МІНСКНАЦЫЯНАЛЬНЫ ІНСТЫТУТ АДУКАЦЫІ

2015

ЗацверджанаМіністэрствам адукацыі

Рэспублікі Беларусь

ВУЧЭБНЫЯПРАГРАМЫ

па вучэбных прадметах для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі

з беларускай мовай навучання і выхавання

Х к лас(павышаны ўзровень)

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

УДК 373.5.091.214ББК 74.202 В90

ISBN 978-985-559-517-6 ©Міністэрстваадукацыі РэспублікіБеларусь,2015 ©Афармленне.НМУ«Нацыянальны інстытутадукацыі»,2015

3

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

ПраграмапабеларускаймоведляXкласаўстаноўагульнайся-рэдняйадукацыізбеларускайірускаймовамінавучання(павыша-ныўзровень)падрыхтаванаваўмовахпераходусістэмыадукацыінапрофільнаенавучаннеідапрофільнуюпадрыхтоўку.

Праграмаскладзеназулікамузроставыхасаблівасцейвучняў(10—11класы) іпсіхолага-педагагічнайдыферэнцыяцыі ірэалізуесістэмна-функцыянальны,камунікатыўна-дзейнасны,лінгвакуль-туралагічны і кампетэнтнасныпадыходыда арганізацыі адука-цыйнага працэсу, у адпаведнасці з якімі навучанне, выхаваннеі развіццё асобы ажыццяўляецца на аснове засваення не толькіпрадметныхведаў,уменняўінавыкаў,аіўніверсальныхвучэбныхдзеянняў,актывізацыівучэбна-пазнавальнайдзейнасцівучняў,іхгатоўнасцідасамаразвіцця ісамаадукацыі.

Мэта навучаннябеларускаймовенаІІІступеніагульнайсярэд-няйадукацыі(павышаныўзровень)прадугледжваенетолькіпада-гульненнеісістэматызацыю,алеіпашырэнневедаўпапрадмецеўпараўнаннізбазавымузроўнем,замацаваннеіразвіццёмоўныхімаўленчыхуменняўінавыкаў,павышэннематывацыідапрацягуадукацыіпавыбранымпрофілі,авалоданненекаторыміпрафесійнаарыентаванымікампетэнцыямі.

У сувязі з гэтым змест праграмынакіраванына рэалізацыюнаступныхзадач: lпашырэннеўяўленняўпрабеларускуюмовуяккультурную

каштоўнасцьнарода,яеролюўжыццічалавекаіграмадства,сувязізнацыянальнай ісусветнайкультурай;

lазнаямленнесасферайлінгвістыкіібеларусістыкіякгумані-тарныхдысцыплін;

4

lсістэматызацыя,замацаваннеіпашырэнневедаўпрабелару-скуюмовуімоўныяадзінкірозныхузроўняў(фанетыку,складслова, словаўтварэнне, лексіку іфразеалогію,марфалогію ісінтаксіс), правілы і асаблівасціфункцыянаваннямоўныхадзінакумаўленні,моўныянормы(арфаэпічныя,лексічныя,арфаграфічныя,граматычныя,пунктуацыйныя,нормымаў-ленчыхпаводзінурозныхсітуацыяхзносін);

lвалоданненавыкамівуснайіпісьмовайкамунікацыі(успры-манне,разуменне,перадача,прадуцыраванне);

lразвіццёнавыкаў аналітычнайдзейнасці ў лінгвістычнай іагульнагуманітарнайсферы:выяўленне,аналіз,класіфікацыямоўныхадзінакрозныхузроўняў,супастаўленнефактаўмовыі маўлення, падборматэрыялаў для аргументацыі пэўныхпалажэнняў; ацэнка лінгвістычных з’яў з пункта поглядулітаратурныхнорм,камунікатыўнаймэтазгоднасці,развіццёнавыкаўлінгвістычныхназіранняў,эксперыментаў і г.д.;

lузбагачэнневедаўпрастылістычнуюролюітэкстаўтваральныямагчымасцімоўныхадзінакрозныхузроўняў;

lудасканаленненавыкаўрэдагаваннятэкстаў.Усувязізарыентацыяйадукацыінакампетэнтнасныпадыход,

звязанызпрактыка-арыентаванымхарактарамадукацыйнагапра-цэсу і нацэленасцюнафарміраванне ў вучняўасобасных, мета­прад метных і прадметных кампетэнцый, праграмапабеларускаймовенакіраванана: lзамацаваннеабумоўленыхбазіснымінацыянальнымікаштоў-

насцямісветапоглядныхустановакіразвіццёіндывідуальныхісацыяльныхякасцейасобывучня;выхаваннегатоўнасцідапапаўненняведаў іпрымянення іхужыцці;

lзамацаваннеіўзбагачэннеўніверсальныхвучэбныхуменняў,звязаных з ужываннем ІКТ-кампетэнтнасці ў навучальнайдзейнасці,пошукам,разуменнем і апрацоўкай інфармацыі,прагназаваннем,планаваннемікантролемуласнайдзейнасці,акумуляцыяйведаўпарозныхвучэбныхпрадметах;

lфарміраваннецэласнагаўяўленняабвучэбнымпрадмеце«Бе-ларускаямова» і пашырэнне сістэмымоўных імаўленчыхуменняў і навыкаў для падрыхтоўкі да свядомага выбарубудучайпрафесіі.

5

Развіццюпрадметныхіметапрадметныхкампетэнцыйсадзей-нічае разнастайнасць у падачы тэарэтычнагаматэрыялу і наву-чаннепрацавацьзрознымівідамівучэбнай інфармацыі.Моўныязвесткі прыводзяцца ўформе дэфініцый, тлумачальнага тэксту,дадатковайдаведачнай інфармацыі,вучэбныхтэкстаўналінгвіс-тычнуютэму(абмове,моўныхзаконах,функцыянаваннімоўныхадзінак умаўленні, аб асобныхфактахмовы імаўлення і г. д.).Асноўныматэрыялпрыводзіццаўформетэарэтычныхпалажэнняў,абавязковых для запамінання, частка вучэбнай інфармацыі па-даеццаўвыглядзематэрыялудляазнаямлення,празтэкстыпрак-тыкаванняў,якіязмяшчаюцьдадатковыматэрыял,накіраванынапашырэнневедаўвучняў.

На ўдасканаленнеметапрадметнай кампетэнцыі накіраванапастаяннаяработавучняўпастварэнніўласныхтэкстаўувуснайі пісьмовайформе (па ўзоры, на аснове прапанаваных, уласныхназіранняўнадмовай,вынікілінгвістычныхдаследаванняў,працаздадатковайлінгвістычнайлітаратурай).

Змест адукацыі па вучэбным прадмеце «Беларускаямова»накіраванына рэалізацыюшэрагупрадметных кампетэнцый: моў най, камунікатыўнай і лінгвакультуралагічнай.

Моўнаякампетэнцыяпрадугледжвае засваенне сістэмымовы(фанетыкі, лексікі,фразеалогіі, складу слова і словаўтварэння,марфалогіі,сінтаксісу),заканамернасцейіправілфункцыянаваннямоўныхсродкаўумаўленні,нормбеларускайлітаратурнаймовы.

На III ступені навучання на павышаным узроўні развіццёмоўнайкампетэнцыі вучняў адбываеццаўнапрамкупашырэнняіх слоўнікавага запасу, у тымліку закоштлінгвістычнай іміж-прадметнайтэрміналогіі(лексікатакіхдысцыплін,якмова,маў-ленне, культурамаўлення, стылістыка, рыторыка), знаёмства злітаратурнымібеларускімітворамі,засваеннеактуальнайграмад-ска-палітычнай, эканамічнай, інфармацыйнайлексікі, а таксамаразвіццёграматычнагаладумаўлення.

Камунікатыўнаякампетэнцыя звязана з авалоданнем відамімаўленчайдзейнасці(чытанне,слуханне,гаварэнне,пісьмо)іасно-вамікультурывуснагаіпісьмовагамаўлення,уменняміінавыкамівыкарыстаннямовыўрозныхсферах ісітуацыяхзносін.

6

Напавышанымузроўніразвіццёкамунікатыўнайкампетэнцыіадбываеццазакоштудакладненняіпашырэннявідаўлінгвамаўлен-чайдзейнасці, якіярэалізуюцьпрактыка-арыентаваныхарактармоўнайадукацыі:складаннеплана,тэзісаўітэксту,падрыхтоўкарэферата,даклада,напісаннеанатацыі,рэцэнзіі,мэтанакіраваныявыпіскі,аналітычнаепаведамленненаасновесамастойнагавыву-чэння тэксту (па плане, прапанаванымнастаўнікам, а затымпаўласнымплане),творчыяпрацыўжанрыэсэ,нарыса,апавяданняі інш.

Лінгвакультуралагічнаякампетэнцыязвязаназусведамленнемвучнямімовыякформывыражэннянацыянальнайкультуры,узае-масувязімовыігісторыінарода,нацыянальна-культурнайспецы-фікі беларускаймовы, валоданнемнормамімаўленчага этыкету,культурайміжнацыянальныхзносін.

Вучэбныматэрыял, звязаны зфарміраваннем лінгвакульту-ралагічнай кампетэнцыі, пададзены ў раздзелах «Ролямовы ўжыцці чалавека і грамадства» (мова і нацыянальная культура,мова і гісторыянарода і г. д.), «Лексіка.Фразеалогія.Культурамаўлення» (безэквівалентнаялексіка,фразеалагізмы, прыказкі,прымаўкі і інш.),атаксамапразкультуразнаўчыятэксты.

Прыярытэтнай задачай профільнага навучання становіццафарміраванне культуры вуснага і пісьмовагамаўлення вучняў,таму засваенне і асэнсаванне ўсіхмоўных адзінакна ІІІ ступенінавучанняадбываеццаўаспекцекультурымаўлення,штоіпера-дае назва раздзелаў вучэбнай праграмы: «Фанетыка і арфаэпія.Графіка і арфаграфія.Культурамаўлення», «Лексіка.Фразеало-гія.Культурамаўлення», «Марфемная будова слова.Словаўтва-рэнне.Культурамаўлення»,«Марфалогіяіарфаграфія.Культурамаўлення». З гэтаймэтайпашыраюцца веды вучняўпранормыбеларускаймовы(арфаэпічныя,акцэнталагічныя,лексічныя,сло-ваўтваральныя, граматычныя, арфаграфічныя, пунктуацыйныя,стылістычныя),сродкііпрыёмымаўленчайвыразнасці,стылістыч-нуюролюітэкстаўтваральныямагчымасцімоўныхсродкаўбелару-скаймовы,ацэнкачужыхірэдагаваннеўласныхвыказванняў.

7

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

(105 гадзін на год, 3 гадзіны на тыдзень, з іх 19 гадзін — на пісьмовыя работы)

Роля мовы ў жыцці чалавека і грамадства(1 гадзіна)

Маўленне(6 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)

Маўленнеякпрацэсмаўленчыхзносін.Маўленчаясітуацыяіяекампаненты.

