, прогноз. – М., 2009. 192 с.

51. Психическая помощь при землетрясениях:методические рекомендации. / Под ред. Ю.А.Александровского. – М., 1989. 31 с.

52. Смирнов В.К., Шамрей В.К., Бибикова Л.А.Психические нарушения при синдромедлительного сдавления. / Медицинские аспектыпоследствий землетрясения в Армении. -Ереван, 1990. с. 147.

53. Сукиасян С.Г. Особенности клиническойкартины отдаленного периода психическихрасстройств у пострадавших от землетрясения./ Медицина катастроф. М., 1990. с. 401.

54. Сукиасян С.Г. Особенности теченияпсихических расстройств у пострадавших отземлетрясения. / Медицинские аспекты

последствий землетрясения в Армении. -Ереван, 1990. с. 148.

55. Сукиасян С.Г., Амерханян К.Т. Особенностиклиники и динамики реактивных расстройств улиц, пострадавших при землетрясении. /Стрессология - наука о страдании: Сборникнаучных трудов. - Ере¬ван, 1996. с. 153-163.

56. Татевосян А.С., Чаликян А.Н. Катамнез лиц,переживших психологический кризис. /Медицинские аспекты последствийземлетрясения в Армении. - Ереван, 1990.с.149.

57. Чернышев В.М. Психические реакциинаселения во время катастрофическихземлетрясений. / Научно-практическаяконференция в психиатрической больнице № 3г. Москвы. - М., 1972. с. 349-353.

58. Щукин Б.П., Гарнов В.М., Петров Г.В. Динамикапсихогенных расстройств при землетрясениях./ Медицина катастроф. - М., 1990. с. 407.



37


ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ

Հանգուցային բառեր.պարբերականհիվանդություն,հետտրավմատիկսթրեսային խանգարում,վերհուշ, ցեղասպանություն,սոմատիզացվածխանգարում

Ключевые слова: периодическая болезнь,посттравматическое стрессовое расстройство,flashback, геноцид, соматизированные расстройства

Key Words: periodic disease, post-traumatic stress disorder,flashback, genocide, somatization disorders


ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏՏՐԱՎՄԱՏԻԿ ՍԹՐԵՍԱՅԻՆԽԱՆԳԱՐՄԱՆ ՀԵՏԵՎԱՆՔ

Ա.Հ. Ներսիսյան1, Է.Ե. Նազարեթյան2

1 ՁԻԱՀ-ի կանխարգելման հանրապետական կենտրոն, Երևան, ՀՀ2 «Քանաքեռ-Զեյթուն» բժշկական կենտրոն, Երևան, ՀՀ

Նպատակ: Պարբերական հիվանդությունը (ՊՀ), կրելով էթնիկ բնույթ,հիվանդության պատմության, տարածաշրջանային տեսանկյունից դեռևս լիովինուսումնասիրված չէ: Հայտնի է միայն այն, որ ՊՀ-ով հիմնականում հիվանդանում ենցեղասպանությունը վերապրածների սերունդները: Բացահայտված չեն հիվանդությանընթացքում նոպաներին նախորդող և պարբերաբար կրկնվող հոգեախտաբանականերևույթները, ինչպես նաև դրանց առաջացման և անհետացման պատճառները: Նյութ և մեթոդներ: Ներկայի և անցյալի փոխկապակցվածությունն ուփոխհարաբերությունները հասկանալու համար որպես մեթոդ ընտրված էփիլիսոփայական հերմենևտիկան, գրականության մեջ մեզ հասանելի դեպքերը՝կապված ցեղասպանությունը վերապրածների հոգեախտաբանության հետ, ինչպեսնաև ՊՀ հիվանդների հոգեախտաբանության ուսումնասիրությունը՝ հետտրավմատիկսթրեսային խանգարման տեսանկյունից: Արդյունքներ: Գրականության մեջ նկարագրված է, որ մանուկ հասակումցեղասպանությունը վերապրած երիտասարդի մոտ տարիներ անց ի հայտ եկածդեպրեսիվ սինդրոմը և ոչ շաքարային դիաբետը արդյունավետ բուժվել էհոգեթերապիայի միջոցով: Ցեղասպանությունից տասնյակ տարիներ անց հայ գաղթականների մոտ ի հայտէր գալիս անհայտ մի հիվանդություն, որը ուղեկցվում էր պարբերաբար առաջացողուժեղ ցավերով, որոնց չէր օգնում ոչ մի դեղորայք և ոչ մի վիրաբուժականմիջամտություն. այն ինքնուրույն անցնում էր` իրենից հետո չթողնելով ոչ միախտաբանական խանգարում: Հետագայում այս հիվանդությունը ստացավ«Միջերկրածովյան ընտանեկան տենդ» անվանումը: ՊՀ-ի բուժումը հոգեթերապիայովհանգեցնում է նոպաների թուլացմանը և վերացմանը: Եզրակացություն: Պարբերական հիվանդությունը, կրելով էթնիկ ևտարածաշրջանային բնույթ, իրենից ներկայացնում է էթնոսի՝ իր պատմականհայրենիքում կրած խորը հոգեկան տրավմայի (ցեղասպանության) չբուժված հեռակահետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումները:

ПЕРИОДИЧЕСКАЯ БОЛЕЗНЬ КАК ПОСЛЕДСТВИЕПОССТРАВМАТИЧЕСКОГО СТРЕССА ПОСЛЕ ГЕНОЦИДА АРМЯНА.А. Нерсисян1, Э.Е. Назаретян2

1 Республиканский центр по профилактике СПИДА, Ереван, РА2 Медицинский центр Канакер-Зейтун, Ереван, РА

Цель: Периодическая болезнь (ПБ), имеющая этнический характер, систорической и региональной точки зрения не была полностью изучена. Известнолишь то, что ПБ в основном болеют потомки людей, переживших геноцид. Не быливыявлены психопатологические явления, а также причины их появления и

38

исчезновения, проявляемых перед самим приступом. Материалы и методы: С целью понимания взаимосвязи и взаимоотношений настоящего и прошлого,философская герменевтика была выбрана методом изучения данного материала. Материалом исследованиястали случаи, описанные в литературе, которые связаны с психопатологией людей, переживших геноцид.Также была изучена психопатология людей, больных ПБ. Результаты: В литературе описан случай эффективного лечения психотерапией молодого человека,пережившего геноцид в детском возрасте, у которого спустя несколько лет проявились симптомыдепрессивного синдрома и несахарного диабета. Спустя десятки лет после геноцида у армянских беженцев появлялась неизвестная болезнь,периодически сопровождающаяся сильными болями, которым не помогали ни лекарства, ни хирургическиевмешательства. Болезнь самостоятельно уходила, не оставляя после себя ни единого патологическогорасстройства. В дальнейшем данная болезнь получила название «Средиземноморская семейная лихорадка». ЛечениеПБ психотерапией приводит к ослаблению приступов, а также их исчезновению. Вывод: ПБ, неся в себе этнический и региональный характер, представляет собой неизлеченноепосттравматическое стрессовое расстройство, полученное вследствие серьезной психической травмы(геноцид).

PERIODIC DISEASE AS A CONSEQUENCE OF POST-TRAUMATIC STRESS AFTER THEARMENIAN GENOCIDEA.H. Nersisyan1, E.E. Nazaretyan2

1 National Center for AIDS Preventation, Yerevan, RA2 Kanaker-Zeytun Medical Center, Yerevan, RA

Objective: Periodic disease, carrying ethnic character, has not been fully studied from historical and regionalperspective. It is know that the descendants of people overlived the genocide mostly are suffering from this disease.The psychopathological conditions, as well as the reasons for their appearance and disappearance, manifestedbefore the actual attack were not been identified. Мethods and materials: In order to understand the correlation between the past and the present, philosophicalhermeneutics was chosen as an investigation method. The cases described in literature that are related to thepsychopathology of survivors of genocide were also studied. The data for investigation involved the psychopathologyof people suffering from periodic disease. Results: A case of effective psychotherapeutic treatment of a patient survived from Genocide is described inliterature. After few years from genocide symptoms of a depressive syndrome and diabetes insipidus were manifested. After years from genocide the generation of armenian emigrants were sick with an unknown disease that wasaccompanied with severe pains. No medicine or surgical operation could make these symptoms pass. The attackpassed itself without leaving any pathological disorder. Later this disease was called "Familial Mediterranean fever". Treatment of periodic disease with help ofpsychotherapy leads to the weakening of symptoms manifested during the attack, as well as to their disappearance. Conclusion: Periodic disease is an uncured post-traumatic stress disorder that manifests because of a hugepsychic trauma (Genocide).

ՀԵՂԻՆԱԿՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Արմեն Հարությունի ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ Բ.գ.թ., ՁԻԱՀ-ի Կանխարգելման Հանրապետական Կենտրոն,բժիշկ-հոգեթերապևտՀասցե. ք. Երևան 0040, Աճառյան 2Հեռ. +374 (91) 51 95 31E-mail: [email protected]

Էդուարդ Եղիշի ՆԱԶԱՐԵԹՅԱՆ Բ.գ.դ., պրոֆեսոր, «Քանաքեռ-Զեյթուն» ԲԿ-ի ներքինհիվանդությունների կլինիկայի ղեկավար

39


Ցեղասպանության հետ կապված հոգեկանտրավման հոգեբանության և բժշկագիտության մեջամբողջովին խորը ուսումնասիրված չէ, ի տարբե -րու թյուն հրեա ժողովրդի դեմ կատարած ողջակիզ -մանը, որը ժամանակին եղել է հոգեբանների ևհոգեբույժների ուշադրության կենտրոնում: Հետա -քրքրական է ցեղասպանությունը վերապրածներիհոգեախտաբանության մասնակի նկարա գրու թյու -նը օտար հեղինակների կողմից [4, 15, 20]:Ակնհայտ է, որ ցանկացած հոգեկան տրավմա թող -նում է իր հետքը հոգեկան առողջության և տարբերհիվանդությունների առաջացման կամ սրացմանմեջ, հետևապես կարևոր է բացահայտել ցեղա -սպա նությունը վերապրածների հետտրավմատիկսթրեսային խանգարումները և դրանց հեռավորհետևանքները արտացոլված տարբեր հիվանդու -թյունների մեջ [1]: Տվյալ խնդրի բացահայտումը պետք է փնտրելտարածաշրջանային և էթնիկ բնույթ ունեցողհիվանդությունների հոգեախտաբանության մեջ:Թերևս այսօր նման հարցերի ուսումնասիրմանհամար դժվարությունը կայանում է մեթոդոլոգիայիճիշտ ընտրությունը: Տվյալ հետազոտությանհամար որպես մեթոդ ընտրված է փիլիսոփայականհերմենևտիկան, որը հնարավորություն է տալիս,պատմական մոտեցում ցուցաբերելով հետազոտ -վող հիմնախնդրին՝ անալոգիայի, ինդուկցիայի,դեդուկցիայի և ամբողջական համակարգայինմոտեց ման միջոցով, հասկանալ ներկայի և անցյա -լի փոխկապակցվածությունն ու փոխհարաբերու -թյուն ները [7, 19]: Ուսումնասիրության հիմնական առանցքն ենհանդիսանում ազգային և տարածաշրջանայինբնույթ կրող հիվանդությունները, մասնավորապես՝միջերկրածովյան ընտանեկան տենդը կամ պար -բե րական հիվանդությունը (ՊՀ), ժողովրդի մեջհայտնի որպես «երևանյան», հայկական հիվան դու -թյուն՝ բացահայտելով նրա մեջ առկա հետտրավ -մա տիկ սթրեսային խանգարման երևույթները [3,4, 6, 27, 30]: Հայտնի է, որ ցեղասպանությունից տասնյակտարիներ անց հայ գաղթականների մոտ ի հայտէր գալիս անհայտ մի հիվանդություն, որը հաճախանվանում էին նաև հանելուկային: Այն ուղեկցվումէր պարբերաբար առաջացող ուժեղ ցավերով,որոնց չէր օգնում ոչ մի դեղորայք և ոչ մի վիրաբու -ժական միջամտություն. այն ինքնուրույն անցնումէր` իրենից հետո չթողնելով ոչ մի ախտաբանականխանգարում [14, 30]: Համարյա բոլոր հիվանդներիև հատկապես տղամարդկանց մոտ նոպայի ժամա -նակ նկատվում էր քաշի կորուստ, բացի այդ