Відымаўленчайдзейнасці:гаварэнне,слуханне,чытаннеіпісь-мо.Формымаўленчайкамунікацыі:вуснаяіпісьмовая,дыялагіч-ная іманалагічная.Умовыпаспяховыхмаўленчыхзносін.

Пісьмовая творчая работа.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Размяжоўвацьвуснаеіпісьмовае,маналагічнаеідыялагічнаемаўленне;давацьхарактарыстыкумаўленчайсітуацыі.

Адэкватнаўспрымацьвуснаеіпісьмоваемаўленне,валодацьна-выкамічытаннятэкстаўрозныхстыляўуслыхісамомусабе,весцідыялогусітуацыіафіцыйныхінеафіцыйныхмаўленчыхзносін.

Тэкст(7 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)

Тэкстякадзінкамовыімаўлення.Прыметытэксту:сэнсаваяцэласнасцьітэматычнаеадзінства,разгорнутасць,паслядоўнасць,звязнасць,завершанасцьтэксту.Апавяданне,апісанне,разважаннеяктыпымаўлення.

Пісьмовая творчая работа.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вызначацьадрасатаімэтанакіраванасцьтэксту;выяўляцьпры-метытэксту,вызначацьтэмуіасноўнуюдумкутэксту,давацьзага-

8

ловак,дзяліцьтэкстначасткі(падтэмыімікратэмы)іабзацы;вы-значацьспосабісродкісувязісказаўічастакутэксце,выдзяляцьапорныя(ключавыя)словы,словазлучэнні,сказы.

Аналізавацьістварацьтэкстырозныхтыпаўмаўлення,складацьіхсхемы.

Фанетыка і арфаэпія. Графіка і арфаграфія. Культура маўлення

(25 гадзін, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)

Гукаваяабалонкаслова.Пазіцыйныяігістарычныячаргаваннігукаў.

Арфаэпічныянормы:вымаўленнегалосныхізычныхгукаў,не-каторыхспалучэнняўзычных.Акцэнталагічныянормы.

Стылістычныямагчымасціфанетыкібеларускаймовы.Кантрольны дыктант.Прынцыпы беларускай арфаграфіі.Арфаграфічныя нормы:

напісанні, заснаваныянафанетычнымпрынцыпе; напісанні, за-снаваныянамарфалагічнымпрынцыпе;правапісмяккагазнакаіапострафа,вялікай імалойлітар;правілынапісанняслоўразам,праззлучок іасобна.

Кантрольная тэставая работа.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Ведацьізахоўвацьарфаэпічныяіарфаграфічныянормыўвус-ныміпісьмовыммаўленні.

Знаходзіцьівыпраўляцьвымаўленчыяіправапісныяпарушэн-ні нормлітаратурнай беларускаймовыў чужым і ўласныммаў-ленні,устанаўлівацьпрычыныпарушэннянорм.

Карыстаццастылістычнымімагчымасцяміфанетыкі.

Лексіка. Фразеалогія. Культура маўлення(12 гадзін, з іх 3 гадзіны — на пісьмовыя работы)

Лексічнае і граматычнае значэнне слова.Адназначныя імна-газначныясловы.Прамое іпераноснаезначэнніслова.Амонімы.Паронімы.Сінонімы.Антонімы.

Кантрольнае сачыненне.

9

Фразеалагізмы, іхроляўмаўленні.Лексічныяіфразеалагічныянормы:ужываннесловаўадпавед-

насцізяголексічнымзначэннем,адрозненнемнагазначныхслоўіамонімаў,правільнаевыкарыстаннесінонімаў,антонімаў,паро-німаў,правільнаеўжываннефразеалагізмаў.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.Стылістычныямагчымасцілексікі іфразеалогіі.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Ведацьпрыметыадназначныхімнагазначныхслоў,ужытыхупрамым і пераносным значэнні; сінонімаў, амонімаў, антонімаў,паронімаў;фразеалагізмаў, іхзначэнне.

Ведаць і захоўваць лексічныя нормы ў вусным і пісьмовыммаўленні.

Вызначаць лексічнае значэнне слоў; размяжоўваць прамое іпераноснаезначэннеслова;падбірацьдаслоўсінонімы,антонімы,амонімы.

Выяўляцьусказах,тэкстахфразеалагізмы,разумецьіхзначэн-ні,вызначацьсэнсава-стылістычнуюісінтаксічнуюролю.

Знаходзіцьівыпраўляцьлексічныянедахопыўчужыміўлас-ныммаўленні,устанаўлівацьпрычыныпарушэннянормаў.

Карыстаццастылістычнымімагчымасцямілексікііфразеалогіі;правільнавыкарыстоўвацьфразеалагізмыўпэўнымкантэксце.

Марфемная будова слова. Словаўтварэнне і арфаграфія. Культура маўлення

(11 гадзін, з іх 3 гадзіны — на пісьмовыя работы)

Марфемаякмінімальнаязначымаяадзінкамовы.Вытворнаяіневытворнаяасновы.Утваральнаяаснова.

Правапісі,ы,йпасляпрыставак.Правапіспрыставак,якіяза-канчваюццаназычны.Правапісскладаныхіскладанаскарочаныхслоў.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.Спосабыўтварэнняслоў.Словаўтваральныянормы.Стылістычныямагчымасцісловаўтварэння.Кантрольны дыктант.

10

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Усведамляць ролюмарфем якмінімальна значымых частакслова;ведацьвідыасноў,спосабыўтварэнняслоў.

Вызначацьусловахмарфемы;размяжоўвацьвытворныяіневы-творныясловы;адрознівацьспосабыўтварэнняслоў.

Марфалогія і арфаграфія. Культура маўлення(39 гадзін, з іх 9 гадзін — на пісьмовыя работы)

Сістэмачасцінмовыбеларускаймовы.Назоўнік, яго граматычныяпрыметы.Лексіка-граматычныя

разрадыназоўнікаў.Род ілікназоўнікаў.Скланенненазоўнікаў,правапіссклонавыхканчаткаў.

Марфалагічныянормы:вызначэннеродунескланяльныхзапа-зычаныхназоўнікаў і абрэвіятур,неадушаўлёных складаныхна-зоўнікаў;ужыванненескланяльныхназоўнікаў.

Кантрольны дыктант.Прыметнік,ягограматычныяпрыметы.Разрадыпрыметнікаў

паводлезначэння.Утварэннеступенейпараўнанняякасныхпры-метнікаў.Утварэннеіскланеннепрыметнікаў.Правапіссклонавыхканчаткаў ісуфіксаўпрыметнікаў.

Марфалагічныянормы:ужываннепоўныхікароткіхпрыметні-каў,формступенейпараўнанняякасныхпрыметнікаўіўжываннепрыналежныхпрыметнікаў.

Кантрольнае сачыненне.Лічэбнік,ягограматычныяпрыметы.Разрадылічэбнікаўпавод-

лебудовы,значэння іграматычныхпрымет.Сінтаксічнаясувязьлічэбнікаўзназоўнікамі.Скланенне іправапіслічэбнікаў.

Марфалагічныянормы: ужываннеколькасных,парадкавых,зборныхідробавыхлічэбнікаў;спалучальнасцьзборныхлічэбнікаў.

Займеннік,яго граматычныяпрыметы.Разрадызайменнікаў.Утварэнне іправапісзайменнікаў.

Марфалагічныянормы:ужываннеасабовыхзайменнікаў,ужы-ваннепрыназоўнікапрыадмоўнымзайменніку, акцэнталагічныянормыпрыскланеннізайменнікаўсам,сама,самы,ніхто,нішто.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.

11

Дзеяслоў,ягограматычныяпрыметы.Формыдзеяслова.Права-пісдзеясловаў.

Дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе як асобыяформы дзеяслова.Граматычныяпрыметыдзеепрыметніка.Утварэннеіправапісдзее-прыметнікаў.Граматычныяпрыметыдзеепрыслоўя.Утварэнне іправапісдзеепрыслоўяў.

Пісьмовая творчая работа.Марфалагічныянормы:ужываннеасабовыхканчаткаўдзеясло-

ваў, адрозненнеканчаткаўдзеясловаў абвеснага і загаднагаладу,ужываннедзеясловаў з суфіксамі -ава- (-ява-) і -ірава- (-ыра ва-),акцэнталагічныянормыпрыўтварэнніспрагальныхформдзеясло-ваў;ужываннедзеепрыметнікаўідзеепрыслоўяў,дзеепрыметніка-выхідзеепрыслоўныхзваротаў.

Прыслоўе,яго граматычныяпрыметы.Разрадыпрыслоўяўпазначэнні.Утварэннеформступенейпараўнанняякасныхпрыслоўяў.Утварэнне іправапіспрыслоўяў.

Марфалагічныянормы:адрозненневышэйшайступеніпараўнан-няпрыслоўяадвышэйшайступеніпараўнанняпрыметніка.

Кантрольны пераказ тэксту.Прыназоўнік, злучнік, часціцаяк службовыячасцінымовы.

Граматычныяпрыметыпрыназоўнікаў,злучнікаў,часціц.Выкліч-нікігукаперайманне.Правапіспрыназоўнікаў,злучнікаў,часціц,выклічнікаў і гукаперайманняў.

Марфалагічныянормы:ужываннепрыназоўнікаўусловазлучэн-нях,якіяадлюстроўваюцьасаблівасцікіраванняўбеларускаймове.

Кантрольны дыктант.Ужываннечасціцнеіні.Правапісне (ня), ні зрознымічасціна-

мімовы.Сэнсава-стылістычная роля і тэкстаўтваральныямагчымасці

слоў і іхформ.Кантрольная тэставая работа.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Ведацьмарфалагічныяпрыметыпэўнайчасцінымовыісінтак-січнуюролюўсловазлучэнняхісказах,ролюрозныхчасцінмовыў арганізацыімаўлення,разгортванні і стварэнні тэкстаўрозныхтыпаў,стыляўіжанраў.

12

Распазнаваць часцінымовы і іхформыў сказах, тэкстахнааснове іх сэнсавых, граматычных і сінтаксічныхпрымет; рабіцьмарфалагічныразборчасцінмовы.Выяўляцьпэўныямоўныяадзін-кіўтэкстах,вызначацьасаблівасцііхужыванняўтэкстахрозныхтыпаў,стыляўіжанраў.

Мэтанакіраванаісвядомаўжывацьувусныміпісьмовыммаўлен-німоўныяадзінкізулікампэўнайкамунікатыўнайзадачы;стварацьсамастойныятэкстырознайжанрава-стылістычнайпрыналежнасцізулікамсэнсава-стылістычнайроліітэкстаўтваральныхмагчымас-цейслоўрозныхчасцінмовы.

Падагульненне і сістэматызацыя вывучанага(2 гадзіны)

Рэзервовыя гадзіны (2 гадзіны)

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЕ ЗАБЕСПЯЧЭННЕ

Беларускаямова:вучэб.дапам.для10-гакл.агульнаадукац.уста-ноўзбеларус.ірус.мовамінавучання/Г.М.Валочка[іінш.].—Мінск:Нац. ін-тадукацыі,2009.

Беларускаямова:навучальныяікантрольныядыктантыіпераказы:10—11класы : дапам. длянастаўнікаўустаноў агул. сярэд. адукацыізбеларус. ірус.мовамінавучання/Г.М.Валочка[і інш.].—Мінск:Аверсэв,2012,2014.

Беларускаямоваў10класе:вучэб.-метад.дапам.длянастаўнікаўустаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання /Г.М.Валочка [і інш.].—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2011.

Валочка, Г. М. Беларускаямова :тэставыяработы:8—11класы:дапам.длянастаўнікаўустаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/Г.М.Валочка,В.У.Зелянко.—Мінск:Аверсэв,2013,2014.

Валочка, Г. М. Беларускаямова.10—11класы.Практыкумпаарфа-графіііпунктуацыі:дапам.длявучняўустаноўагул.сярэд.адукацыіз беларус. і рус. мовамі навучання / Г.М.Валочка, В.У. Зелянко,І.Л.Бурак.—Мінск :Аверсэв,2012.

13

Валочка, Г. М. Практыкум па арфаграфіі і пунктуацыі белару-скаймовы. 10—11класы : вучэб.-метад. комплекс / Г.М.Валочка,В.У.Зелянко, І.Л.Бурак.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2010.

Жуковіч, М. В. Сучасныя адукацыйныя тэхналогіі на ўрокахбеларускаймовы і літаратуры : дапам. длянастаўнікаў устаноў агул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/М.В.Жуковіч.—Мінск :Аверсэв,2015.

Зборнікматэрыялаўдлявыпускногаэкзаменупавучэбнымпрадме-це«Беларускаямова»заперыяднавучанняівыхаваннянаІІІступеніагул. сярэд. адукацыі : тэкстыдляпераказаў / склад. Г.М.Валочка[і інш.].—Мінск :Нац. ін-тадукацыі;Аверсэв,2013,2014.

Зелянко, В. У. Навучаннебеларускаймове:лінгвакультуралагічныпадыход.10—11класы:вучэб.-метад.дапам.длянастаўнікаўустаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/В.У.Зелян-ко.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2011.

Калечыц А. І. Дыктантыпабеларускаймове.9—11класы:дапам.для вучняўустаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус.моваміна-вучання /А. І.Калечыц,А.К.Пекач,Т.Я.Старасценка.—Мінск :Народнаяасвета,2013.

Цыбульская, С. І. Беларускаямова:5—11класы:кантрольныяра-боты:дапам.длянастаўнікаўустаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/С. І.Цыбульская.—Мінск :Сэр-Віт,2012.

Беларускаямова.Хклас:электронныадукацыйнырэсурс(adu.by).

СЛОЎНІКІ І ДАВЕДНІКІ

Анисим, Е. Н. Русско-белорусский словарь дляшкольников /Е.Н.Анисим,О.В.Мицкевич.—Минск :Сучаснаяшкола,2010.

Беларускіарфаграфічныслоўнікдляшкольнікаў:дапам.дляўста-ноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/уклад.:І.У.Кандраценя,Л.П.Кунцэвіч;падрэд.А.А.Лукашанца.—Мінск:Аверсэв,2011,2013.

Капылоў, І. Л. Арфаграфічныслоўнікбеларускаймовыдляшколь-нікаў.Новыяправілыправапісу/І.Л.Капылоў,Т.М.Маракуліна.—Мінск :Сучаснаяшкола,2010.

Капылоў, І. Л. Беларуска-рускіслоўнікдляшкольнікаў/І.Л.Ка-пылоў, І.У.Ялынцава.—Мінск :Сучаснаяшкола,2010.

Капылоў, І. Л. Слоўнікарфаграфічныхноваўвядзенняўбеларускаймовы/І.Л.Капылоў,Т.М.Маракуліна.—Мінск:Сучаснаяшкола,2010.

Малажай, Г. М. Школьнытлумачальныслоўнікбеларускаймовы:дапам. дляўстаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус.моваміна-вучання/Г.М.Малажай,Л. І.Яўдошына.—Мінск :Аверсэв,2013.

Николаева, О. М. Современный русско-белорусский словарь дляшкольников /О.М.Николаева, Т.Н.Трухан ; под ред.А.А.Лука-шанца.—Минск :Літаратура іМастацтва,2009,2013.

Николаева, О. М. Современныйрусско-белорусскийсловарь/О.М.Ни-колаева,Т.Н.Трухан;подред.А.А.Лукашанца.—Минск:ТетраCи-стемс,2011.

Пішампа-беларуску:даведнікпаарфаграфіііпунктуацыізкамен-тарыямі : дапам. для агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус.мовамінавучання/З.І.Бадзевіч[іінш.].—Мінск:Нац.ін-тадукацыі,2010.

Пішампа-беларуску:даведнікпаарфаграфіііпунктуацыізкамен-тарыямі : дапам. для ўстаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус.мовамі навучання / З. І.Бадзевіч [і інш.].—Мінск :Аверсэв, 2011,2013.

Разам, асобна, праз злучок : даведнік : дапам. для настаўнікаўустаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання /склад.:Н.Д.Бандарэнка,І.Л.Капылоў,Т.М.Маракуліна;падрэд.А.А.Лукашанца.—Мінск :Аверсэв,2011,2013.

Уласевіч, В. І.Беларуска-рускі тлумачальны слоўнікновых слоў іновых значэнняў слоў /В. І.Уласевіч,Н.М.Даўгулевіч.—Мінск :Аверсэв,2013.—253с.

15

БЕЛАРУСКАЯ ЛIТАРАТУРА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Вучэбнаяпраграмапабеларускайлітаратурыдляўстаноўагуль-найсярэдняйадукацыіраспрацаванаўадпаведнасцізактуальнымізадачаміўдасканаленняяксістэмыадукацыіўвогуле,такілітара-турнаганавучанняўпрыватнасці.Вывучэннебеларускайлітарату-рыўшколеарыентавананадасягненнемэт,вызначаныхКодэксамРэспублікіБеларусьабадукацыі,іажыццяўляеццаўадпаведнасціз асноўныміпалажэнняміКанцэпцыі вучэбнагапрадмета«Бела-рускаялітаратура».

Вучэбнаяпраграмагрунтуеццанапрынцыпахдэмакратызацыіігуманізацыінавучання,якіяарыентуюцьназасваеннедухоўныхімаральныхкаштоўнасцей,наэстэтычныітворчыхарактарзасваен-ня прадмета, улічваюць узростава-інтэлектуальныя асаблівасцівучняў.

Беларускаялітаратура—дысцыплінакультуралагічнагацык-ла,якаяпаслядоўнаісістэматычнадалучаевучняўдамастацтва.Літаратураўшколе—сродакэстэтычнагаспасціжэнняжыцця,ягомаральныхнормівартасцей.Роднаялітаратуракаштоўнаясваіміідэямі і тым асобасным сэнсам, якімаюць сюжэт літаратурнагатвора,мастацкія вобразы, адносіны і стаўленне самога аўтарадагерояўіпадзей,дажыццяісвету.Вывучэннелітаратурыдапамагаевучнямубачыцьразнастайнасцьсвету,адкрыцьтаямніцыпісьмен-ніцкагамайстэрства,набыцьвопытмаўленчайітворчайдзейнасці,авалодацькультурайчытання,зпавагайілюбоўюставіццадамас-тацкайкнігі.Такімчынам,уарганічнайсувязізпазнаннемлітара-турыякмастацтваідзеіпрацэсфарміраваннясістэмыкаштоўнас-ныхарыентацыйвучня,адносінягодажыцця,далюдзей,працэсусведамленнясябеасобай.Уроклітаратуры—гэтанайпершпрацэсжыццепазнання, скіраванынавыпрацоўкукрытычнага імадэлю-

16

ючага тыпаўмыслення.Асабліваяўвагапрыгэтымнадаеццараз-віццютворчыхздольнасцей,навыкаўіўменняўсамастойнайпрацы.

Галоўнаямэта навучання прадмету— далучэнне вучняў дабагацця беларускаймастацкай літаратуры, эстэтычнае спасці-жэнне імі свету, складанасцічалавечыхузаемаадносін і на гэтайаснове—выхаванне асобы з глыбока гуманістычным і дэмакра-тычнымсветапоглядам,самастойныммысленнем,зразвітым,вы-сокакультурнымпачуццёмнацыянальнай і асабістай самапавагі,адданасцюагульначалавечымідэалам,асобызвыразнавыяўлены-мітворчымісхільнасцямі,здатнайуспрыманнепрыгажосці(эстэ-тычнаеўспрыманне)ператварыцьустымулмаральнагасамаўдас-каналення,інтэлектуальнагаідухоўнагаразвіцця.Яерэалізацыяпрадугледжваерашэннешэрагазадачнавучання: lфарміраваннеўвучняўведаўіўменняў,якіязабяспечваюць

самастойнае засваеннемастацка-эстэтычных, духоўна-ма-ральныхкаштоўнасцей;

lфарміраваннелітаратурнайкампетэнцыі—сістэматызацыяведаўпралітаратуруякцэласнасць,прадстаўленуюўвыгля-дзепаняццяў іспосабаўдзейнасці;

lфарміраваннекультуралагічнайкампетэнцыі,развіццёўяў-ленняўпралітаратуруяксацыякультурныфеномен;

lфарміраваннекамунікатыўнайкампетэнцыі,якаяраскрываекамунікатыўнуюпрыродутэксту,дзеналаджаныдыялогпа-міжгероямі,аўтарамічытачом,адзінкавымтэкстамімност-вамкантэкстаў;

lфарміраваннекультуратворчайкампетэнцыі—сістэмыцэлас-ных аперацыянальных комплексаў розных відаў творчайдзейнасці,г.зн.навучаннедзейнасціпразуключэннеўгэтуюдзейнасць.

ЗместлітаратурнайадукацыіўXкласепабудаванынагісторыка-храналагічнымпрынцыпе,што дазваляе працягнуць знаёмствавучняў, распачатае ў ІXкласе, з асаблівасцямі развіцця белару-скагамастацтвасловаўрозныяперыядыіспрыяефарміраваннюгістарычнагападыходудалітаратурных з’яў,першапачатковамуразуменню ўзаемасувязей і ўзаемаўплыву ў творчасці розныхпісьменнікаў,успрыманнюлітаратурыякпрацэсу.Нагэтымэтапенавучання інтэнсіўнафарміруецца сістэмакаштоўнасныхарыен-тацый, ідэалаў і перакананняў, інтарэсаў і схільнасцей. Таму ў

17

праграмуўключанытворымаральна-этычнайпраблематыкі, дзевыяўляюццаканфліктыхарактараў, ідэй, поглядаў.Мастацкіятэкстыразмешчаныўпаслядоўнасці,адпаведнайасноўнымэтапамразвіццялітаратуры.