հիվանդ ների մեծ մասը տառապում էր ոչ շաքա -րային դիաբետով [4, 8, 9, 14, 15, 30]: Անհայտծագում ունեցող և մասնավորապես էթնիկ բնույթկրող այս հիվանդությունը ստացավ «Միջերկրա -ծով յան ընտանեկան տենդ» անվանումը: Օտա ր -ազ գի հեղինակները նկարագրում են ԼիբանանիԱնճառ գյուղում (որի բնակիչները հիմնականումմուսալեռցիներ էին) գաղթական մի հայկականընտանիք, կազմված 52 անդամներից, որից 4-5սերունդներում 22-ը տառապում էին պարբերականհիվանդությամբ [4]: Ինտերնիստները, մանրակրկիտ նկարագրելովհիվանդի հոգեախտաբանությունը (տագնապ,դեպ րեսիա, գրգռվածություն, ագրեսիա, աուտոագ -րե սիա, դիսֆորիա, սուիցիդալ մտքեր, վախ, ան -հանգստություն, տրամադրության անկում, վշտի,կորստի զգացում, մեղավորության զգացում, մոտե -ցող անհասկանալի վտանգի զգացում՝ ուղեկցվողվեգետատիվ (սիմպատիկ կամ խառը բնույթի)խանգարումներով), որը նախորդում է ցավայիննոպաներին, անտեսել են դրա կարևորությունըհիվան դության առաջացման գործընթացում՝ շեշտըդնելով սոմատիկայի՝ ցավերի և ասեպտիկ բորբոք -ման վրա, միաժամանակ նշելով, որ պարբերաբարկրկնվող վերը նկարագրված հոգեախտաբան ու -թյունը հիմնականում առաջանում է սթրեսայինիրավիճակներում [4, 8, 10, 12, 18]: 1938թ-ին Լ.Ա. Հովհաննիսյանը, աշխարհումառաջինը նկարագրելով ՊՀ-ն, «վեցօրյա տենդ» իր«Հոգեկանի և մարմնականի փոխհարաբերություն -ները ներքին հիվանդությունների կլինիկայում»աշխատության մեջ ՊՀ-ի պաթոգենեզի և բուժմանվերաբերյալ ցուցաբերեց ամբողջական և միջդիս -ցիպլինար մոտեցում, որն էլ հետագայում հիմքհանդիսացավ ՊՀ-ի հոգեմարմնական էությանբացահայտմանը [14]: Հետագայում Ա.Ա. Այվազյանը 1982թ., նշելովնյարդահոգեկան խանգարումների կարևորու թյու -նը, որոնք նկարագրված են այս հիվանդությանժամանակ, հանգում է այն եզրակացության, որ այսհիվանդության վաղ ախտորոշումը, պաթոգենեզըև բուժումը պետք է փնտրել հոգեկան աշխարհում[4]: 1993թ. Է.Ե. Նազարեթյանը առաջ է քաշում այնվարկածը, որ ՊՀ-ն պատկանում է ադապտացիոնհիվանդությունների շարքին (փսիխոսոմատիկհիվանդություն) [6]: Մեր հետազոտությունները հաստատեցինհեղի նակների` ՊՀ-ի փսիխոսոմատիկ խանգա -րում ների վերաբերյալ վերը նկարագրած մոտե -ցում ները [12, 26, 28, 29]: ՊՀ-ն իր սկզբնականշրջանում ընթանում է հոգեկան սոմատիզացիայի

40


երևույթներով, և նախքան ասեպտիկ բորբոքման իհայտ գալը, այն հիվանդների մոտ ընթանում էանձի պրոֆիլի փոփոխություններով [13, 17, 23]:Հետագայում այդ փոփոխությունները բերում ենսոմատոֆորմ խանգարումների, որոնց էլ հաջոր -դում են հոգեմարմնական խանգարումները՝ պայ -մա նավորված պրեմորբիդում անձի ալեքսի թի -միայով [11, 24]: ՊՀ-ով հիվանդների նախանոպային, միջնո -պային և նոպայի շրջաններում պարզ երևում ենհետտրավմատիկ սթրեսային խանգարմանըբնորոշ երևույթներ՝ դիսոցացիա, դեպերսոնալի զա -ցիա, գիշերային սարսափներ, վերհուշ (flashback),անձի երկակիություն, բազմակի անձերիառկայություն, ցրվածություն, բաժանմանմտավախություն, թերարժեքություն և այլն: Հիվանդ, 27 տարեկան, 4 տարեկանից տառա -պում է պարբերական հիվանդությամբ: Նախ նի -ները ցեղասպանության ժամանակ գաղթել ենՄուշից: Նոպաները հաճախացել են 16 տարեկա -նում. ամիսը մեկից երկու անգամ, կապված տա տի -կի, իսկ այնուհետև նաև հոր մահվան հետ: Հիվան -դը նշում է, որ նոպաները ավելի հաճախանում ևփոխում են իրենց բնույթը գարնանը, ապրիլ ամսինև հատկապես ապրիլի 22-ին և 23-ին: Հիվանդը չիկարողանում դիտել ֆիլմեր՝ կապված հայկականջարդերի կամ առհասարակ բռնության տեսարան -ների հետ, քանի որ իրեն պատկերացնում է զոհիդերում, և շատ անգամ դա կարող է նոպայի առա -ջաց ման պատճառ հանդիսանալ: Փսիխոտրավ -ման ազդում է ամբողջ օրգանիզմի վրա: Հետ -տրավ մատիկ սթրեսային խանգարման ժամանակմարմինը շարունակում է իրեն պաշտպանել անց -յալի վտանգներից: Հետտրավմատիկ սթրեսայինխանգարումից ազատում նշանակում է վերացնելայդ շարունակական սթրեսային մոբիլիզացիան ևօրգանիզմը բերել անվտանգության վիճակի[21,22]: «Տասներեք տարեկան հասակում նոպաներսգնալով ուժեղանում էին: Երբ պառկում էի քնելու,երազիս մեջ տեսնում էի սարսափ տեսիլքներ,կարծես մի քանի հոգի ուզում էին ինձ վնասել ևուժեղ հարված էին հասցնում որովայնիս, և եսարթնանում էի նոպայի սուր ցավերով: Հիշում եմ մի անգամ ապրիլ ամիսին, եղեռնիմասին ֆիլմ դիտեցի, դա «Արտույտների ագա -րակն» էր: Երբ նայում էի ցավալի տեսարանները,թե ինչպես էին ծեծում մարդկանց, հարվածում էինորովայնին, ոտքերին, մեջքին, պարանոցից բռնածուզում էին խեղդամահ անել, այդ ժամանակ մոտսառաջացավ ուժեղ նոպա: Երբ քնեցի, այդ նույն

ֆիլմի տեսարանները եկան աչքիս առաջ, ևցավերը գնալով ավելի ուժեղացան: Մոտս առաջա -նում էր ուժեղ զայրույթ, կատաղություն, և ինձթվում էր, թե այդ ծեծի ենթարկված մարդը ես եմեղել: Ցավերիս ժամանակ կարծես մեկը ինձխեղդում էր, կոկորդիս շրջանում զգում էի ցավեր,ու շունչս փակվում էր, պարանոցիս հատվածումտեղի էին ունենում ջղաձգում, կարծես դանակովկամ թրով խփում էին պարանոցիս և ուզում էինկախաղան հանել, ինձ թվում էր՝ ուր որ էպարանոցս տեղից պոկվելու է: Նոպաներից երեք օր առաջ ինձ մոտ առաջա -նում էր շատակերություն, սկսում էի անկանոնսնվել: Ինձ թվում էր, թե աշխարհի վերջն է, և այլևսմեր տանը հաց չի լինելու, սկսում էի ագահորենուտել: Ունենում էի գիշերային սարսափներ, տրա -մա դրության անկում, առանձնանում էի բոլորից,առաջանում էր ատելություն, կատաղություն բոլո -րի, նույնիսկ հարազատներիս նկատմամբ: Նոպա -ներից առաջ ունենում էի ուժեղ արտահայտվածծարավի զգացում. մոտ 8-10լ ջուր պետք է լիներ,անպայման սառը վիճակում, որպեսզի ներսսհագեց նի: Նոպաների ընթացքում քաշս 3-4 կգ-ովպակասում էր, ուժեղ հոդացավեր ունեի, կարծեսհարյուր հազարավոր կիլոմետրեր էի քայլել: Երբաչքերս փակում էի, աչքիս առաջ երևում էին սար -սա փելի տեսարաններ. կարծես ինձ հետապնդումէին, փորձում էին վնասել, ու ես ահաբեկված վախէի վերապրում: Եվ որպեսզի պաշտպանվեմ այսամենից, աշխատում էի ավելի արագ վերածելապրումները որովայնային ցավերի, որովհետևհոգու ցավը տանելը ավելի դժվար է, քան մարմնիցավերը, և այդպիսով ես ավելի «հանգստանումէի»: Նոպայի վերջում զգում էի ինձ թուլացած,ծեծված, ջարդված վիճակում: Պետք է նշեմ, որ առհասարակ շատ ցրված էի:Դժվարանում էի կենտրոնանալ. երբ կարդում էի,չէի կարողանում հասկանալ ու հիշել կարդացածս:Վիճում էի ընկերներիս հետ, չէի կարողանումհանգիստ շփվել, արտահայտել կարծիքս, սիրում էիմեկուսացված կյանք: Երբ տնից դուրս էի գալիս,շատ անհանգիստ էի, վախենում էի հասարակու -թյունից, մարդկանցից, մտքով միշտ տան մասին էիմտածում, թե երբ պետք է հասնեմ, քանի որամենաապահով տեղը իմ տունն էր»,- նշում էհիվանդը: Այսպիսով հիվանդի մոտ նկատվում են հետ -տրավմատիկ սթրեսային խանգարման երևույթներ՝ Մինչնոպայական շրջան

թերարժեքության զգացում՝ արտահայտ -•ված կարողությունների թերագնահատու -

41


մով, վճռականության, համարձակությանպակասով, ամաչկոտությամբ, ինքնամե -կու սա ցումով, զոհի կարգավիճակզգացումների արտահայտման դժվարու -•թյուն (ալեքսիթիմիա)դեպերսոնալիզացիա•ցրվածություն, տխրություն, անհանգստու -•թյուն, գիշերային սարսափ

Նախանոպայական շրջանագրեսիա, ցասում, ատելություն, վախ,•տագնապ, մեղավորության զգացում,խուճապբաժանման մտավախություն•տրամադրության անկում•վերհուշ (flashback)•

Նոպասոմատիզացված խանգարումներ•դիսոցացիա •

Հիվանդը բուժվել է հոգեթերապիայով, մասնա -վորապես Նարեկաբուժությամբ, որից հետո երկուամիսների ընթացքում վերացել են նոպաները ևվերը նկարագրված գանգատները [2, 5,25, 26, 28]:Թուլացել է ամոթի զգացումը, կարողանում է ար -տա հայտել իր հույզերը, կարծիքը, մտավոր ունա -կու թյունները վերականգնվել են: Ինչպես հիվանդըինքն է նշում՝ նոր սկսել է զգալ կյանքը և ապրում էլիարժեք: Հոգեթերապիայի դրական արդյունքը ևսմեկ անգամ ապացուցում է, որ ՊՀ-ն իր պաթոգե -նե զում ունի հետտրավմատիկ սթրեսային խան -գար մանը բնորոշ երևույթներ: Տրավմայից հետոփոխվում է աշխարհընկալումը: Սթրեսային իրա -դար ձություն վերապրած մարդը այդ ժամանակկենտրո նանում է ներքին էմոցիոնալ քաոսի ճնշմանպրոցեսի վրա: Ֆիզիոլոգիական ռեակցիաներըվերահսկման տակ պահելու փորձերը բերում ենզանազան ֆիզիկական սիմպտոմների առաջաց -մանը, այդ թվում ֆիբրոմիալգիա, քրոնիկ հոգնա -ծություն և այլ աուտոիմուն հիվանդություններ:Հետևապես, բուժման գործընթացը կարևորվում էհոգեկանի և մարմնականի ամբողջական կարգա -վորմամբ [21, 22]: Այստեղից վերջապես պարզ էդառնում, թե ինչու հոգեախտաբանական պատկերունեցող ՊՀ պատկանում է աուտոիմուն հիվանդու -թյունների շարքին, իսկ նման հիվանդների բու -ժումը հոգեթերապիայով առավել հաստատում էայդ հիվանդության փսիխոսոմատիկ բնույթը, քա -նի որ ըստ ապացուցողական բժշկության հոգեթե -րա պիան չի ազդում աուտոիմուն հիվանդություն -ների վրա: ՊՀ-ի ժամանակ նախանոպայական շրջանումնկատվող տրոֆիկ փոխանակային բնույթի նշան -