Значнымкампанентамзместулітаратурнайадукацыіз’яўляеццасістэматэарэтыка-ігісторыка-літаратурныхпаняццяў,звязаныхзфарміраваннемуяўленняў аб развіцці і станаўленнімастацтваслова.На ІІІ ступені навучанняпаглыбляюцца ведывучняўпраструктурумастацкагатвора,літаратурныяроды іжанрыўгіста-рычнымаспекце,даеццаўяўленнепраасаблівасцітворчайманеры,стылюпісьменніка.Асэнсаваннетэарэтычныхпытанняўпаспрыяебольшглыбокамуўспрыманнюлітаратурыякмастацтва.Упрацэсевывучэнняманаграфічныхтэмпрадугледжанаатрыманневучнямікрытыка-біяграфічныхведаўпражыццёітворчасцьпісьменнікаў.

УXкласевядзеццаработапаактуалізацыі,паглыбленніісістэ-матызацыіведаў іўменняў,атрыманыхупапярэдніхкласах.Нагэта скіраванырозныявідыработызлітаратурнымматэрыялам.Акрамя традыцыйныхформурокашырокапрактыкуюцца семі-нары,дыспуты,чытацкіяканферэнцыііг.д.Метадынавучанняўсваёйсукупнасціспрыяюцьпраяўленнюўсіхфункцыйлітаратуры:пазнавальнай, выхаваўчай, эстэтычнай, эўрыстычнай,камуніка-тыўнай, геданістычнай.Накіраванасцьметодыкі на рэалізацыютолькі адной з іх, напрыкладпазнавальнай, аслабляе ўздзеяннелітаратурынаасобувучня.Агульнымпатрабаваннемдляўсіхмета-даўнавучанняз’яўляеццасарыентаванасцьнаэстэтычнуюсутнасцьлітаратуры,яемастацкуюспецыфіку.Умелаеспалучэннеметадаўнавучанняззадачаміграмадзянскага,патрыятычнагавыхаванняробіцьпрацэс спасціжэнняведаўяшчэ большмэтанакіраваным івыніковым.Назапашваннемаральныхіэстэтычныхуражанняў,на-ступнаяіхсістэматызацыяіабагульненне,тэарэтычнаеасэнсаван-неўзбагачаюцьжыццёвывопытвучняў,уплываюцьнаіхдухоўна-інтэлектуальнаесталенне.

Развіццёасобыпрывывучэннілітаратурыадбываеццаўдвухасноўныхнапрамках: удасканальваюцца здольнасці агульныя іўласнамастацкія.Гэтыпрацэсможабыцьпаспяховымпрыўмоветворчайскіраванасцінавучанняірэалізацыіспецыяльнайсістэмыаналітычных ітворчыхзаданняў.

18

Веданнепараметраўразвіцця асобыдазваляе рэалізаваць ды-ферэнцыраваныпадыход да навучання літаратуры.Каб развіцьздольнасці вучняў з аналітычным тыпаммыслення,мэтазгодначасцейдаваць ім заданні творчагахарактару; вучням з развітымэмацыянальнымуспрыманнем,наадварот, часцейпрапаноўвацьаналітычныяціабагульняльныяпытанні.Важнаскарэкціравацьпершапачатковае суб’ектыўна-індывідуальнае ўспрыманне, кабвучнімаглі паступова ўзнімацца ад эмпірычнага ўзроўню засва-енняматэрыялудаканцэптуальнага.Гэтамуспрыяюцьзаданнінавыяўленнеаўтарскайпазіцыіўтворы,знаёмствазрозныміінтэр-прэтацыямі іацэнкамітвораўукрытыцыі інш.

НавучаннелітаратурыўХкласеможаажыццяўляццанабаза-выміпавышанымузроўнях.

Павышаныўзровеньнавучаннялітаратурызакліканысадзей-нічацьпаспяховайпадрыхтоўцывучняўдапрафесійнайдзейнасціўгуманітарнайгалінеінакіраванынаавалоданневучнямідаслед-чыміітворчыміспосабамідзейнасціўмежахвучэбнагапрадмета«Беларускаялітаратура».Прыгэтымакцэнтробіццанафарміра-ванні агульнайлітаратуразнаўчайкультуры, уменні аналізавацьмастацкітэкстзвыкарыстаннемведаўпагісторыіітэорыілітара-туры, рабіць абагульненніна літаратурна-мастацкімматэрыяле,супастаўляцьтворырозныхэпох,суадносіцьасаблівасціразвіццяроднайлітаратурызагульнаеўрапейскімлітаратурнымкантэкстам.

Вывучэннелітаратурынапавышанымузроўнідаебольшшыро-кіямагчымасцідлярэалізацыіміжпрадметныхсувязей,упершуючаргу з вучэбнымпрадметам«Беларускаямова».Еднасць гэтыхдысцыплінгрунтуеццанаагульнымпрадмецевывучэння—словеякадзінцымовы імаўленняўягофункцыянальнымзначэнні—іпрадугледжваеспасціжэннемовыілітаратурыякнацыянальна-культурныхкаштоўнасцей.Дыялог літаратуры з іншымі відамімастацтва (тэатр, кіно,музыка,жывапіс і інш.) будзе спрыяцьфарміраваннюўвучняўуяўленняўпразаканамернасцімастацкагаасваення свету чалавекам, выпрацоўцыкрытэрыяў эстэтычнайацэнкі твораў.Разам з гісторыяй і грамадазнаўствамлітаратуразвяртаеццадапраблем,непасрэдназвязаныхзграмадскайсутнас-цючалавека,фарміруегістарызммыслення,узбагачаекультурна-гістарычнуюпамяцьвучняў,выхоўваеўіхактыўныяадносіныдарэчаіснасці,прыроды,усягонавакольнагасвету.

19

На вывучэнне літаратуры ўX класе на павышаным узроўніадводзіцца105 гадзін, з іх93 гадзіны—навывучэнне і абмерка-ваннетвораў,10 гадзін—натворчыяработы (з іх4кантрольныясачыненні),2гадзіны—наўрокіпатворахдлядадатковагачытання.

Прапанаваныяпраграмайанатацыідааглядныхіманаграфіч-ныхтэммаюцьарыентацыйныхарактар:уіхакрэсліваеццаколапраблем,ключавыямоманты,наякіямэтазгодназвярнуцьувагупрывывучэннііабмеркаваннітвораў.Настаўнікзасяроджваеўвагунаасобныхпазіцыях,найбольшактуальныхуканкрэтныхкласах.

Са спіса твораў, прапанаваныхдлядадатковага чытання,на-стаўнік выбірае тыя, выкарыстаннеякіх ён лічыць большмэта-згоднымнапэўнымуроку,улічваючыіндывідуальныямагчымасцівучняў інаяўнасцьтэкстаўубібліятэчнымфондзе.

Гадзіны,адведзеныянатворчыяработы,настаўнікразмяркоўваеўадпаведнасцізуласнымкаляндарна-тэматычнымпланаваннем.

2 гадзіны рэзерву вучэбнага часу могуць быць выкарыстанынастаўнікамнавывучэннелітаратурныхтвораў.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

(105 гадзін)

Беларуская літаратура першай трэці ХХ стагоддзя (33 гадзіны)

Беларуская літаратура першай трэці XX ст. на фоне гістарыч-ных падзей і развіцця сусветнай літаратуры(1 гадзіна).

Актывізацыялітаратурна-грамадскагарухуіўздымкультурна-габудаўніцтваў1920-ягады,пераемнасцьуразвіццілітаратурызнашаніўскімперыядам.

Літаратурныяаб’яднанні«Маладняк»,«Узвышша»,«Полымя»,іхроляўгісторыіайчыннагапісьменства.Творчасцьпісьменнікаўстарэйшагапакалення—ЯнкіКупалы,ЯкубаКоласа,Максіма

20

Гарэцкага, ЗмітракаБядулі.Прыход у літаратуру творчаймо-ладзі—МіхасяЧарота,УладзіміраДубоўкі,МіхасяЛынькова,КандратаКрапівы,Міхася Зарэцкага,КузьмыЧорнага,ЯзэпаПушчы,ЛукашаКалюгі,ПетрусяБроўкііінш.Творчыяздабыткіі пошукі 1920-х гадоў і іх спад у 1930-я гады пад уплывамідэалагізацыі літаратурнагажыцця.Ліквідацыя літаратурныхаб’яднанняў,абвяшчэннесацыялістычнагарэалізмуадзінымтвор-чымметадам.Становішча,уякімапынулісябеларускіяпісьменнікіў1930-ягады.УтварэннеСаюзапісьменнікаўСССР(1934).

ЛітаратураЗаходняйБеларусі,яесувязьзагульнанацыянальнайлітаратурай (УладзімірЖылка,МаксімТанк,МіхасьМашара,ВалянцінТаўлай,МіхасьВасілёк і інш.).

Тэорыя літаратуры. Літаратурныпрацэс.Рэалізм,мадэрнізміягоплыні (паглыбленнепаняццяў).

Мастацтва. М у з ы к а:М. Равенскі. Песня «Моладзь»(сл.М.Чарота);А. Ту ранкоў. Опера«Кветкашчасця»(п’есаМ.Чаро-та«НаКупалле»).

Жы в а п і с:А. Лісіцкі.Плакат «Клінам чырвоным бі бе-лых»;В. Волкаў. «Маладняковец»; М. Гусеў. «ПартрэтМ.Чаро-та»; Я. Драздовіч. Афармленне часопіса «Рунь»;М. Станюта.«Смутак», «БудаўніцтваУніверсітэцкага гарадка»;М. Філіповіч. «Супрэматычнае кола», «Супрэматызм»; Т. Ціхаў. «Вогненныанёл»;М. Шагал.«Мірхацінам,вайнапалацам».

ЛітаратураГісторыя беларускайлітаратурыXX стагоддзя : у 4 т.—Мінск :

Беларус.навука,1999—2003.—Т.2—31.Гісторыябеларускайлітаратуры:ХХстагоддзе(20—50-ягг.)/пад

агул. рэд.М.А.Лазарука,А.А. Семяновіча.—2-е выд.—Мінск :Выш.шк.,2000.

Лявонава, Е. Плыні і постаці : з гісторыі сусветнай літаратурыдругойпаловыXIX—XXстагоддзя /Е.Лявонава.—Мінск :Часоп.«Крыніца»,1998.

Максімовіч, В. А. БеларускаялітаратурапершайтрэціXXстагоддзя:вучэб.дапам./В.А.Максімовіч.—Мінск :Беларус.навука,2006.

1Прывывучэнні іншыхтэмпабеларускайлітаратурыпершайпа-ловыХХст.таксамарэкамендуеццазвяртаццадагэтагавыдання.

21

М а к с і м Г а р э ц к і. Апавяданні «Роднае карэнне», «Літоў-скі хутарок», аповесць «Дзве душы» (6 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпісьменніка.«Роднае карэнне». Тэма вернасці роднай зямлі, служэння ін-

тэлігенцыінароду.ВобразАрхіпаЛінкевіча—вясковага інтэлі-гента з абуджаным сумленнем, пачуццём абавязкуперад людзь-мі,якіімкнеццапазнацьжыццё,знайсці«першапрычынуўсякаеістоты».ЖыццёваямудрасцьдзедаЯхіма,яго запаветмаладомупакаленню.