ները (քաշի կորուստ, ոչ շաքարային դիաբետ ևայլն) նկարագրված են եղել դեռևս 1929թ-ին, երբռուս հեղինակների կողմից ներկայացվել է ցեղա -սպանությունը վերապրած, Կոստանդնուպոլսիցգաղթած 29 տարեկան հայ հիվանդի հոգեախտա -բա նությունը և ուղեկցվող հիվանդությունները(ծանր դեպրեսիա, 12 տարի տևողությամբ ոչշաքա րային դիաբետ), որը նրանք կապում էին հայ -կական ջարդերի հետ, երբ 14 տարեկան երեխայիաչքի առաջ գլխատել են ծնողներին և երկու եղ -բորը: Անամնեզում առկա են բազմաթիվ հոգեկանտրավմաներ [15]: Նա գաղթել է Հունաստան, որ -տեղ երկար տարիներ բազմաթիվ զրկանքներ էկրել: Այդ տարիներից սկսած սառը ջրի մեծ պա -հանջ է զգում, երբեմն դա նույնիսկ հիվանդագինպահանջմունքի է վերածվում: Իր իսկ խոսքերով,օրական նա խմում էր 1.5-2 դույլ ջուր: Հոգեպեսընկճված վիճակում է, քունը անհանգիստ, ուղեկ -ցվող գիշերային սարսափներով: Դեղորայքայինբուժումը արդյունք չի տվել: Ելնելով այն հանգամանքից, որ հիվանդի մոտառկա է եղել հոգեկան տրավմա, որի հետևանքովէլ առաջ է եկել վերը նկարագրված ախտաբա նու -թյու նը, իրականացվել է հոգեթերապիա: Արդյուն -քում, հոգեթերապևտիկ բուժման հետևանքով,հիվան դի վիճակը կարգավորվել է. ոչ շաքարայինդիա բետը վերացել է: Օրեցօր հիվանդիինքնազգացողությունը լավացել է, և երեք շաբաթիրականացված հոգեթերապիայից հետո հիվանդըդուրս է գրվել: Աստիճանաբար վերադարձել է իրնախկին մասնագիտական աշխատանքին: Քաշըավելացել է 9 կգ-ով: Եթե նախկինում դժվարանումէր աշխատել, ապա այժմ արհեստավորի իրվարպետությունը կրկին վերականգնվել է: Այսպիսով տեսնում ենք, թե ինչպես են հոգե -թերապիայի միջոցով կարգավորվել ցեղասպանու -թյունը վերապրած հիվանդի մանկության տարինե -րին ձեռք բերած հետտրավմատիկ սթրեսայինխանգարումները՝ արտահայտված դեպրեսիայի ևոչ շաքարային դիաբետի տեսքով: Հավանաբար,մանկական հասակում ցեղասպանությունը վերապ -րած երեխաների մոտ ընտանիքի մոդելի, հայրե -նիքի կորուստը, ինչպես նաև չվերապրած վիշտըկարող էր արտամղման մեխանիզմի՝ սոմատիզ ա -ցիայի միջոցով արտահայտվել ոչ շաքարայինդիաբետի ձևով [16]: ՊՀ-ով հիվանդների մոտ, որոնք հիմնականումգաղթականների սերունդներն են, ակնհայտդրսևոր վում են հետտրավմատիկ սթրեսային խան -գարմանը բնորոշ նշաններ, որոնք գենետիկ հիշո -ղության միջոցով պարզ արտացոլում են կատար -

42


ված ոճրագործությունները. Եղեռնը վերապրածների ժառանգներ • «Մի քանի տարի առաջ հեռուստացույցով հա -ղոր դում էի դիտում, որը նվիրված էր Ցեղասպա -նության զոհերին: Լսեցի, որ սպանդարարներըանխղճորեն սպանել էին մի կնոջ: Չեմ կարող նկա -րագրել, թե ինչ զգացի այդ պահին, բայց ես պարզհիշում եմ, որ բռնեցի որովայնս ու ուժեղ ցավիցծնկի իջա: Այդ օրվանից նոպաներս ավելի հաճա -խա ցան: Նոպայից առաջ ես տագնապ էի զգում,կար ծես օրգաններս սրտի նման բաբախեին, հետոցավը ուժգնանում էր, իսկ հաջորդ օրը ինձ թվումէր, թե մարմինս չորս կողմից քաշել են: Բայցմիևնույն ժամանակ հոգևոր մեծ հանգստություն էիզգում»: • «Տատիկս և պապիկս հայրենադարձներ են,գաղթել են Արևմտյան Հայաստանից: Երբ նրանքինձ պատմում էին իրենց հիշողությունները, եսժապավենի նման տեսնում էի այդ բոլոր տեսարան -ները, կարծես ականատես լինեի այդ ամենին,նույնիսկ արյան հոտն էի զգում: Երբեմն ինձ թվումէր, թե ես հողի տակ եմ, որ ինձ թաղել են: Ունենումէի սարսափելի երազներ. ինձ թվում էր, թե միտղա մարդ ընկել էր իմ հետևից, ուզում էր ինձվնասել»: • «Մանուկ հասակում, երբ խաղում էի տիկնիկ -ների հետ, սիրում էի հագուստը հանել և փաթաթելլաթի կտորներով՝ երեխաներին ասելով, որ փախ -նենք, որ մեր ետևից հիմա գալու են ու մեզ կսպա -նեն: Երբ հղի էի, գիշերային սարսափելի երազներև զգացողություններ եմ ունեցել, թվում էր, թե երե -խայիս կկորցնեմ, կփախցնեն: Շատ անգամ լինումէ, և մինչ այսօր էլ դեռ կա, որ ես ինքս ինձ կողքիցեմ նայում, երբեմն ինձ թվում է՝ ես գոյությունչունեմ, որովհետև կարծես մի քանի մարդ լինի իմմեջ: Ես ուզում եմ հասկանամ իմ տեղը, իմ նշանա -կությունը: Ես կարծես վերանում եմ ու ուզում եմգտնել ինձ: Դա նույնպես դեպրեսիաների պատ ճառէ դառնում: Երիտասարդ տարիներիս ես զգում էի,որ պետք է նոպա լինի. ես գերլարված էի դառնում,շատ ագրեսիվ, նյարդայնացած»: Այսպիսով, ցեղասպանությունը, դարերի ըն -թաց քում կրած տառապանքները, խոշտանգում -ները և երկարատև սթրեսային իրավիճակները` որ -պես «վնասվածք» (տրավմա), իրենց հետքն են թո -ղել անհատի, ընտանիքի, ազգի գենետիկ հիշո ղու -թյան մեջ, որոնք էլ սերնդեսերունդ փոխանց վում ևի հայտ են գալիս flashback ֆենոմենով` սթրե սայինիրավիճակներում (երբ ներկայում ան ձին ուղղվածհոգեմարմնական վտանգը սիմվոլիկ կերպով իրենէ հիշեցնում անցյալում կրած սթրես ները):

Ցեղասպանության վերքերը դեռևս լիովինապաքինված չեն, և այսօր սերունդները, իրենց գե -նե տիկ հիշողության մեջ կրելով անցյալում ստա -ցած տրավման, հոգեպես և մարմնապես վերապ -րում են այդ ցավը: Վերջինս արտա հայտ վում էհայերին բնորոշ պարբերական հիվան դությամբ:

Գրականություն1. Ներսիսյան Ա.Հ., Հետտրավմատիկ սթրեսային

խանգարումները ցեղասպանությունը վերապ -րած ների և նրանց սերունդների մոտ, «Ցեղա -սպա նության ախտահոգեբանական և սոցիալ-հոգեբանական հետևանքները», գիտաժողով.Երևան, 2015:

2. Ներսիսյան Ա.Հ. Պարբերական հիվանդությամբտառապող երեխաների բուժումը հոգեթե րա -պիայի միջոցով. Հոգեբույժների միջազգայինգիտաժողով. Երևան, 2004:

3. Агаджанян В.В. Клиника и течение периодиче с -кой болезни. Ленинск-Кузнецкий, 2003.

4. Айвазян А.А. Периодическая болезнь. Ереван:Айастан, 1982.

5. Арутюнян В.М. и др. Лечение периодическойболез ни карбонатом лития. Клиническаямедицина, 1983; 119-121.

6. Арутюнян В.М., Назаретян Э.Е., Еганян Г.А.,Акопян Г.С. Периодическая болезнь как болезньадаптации. В. сб.: Актуальные вопросыклинической медицины, Ереван, 1995; 55-59.

7. Гадамер Х.Г. Истина и Метод, Москва, 1988; 380-385.

8. Геворкян Э.М. Неврологические аспектыпериодической болезни. Дис. док. мед. наук.,Ереван, 1973.

9. Геворкян Э.М., Геворкян А.П., Периодическаяболезнь: Психоневрологические аспекты, Ереван,2003.

10. Ишханов Т.Л. Роль и место нейрогенныхдыхательных расстройств в проблемевегетативной дисфункции при периодическойболезни. Дис. канд. мед. наук., Ереван, 1997.

11. Кристал Г., Кристал Д., Интеграция исамоисцеление: Аффект-Травма-Алекситимия,2006, Москва.

12. Нерсисян А.А. Психосоматические расстройствапри периодической болезни. Дис. канд. мед.наук., Ереван, 2008.

13. Нерсисян А.А., Даниелян К.Г. Периодическаяболезнь с явлениями психической соматизации.Независимый психиатрический журнал I, Москва,

43


2007.14. Оганесян Л.А. О взаимоотношениях между

психической и соматической сферами в клиникевнутренних болезней, Ереван, 1961; 266-268.

15. Платонов К.И. Слово как физиологическийлечебный фактор. Медгиз, 1962, стр.167-168.

16. Сандомирский М. Психосоматика и телеснаяпсихотерапия, Москва, 2005;82.

17. Сидоров П.И., Соловьев А.Г., Новикова И.А.Психосоматическая медицина. Руководство дляврачей. М.: МЕДпрессинформ, 2006; 370-378.

18. Тарабрина Н.В., Агарков В.А.и др. Психологияпосттравматического стресса, 2007, Москва,стр.32-38.

19. Хрусталев Ю.М., Царегородцев Г.И. Философиянауки и медицины, Москва, 2007.

20.Шутценбергер А.А., Синдром предков,''Психотерапия'', Москва; 2009; стр.149-152.

21. Bessel A. van der Kolk, M.D., The Body Keeps theScore, 2014.

22. Bessel A. van der Kolk, M.D., Trauma and the Body:Sensorimotor approach to psychotherapy, 2006.

23. Lipowski Z.J., Somatization: The Concept and itsClinical Application//Am.J.Psychiatry, 1988;145 (11):1358-1368.

24. Nersisyan A. “Alexithymia with patients suffering

from Familial Mediterranean fever.” 2005 march 12-13, World Psychiatric Association RegionalIntersectional Congress. Abstracts Issue, p.38.

25. Nesisyan A. «By Narek To Psychotherapy». WorldPsychiatric Association Armenian Assosiation OfPsychiatrists And Narcologists` Armenian MedicalAssociation. Mental Health Perspectives And PublicHealth. Yerevan 2004. p. 14.

26. Nersisyan A. Posttraumatic Stress Disorders 90years aster the Armenian Genocide qualitative study,International Psychological Trauma Symposium IV,Istanbul, Turkey, 2005; 143-144

27. Nersisyan A., Danelyan K. “The role of somatoformdisorders in the genesis of periodic disease familialMediterranean fever”. 18th Panhellenic Congress ofPsychiatry, Abstract issue. Kos, 2004. p. 187

28. Nersisyan A., Danielyan K., Nazaretyan E. A newapproach and treatment of patients suffering fromFamilial Mediterranean Fever, Tenth ArmenianMedical World Congress, New York City, 2009.

29. Nersisyan A., Danielyan K., Nazaretyan E. FamilialMediterranean Fever and Armenian Genocide:Qualitative Study and Literature Review, ArmenianJournal of Mental Health, 2010; 2(3).

30.Reiman H. Periodic diseases, Philadelphia, 1963.