«Літоўскі хутарок». Суровая праўда праПершую сусветнуювайну,выкрыццёяеантынароднай,антычалавечайсутнасці.Аўта-біяграфічнасцьапавядання.Рэалістычнаяпраўдзівасцьадлюстра-ваннятрагедыйнасцінароднагажыцця.Гуманістычнаяканцэпцыяпісьменніка.ВобразЯнаШымкунаса—бескарыслівага,высакарод-нага,гуманнагачалавека.

«Дзве душы». Глыбокі аналіз рэчаіснасці ў спалучэнні з рас-крыццёмунутранагасветуасобы.Станаўленненацыянальнагаха-рактарунапераломнымэтапеіснаваннябеларускайнацыі.ВобразІгнатаАбдзіраловіча.ІгнатАбдзіраловічіВасіль.Героі-адраджэн-цыІрынаСакавічанка,МіколаКанцавы,Сухавей.Адсутнасцьма-ральныхарыенціраўуГаршка і Гарэліка.Жанравыяадметнасціаповесці.Сінтэтычнывобразчасуўаповесці.

Тэорыя літаратуры.Вобразапавядальніка(паглыбленнепа-няцця).

Мастацтва. Скульптура:Э. Астаф’еў.РэльефныпартрэтМ.Гарэцкагадлямемарыяльнайдошкі.

Тэатральнаемастацтва:спектакль«Атрута»(рэж.М. Стры жоў).

ЛітаратураЛявонава, Е. А. Беларускаемастацтва словаХХст. у еўрапейскім

літаратурнымкантэксце:тыпалогія,рэцэпцыя,пераклад/Е.А.Ляво-нава.—Мінск :БДУ,2014.

Мушынскі, М. ПадзвіжнікзМалойБагацькаўкі :жыццёвыітворчышляхМаксімаГарэцкага/М.Мушынскі.—Мінск:Беларус.навука,2013.

Словапралітаратуруілітаратараў:літ.-крыт.арт.пабеларус.літ.:дляст.шк.узросту:у2кн./уклад.В.В.Ашмян[і інш.].—Мінск:Маст.літ.,2001.—Кн.1 :ХІХ—пач.ХХст.

22

В а ц л а ў Л а с т о ў с к і.Аповесць«Лабірынты»(2 гадзіны).Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.«Лабірынты».Адлюстраваннеўаповесціідэінароднайсамапа-

вагіігістарычнайсвядомасці.Мастацкаеўвасабленненацыяналь-найканцэпцыібыцця.Жанрава-стылёваяадметнасцьтвора.

Тэорыя літаратуры.Прыгодніцка-фантастычнаяаповесць.

З м і т р о к Б я д у л я. Абразкі,лірычныямініяцюры«Плач пра лескаў», «Нібы рупны араты…»; апавяданне«Бондар»(3 га­дзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.Абразкі і лірычныя мініяцюры. Рамантычная настраёвасць

твораў,захапленнепрыгажосцюроднагакраю,спалучаныязрэа-лістычнымадлюстраваннемжыцця.Лірычныгерой-рамантык—асобаўзвышаная,духоўнабагатая.Пошукісэнсужыцця,прызна-чэннячалавека;паяднанасцьчалавеказпрыродай,роднайзямлёй.Адметнасціжанру:вобразнаяасацыятыўнасць,метафарычнасць,маналагічнасцьформы,рытміка-інтанацыйнылад.

«Бондар». Вырашэнне тэмымастака імастацтва ўкантэксцесацыяльныхпраблем.Вобразмайстра-працаўніка.Асуджэннеэстэ-тычнайнеразвітасці,чэрствасцііабыякавасці.Мастацкіяадметнас-цітвора:сцісласць,драматызм,псіхалагізм,народнаявобразнасцьмовы.

Тэорыя літаратуры.Абразок,лірычнаямініяцюраякжанрымалойпрозы.

ЛітаратураНавуменка, І.ЗмітрокБядуля/І.Навуменка.—Мінск:Беларус.

навука,2005.

У л а д з і м і р Д у б о ў к а. Вершы «Залатая асенняя рані-ца», «О Беларусь, мая шыпшына…», «Пальцы жоўтых кляновых ліс тоў», «Родная мова, цудоўная мова...», «Кармазынам асму-жа ны», «Ты руку сваю забінтавала», «Ніколі праўда не ўмірае»(3 га дзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпаэта.Асноўныяматывылірыкі.Услаўленнесілынарода,духоўнасці,

вальналюбства чалавека, паэтызацыякрасыпрыроды,кахання.

23

Высокаякультура верша,шчырылірызм, асацыятыўнаявобраз-насць, багаццежанравых форм. Сувязь лірыкі з традыцыяміфальклору,паэзіяйЯнкіКупалы,ЯкубаКоласа,М.Багдановіча.Жанрава-стылёвыяасаблівасцілірыкі.

Мастацтва. Музыка:М. Равенскі. Опера«Браніслава»(лібр.У.Дубоўкі, 1930); песні «Напрасторах сініх», «Нас спавівалі»,«Ліпнёвыгімн»(сл.У.Дубоўкі),«Месячыку-Месяц»(сл.У.Жылкі);М. Шчаг лоў (Куліковіч).Рамансы«ОБеларусь,маяшыпшына»,«Авясна ідзенаБеларусі» (сл.У.Дубоўкі).

Жывап і с:жывапіс імпрэсіяністаў;П. Драчоў. Ілюстрацыідакнігі«Выбраныятворы»У.Дубоўкі(Т.1,2,1965);Н. Шчасная.«ПісьменнікУ.М.Дубоўка».

ЛітаратураБагдановіч, I.Авангардітрадыцыя:беларускаяпаэзіянахвалінацыя-

нальнагаадраджэння/І.Багдановіч.—Мінск:Беларус.навука,2001.Бугаёў, Д.УладзімірДубоўка:кнігапрапаэта/Д.Бугаёў.—Мінск:

Беларус.навука,2005.

Р а й н е р М а р ы я Р ы л ь к е. Вершы«Галетнік бес-прытульны ты і ўбогі», «Што зробіш, Божа, як што я загіну?..», «Паэт», «Сё мая элегія» (1 гадзіна).

СутнасцьмастацкагаўніверсалізмуРыльке(спалучэннеэлемен-таўнеарамантызму, імпрэсіянізму, сімвалізму, экспрэсіянізму).Філасофска-эстэтычная эвалюцыяпаэта.Жанрава-стылёвая раз-настайнасцьпаэзіі.

ЛітаратураЛявонава, Е. А.Плыні і постаці : з гiсторыi сусветнайлiтаратуры

другойпаловыXIX—XXст.:дапам.длянастаўнiкаў.—Мінск:Часоп.«Крыніца»,1998.—334, [1]с.

У л а д з і м і р Ж ы л к а. Вершы«Меч», «Палімпсест», «Мы лю бім дзіўныя паданні», «Беларусь», «Праметэй» (2 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпаэта.Адраджэнне традыцый еўрапейскага рамантызму ў паэзіі

У.Жылкі.Грамадзянскіяіпатрыятычныяматывылірыкі.Карці-ны гістарычнагамінулага і заклік да абуджэннянарода.Вобраз

24

лірычнага героя—рамантыка-максімаліста, змагара за свабодуРадзімы.Сімволікатвораў.АрыентацыяпаэзііУ.Жылкінатрады-цыіфіласофскайлірыкіМ.Багдановіча.Багацце і дасканаласцьжанравыхформ.

ЛітаратураБагдановіч, I.Авангардітрадыцыя:беларускаяпаэзіянахвалінацыя-

нальнагаадраджэння/І.Багдановіч.—Мінск:Беларус.навука,2001.Максімовіч, В.Шыпшынавыкрай:старонкiбеларускайлiтаратуры

20—30-хгг.XXст.:дапам.длянастаўнiкаў/В.Максімовіч.—Мінск:УП«ІВЦМінфіна»,2002.

Я з э п П у ш ч а. Вершы«Я раніцы кланяўся ў пояс…», «Узвей ся, ве цер», «Лісты да сабакі», «Словы мае словы — песні агня выя…», «Ле та», «Мора» (2 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпаэта.Агульнаяідэйна-пафаснаяэвалюцыялірыкіпаэта:адрадаснага

захапленняжыццёмда адчуванняяго трагічнаганадлому і вяр-таннедаўраўнаважана-светлагаадчуванняпрыгажосці, гармоніірэчаіснасці.ЯзэпПушча—майстарпейзажнайлірыкі.Тэмапаэ-та і паэзіі і яе трагедыйная інтэрпрэтацыя.Сімволіка і яе зместутворчасціпаэта.

Тэорыя літаратуры. Мадэрнізм, сімвалізм, імажынізм (па-глыбленнепаняццяў).

ЛітаратураМаксімовіч, В.Шыпшынавыкрай:старонкiбеларускайлiтаратуры

20—30-хгг.XXст.:дапам.длянастаўнiкаў/В.Максімовіч.—Мінск:УП«ІВЦМінфіна»,2002.

К а н д р а т К р а п і в а. Байкі «Дыпламаваны Баран», «Ма-халь нік Іваноў», «Дзед і баба», «Саманадзейны конь»; камедыя «Хто смяецца апошнім» (5 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпісьменніка.Байкі.Выкрыццёбескультур’я,амаральнасці,некампетэнтнасці,

бяздушнага стаўлення да сумленныхпрацаўнікоў, высмейваннесамаўпэўненасці,нахабства,тупасці,падхалімстваііншыхчалаве-чыхзаган.

25

«Хто смяецца апошнім».Часнапісання твора.Актуальнасцьпраблем,узнятыхукамедыі.Сюжэтнаяасновакамедыі.Канфліктуп’есе.МаштабнасцьсатырычныхвобразаўГарлахвацкагаіЗёлкі-на.ЭвалюцыяхарактаруТулягі.Вобразы—носьбітыаўтарскайпазіцыі:Чарнавус,Левановіч,Вера.Сродкі іпрыёмысатырычнайтыпізацыіііндывідуалізацыі.Моваперсанажаўяксродакраскрыц-ця іххарактараў.Сцэнічнаежыццёкамедыі.Значэнне творчасціКандратаКрапівыўразвіццібеларускайдраматургіі.

Тэорыя літаратуры.Жанрава-тэматычная разнастайнасцьбайкі.Камічнае ўмастацкайлітаратуры.Сатырычнаякамедыя.Канфліктудраматычнымтворы(паглыбленнепаняцця).

Мастацтва. Тэа тральна е ма с т ацтва: спектакль«Хтосмяеццаапошнім» (рэж.А. Кірэеў).

К і н ам а с т а ц т в а: тэлефільм «Хто смяецца апошнім»(рэж. У. Корж­Саблін).

ЛітаратураБугаёў, Д. Зброяйсатыры,зброяйпраўды/Д.Бугаёў.—2-евыд.—

Мінск :Беларус.навука,2004.Лаўшук, С. С.КандратКрапіваібеларускаядраматургія/С.С.Лаў-

шук.—2-евыд.—Мінск :Беларус.навука,2002.Ляшук, В. Я.ВывучэннетворчасціКандратаКрапівыўшколе :да-

пам.длянастаўнікаў /В.Я.Ляшук,М. І.Яніцкі.—Мінск :Аверсэв,2007.

Сабалеўскі, А.КандратКрапіва:постацьітворы/А.Сабалеўскі.—2-евыд.—Мінск,2003.

А н д р э й М р ы й.Раман «Запіскі Самсона Самасуя»(4 га­дзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.«Запіскі Самсона Самасуя»—творпра анамаліі грамадскага

жыцця сярэдзіны1920-х гадоў.Рэальная аснова рамана. Галоў-ны герой твораСамсонСамасуй.Увасабленне ў вобразе тыповыхрыс кар’ерызму, эгаізму, бюракратызму, падхалімства, пры-стасавальніцтва. Сатырыка-гумарыстычныя сродкі выкрыццясамасуеўшчыны. Выкарыстанне аўтарам прыёму самаацэнкі ісамахарактарыстыкі героя (пераказы ікаментарыіўласных і чу-жыхдзеянняў).Сатырычнаяхарактарыстыкаімаральнаяацэнка

26

дзейнасцішапялёўскай інтэлігенцыі (філосафТорба, Сом,Лін,Мамон,паэтГарачы).Жанраваяадметнасцьтвора.

Тэорыя літаратуры.Сатырычныраман.Мастацтва. Тэа тральна е ма с т ацтва: спектакль

«Браманеўміручасці» (рэж.В. Раеўскі).К і н ам а с т а ц т в а: тэлефільм«Пратарачкажыцця, або

ЗапіскіСамсонаСамасуя».

М і х а с ь З а р э ц к і. Апавяданні«Ворагі»,«Кветка пажоўк-лая» (3 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.«Ворагі».ЛёсыПаўлаГуторскага—змагаразарэвалюцыйныя

ідэалы— і дачкі памешчыкаНіныКупрыянавай. Грамадскае іасабістаеўапавяданні.Тэмакахання.

«Кветка пажоўклая».Паказмаральнай дэградацыіМарыныГарновай—чалавекаскладанайбіяграфіі,бязлітаснайдародныхіблізкіх.Трагічныфіналапавядання.Псіхалагізм,вастрыняканф-ліктуўтворы.

М.Зарэцкі—майстарвострагасюжэта,мастацкайдэталі,глы-бокіпсіхолаг.

Тэорыя літаратуры. Мастацкая дэталь. Стыльпісьменніка(развіццёпаняцця).

Мастацтва. Тэ а т р ал ьн а е м а с т ац т в а: спектаклі«СымонКарызна» (рэж.У. Кумельскі, паводле раманаМ. За-рэцкага«Вязьмо»),«Ная» (рэж.М. Кавязін).

ЛітаратураМушынскі, М.Нескароны талент : праўдзівая гісторыяжыцця і

творчасціМіхася Зарэцкага /М.Мушынскі.— 2-е выд.—Мінск :Беларус.навука,2005.

С т э ф а н Ц в э й г. Навела «Нябачная калекцыя»(1 гадзіна).Творчаяспадчынасусветнавядомагааўстрыйскагапісьменніка.Рэалістычныятрадыцыіўнавеле«Нябачнаякалекцыя».Сутык-

неннежорсткіхжыццёвыхрэалійівысокагамастацтва.Праблемасапраўдныхіўяўныхкаштоўнасцей.«Выратавальныпадман»героя-апавядальніка.Псіхалагізмуабмалёўцыгерояўтвора.Майстэрст-ваЦвэйга-навеліста.

27

ЛітаратураЛявонава, Е. А. Плыні і постаці : з гiсторыi сусветнайлiтаратуры

другойпаловыXIX—XXст.:дапам.длянастаўнiкаў.—Мінск:Часоп.«Крыніца»,1998.

Беларуская літаратура перыяду Вялікай Айчыннай вайны

(24 гадзіны)

Беларуская літаратура ў гады Вялікай Айчыннай вайны (1941—1945 гг.)(1 гадзіна).

Антываенныпафасівызваленчыяматывыбеларускайпаэзіі іпубліцыстыкі.ТэмаРадзімы,яебудучыні.Паказсуровайпраўдывайны,услаўленнемужнасціігераізмународа-змагара,асуджэннездрадыРадзіме. Выкрыццё ідэалогіі фашызму.Адлюстраваннетрагедыічалавеканавайне.Перавагалірыкі,публіцыстыкі,сатыры.

Пісьменнікі-франтавікі:А.Куляшоў,П.Панчанка,МаксімТанк,М.Лынькоў,Я.Брыль,К.Кірэенка,А.Вялюгін,М.Аўрам-чык,А.Бачыла,М.Лужанін,М.Калачынскі,М.Лобан і інш.Удзел беларускіхпісьменнікаўупадпольным іпартызанскімру-ху:А.Астрэйка,А.Бялевіч,У.Карпаў,Р.Мурашка,В.Таўлай,Н.Тарас,А.Іверсіінш.Пісьменнікі,якіязагінуліўгадывайны:М.Сурначоў,Л.Гаўрылаў,А.Гейнэ,АлесьДубровіч,Р.Жалязняк,АлесьЖаўрук,А.Коршак,С.Крывец,А.Мілюць,М.Нікановіч,А.Пруднікаў,РыгорСуніца,А.Ушакоў,Х.Шынклер і інш.

Мастацтва. Музыка: І. Лучанок.Раманс-песня «Ёсцьуго-радаславагордая»(сл.А.Вярцінскага); К. Цесакоў.Раманс-песня«Былоўсалдатадваполі» (сл.А.Вярцінскага).

Скульптура:М. Кандрацьеў.«Загінуўшыхчакаюцьвечна(удовывайны)».

Жыв ап і с: В. Грамыка. «Баладапра ваеннуюмаладосць»,«Салдаты», «Баладапра апошнююкулю», «ЖанчынамВялікайАйчыннайпрысвячаецца»; І. Рэй.«Дзякуй,мама!»,«Звогненнайвёскі», «Больвогненных гадоў.Год41-ы»,«Беларускаявосень»,«Порыгода»;М. Савіцкі.Серыякарцін«Лічбынасэрцы»;М. Та­расікаў.«Брацкіямагілы».

28

П я т р у с ь Б р о ў к а. Вершы«Будзем сеяць, беларусы!», «Надзя-Надзейка», «Родныя словы», «Александрына», «Вось і лета сышло…», «А ты ідзі»; паэма «Голас сэрца» (3 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпаэта.Агляд творчасціП.Броўкi перыядуВялікайАйчыннай вай-

ны.Патрыятычны,вызваленчыпафаствораўпаэта,сцвярджэнненяскоранасці беларускага народа, выяўленне палымянай верыўперамогу.

Пашырэннеідэйна-тэматычнагаіжанравагадыяпазонупаэзііП.Броўкі ў 1960—1970-я гады, узмацненне яе гуманістычнагапафасу,увагідамаральна-этычных іагульначалавечыхпраблем.Роздумпрачалавека,ягопрызначэннеімесцаўжыцці.Тэмапаэтаі паэзіі.Паэтызацыякрасыпрыроды.Народна-песенная асновавершаўП.Броўкі, іхмілагучнасць.

«Голас сэрца». Матывысыноўняга болю і бядыўпаэме.Спа-лучэннелірычнага і публіцыстычнагапачаткаў.Вобразмаці-па-ланянкі.Антываенныігуманістычныпафаствора.

Мастацтва. Музыка: У. Мулявін.Песня«Александрына»(сл.П.Броўкі).

Жыв ап і с: У. Гардзеенка. «Думыпра былое (П.Броўка)»; С. Геўрус. «ПартрэтПетрусяБроўкі»; І. Пратасеня. «ПартрэтП.Броўкі».

К у з ь м а Ч о р н ы. Апавяданне«Макаркавых Волька»;ра-ман«Пошукі будучыні»(7 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпісьменніка.«Макаркавых Волька». Канкрэтна-гістарычны змест твора.

Адлюстраваннехарактэрнайдля1930-хгадоўатмасферыпадазро-насці, недаверудачалавека.Супрацьпастаўленне гуманістычнайжыццёвайпазіцыіВолькі і агіднайпаклёпніцкайдзейнасціСаф-ронаДзядзюлі.Асуджэннеўапавяданніпраяўшальмоўстваіпры-ніжэннячалавечайгоднасці.Агульначалавечаезначэннепраблем,узнятыхутворы.

«Пошукі будучыні»—буйныэпічнытворчасувайны.Сацыяльна-філасофскізместрамана.

Асаблівасцьяго сюжэтна-кампазіцыйнайасновы.Драматызмканфлікту.Аўтарскаяканцэпцыя гістарычнай будучыні белару-

29

скаганарода.ДраматычнылёсахвярПершайіДругойсусветныхвойнаў.Няздзейсненыямары старэйшага пакалення (Нявады,Сымона Ракуцькі) абшчасці.Паказ трагізму вайны і цяжкіхжыццёвыхвыпрабаванняўучасыфашысцкайакупацыі.Глыбокімаральна-этычнысэнстэмы«ўкрадзенагадзяцінства».Выкрыццёфашызмуяквялікайпагрозычалавецтву.Асуджэннеавантурысц-кіхімкненняўновыхпрэтэндэнтаўнапанаванневаўмовахакупа-цыі.ГанебнаясмерцьграфаПаліводскагаіГуставаШрэдэра.Анты-ваенныпафасрамана.

КузьмаЧорны—майстармастацкайдэталі,партрэтнайімоў-найхарактарыстыкі,пейзажныхібытавыхзамалёвак,разгалінава-нагасюжэта,адлюстраванняплыніжыцця іплынісвядомасці.

ЗначэннетворчасціКузьмыЧорнагаўразвіццібеларускайпсі-халагічнайпрозы,яебуйныхжанраў.

Тэорыя літаратуры.Псіхалагізм у літаратуры.Жанравыяразнавіднасцірамана.

Мастацтва. Скульптура:З. Азгур.«ПісьменнікКузьмаЧорны»;Э. Астаф’еў.РэльефныпартрэтК.Чорнагадлямемары-яльнайдошкі.

Жывап і с:І. Ахрэмчык. «ПартрэтК.Чорнага»;М. Гуцееў.ІлюстрацыідакнігіК.Чорнага«ЛюбаЛук’янская»; Х. Ліўшыц.«ЯнкаКупалаіКузьмаЧорныўПечышчаху1942годзе»;М. Са­віцкі.«Партызаны».

ЛітаратураТычына, М. КузьмаЧорны : эвалюцыямастацкага мыслення /

М.Тычына.—2-евыд.—Мінск :Беларус.навука,2005.

А н д р э М а р у а. Навела«Пакаранне золатам» (1 гадзіна).Паказзгубнайуладызолатаўнавеле.Трагікамічнаестановішча

багатага ранцьеБорака і ягожонкі, запалоханыхмагчымасцюстраціцьсвойкапітал.Псіхалагічнаяматывіроўкапаводзінгерояўнавелы.

ЛітаратураЛявонава, Е. А.Плынііпостаці:згiсторыiсусвет.лiт.другойпало-

выXIX—XXст. : дапам. длянастаўнiкаў.—Мінск :Часоп. «Крыні-ца»,1998.