44



ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ

Հանգուցային բառեր.քրոնիկական ցավ, ցածր ինքնագնահա տա կան, դեպրեսիա, մեջքի ցավ

Ключевые слова: хроническая боль, низкая самооценка, депрессия, боль в спине

Key Words: chronic pain, low self-esteem, depression, back pain


ՑԱԾՐ ԻՆՔՆԱԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԻ, ԴԵՊՐԵՍԻԱՅԻ ԵՎՄԵՋՔԻ ՔՐՈՆԻԿԱԿԱՆ ՑԱՎԻ ՓՈԽԿԱՊՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ս.Հ. Հարությունյան

Երևանի Մ. Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարան, Երևան, ՀՀՀոգեսոցիալական կարգավորման կենտրոն, Երևան, ՀՀ

Հոդվածում ներկայացված է ցածր ինքնագնահատականի, դեպրեսիայի, ցավիինտենսիվության և տևականության ուսումնասիրությունը մեջքի քրոնիկական ցավով(ՄՔՑ) պացիենտների շրջանում: Քրոնիկական ցավի և հոգեբանական գործոններիմիջև պատճառ-հետևանքային կապն ակնհայտ է: Ընդ որում, ցավի տևականություննարտահայտված է դարձնում և ցածր ինքնագնահատականը, և դեպրեսիայի ցուցանիշը,և ցավի ինտենսիվությունը: Հետևաբար՝ անհրաժեշտ է ցավի տևականությունըկանխելու համար ցավի բուժման գործընթացում մշակել հաղթահարման ակտիվստրատեգիա: Այն կարևոր նախապայման կարող է լինել քրոնիկական ցավի բուժման,նաև ցավի տևականությունը կանխարգելելու գործընթացում:

ВЗАИМОСВЯЗЬ ХРОНИЧЕСКОЙ БОЛИ В СПИНЕ С ДЕПРЕССИЕЙ ИНИЗКОЙ САМООЦЕНКОЙ

С.Г. Арутюнян Ереванский государственный медицинский университет им. М. Гераци, Ереван, РАЦентр психосоциальной реабилитации, Ереван, РА

В статье представлены исследования низкой самооценки, депрессии,интенсивности и длительности боли у пациентов с хронической болью в спине.Очевидна причинно-следственная связь между хронической болью ипсихологическими факторами. В свою очередь длительность боли оказывает влияниена низкую самооценку, интенсивность боли и уровень депрессии. Таким образом,необходимо в ходе лечения выявить активную стратегию для преодолениядлительности боли. Это может стать важной предпосылкой как для леченияхронической боли, так и для профилактики процесса течения боли.

CORRELATION BETWEEN LOW SELF-ESTEEM, DEPRESSION ANDCHRONIC BACK PAIN

S.H. HarutyunyanYerevan State Medical University after M. Heratsi, Yerevan, RACentre for Psychosocial Recovery, Yerevan, RA

In this article a study of low self-esteem, depression, intensity and durability of pain,in patients with chronic back pain, is presented. A causal relationship between chronic painand psychological factors is evident. Moreover, the durability of pain makes the low self-esteem, depression index and the pain intensity more expressed. Therefore, it is necessaryto elaborate an active coping strategy in the treatment process, in order to prevent thedurability of pain. It may be an important precondition for the chronic back pain treatment,as well as for the pain durability prevention process.

45

Դեռևս XVII դարում Դեկարտը գործածեց«ցավի կենսաբժշկական մոդել» հասկացությունը,որի էությունն այն է, որ պացիենտի գանգատներըկապված են կոնկրետ հիվանդության հետ, որըպայմանավորված է կենսաբանական փոփոխու -թյուն ներով (վնասվածք, բորբոքում): Այս մոդելիհամաձայն՝ ցավի ինտենսիվությունը կորելացվումէ վնասվածքի ինտենսիվության հետ. որքան ար -տա հայտված է վնասվածքը, այնքան ցավն ինտեն -սիվ է: Սակայն բազմաթիվ դիտումներ և փորձա -րա րական հետազոտություններ վկայում են, որֆիզիկական ախտաբանության արտահայտվածու -թյունը միշտ չէ, որ կորելացվում է ցավի ինտեն սի -վության կամ անաշխատունակության մակարդակիհետ: Ցավի ընկալումը մեծ մասամբ պայմանավոր -ված է ստացած վնասվածքի պատճառների ևհետևանք ների մասին մարդու ունեցած պատկերա -ցումներով, մտքերով, նրա հուզական վիճակով ևհոգեբանական ու սոցիալ-մշակութային այլ գոր -ծոն ներով (սեռ, տարիք, կրոնական հա յացք ներ ևայլն): Այս մոդելն օգտակար է սուր ցավի մեխա -նիզմը հասկանալու համար: Միևնույն ժամա նակայն բավարար չէ քրոնիկական ցավի առաջա ցումըև ընթացքը բացատրելու համար: Օրինակ՝անհասկանալի են մնում հետևյալ հարցերը` «ինչո՞ւերկու պացիենտների՝ միևնույն տեղայնացմամբ ևհյուսվածքի վնասվածքի դեպքում ցավի ինտեն սի -վու թյան զգացողությունը և ցավի տանելիությանունա կությունը էականորեն տարբերվում են, կամինչո՞ւ ցավի աղբյուրի վիրահատական հեռացումիցհետո միշտ չէ, որ ցավային համախտանիշն ամ -բող ջովին անհետանում է, վերանում»: Այլ կերպ ա -սած, ոչ բոլոր դեպքերում է ցավի ֆիզիկական հիմ -քը կորելացվում նրա ինտենսիվության հետ [1, 5]: Հետագայում, երբ զարգացավ հոգեմարմ նա -կան մոտեցումը, առաջ քաշվեց կոգնիտիվ-վար քա -յին մոդելը, որը ցավը դիտարկում է ոչ միայն որպեսզգա ցողություն, այլև բազմամոդալ ապրումներիամ բող ջություն, որտեղ անհրաժեշտ է ուշադ րու -թյուն դարձնել կոգնիտիվ, աֆեկտիվ և վարքայինբնութագրիչներին, որոնք որոշում են պացիենտիցավի տանելիությունը, նրա ցավային վարքը և

ցավային հիմնախնդրի հաղթահարման ունակու -թյունը [1, 11]: Այսպիսով, ցավի ընկալման, հասկաց -ման, հաղթահարման գործում մեծ դեր ունենհոգեբանական գործոնները, մասնավորապես վեր -ջին ժամանակաշրջանում մասնագիտական գրա -կա նության մեջ ուշադրության կենտրոնում են քրո -նի կական ցավի, դեպրեսիայի և անձնային առանձ -նա հատկությունների, այդ թվում ինքնագնա հա տա -կանի փոխկապվածության հարցերը: Բազմաթիվ մասնագետներ [6, 10] նշում ենքրոնիկական ցավի և դեպրեսիայի սերտ կապիմասին: Դեպրեսիայի հաճախականությունը քրոնի -կա կան ցավի դեպքում հասնում է 60%-ի [3, 4]: Այլմաս նագետների կարծիքով, քրոնիկական ցավովպացիենտների շրջանում դեպրեսիայի տարածվա -ծու թյունը շատ փոփոխական է և տատանվում է 10-100%-ի սահմաններում: Որոշ հետազոտություններվկայում են, որ դեպրեսիան զգալիորեն գերա -կշռում է մեջքի քրոնիկական ցավով պացիենտ նե -րի մոտ, քան ընդհանուր բնակչության շրջանում[12, 13]: Գոյություն ունեն քրոնիկական ցավի և դեպ -րեսիայի միջև պատճառահետևանքային կապերիմի քանի տարբերակներ`

քրոնիկական ցավը և դրա հետևանքները•դեպրեսիայի պատճառ են.ցավը սոմատիզացված դեպրեսիայի «դի -•մակ» է.դեպրեսիայով պացիենտներն առավել•ընկա լունակ են ցավի նկատմամբ.քրոնիկական ցավը և դեպրեսիան կոմոր -•բիդ են.քրոնիկական ցավն անկախ է դեպրե -•սիայից.քրոնիկական ցավը և դեպրեսիան անմի -•ջա կանորեն պայմանավորված են միջանկ -յալ գործոններով (հոգեսոցիալական, կեն -սա քիմիական) [6]:

Նորագույն փաստերն առավել հաճախ վկայումեն վերը նշված վերջին վարկածի առաջնայնությանմասին: Քրոնիկական ցավի և դեպրեսիայի սերտ


Սոնա Հենրիկի ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Հ.գ.թ., ԵՊԲՀ բժշկական հոգեբանության ամբիոնի ավագդասախոս, Հոգեսոցիալական կարգավորման կենտրոնի հոգեբան Հասցե. ք. Երևան, Խանջյան 35/18Հեռ. +374 (55) 77 12 17E-mail: [email protected]

Հոգեբուժությունն ու մարմնական բժշկությունը l Психиатрия и соматическая медицина l Psychiatry and somatic medicine

46

կապը բացատրվում է նաև ախտածին ասպեկտով:Առանձնացվում են պաթոգենեզի հետևյալ ընդհա -նուր օղակները՝ 1. ցավի և դեպրեսիայի պաթոգենեզում նշա -նա կալի դեր ունի նորադրենալինի և սերոտոնինիպակասը (համաձայն մոնոամինային տեսության), 2. նորադրենալինային և սերոտոնինայինուղի ները հականոցիցեպտիվ համակարգի միմասն են և ակտիվորեն ընդգրկվում են ցավի վերա -հսկողության մեջ: Հետևաբար՝ հականոցիցեպտիվհամակարգի անբավարարությունը քրոնիկականցավի ձևավորման մեխանիզմներից մեկն է [9]:Այս պիսով, ի հայտ է գալիս քրոնիկական ցավի ևդեպրեսիայի ձևավորման ախտաբանականմեխանիզմի ընդհանրությունը: Հայտնի է, որ ինքնագնահատականը և հոգե -մարմնական ախտաբանությունը փոխկապված ենմիմյանց: Այս իմաստով ենթադրվում է, որ ինքնա -գնա հատականը էական գործոն է նաև ցավի«պատ մությունը» հասկանալու համար: Սակայններ կա յումս քրոնիկական ցավի և ինքնագնա հա -տա կանի փոխկապվածությունը լիարժեք ուսում -նա սիրված չէ:

Հետազոտության նյութն ու մեթոդները Հետազոտությանը մասնակցել են ՄՔՑ-ով 93պացիենտ: Ըստ ցավի տևականության պացիենտ -ները բաժանվել են 3 խմբի` 1-ին խումբ` մինչև 5տա րի (n=45), 2-րդ` 6-10 տարի (n=33), 3-րդ` <10տարի (n=15): Կիրառել ենք հետևյալ մեթոդները`վիզուալ անալոգային սանդղակ [8], ինքնագնա -հատականի որոշման թեստ [7], տագնապի ևդեպրեսիայի հիվանդանոցային սանդղակ [2]:

Հետազոտության արդյունքները «Տագնապի և դեպրեսիայի հիվանդանոցայինսանդղակ»-ի արդ յունք ներով «կլինիկորենարտահայտված դեպրե սիա» հայտնաբերվել է 30պացիենտի, «սուբկլինի կա կան դեպրեսիա»` 27պացիենտի շրջանում: Ըստ ցա վի տևականությանառաջին խմբում ախտորոշ վել է «սուբկլինիկականդեպրեսիա», իսկ 2-րդ, 3-րդ խմբերում` «կլինիկո -րեն արտահայտված դեպ րե սիա»: Ինքնագնահա -տականի թեստով հայտնա բեր վել է ցածր ինքնա -գնա հատական 57 պացիեն տի շրջանում: Ըստցավի տևականության 2-րդ, 3-րդ խմբերում ցածրինքնագնահատականի ցուցա նի շը մեծանում է` 1-ին խմբում 25%, 2-րդ խմբում 32%, 3-րդ խմբում`43%: Ցավի ինտենսիվության գնա հատմանարդյունքում հայտնաբերվել է «ան տա նելի» ցավ 42պացիենտի, «ուժեղագույն»` 18, «ուժեղ»` 24, «միջին

և թույլ»` 9-ը պացիենտի շրջա նում: Ստացվածարդյունք ներով ցավի ինտեն սի վու թյունը կորելաց -վում է ցավի տևականության հետ: Եզրակացություն Հետազոտության արդյունք ները վկայում են, որգոյություն ունի փոխ կապ վա ծու թյուն ցածրինքնագնահատականի, դեպրե սիա յի, ցավիինտենսիվության և ցավի տևակա նու թյան միջև:Ակնհայտ է քրոնիկական ցավի և հոգեբա նա կանգործոնների պատճառ-հետևանքային կա պը:Հաշվի առնելով, որ ցավի տևականությունն ար տա -հայտված է դարձնում մյուս գործոնները՝ ցածրինքնագնահատական, դեպրեսիա, ցավի ինտեն -սիվությունը, անհրաժեշտ է այն կանխելու համարցավի բուժման գործընթացում մշակել ցա վիհաղթահարման ակտիվ ստրատեգիա: Վերջինսհնարավորություն կընձեռի պացիենտին ձեռքբերել ցավը վերահսկելու վստահություն, ինչը կա -րևոր նախապայման է քրոնիկական ցավի բուժ -ման, նաև ցավի տևականությունը կանխարգելելուգործընթացում:

Գրականություն1. Հարությունյան Ս.Հ. Ցավի հոգեբանություն, Եր-

2015, 104 էջ:2. Андрющенко А.В., Дробижев М.Ю., Доброволь -

ский А.В. Сравнительная оценка шкал CES-D,BDI и HADS(d) в диагностике депрессий вобщемедицинской практике. Журнал неврологиии психиатрии им. С.С. Корсакова. 2002. 103: 5:11-18.

3. Вейн А.М., Вознесенская Т.Г., Голубев В.Л.,Дюкова Г.М. Депрессии в неврологическойпрактике. М.: МИА 2007. 155 с.

4. Вознесенская Т.Г. , Вейн А.М. Хроническая больи депрессия. Психиатрия и психофарма коте ра -пия; 2000; 1: 4 -7.

5. Данилов А.Б. Современные подходы к лечениюболи. Новые возможности: флупиртин.Монография. -М.,2011. – 144 с.

6. Дюкова Г.М. Новые перспективы леченияхронической боли// Consilium medicum, 2007, №8, с. 85-88.

7. Карпенко А.В. Сборник тестов, 2003//www.alexsyte.nm.ru

8. Kузьменко В.В., Фокин В.А., Маттис Э.Р. и др.Психологические методы количественнойоценки боли. Сов. мед., 1986; 10: 44-48.

9. Мосолов С.Н. Клиническое применение совре -


47

мен ных антидепрессантов. СПб.; Медицинск.информационное агентство, 1995; 565 с.

10. Павленко С.С. Эпидемиология боли. Неврол.журн. 1999; 4 (1): 41–6.

11. Keefe F.J. Cognitive-behavioral approaches toassessing pain and pain behavior. In: G. Gebhart,D.L. Hammond and T.S. Jensen (eds). Proc of theVII World Congress of Pain. N Y: Elsevier, 1994;127-48.

12. Romano J.M., Turner J.A. Chronic pain anddepression – does the evidence support arelationship? Psychological Bulletin, 1985; 97(1), 18-34.

13. Verma S., Gallagher RH. Evaluating and treatingco-morbid pain and depression. Int Rev Psychiatry2000; 12 (2): 103-15.



48


ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ

Հանգուցային բառեր.հոգի,աստվածաբանություն,մետաֆիզիկա,ռացիոնալիզմ, հոգու փրկություն,բանականություն

Ключевые слова: душа, богословие, метафизика, рационализм, спасение души, разум

Key Words: soul, theology, metaphysics, rationalism, salvation, reason


ՀՈԳՈՒ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ԸՄԲՌՆՄԱՆՅՈՒՐԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ (ՀՈՎՀԱՆ ՈՐՈՏՆԵՑՈՒՈՒՍՄՈՒՆՔԻ ՕՐԻՆԱԿՈՎ)

Ս.Ա. Զաքարյան

Երևանի պետական համալսարան, Երևան, ՀՀ

Հոդվածը նվիրված է հոգու մասին միջնադարյան պատկերացումներին, որոնքարտացոլված են հայ մտավորական Հովհան Որոտնեցու աշխատություններում:Միջնադարում հոգու մասին գիտելիքները մեկնաբանվում էին փիլիսոփա-աստվածաբանական գիտելիքի համակագրում, հետևաբար այդ գիտելիքը տեսականէր, մետաֆիզիկական (հոգին համարվում էր ոչ նյութական և անմահ սուբստանցիա),ռացիոնալիստական (հոգու ռացիոնալ հատվածը գերիշխում էր հուզականի ևբնազդային մասերի վրա), պրակտիկ–աստվածաբանական (նպատակն է`ապաքինումը, մաքրումը և հոգու փրկությունը) և ռացիոնալիստական-վոլյունտարիստական (պատճառը և կամքի ազատությունը վարքի ձևի ընտրությանհիմքն են):

ОСОБЕННОСТИ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ О ДУШЕ В СРЕДНЕВЕКОВЬЕ (НАПРИМЕРЕ УЧЕНИЯ ОВАНА ВОРОТНЕЦИ)

С.А. ЗакарянЕреванский государственный университет, Ереван, РА

Статья посвещена анализу представлений о душе в средневековье в работахармянского мыслителя Ована Воротнеци. В средние века знания о душе былинтерпретированы в философско-богословской систем знаний. Следовательно, этознание было теологическим, метафизическим (душа считалась нематериальной ибессмертной субстанцией), рационалистическим (рациональная часть душипреобладала над чувственными и инстинктивными ее частями, практически-телеологическим (цель исцеление, очищение и спасение души) и рационалистическо-волюнтаристским (причина и свобода воли являются основой для выбора поведения).

THE PECULIARITIES OF THE MEDIEVAL PERCEPTION OF SOUL (THEEXAMPLE OF HOVHAN VOROTNETSI'S DOCTRINE)

S.A. ZakaryanYerevan State University, Yerevan, RA

In the Middle Ages, knowledge on soul was integrated into a general philosophical-theological system of knowledge. Hence, that knowledge had theological (soul is God'sambassador in human beings), metaphysical (soul was considered as an immaterial andimmortal substance), rationalistic (rational part of soul prevailed over sensual and instinctiveparts of it, practical-teleological (the goal is healing, catharsis and salvation of soul) andrationalistic- voluntaristic (reason and freedom of will are the base for choosing a behavior).

49

Միջնադարում հոգու մասին գիտելիքը ներառ -ված էր ընդհանուր փիլիսոփայական-աստվածա -բա նական գիտելիքի համակարգում, ուստի այդգիտելիքն ուներ աստվածաբանական (հոգինաստվածայինի դեսպանն է մարդու մեջ), մետաֆի -զի կական (հոգին դիտվում էր որպես աննյութականու անմահ սուբստանցիա), ռացիոնալիստական(հոգու բանական մասը գերիշխում էր հոգուզգայական ու բուսական մասերի, բանականը՝զգայականի ու բնազդայինի նկատմամբ), կիրա ռա -կան-նպատակաբանական (նպատակն է հոգուբժշկում-մաքրագործումն ու փրկությունը) ու բանա -պաշտական-կամապաշտական (բանականու թ -յունն ու կամքի ազատությունը հիմքն են վար քագծիընտրությանը) բնույթ: Անկախ այն բանից, ի՞նչ է այսօր հասկացվումհոգեբանության տակ (նկատի ունեմ հոգեբա -նության սահմանումների բազմազանությունը),ինչպիսի՞ն է հոգեբանության և այլ գիտությունների,մասնավորապես փիլիսոփայության հետ հարա բե -րու թյունները, ժամանակակից հոգեբանականգիտե լիքում տարբեր կարգավիճակներով ներառ - վում են նաև հասկացություններ ու խնդիրներ,որոնք քննարկվել են անտիկ, միջնադարյան ու նորժամա նակի գիտության ու փիլիսոփայության մեջ:Հոգու բնության, հոգու և մարմնի հարաբերակ ցու -թյանն առնչվող հարցերը (դրանց բնույթի, հատկու -թյունների, դերակատարումների, գործառույթների)հատկապես կենտրոնական են եղել միջնադարյանմտածողների մարդաբանական ուսմունքներում,որովհետև փրկության կրոնափիլիսոփայականվար դա պետության հերոսը մարդն է՝ իր մեղսա -գոր ծության դրամատիկ ու ողբերգական պատմու -թյամբ, առ Աստված վերաբերմունքով, իր հոգումաքրագործման, ապաշխարման, փրկության ուհարության հետ կապված բազմազան խնդիրներիլուծման փնտրտուքներով: Այլ խոսքով, միջնա դար -յան գիտելիքի տեսանկյունից մարդու փրկու թյանիրականացումն անպատկերացնելի է առանց հոգուբնության, դրա հնարավորությունների ու գոր ծա -ռույթների իմացման, առանց հոգու խնամ քի,առանց հոգու և մարմնի փոխհարաբերության

հարցի լուծման: Դա նշանակում է, որ հոգու մասինգիտելիքը ներառված էր ընդհանուր փիլիսոփա -յական-աստվածաբանական գիտելիքի համակար -գում. մարդու հոգեմարմնական հատկությունների,առաքինի ապրելակերպի, իմացական ունակու -թյուն ների, երազների ու գուշակությունների, կամքիև բանականության, վարքագծի դրդապատ ճառ -ների վերաբերյալ գիտելիքները անմիջականորենշաղկապված ու պայմանավորված էին մետաֆի զի -կական և աստվածաբանական գիտելիքի հետ:Նպատակ ունենալով պաշտպանել ու հիմնավորելհոգու և մարմնի վերաբերյալ սուրբգրային պատ -կերացումները, փիլիսոփա-աստվածաբաններըմիջնադարյան փիլիսոփայության մեջ շրջանառվողտեսություններն ու տեսակետները գնահատումէին՝ մի կողմից ելակետ ընդունելով քրիստոնեա -կան կրոնի դրույթները և աստվածաբանների(քրիստոնեության ջատագովների, եկեղեցուհայրերի ու վարդապետների), մյուս կողմից անտիկփիլիսոփաների, հատկապես Արիստոտելի կողմիցձևակերպված սկզբունքները: Այս առումով միջնա -դարյան հայ փիլիսոփայության մեջ նշանակալիցերևույթ էր Հովհան Որոտնեցու (1315-1388) մարդա -բանական-հոգեբանական ուսմունքը, հատկապեսնրա «Ո ստեղծ առանձին զսիրտս նոցա» աշխա -տությունը, որում հանգամանորեն վերլուծվում ևգնահատվում են հոգու և մարմնի վերաբերյալմիջնադարում հայտնի գրեթե բոլոր՝ «արտաքին»(անտիկ, հեթանոս) և «ներքին» (քրիստոնյա)մտածողների տեսակետները: Աստվածաշնչյան միտողի մեկնությանը նվիրված հանրագի տարա -նային-հավաքաբանական այդ աշխատության մեջՏաթևի համալսարանի հիմնադիր ուսուցչապետըգերազանցապես անդրադառնում է հոգու և մարմ -նի բնության մասին միջնադարում հայտնի ուս -մունք ների, տեսակետների ու կարծիքների վերլու -ծությանը, որի ընթացքում առավել ակնհայտ եներևում քրիստոնեական և հեթանոսական, աղան -դա վորական, հերձվածողական ըմբռնումներիտարբերությունները: Նա առանձնացնում է հոգուբնությանը վերաբերող տասը կարծիք: Դրանք են՝ա) արտաքին իմաստասերներից ոմանք հոգին


Սեյրան Արտուշայի ԶԱՔԱՐՅԱՆ Երևանի պետական համալսարան, Փիլիսոփայությանպատմության ամբիոնի վարիչ Հասցե. ք. Երևան, Խանջյան 35/18Հեռ. +374 (60) 71 06 35E-mail:

Պատմության էջեր l Страницы истории l Pages of History

50

համարում են մարմին, բ) ոմանք էլ հոգին համա -րում են անմարմնական, բայց ոչ գոյացություն, այլպատահական գոյ, գ) ոմանք պնդում են, որ հոգինանմարմին գոյացություն է, բայց «և գոյութիւն՝ ըստբազմազան տեսակաց բազմազան հոգի», դ) ըստոմանց՝ հոգին անմարմին է, բայց ունի եռամասնյագոյություն, ե) ոմանք ասում են, թե Աստված սկզբիցստեղծեց հոգին, տեղավորեց երկնքում, իսկ օրի -նա զանցությունից հետո միավորեց մարդկայինմարմ նի հետ, զ) ոմանք պնդում են, թե մարդուհոգին Աստուծուց է, է) ոմանք էլ կարծում են, թեինչպես մարմինը ծնվում է մարմնից, այնպես էլհոգին ծնվում է հոգուց, այսինքն՝ ծնողներից, ը)ոմանք էլ ասում են՝ ծնողներից չէ, այլ անմարմին է,բայց իր գոյությունն ստացել է մարմնականից, թ)ոմանց կարծիքով՝ հոգին գոյանում է նախախնա -մությամբ, ժ) որոշ մտածողներ էլ պնդում են, թեԱրարիչը յուրաքանչյուր մարմնի համար ստեղծումէ նոր հոգի: Հոգու գոյությունը կասկածի տակ չդնե -լով, Որոտնեցին քննարկում է հետևյալ հարցերը.ինչպե՞ս է գոյացել կամ ստեղծվել հոգին, ինչի՞ց էառաջացել՝ մարմնի՞ց, թե՞ հոգուց, Աստված էստեղծե՞լ, թե՞ այն գոյացել է նախախնամությամբ,եթե Աստված է արարել, ապա ո՞րն է սկզբից ստեղ -ծել՝ մարմի՞նը, հոգի՞ն, թե՞ դրանք միաժամանակյագոյեր են: Այս հարցադրումներից երևում է, որհոգու մասին պատկերացումներում գերիշխում էմետաֆիզիկական մոտեցումը. միջնադարյանմտա ծողներին առաջին հերթին հետաքրքրում էրհոգու անցյալն ու ապագան, իսկ հետո՝ հոգուներկա վիճակները՝ կապված հոգու խնամքի,որպես փրկության նախապատրաստման շրջանիհետ: Հոգու մետաֆիզիկական ըմբռնման հիմքումընկած է քրիստոնեական մարդաբանության այնհիմնադրույթը, որ մարդը երկու գոյերի՝ հոգու ևմարմնի միասնություն է. առանց մարմնի կամառանց հոգու չի կարող լինել մարդ. կոչի մարդ իհոգւոյ իմանալւոյ և ի մարմնոյ զգալւոյ, և ոչ հոգիառանց մարմնոյ կոչի մարդ, և ոչ մարմինն առանցհոգւոյ, այլ յերկուցն միաւորութենէ ասի մարդ [1]:Որոտնեցու կարծիքով՝ այս իմաստով սխալվում էՊլատոնը, երբ զհոգի միայն ասէ մարդ, իսկմարմինն գործի և օտար ի մարդոյն: Թեև մարդըբաղկացած է երկու գոյից, այնուհանդերձ, մարդուկեցության իմաստավորման տեսանկյունից դրանքհավասարարժեք չեն: Միջնադարյան մտածողներիհամար ավելի կարևոր ու սկզբունքային են հոգու ևմարմնի միջև գոյություն ունեցող տարբերու թյուն -նե րը, որոնք ավելի շուտ իրար փոխբացառող հա -կա դրություններ են: Որոտնեցին հոգին սահմա նումէ որպես անմարմին, անմահ, պարզ, անձնիշխան,մշտաշարժ ու բանական, իսկ մարմինը՝ նյութա -