30

А р к а д з ь К у л я ш о ў. Вершы «Мая Бесядзь», «Над брац-кай магілай», «Спакойнага шчасця не зычу нікому...», «Я хаце аба вязаны прапіскаю...»; вершаваныцыкл «Маналог»; паэма «Сцяг брыгады»(6 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпаэта.Лірыка. Глыбінялірычнагапачуццяпаэта ў лепшых творах

даваеннагачасу.Адметнасцьвобразнасціікампазіцыіверша«МаяБесядзь».

ВаеннаялірыкаА.Куляшова.Суроваяпраўдаігуманізмупака-зенароднагаподзвігу.Трагічнаеілірычнае,фальклорныяматывыўбаладзе«Надбрацкаймагілай».

Пашырэнне тэматыкі ў пасляваеннайлірыцы.Зварот да тэмжыцця і смерці,кахання івернасці,лёсу іабавязку.Услаўленнечалавека, яго духоўных каштоўнасцей. Развіццё і ўзбагачэннепаэтамкласічныхтрадыцыйлірыкі.Вершаваныцыкл«Маналог»:матывыпамяці,вернасцісяброўству, ідэаламмаладосці.

ПаэтычнаемайстэрстваА.Куляшова.«Сцяг брыгады». АдлюстраваннепадзейпачаткуВялікайАйчын-

найвайныўтворы.Мастацкаеўвасабленнетэмывернасцівоінскамусцягу.ВобразыАлесяРыбкі,МікітыВорчакаікамісараЗаруднага.Патрыятычныпафаствора.Жанрава-стылёваяадметнасцьпаэмы.

Тэорыя літаратуры.Лірычныгерой(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Жывапіс:М. Савіцкі.«ПартызанскаяМадонна

(Мінская)»;П. Гаўрыленка.«Вясна»,«Сяўба»;М. Сяўрук.«Жніво»;У. Кожух.«Новаядарога»;М. Рагалевіч.«Беларускаякалыханка»;А. Ба ра ноў скі. «Пара залатых бяроз»;Г. Вашчанка. «Крылы»;Я. Драздовіч. «Космас», «Артаполіс», «Трывеж», «Панарамаме-сячнагагорада».

Выяўленчаемастацтва:Л. Талбузін. Медаль«АркадзьКуляшоў».

Музыка:Э. Наско. Вакальнаямузыка«РамансынавершыА. Куляшова».

ЛітаратураГолуб, Т.ЛетапісжыццяітворчасціАркадзяКуляшова/Т.Голуб;

Нацыянальная акадэміянавукБеларусі.—Мінск :Беларус. навука,2014.

Куляшова, В. А.АркадзьКуляшоў.Лясномурэхупраўдураскажу... :аповесць-эсэ/В.А.Куляшова.—Мінск:Мастацкаялітаратура,2014.

31

М а к с і м Т а н к. Вершы «Спатканне», «Родная мова», «Каб ведалі», «Мой хлеб надзённы», «Завушніцы», «Аvе Маrіа», «Пра цягласць дня і ночы», «Голас», «Перакройванне шыняля», «Гра вюры Скарыны», «Чытаючы Багдановіча»; паэма «Люцыян Таполя» (6 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпаэта.Лірыка.Тэмыівобразы,наватарскіхарактартанкаўскайпаэзіі.

Сцвярджэнненязломнайдухоўнай сілынарода.Матыўадзінствапакаленняў.АдметнасцьлірыкіперыядуВялікайАйчыннайвай-ны.Пашырэннетэматыкіўпасляваеннайпаэзіі.Філасофскіроздумпрачалавека,ягожыццёваепрызначэнне.Увагададухоўнагасве-ту чалавека, агульначалавечыхкаштоўнасцей.СвабоднывершупаэзііМаксімаТанка. Інверсія,кантраст,метафараўяготворах.

«Люцыян Таполя».Праблемамастакаімастацтваўпаэме.Ува-сабленнесвабодалюбства,таленавітасцінародаўвобразеЛюцыянаТаполі.Спалучэннеэпічнагаілірычнагапачаткаўутворы.Выка-рыстаннесродкаўпаэтызацыіігратэскуўпаэме.БлізкасцьгерояпаэмыМаксімаТанкадакупалаўскагаГусляра.

Тэорыя літаратуры.Сілаба-танічнаясістэмавершаскладання.Верлібр,вобразасацыятыўны(паглыбленнепаняццяў).

Мастацтва. М у з ы к а: У. Алоўнікаў. Рамансы «Дуб»,«Партызанскія акопы»; А. Багатыроў. Рамансы«Вяселле», «Ка-лісьцібуранаКарпатах»,«Клубамічорнымідымвіўся»,«Нарач»; Г. Вагнер. Рамансы«Дваарлы»,«Плачахмарабезжалю»; Я. Глебаў. Раманс «Нарач»; І. Лучанок. Раманс «Два арлы»; У. Мулявін.Раманс «Завушніцы»;П. Падкавыраў. Раманс «Нешкадуйце,хлопцы,пораху»; Ю. Семяняка. Рамансы«Нарач»,«Ганна»,«Нуівечарвясновы!»;Д. Смольскі. Рамансы«Быцьчалавекамярад»,«Лягэтыхсосен»,«Плачахмарабезжалю»; Ю. Талеснік. Раманс«Завушніцы»;А. Туранкоў. Рамансы«Вясноваянавальніца»,«Грайжа,музыка»,«Унавальніцу»;Э. Тырманд. Рамансы«Аштогэтазадаліна»,«Кабведалі»,«Мойхлебнадзённы»,«Сасна»,«Ваўсім,вядома,вінават»,«Тостзадружбу»,«Памяць».

Скульптура:А. Бембель. «Уз’яднаннеЗаходняйБеларусі».Жывапіс: С. Вярсоцкі. «ВозераНарач»;С. Герус. «Партрэт

М.Танка»; Я. Зайцаў. «ПартрэтМ.Танка»;Н. Шчасная.«ПартрэтМ.Танка».

32

ЛітаратураБугаёў, Д.ПаэзіяМаксімаТанка/Д.Бугаёў.—2-евыд.—Мінск:

Беларус.навука,2003.Мікуліч, М. У.МаксімТанк.Талент,заручанызнебам/М.У.Мі-

куліч.— Мінск :Літаратура іМастацтва,2012.

Беларуская літаратура пасляваеннага часу (да сярэдзіны 1960-х гадоў)

(33 гадзіны)

Беларуская літаратура пасляваеннага дзесяцігоддзя (1945—1955 гг.)(1 гадзіна).

Патрыятычны іжыццялюбныпафас творчасці, абумоўленызаканчэннемвайны,мірнымбудаўніцтвам.Ваеннаятэмаякцэн-тральнаяўлітаратуры.

Вызначальныятворыпасляваеннагадзесяцігоддзянамаральна-этычныятэмы:апавяданніІ.Мележа,Я.Брыля,А.Кулакоўскага,раманыІ.Шамякіна,паэмыА.Куляшова,П.Броўкі.

Беларуская літаратура ў гады абнаўлення грамадства (1956—1965 гг.) (1 гадзіна).

Зменыўграмадскайатмасферысярэдзіны1950-хгадоўііхда-братворныўплыўнаразвіццёбеларускайлітаратуры.Рэабілітацыябеларускіхпісьменнікаў:ЦішкіГартнага,М.Гарэцкага,У.Жылкі,Міхася Зарэцкага (пасмяротна) і інш.Актыўнае ішматграннаеразвіццё мастацтва слова. Узвышэнне ў літаратуры народныхідэалаўпраўды,сумленнасці ісправядлівасці,гуманізму.Узмац-неннекрытычнагапачаткуўлітаратурнайтворчасці,адмаўленнеадсхематызму,тэорыібесканфліктнасці.

Прыход у беларускуюлітаратуруВ.Быкава, I.Пташнікава,I.Навуменкі.А.Адамовіча, I.Мележа,У.Караткевіча,В.Адам-чыка, I.Чыгрынава,А.Пысіна,М.Стральцова,А.Вярцінскага,А.Кудраўца,В.Зуёнка і інш.

Рамантычнаяхваляўмастацтвеіяепраявыўлітаратуры,жы-вапісе,музыцы,тэатры (1956—1965гг.).Вяртаннедакласічныхтрадыцый рэалістычнагамастацтва (проза І.Мележа,В.Быка-ва,Я.Брыля,А.Кулакоўскага, паэзіяА.Вялюгіна,А.Пысіна,М.Аўрамчыка,А.Русецкага,К.Кірэенкі,А.Вярцінскага, дра-матургіяК.Губарэвіча,А.Макаёнка).

33

Я н к а Б р ы л ь. Апавяданні«Галя», «Memento mori»; лірыч-ныямініяцюры «Трохі пра вечнае», «Загадка»(4 гадзіны).

Жыццё ітворчасцьпісьменніка.«Галя». Праблемачалавечагашчасцяісэнсужыцця.Спалучэнне

лірычнай усхваляванасці з глыбокімпранікненнемупсіхалогіючалавека.Гісторыякаханнягераіні.Праблемамаральнагавыбаруіадказнасцічалавеказасваеўчынкі.Духоўныякаштоўнасці і іхзначэннедлячалавека.Пейзажутворы.Мастацкаядэталь.Асаб-лівасцікампазіцыіапавядання.

«Memento mori». Паказ вайны ў апавяданні.Маральныпо-дзвігстарогаселянінаўтворы.Уменнеаўтараўбачыцьгераічнаеза рамкамі бытавых сцэн.Асуджэнне фашызму ў апавяданні.Глыбокаеразуменненароднага гераізму.Урачыстая танальнасцьаўтарскагамаўлення.

Лірычныя мініяцюры. Паэзія«імгненняжыцця».Сродкіства-рэннямастацкага вобраза ў «малойпрозе». Ідэя разнастайнасціжыцця іягопраяўутворчасціпісьменніка.

Тэорыя літаратуры.Стыльпісьменніка(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. С к у л ь п т у р а: С. Вакар. «Пісьменнік

Я.Брыль».Жыв ап і с: М. Будавей. «ПартрэтЯ.Брыля»;В. Грамыка.

«ПартрэтЯ.Брыля».

ЛітаратураКісліцына, Г. Лірычнаямініяцюраякжанрбеларускайлітаратуры/

Г.Кісліцына.—Мінск :Беларус.навука,2000.Ляшук, В. Я. Вывучэнне творчасціЯнкіБрыля ўшколе : дапам.

длянастаўнікаў устаноў, якія забяспечваюць атрыманне агул. сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/В.Я.Ляшук.—Мінск :Аверсэв,2004.

П і м е н П а н ч а н к а. Вершы «Краіна мая», «Герой»,«Родная мова», «Толькі лісцем рабін шалахні...», «Крык сойкі», «Той дзень прапаў і страчаны навекі...», «Спарышы»(3 гадзіны).

Жыццёвыітворчышляхпаэта.Лірыка. Патрыятычны пафас ваеннай паэзіі П.Панчанкі.