կան, մահկանացու, բաղադրյալ, անկենդան, շարժ -ման մեջ դրվող և անբանական: Ըստ միջնադար -յան բնազանցության՝ հոգին բոլոր առումներովգերազանց ու առավել է մարմնից, քանի որ միայնհոգին է հանդես գալիս որպես հիմնագոյացություն(սուբստանցիա): Որոտնեցին քննադատում է բոլորայն մտածողներին, ովքեր փորձում են հոգունկախման մեջ դնել մարմնից, մարմնականը գերա -դա սել հոգևորից: Օրինակ, Որոտնեցին քննադա -տում է Արիստոտելին այն բանի համար, որ վեր -ջինս ա) հոգին չի համարում անկախ գոյացություն,այլ ածանցյալ գոյ կամ որակ, բ) մարմինն ու հոգինդիտում է որպես անխզելի ամբողջություն, այսինքն՝առանց մարմնի հոգին չի կարող գոյություն ունե -նալ: Դա նշանակում է, որ հոգու անցյալի և ապա -գայի մասին ոչինչ չենք կարող ասել, գ) հոգինդիտում է որպես մարմնի գործիք, էնտելեխա,մարմ նի կենսագործունեությունը կազմակերպողզորու թյուն, եղանակ, դ) հոգին համարում է ոչ թեներգործությամբ, այլ հնարավորությամբ գոյ, ե)հոգին համարում է ոչ մշտաշարժ ու ինքնաշարժ,այլ անշարժ գոյ: Հոգու միջնադարյան ըմբռնումը ոչ միայնբնազանցական, այլև ռացիոնալիստական բնույթունի: Տվյալ դեպքում նկատի ունեմ այն, որ միջնա -դարյան ըմբռնման համաձայն՝ հոգու բանականմասը գերիշխում է կենդանական ու բուսականմասերի, բանականը՝ անբանականի, զգայականիու կենդանականի (բնազդների) վրա: Որոտնեցինընդունում է հոգու կառուցվածքի, դրա տարբերմասերի ու զորությունների, տնկականի, կենդանա -կանի ու բանականի գործառույթների վերաբերյալՊլատոնի և Արիստոտելի տեսակետները: Պլա -տոնը առանձնացնում է հոգու երեք մաս՝ բանա -կան, ցասմական և ցանկական, իսկ Արիստոտելը՝երեք զորություն՝ բուսական, կենդանական ևբանա կան: Դրանք ոչ են որիշ էութիւնք ի բանա -կան հոգին, որովհետև ունի հոգի բանական իյէութիւնն իւր զօրութիւն իմացական, զգալ զառաջիեդեալսսն և կենդանացուցանցել զմարմինն յորսհպի կերակրականաւն և աճեցականաւն և ծննդա -կան ներգործութեամբ: Եւ զայս ի յէութիւնն իւր բա -նա կան հոգի ունի իբր զօրութիւն իմն ներ գոր -ծական բնաւորեալ ընդ էութեանն իւրում… [1]:Այսինքն՝ թեև մարդու բնության մեջ առկա են երեքհոգիներ՝ բուսական, կենդանական, բանական,այնուհանդերձ, մարդը ունի մեկ միասնական հոգի:Հոգու երեք մասերի՝ բանականի, ցասմականի ևցանկականի միջև գոյություն ունեն ի վերուստհաստատված արդար հարաբերություններ: Ինչ -պես մեծ աշխարհում մեկը միայն իշխում է(Աստված), մյուսը իշխվում և իշխում է (մարդը), իսկ


51

երրորդը՝ միայն իշխվում է (անբան կենդանիները),այնպես էլ փոքր աշխարհում բանն միայն իշխանև ոչ ընդ իշխանութեամբ, իսկ ցասումն ընդ իշխա -նութեամբ բանին, բայց իշխէ ցանկականին, իսկցանկութիւնն միշտ ընդ իշխանութեամբ: Իսկ ար -դա րութիւն է պահել զսոսայ ի կարգ և ի չափ եդեալսահմանին…» [1]: Իսկ հոգու արիստոտելյան երեքզորություններն ոչ միայն բավարարում են մարդուկենսաբանական-ֆիզիոլոգիական պահանջմունք -ները (սնվելու, աճելու, ծննդաբերելու), այլև «ներ -քին» և «արտաքին» զգայարանների (զգայություն -նե րի և բանականության) միջոցով ապահովում ենմարդու թե՛ ճանաչողական և թե՛ կամայինգործունեությունը: Հոգու ռացիոնալիստական ըմբռնումը վերաբե -րում է նաև մարդու վարքագծին: Հոգու սահման -ման մեջ Որոտնեցին հատուկ շեշտում է, որ հոգունբնորոշ է անձնիշխանության կամ կամքի ազատու -թյան հատկությունը և, բնականաբար, քննադա -տում այն մտածողներին, ովքեր մերժում ենանձնիշ խանության գոյությունը: Մարդը բանականէ, հետևաբար օժտված է կամքի ազատությամբ:

Առհասարակ, նկատում է Որոտնեցին, տարբերմտածողներ մարդու վարքը պայմանավորում ենմի շարք գործոններով՝ աստվածային նախախնա -մությամբ, անհրաժեշտությամբ, ճակատագրով,բախտով, բնությամբ և բնազդներով: Մերժելովմարդու վարքի պատճառավորման թվարկվածգործոնները, Որոտնեցին կարծում է, որ մարդն էիր գործերի տերը, նա է պատասխանատու իրբոլոր արարքների, ձեռքբերած առաքինություն -ների, գիտելիքների ու հմտությունների, իր հոգուփրկության համար: Ընդ որում, իր գործերի համարմարդը պատասխանատու է ոչ միայն երկրային,այլև առավելապես հանդերձյալ կյանքում՝ հոգու ևմարմնի վերստին նորոգումից հետո:

Գրականություն1. Հովհան Որոտնեցի, Մեկնողական-իմաստա սի -

րա կան ճառեր (Քննական բնագրերը, առա ջա -բանը և ծանոթագրությունները Ա. Մինասյանի),Ս. Էջմիածին, 2009, էջ 95, 109, 205:


52


ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ


Հանգուցային բառեր.Էթնիկ ինքնություն,կրոնական ինքնություն,Ես-պատկեր, մոնոէթնիկ միջավայր

Ключевые слова:этническая идентичность,религиозная идентичность,Я-образ, моноэтническая среда

Keywords:ethnic identity, religious identity, I-image, monoethnic environment

Статья представляет обзор некоторых особенностей исследования этнорели-гиозной идентичности личности в подростковом возрасте. Указывается фактор до-полнения религиозного Я-образа к когнитивному полю этнического Я,формирующего содержательную структуру этнорелигиозной идентичности.

ԱՆՁԻ ԷԹՆՈԿՐՈՆԱԿԱՆ ԻՆՔՆՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՈՐՈՇԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Ն.Ռ. Հակոբյան, Ա.Գ. ԽաչատրյանՀայաստանի գիտությունների ակադեմիայի գիտակրթական միջազգային կենտրոն,Երևան, ՀՀ Հոդվածը ներկայացնում է դեռահասության տարիքում նկատվող էթնոկրոնականինքնության մի քանի կարևոր հարցադրումներ: Մատնանշվում է, որ կրոնական Ես-պատկերները էթնիկական Ես-պատկերների իմացական դաշտի կարևոր համալրումեն՝ ձևավորելով էթնոկրոնական ինքնության բովանդակային կառուցվածքը:

SOME FEATURES OF INVESTIGATION OF PERSON’S ETHNORELIGIOUSIDENTITY

N.R. Hakobyan, A.G. KhachatryanInternational Scientific-educational Center of National Academy of Sciences ofArmenia, Yerevan, RA

The article presents some important inquiries of ethnoreligious identity at teenageage. It is pointed out that religious I-images are necessary additions to the cognitive fieldof ethnic I-images forming the structure of content of ethnoreligious identity.

НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ИССЛЕДОВАНИЯ ЭТНОРЕЛИГИОЗНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ ЛИЧНОСТИ

Н.Р. Акопян, А.Г. Хачатрян

Международный научно-образовательный центр Национальной Академии наук, Ереван, РА


Наира Рафаеловна АКОПЯН Д.п.н., профессор, декан Международного научно-образовательного центра Национальной Академии наук РААдресс. г. Ереван, ул. Пароняна 1, кв. 35Тел. 098 77 74 07E-mail: [email protected]

Анна Геворковна ХАЧАТРЯН К.п.н., специалист по выпуску денежных знаков

53

С социально-психологической точки зренияособую важность предствляют такие характерис -тики личности, которые проявляются в ощущениипринадлежности личности к данной этнической ирелигиозной группе и формируют этнорелигиоз -ную идентичность личности. Личность осознает свою этническую принад -леж ность согласно социально и географическисложенному факту, который выражается посред -ством аскриптивного Я-образа. Иными словами,организованный таким путем Я-образ образуетаскриптивную или формальную составляющуюэтнической идентичности личности, указывающуюна объективно данную социальную реальность.Однако, зависимо от того, насколько личностьприни мает эту рельность, т.е. зависимо от особен -ностей этнической идентичности, личность можетпринять или отвергнуть аскриптивную реаль -ность. В этом случае понятие этнической идентич -ности выражается через содержательную состав -ляющую этничности, которая может совпасть илиразличаться от формальной составляющей. Впервом случае получим картину моноэтническойсреды, в которой личность сознает и принимаетсвой аскриптивный статус посредством членствав данной этнической группе. Это значит, чтосодер жательная составляющая этнической иден -тич ности совпадает с формальной составляю -щей. Во втором случае мы получим картинуполиэт нической идентичности, где личность моти -ви рованным образом отвергает свой аскриптив -ный статус и в той или иной мере выражаетчленство в иной этнической группе. При этом фор -мальная и содержательная составляющие небудут совпадать. Изучение религиозного Я-образа такжепредусматривает социально-психологическоеиссле доване идентичности личности, что даетвозможность наблюдению в различных религиоз -ных группах соответствующих социально-психо -ло гических выражений личности. С точки зренияэтнопсихологического исследования представ -ляют интерес такие проявления психологии рели -гии, которые, будучи средством самовыражения,представляют особенности национально-психо -логического существования общества и личности[3-5]. Социально-психологичский подход к изучениюрелигиозной идентичности позволяет не толькохарактеризовать межэтнические отношения, но ивыявлять фактор этнорелигиозной принадлеж нос -ти личности посредством исторически сложенной

и культурно очерченной системе ценностей лич -ности. Современные исследования социальнойидентичности личности проводятся в контекстесложного конструкта когнитивных и ценностныххарактеристик личности [1, 2, 7]. Конструктомэтнорелигиозной идентичности является соотне -се ние следующих структурных единиц: когнитив -ной или познавательной, афективной или эмоцио -нальной и поведенческой. Содержательным яд -ром первой единицы выступает религиознаяинфор мированность и знание истории формиро -вания и глобального цивилизационного значениясвоего этноса. Афективные и поведенческиеединицы непосредственным образом прояв -ляются наряду с когнитивной единицей, придаютей эмоциональную окраску и выражаются вповедении личности. Вышеизложенное позволяет представитьпрояв ления этничности посредством двух подхо -дов: 1. конструктивных проявлений этническойидентичности, выраженных в положительнойэтни ческой идентификации личности с собствен -ной этнической средой и желании ее сохранения;2. деструктивных проявлений этнической идентич -ности, обозначающих тенденции идентификацииличности с иной этнической средой или, наоборот,предпочтением личностной идентификации посравнению с этнической. Поэтому для выявленияэтнорелигиозной характеристики идентичностиличности необходимо религиозный Я-образ внед -рить в систему Я-концепции личности и пред ста -вить в качестве предмета социально-психоло ги -чес кого исследования личности [6]. РелигиозныйЯ-образ личности не может проявляться незави -си мо от этнического Я. Иными словами, осозна -ние принадлежности к данному этносу непосред -ствен ным образом связано с осознанием рели -гиоз ной принадлежности. При недостаточномразвитии этнорелигиозной идентичности или приее искажении мы сталкиваемся с проявлениямитеневой идентичности личности, которые ссоциаль но-психологической точки зрения приоб -ретают асоциальное значение. Вышеизложенные научно-теоретические иметодологические основы позволяют выдвинутьследующую научную гипотезу о сущности этноре -ли гиозной личности, а именно: религиозное Яявляется дополнением когнитивного поля этни -ческого Я личности, формирующим содержатель -ный конструкт этнорелигиозной идентичности.Иными словами, моноэтническая идентичность

54

Անձ և հոգեկան առողջություն l Личность и психическое здоровье l The personality and Mental Health

личности определяется степенью осознанностирелигиозного Я, и наоборот. Для доказательства этой гипотезы былопроведено многостороннее исследование средиподростков – представителей нескольких нацио -наль ностей: армян, езидов, молокан и ассирий -цев. В пилотажном исследовании приняли учас -тие две подростковые группы – 1-ая группа: от 10до 12 лет и 2-ая группа: от 13 до 15 лет. Группаармянских подростков была представлена соглас -но следующим внутригрупповым разделениям:армяне, проживающие на территории РеспубликиАрмения, армяне-иммигранты из Сирии и армяне-сектанты. Во всех группах были даны вопросы,касающиеся этнических и религиозных Я-образовличности и, соответственно, трем составляющимтеоретического конструкта, разделенные на тригруппы: когнитивной (познавательной), афектив -ной (эмоциональной) и поведенческой. Обобщение экспериментальных данных длянаглядности было дано в визитной таблицеподрост ков, показывающей основные характерис -тики личности. Этот метод представления себяшироко используется в различных областях: втеории менеджмента, в социологии и в различныхпсихологических исследованиях – везде, гдеприсутствует личность, имеющая потребностьпредставления себя социальной среде. Ответы втаблице заполнялись самими подростками изаключали в себе информацию о идентификацииличности посредством причисления себя копределенной этнической и религиозной общнос -ти. При обработке данных таблицы учитывалисьтакже эмоциональное состояние подростка ичувственные формы выражения самоиденти фи -кации. В результате экспериментального исследова -ния была выявлена закономерность среднейрелигиозной самооценки в первой подростковойгруппе, которая значительным образом увеличи -вается во второй подростковой группе. Этотфактор комментируется особенностью одного изважнейших признаков этничности, а именно -религиозным самосознанием, где религиозностьвоспринимается в качестве дополнения к этнич -нос ти. В обоих возрастных группах подростков-молокан положительное чувственное отношениек собственной религиозной принадлежностисопро вождается высокой степенью групповой

вовлеченности, что говорит о том, что этническаясолидарность обуславливается религиознымопти мизмом. Картина моноэтнический идентич -нос ти, когда содержательная составляющаясовпадает с аскриптивным статусом личности исопровождается осознанием соответствующейэтнорелигиозной принадлежности, была выра же -на у армян (кроме армян-сектантов) и у молокан(80.2%). Картина искаженной моноэтническойидентичности прослеживается у подростков-сек -тан тов (70%), где содержательная составляющаяэтнической идентичности слабо выражена поотношению к аскриптивному статусу, и моноэтни -ческая идентичность затмевается искаженнойрели гиозной принадлежностью. Картина полиэт -нической идентичности отмечается у езидов иассирийцев (около 60,3%), у которых содержа -тель ная составляющая этнической идентичностине совпадает с аскриптивным статусом личности– факт, указывающий на определенные ассимиля -цион ные тенденции. Таким образом, основные результаты экспери -ментального исследования свидетельствуют отом, что религиозное Я является важным допол -не нием этнического Я-образа, формируясодержа тельную структуру этнорелигиознойидентичности личности.

Литература1. Дворникова Е.И. Культура. Идентичность.

Толерантность. М., 2007. 320 с. 2. Дробижева Л.М., Аклаев А.Р., Коротеева В.В.,

Солдатова Г.У. Демократизация и образынационализма в Российской Федерации 90-хгодов. М., 1996. 382 с.

3. Кон И.С. Социологическая психология. Москва,1999. 532 с.

4. Леонтьев Д.А. Современная психологиямотивации. М., 2002. 343 с.

5. Седов Л.А. Социализация. / В кн.: ДавыдовЮ.А., Ковалев М.С., Филлипов А.Ф.Современная западная социология. М., 1990.455 с.

6. Солдатова Г.У. Психология межэтническойнапряженности. М., 1998. 386 с.

7. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: практикум(Учебное пособие для студентов вузов). М.,1999. 320с.


55



ԱՍՈՑԻԱՑԻԱ


Հանգուցային բառեր.խարան, հոգեկան առողջություն,հոգեկան խանգարում,ընտանիք, մեկուսացում,խտրականություն

Ключевые слова:стигма, психическое здоровье,психическое заболевание, семья, изоляция, дискриминация

Keywords:Stigma, Mental Health, Mental Disorders, Family, Isolation, Discrimination

This research was initiated to understand to which extent the mental health patientsfamilies are exposed to stigma, isolation and discrimination in Yerevan, Armenia. In Ar-menia, close relatives and family members are playing significant role in advising andsometimes in bringing mental patients to mental health services. That is why secondarystigmatization is a huge problem in poor outcomes of treatment and psychosocial rehabil-itation. The majority (60%) of study participants think that other people can think badlyabout persons suffering from mental illness or can associate mental health patients' prob-lems with their families, and think badly about their families as well. Almost all (80%) re-spondents mentioned that mental health problems can bring to lower quality of life andworsen their families' quality of life even more than mental health patients` quality of life.

ԽԱՐԱՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՀՈԳԵԿԱՆ ԽԱՆԳԱՐՈՒՄՆԵՐ ՈՒՆԵՑՈՂԱՆՁԱՆՑ ԸՆՏԱՆԻՔԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՇՐՋԱՆՈՒՄ

Մ.Դ. ԽուրշուդյանՀոգեսոցիալական կարգավորման կենտրոն, Երևան, ՀՀ

Սույն հետազոտության նպատակն էր ուսումնասիրել Երևան քաղաքում հոգեկանխանգարումներ ունեցող անձանց ընտանիքի անդամների շրջանում խարանի,մեկուսացման և խտրականության առկայությունը: Հայաստանում ընտանիքիանդամները և հարազատները մեծ դեր ունեն հոգեկան առողջության խնդիրներունեցող անձին հոգեկան առողջության մասնագիտական կլինիկաներ բուժմանուղեկցելու կամ խորհուրդ տալու տեսանկյունից, ուստի երկրորդային խարանը մեծնշանակություն ունի բուժման և հոգեսոցիալական վերականգնման արդյունավե -տության տեսանկյունից: Հետազոտության արդյունքում պարզ դարձավ, որմասնակիցների մոտ 60% կարծում է, որ մարդիկ բացասաբար են մտածում հոգեկանխանգարում ունեցող մարդկանց մասին և որ այդ վերաբերմունքը տարածվում է նաևհոգեկան առողջության խնդիր ունեցող անձի ընտանիքի անդամների վրա:Արդյունքները ցույց են տալիս նաև, որ հետազոտվողների 80% նշում են, որ հոգեկանառողջության խնդիրները վատացնում են ոչ միայն հիվանդի, այլև հոգեկան հիվանդիընտանիքի անդամների կյանքի որակը:

СТИГМА У ЧЛЕНОВ СЕМЬИ ПАЦИЕНТОВ С ПСИХИЧЕСКИМИ ПРОБЛЕМАМИ В АРМЕНИИ

М.Д. ХуршудянЦентр психосоциального регулирования, Ереван, РА

Целью данного исследования являлось выявление подверженности членов

STIGMA AMONG MENTAL HEALTH PATIENT`S FAMILYMEMBERS IN ARMENIA

M.D. Khurshudyan

Centre for Psychosocial Recovery, Yerevan, RA

56


Մարիետտ Դավթի ԽՈՒՐՇՈՒԴՅԱՆ Հոգեսոցիալական կարգավորման կենտրոնՀասցե. 0040, ք. Երևան, Խանջյան փող., 35/18Հեռ. +374 (99) 66 83 83E-mail: [email protected]

семьи пациентов с психическими заболеваниями стигме, социальной изоляции, дискриминации вЕреване, Республика Армения. В Армении близкие родственники и члены семьи играют большуюроль в исходе лечения пациентов с психическими заболеваниями, так как именно они зачастуюявляются инициаторами посещения специализированных клиник или просто советуют обратитьсяза специализированной помощью. Именно поэтому вторичная стигматизация играет огромнуюроль в исходе лечения или психосоциальной реабилитации пациентов с психическими заболева-ниями. В результате исследования нами было выявлено, что около 60% опрошенных считает, чтоокружающие отрицательно относятся не только к самим пациентам с психическими заболева-ниями, но и к их ближайшему окружению – в частности, к членам семьи пациентов. Исследованиетакже показало, что 80% опрашиваемых отмечает, что наличие психического заболевания ухуд-шает качество жизни не только пациента, но и членов его семьи.

Background Information Each and every paper starts on identifying andnaming the problem at research and this study is notan exception. This research was initiated tounderstand to which extent the mental health patientsfamilies are exposed to stigma, isolation anddiscrimination in Yerevan, Armenia. But first let usdefine what is stigma? The stigma is defined as a signof disgrace or discredit, which sets a person apartfrom others [2]. Stigma usually is a complex term thatcan include combined meaning of shame, blame andsecrecy, the “black sheep in the family” role, socialisolation, social exclusion, stereotypes anddiscrimination. Stigma can relay to any kind of socialbehavior, physical appearance or even ideology, butwhat is even more important, it could be related tosome kind of illness, for example, mental disorders.The stigma of mental illness, although more oftenrelated to context than to a person's appearance,remains a powerful negative attribute in all socialrelations. Sociological interest in psychiatric stigmaappeared in very early publications back to 1960th [2.Goffman, E. (1963) Stigma: Notes on theManagement of Spoiled Identity. Engelwood Cliffs,NJ: Prentice-Hall] and more recently, psychiatristshave begun to re-examine the consequences ofstigma for their patients as well as for patients closesocial environment (family members, friends,significant others and other). Family and friends mayendure a stigma by association, the so-called

“courtesy stigma” [3].Interestingly, discrimination ofmental health patients and their family members dosnot differ significantly from country to country andfrom one society to another. The results of stigma aremuch broader than personal drama for mental healthpatients or their close relatives. The adaptiveresponse to private and public shame is secrecy [1].Secrecy acts as an obstacle to the presentation andtreatment of mental illness at all stages. So, unlikephysical illness, when social resources are mobilized,people with mental disorders are removed frompotential supports. Poorer outcomes in chronicmental disorders are likely when patients' socialnetworks are reduced [1] The relationship of socialnetwork deficits with deficits in social functioning inlong-term psychiatric disorders [1]. We have pretty much the same picture inArmenian reality. Patients are reluctant to seekprofessional help in case of mental health issues.Traditionally, in Armenian society, close relatives andfamily members are playing significant role inadvising and sometimes in bringing mental patientsto mental health services. That is why secondarystigmatization is a huge problem in underuse ofprofessional services for mental health patients, aswell as in poor outcome of their treatment andpsychosocial rehabilitation. Unfortunately, there wasno study showing the extent and patterns ofsecondary stigmatization in Armenian population.

57


Goals and Objectives This study was initiated to cover informationalgap in understanding stigma among mental healthpatients` family members in Armenia. The goal of thestudy was to identify secondary stigmatization amongindividuals, whose close relative is suffering frommental health disorder. The objectives were to identifylevel of secondary stigmatization, to identify howindividuals deal with stigma and discrimination issuesand to make some suggestions for social support tomental health patients` families based on informationprovided by the study participants.

Methods Instrument: To access mental health patients`family members’ secondary stigmatization theKnowledge, Attitude and Practice (KAP) self-administered questionnaire was used. Thequestionnaire was initially developed by thantranslated (with back translation), adopted and pre-tested for Armenia.

Sampling: Sample Size: The sampling was conducted uponconsentient. All participants signed informed consentbefore survey and were instructed on administrationof questionnaire. Total number of distributedquestionnaires was 161, 149 participants returnedfiled questionnaires, 11 refused to participate andonly one returned questionnaire without filling it in. Inclusion Criteria: Study included family membersof patients who are registered in Avan Mental HealthCenter and care established diagnosis ICD-10 F20-F29. Study Location: The study was located in nationalAvan Mental Health Center, were patients from allregions of Armenia with diagnosed mental healthdisorders are registered and taken under supervision.Results The majority of study participants were female(76%) falling within mean age category of 56 yearsold. The youngest participant was 17 years old andthe oldest one was 87. Almost all participants have atlist 10 years of school education(8 years schooleducation- 6 % , 10- 12 years education- 31% ,College- 29% ) and 34% of participants reported tohave higher education. 37% of respondents arecurrently employed, 32% are pensioners, 23%-unemployed and 16 % are housewives. Only 12% of study participants think that other

people never think badly about persons suffering frommental illness. Most of them think that it can happensometimes (36%), 23% think it happens often andsame proportion thinks that it can happen on regularbases. Almost the same distributions we have whenwe ask respondents if they believe that peoplearound are scared from persons suffering frommental illness (never- 15% , sometimes- 36%, often-23% and always- 24%). 72% reported that theirfamily member at some point of time feel the negativeattitude because of his or her mental disorder. Whenasked if they feel or noticed the negative attitude frompeople around towards their family member becauseof his/her mental disorder, 66 % mentioned that theyhave noticed it and the same proportion ofparticipants answered positively that other familymembers of their family feel the negative attitude ofthe entourage because of the mental disorders oftheir relative. Nevertheless, within the family and close friendsrelations did not change or worsen because of themental illness of their family member. Only 30% ofrespondents mentioned negative attitude andtensioned relations within the family or friends.Though, almost 80% of respondents mentioned thatthe quality of their life changed because of the mentalillness of their family member. The respondentsmentioned psychological (32%) and social/ financial(30%) factors and their combination as majorchanges in their family’s quality of life. Almost 80% ofstudy participants answered that they never tried toovercome the situations where their family has beenhumiliated and 72% have never tried to change thenegative attitude by telling someone about mentaldisorders issues and 85% of them themselves or amember of their family had never out loudly defendedthe rights of psychiatric patients. When asked about their interest in participatingto training programs on mental health issues, 65%answered negatively, and explain their answer eitherby the lack of time or by the lack of interest, becausethey think it is not them but the society should changein mental health issues perception. Participants were also asked to rate to whatextent mental health disorder influenced some socialaspects of their life and life of their families on a 10point scale, were 0 means no influence and 10means extremely high level of influence. We gotfollowing results for the following categories (seeTable 1 and Table 2). As we can see from the table above, 68 %

58


participants thinks that stigma has been affecting theirlife quality (7-10 points), 53% of questioned finds thatstigma has been deeply affecting their self esteem (7-10 points) and 62% of participants find that stigmahas deeply affected (7-10 points) their family lifequality. Participants were also asked about the mainreason for stigma among mental health patients, andthe majority expressed opinion that there are twomain reasons for that: 1) missing information aboutmental health disorders and patients with mentalhealth problems, and 2) fear from persons withmental disorders.

Discussion As we can see from the study results, most ofquestioned participants mentioned that stigmainfluences both their lives, as mental health patients`relatives, and there relative with diagnoses. Themajority of study participants think that other peoplecan think badly about persons suffering from mentalillness or can associate mental health patients'problems with their families, and think badly abouttheir families as well. They also feel that mental healthproblems can bring to lower quality of life and worsentheir families' quality of life even more than mentalhealth patients` quality of life.

Conclusion/Recommendations It can be concluded that stigma of mental illness,although more often related to context than to aperson's appearance, remains a powerful negative

attribute in all social relations influencing all aspectsof life of mental health patient including their closerelations within family. In most of cases, the stigma isalso “transmitted” to close family members, andsecondary stigmatization took place. Thus werecommend that public health professionals, mentalhealth professionals, social workers and mass mediarepresentative pay more attention to public educationon mental health issues to prevent stigmatizingbehavior in Armenian society.

References1. Brugha T.S., Wing J.K., Brewin C.R. et al. The

relationship of social network deficits with deficitsin social functioning in long-term psychiatricdisorders. Social Psychiatry and PsychiatricEpidemiology. 1993; 28: 218-224.

2. Byrne P. Psychiatric stigma: past, passing and tocome. J. Royal Society Medicine. 1997; 90: 618-620.

3. Goffman E. Stigma: Notes on the Management ofSpoiled Identity. Engelwood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1963.

Ю.А., Ковалев М.С., Филлипов А.Ф. Современнаязападная социология. М., 1990. 455 с.

6. Солдатова Г.У. Психология межэтническойнапряженности. М., 1998. 386 с.

7. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: практикум(Учебное пособие для студентов ву-зов). М.,1999. 320с.

Rates 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Quality of Life 0% 0% 0% 0% 0% 22% 0% 3% 3% 0% 59%

Social Relations 17% 2% 6% 8% 2% 34% 3% 6% 5% 0% 0%

Social Network 17% 2% 6% 8% 2% 34% 3% 6% 5% 2% 13%

Self Esteem 9% 0% 0% 2% 2% 27% 2% 7% 12% 3% 31%

Rates 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Quality of Life 0% 0% 0% 0% 0% 23% 0% 3% 0% 0% 59%

Social Relations 16% 2% 5% 9% 2% 34% 0% 10% 5% 0% 11%

Family Network 19% 2% 7% 11% 0% 30% 35% 8% 7% 0% 7%

Table 1 Influence of Stigma on Respondent

Table 2 Influence of Stigma on Respondent`s Family

59



Լույս է տեսել

«Բժշկական հոգեբանություն» ուսումնական ձեռնարկ /417 էջ/, խմբագիր՝ ԵՊԲՀ բժշկական հոգեբանությանամբիոնի հիմնադիր-վարիչ Խաչատուր Վլադիմիրի Գասպարյան, համահեղինակներ` ամբիոնի աշխատակիցներՆաիրա Ազատյան, Քրիստինե Ավետիսյան, Տաթևիկ Առաքելյան, Նարե Գրիգորյան, Սոնա Հարությունյան, ԳայանեՂազարյան, Լիլիթ Մնացականյան, Նունե Վարդանյան և Անահիտ Տեր-Ստեփանյան, պաշտոնական գրախոսներ՝բ.գ.դ. Ս.Հ. Սուքիասյան և բ.գ.դ. Ս.Ն. Մաթևոսյան, լեզվաբան խմբագիր՝ Հենրիետա Սուքիասյան: Բժշկական հոգեբանության այս գիրքը բժշկական հոգեբանության ամբիոնի կողմից ԵՊԲՀ ծրագրինհամապատասխանող ուսումնական ձեռնարկ է: Հիմնվելով տարբեր հոգեբանական տեսությունների վրա՝հեղինակները ներկայացնում են բժշկական/կլինիկական հոգեբանության ընդհանուր և որոշ մասնավոր բաժիններ:Ձեռնարկը նախատեսված է Մխիթար Հերացու անվան Երևանի պետական բժշկական համալսարանի ևհոգեբանություն ուսումնասիրող այլ բուհերի ուսանողների, հոգեկան առողջության ոլորտի մասնագետների,բժիշկների, ինչպես նաև բոլոր նրանց համար, ովքեր հետաքրքրված են մարդու հոգեբանության հիմնահարցերով։

«Ցավի հոգեբանություն» ուսումնական ձեռնարկ /104 էջ/, հեղինակ` ԵՊԲՀ բժշկական հոգեբանության ամբիոնիավագ դասախոս, Հոգեսոցիալական կարգավորման կենտրոնի հոգեբան, հ.գ.թ. Սոնա Հենրիկի Հարությունյան,պաշտոնական գրախոսներ` հ. գ. դ., պրոֆեսոր Հ. Մ. Ավանեսյան, բ. գ. թ. Ա. Ֆ. Սողոյան, խմբագիր` բ. գ. թ.,դոցենտ Հ. Վ. Սուքիասյան: Ուսումնական ձեռնարկում ներկայացված են ընդհանուր մոտեցումներ, որոնք ցավի մասին գիտելիքներնամբողջացնում են ֆիզիոլոգիայի, բժշկության և հոգեբանության տեսանկյունից: Սույն ձեռնարկում կան տեսականբաժիններ, որոնք ընդհանուր պատկերացում են տալիս ցավի տարածվածության, տեսակների, մեխանիզմների, ցավիտեսությունների և հոգեբանական դետերմինանտների մասին, գործնական տեղեկություններ, որոնք հիմնված ենգիտական հետազոտությունների տվյալների վրա, կլինիկական և հոգեբանական ախտորոշման որոշ ցուցումներ ևինքնաստուգման հարցեր: «Ցավի հոգեբանություն» ուսումնական ձեռնարկը նախատեսված է Երևանի Մ. Հերացուանվան պետական բժշկական համալսարանի ուսանողների համար: Կարծում ենք, որ այն օգտակար կլինի նաևհոգեբանությամբ և ցավի հիմնահարցերով հետաքրքրված անձանց համար:

«Հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումներ» միջազգային կոլեկտիվ մենագրություն /624 էջ/, պաշտոնականգրախոսներ՝ բ.գ.դ., պրոֆեսոր Ն.Գ. Նեզնանով և բ.գ.թ. Ա.Ֆ.Սողոյան, խմբագիր՝ Դոնի Ռոստովի պետականբժշկական համալսարանի հոգեբուժության և թմրաբանության ամբիոնի վարիչ, բ.գ.դ, դոցենտ Վ.Ա. Սոլդատկին,համահեղինակներ՝ Ռուսաստանի, Հայաստանի, Բելառուսի և Ուկրաինայի 27 մասնագետ, այդ թվում Հայաս -տանից՝ բ.գ.դ., պրոֆեսոր Ս.Հ. Սուքիասյան և բ.գ.թ. Մ.Յ. Թադևոսյան, ովքեր հեղինակել են 2 գլուխ և 3 ենթագլուխ: Մենագրությունը նվիրված է հոգեկան առողջության ոլորտի ամենակարևոր և հրատապ հիմնախնդիրներից մեկին՝հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարումներին: Մենագրությունում արդի մակարդակով արծարծված ենհիմնախնդրի այնպիսի հիմնահարցեր, ինչպիսիք են այս խանգարումների կլինիկան, պատճառագիտությունն ուախտածնությունը, խանգարումների դինամիկան և բուժական տարբեր մոտեցումները: Այն նախատեսված էհոգեբույժների, հոգեբանների, հոգեկան առողջության այլ մասնագետների, ինչպես նաև ուսանողների համար: Посттравматическое стрессовое расстройство / Под ред. В.А. Солдаткина; (Авторский коллектив: АгибаловаТ.В., Александровский Ю.А., Бочеева Е.А… Сукиасян С.Г, Тадевосян М.Я…); ГБОУ ВПО РостГМУ Минздрава России.– Ростов н/Д: Изд-во РостГМУ, 2015. – 624 с. ISBN 978-5-7453-0511-5

«Հոգեվերլուծական թերապիա» հայերեն թարգմանություն, երկու հատոր, հեղինակներ՝ Ուլմի համալսարանի/Գերմանիա/ հոգեթերապիայի ամբիոնի երկու ղեկավարներ՝ դոկտոր Հելմուտ Թոմե և դոկտոր Հորստ Կեխելե: Առաջին հատորն ընդգրկում է հոգեվերլուծության ողջ պատմությունը և ինտեգրում է /ներառում է/հոգեվերլուծության հիմնարար հայեցակարգն ու պոստկլասիկ վերլուծական մոտեցումները` որպես ժամանակակիցգիտապրակտիկ գիտելիքների հստակ համակարգ: Երկրորդ հատորում ամփոփված են կլինիկական դեպքերի նկարագրություններ, որոնք թույլ են տալիս տեսնելհոգեվերլուծական մտածողությունը և մեթոդը: Հոգեվերլուծական բուժման տեխնիկայի կարևորագույն թեմաներըներկայացված են առաջին հատորում տեղ գտած թեմաներին համապատասխան: Գիրքը նախատեսված է հոգեբանների, բժիշկ-հոգեթերապևտների, մանկավարժների, սոցիոլոգների, թեմայինառնչվող մասնագիտությունների ներկայացուցիչների, ինչպես նաև ԲՈՒՀ-երի ուսանողների համար:

60

Documents

Հոգեկան առողջության Armenian Journal Kzváw{trs p}zwju ...2)2015.pdf · Սամվել Սուքիասյան (ՀՀ) ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԿՈԼԵԳԻԱ Հակոբ Ակիսկալ