Гераічнае ітрагічнаеўвершахабРадзіме іяеабаронцах.Роздумпрасэнсжыцця,гуманныяадносіныпаміжлюдзьміў

творах1960-х гадоў.Пашырэнне тэматычнай,жанрава-стылёвай

34

разнастайнасці лірыкі 1970—1980-х гадоў.Духоўная эвалюцыялірычнагагероя.Вернасцьпраўдзежыцця.Спавядальныхарактар,адкрытасць,шчырасць лірычнага пачуцця.Бескампраміснасцьпаэтычнага слова.Публіцыстычная завостранасць верша, разна-стайнасцьрытміка-інтанацыйнагамалюнка,багаццесродкаўмас-тацкагавыяўлення.

Тэорыя літаратуры.Выяўленнеаўтарскайпазіцыіў творы.Публіцыстычнасцьупаэзіі.Лірычныгерой іаўтар.

Мастацтва. Музыка:П. Падкавыраў.Фрагментызвакальнагацыкла«Партызаны»(сл.ЯнкіКупалы,МаксімаТанка,П.Панчанкі);В. Іваноў.«Тапалінызвон» (сл.П.Панчанкі).

Жывапіс:Я. Батальёнак.«Далягляды»;М. Будавей. «Парт-рэтПіменаПанчанкі»; С. Каткоў. «НаБярэзіне»;В. Шкаруба.«Світанак».

I в а н М е л е ж. Раманы«Людзі на балоце», «Подых наваль-ніцы»(9 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпісьменніка.«Людзі на балоце», «Подых навальніцы». Творчаягісторыя,тэ-

матыкаіпраблематыка«Палескайхронікі».Жанрава-кампазіцый-наяцэласнасцьтвора.Асаблівасцьдраматычнагаканфлікту.

Шматгранныянацыянальныяхарактарыўрамане.МайстэрствараскрыццяўнутранагасветугалоўныхгерояўВасіляДзятлаіГан-ныЧарнушкі.НастойліваеімкненнеВасілядасамасцвярджэнняінезалежнасці,ягосціпласць,цярплівасць,працавітасць,разгубле-насцьускладаныхжыццёвыхабставінах.ДраматычнылёсГанны.

Нетрадыцыйныпадыходаўтарадараскрыццяпсіхалогіізамож-ныхсялян.Розныяадносіныдалюдзей,дапрацы,дабудучыніўстарогаГлушака і яго сыноў.Драматызм становішчаГлушака ўчаскалектывізацыі.Вастрынядраматычнайкалізіі.

Чалавекіпрыродаўтворы.Паэтызацыясялянскайпрацы.Псі-халагічнаемайстэрстваМележа-празаіка.Роляўнутранагамана-логу,няўласна-простаймовы,мовы герояў (палескага дыялекту)ураскрыцці індывідуальныххарактараў.

НацыянальнаясамабытнасцьтворчасціI.Мележаіяеагульна-чалавечаязначнасць.

35

Тэорыя літаратуры. Стыльпісьменніка(паглыбленнепаняц-ця).Традыцыі інаватарства.

Мастацтва. Жы в а п і с:Г. Вашчанка. «МаёПалессе»;А. Гараўскі. «Пінскія балоты»;Ю. Зайцаў. «ЛюдзіПалесся»; Н. Шчасная. «Партрэт ІванаМележа».

Выяўленчае мастацтва:Л. Талбузін. Медаль«ІванМележ».

Тэатральнае мастацтва:спектакль«Людзінаба-лоце» (рэж.А. Гарцуеў).

К і н ам а с т а ц т в а: кінафільм «Людзі на балоце» (рэж.В. Ту раў);тэлеспектакль«Завеі,снежань…»(рэж.У. Забэла).

ЛітаратураЛяшук, В. Я. ІванМележушколе :дапам.длянастаўнікаўагуль-

наадукац.устаноў/В.Я.Ляшук.—Мінск:Аверсэв,2005.—(Выву-чэннетворчасціпісьменніка).

У л а д з і м і р К а р а т к е в і ч. Вершы «Быў. Ёсць. Буду», «Каложа», «Багдановічу», «На Беларусі Бог жыве», «Таўры», «Ка лі паміраюць»; аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха»; раман«Каласы пад сярпом тваім»(11 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпісьменніка.Лірыка. Роздумнаджыццёмчалавецтваіўласнымлёсам.Тэма

Бацькаўшчыны,яегістарычнагамінулагаібудучыні.Патрыятыч-ныпафас,спалучанызглыбокімлірызмам.Паэтызацыяпрыроды.Сувязь лірыкі з традыцыяміфальклору.Асацыятыўная вобраз-насць,жанраваяразнастайнасць.

«Дзікае паляванне караля Стаха».Канкрэтна-гістарычнаяасно-ва твора.Каларыт, атмасферамінулайэпохі (80-я гадыXIXст.).Зварот пісьменніка да легендыпракараляСтаха Горскага (пач.XVII ст.), рамантычнае яе асэнсаванне.Асуджэнне сацыяльнагапрыгнётуіўціску.Роздумабпрызначэннічалавеканазямлі,лёсебеларускаганарода,узаемасувязірозныхгістарычныхэпох.Праб-лемыдабра ізла,кахання,мужнасці і гераізму.ВобразыАндрэяБеларэцкага,АндрэяСвеціловіча іНадзеіЯноўскай.Асаблівасцікампазіцыітвора.

«Каласы пад сярпом тваім».Гістарычнаяасноварамана.Рэаль-ныягістарычныяасобыўтворы:Каліноўскі,Шаўчэнка,Серакоў-

36

скі,Манюшка,Дунін-Марцінкевіч.Паказстанаўленняхарактарубудучагакіраўніка сялянскагапаўстанняКастусяКаліноўскага.ДухоўнывоблікгалоўнагагерояраманаАлесяЗагорскага.Прад-стаўнікі дваранства ў рамане (ДанілаВежа-Загорскі,Хаданскія,Кроер).ДзеячышляхецкагарухуЯраслаўРаўбічіБагданВойна.Стыхійныхарактар антыпрыгонніцкай барацьбы сялян.Паказсупярэчнасцейпаміждваранскімірэвалюцыянерамі ікіраўнікомсялянскага паўстання Корчакам. Грунтоўнасць гістарычнагамысленняаўтара.Праўдзівасцьадлюстраваннячалавечыххарак-тараў.ХараствокаханняАлесяЗагорскага іМайкіРаўбіч.Свое-асаблівасцьмастацкага стылю рамана.Дынамічнасць сюжэта.Сумяшчэннерэалістычныхірамантычныхмастацкіхабагульнен-няў,гістарычнагаігісторыка-легендарнагаўтворы.Месцаіролялірычных адступленняў і пейзажныхмалюнкаў.Вобразная сім-воліка.Сувязьраманазпаэтыкайнародныхбалад ілегенд.

Тэорыя літаратуры.Рамантычнае і рэалістычнаеадлюстра-ваннежыццяўлітаратуры (паглыбленнепаняццяў).Гістарычныраман.

Мастацтва. Му зы к а: Я. Глебаў. Раманс «Любымой»; Л. Мурашка. Раманс«Дагарэўзабрамайнебакрай»; Д. Смольскі. Опера«Сіваялегенда»; У. Солтан.Опера«Дзікаепаляваннека-раляСтаха».

Скульптура:С. Вакар.«ПісьменнікУ.Караткевіч».Жы в а п і с: У. Зінкевіч. «ПартрэтУ.Караткевіча»;М. Бу­

давей. «ПартрэтУ.Караткевіча»; Л. Дударанка. «ПартрэтВасіляБыкава»,«БеларускіяпісьменнікіВасільБыкаў,УладзімірКарат-кевіч,НілГілевіч».

К іна- і тэлемастацтва:тэлеспектакль«Лісцекаш-танаў»;фільмы «Будзьшчасліва, рака» (сцэн.У. Караткевіч),«Быў,ёсць,буду» (сцэн. ірэж.Ю. Цвяткоў),«ДзікаепаляваннекараляСтаха» (рэж.В. Рубінчык), «Кніганошы» (рэж.У. Трац ­ цянкоў),«ЛаддзяРоспачы»(рэж.Л. Тарасаў),«Лісцекаштанаў»(рэж.У. Забэла), «Маці ўрагану» (рэж.Ю. Марухін), «Памяцькаменя»(сцэн.У. Ка раткевіч),«Сведківечнасці»(сцэн.У. Ка рат­кевіч), «Сівая легенда» (рэж.Б. Парэмта), «Сіняя-сіняя» (рэж.Н. Арцімовіч), «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (сцэн.У. Ка ­ раткевіч),«ЧорнызамакАльшанскі» (рэж.М. Пташук).

37

ЛітаратураВерабей, А. Уладзімір Караткевіч : нарысжыцця і творчасці /

А.Верабей.—2-евыд.—Мінск :Беларус.навука,2005.Ішчанка, Г. М. Вывучэнне творчасці У. Караткевіча ўшколе /

Г.М. Ішчанка.—Мінск :Аверсэв,2003.УладзімірКараткевіч : вядомы і невядомы : зборнік эсэ, вершаў,

прысвячэнняў/уклад.:А.Верабей,М.Мінзер,С.Панізнік.—Мінск:Літаратура іМастацтва,2010.

Мальдзіс, А.Жыццё і ўзнясеннеУладзіміраКараткевіча :партрэтпісьменнікаічалавека:[літаратуразнаўчаеэсэ]/А.Мальдзіс.—Мінск:Літаратура іМастацтва,2010.

Русецкі, А. УладзімірКараткевіч : праз гісторыюў сучаснасць /А.Русецкі.—Мінск :Маст.літ.,2000.

А н д р э й М а к а ё н а к. «Зацюканы апостал» (4 гадзіны).Жыццёвыітворчышляхдраматурга.«Зацюканы апостал».Жанраваяадметнасцьп’есы.Спалучэнне

ў творыкамічнага і трагічнага.Умоўнасцьчасу імесцадзеяння.Характарыстыка персанажаў, іх сімвалічнасць і падкрэсленаяабагульненасць.Маральна-этычны змест камедыі, сцвярджэннеаўтарамдухоўныхагульначалавечыхкаштоўнасцей.МайстэрстваА.Макаёнкаўабмалёўцыхарактараў.

Тэорыя літаратуры. Сатырычнаякамедыя.Трагікамедыя.Моўнаяхарактарыстыкаперсанажаў (паглыбленнепаняцця).

Мастацтва. Жывап і с:М. Будавей. «А.Макаёнак».Т э а т р а л ь н а е м а с т а ц т в а: спектаклі «Зацюканы

апостал» (рэж.Б. Луцэнка).

Паўтарэнне і падагульненне вывучанага за год(1 гадзіна)

Рэзерв вучэбнага часу (2 гадзіны)

Усяго: навывучэннетвораў—93гадзіны; натворчыяработы—10гадзін; наўрокіпатворахдлядадатковагачытання—2гадзіны.

38

РЭКАМЕНДАЦЫЙНЫ СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ЗАВУЧВАННЯ НА ПАМЯЦЬ

У. Дубоўка.Верш(навыбарвучняў).Кандрат Крапіва.Байка (навыбарвучняў).Максім Танк.Верш«Роднаямова».А. Куляшоў.Верш(навыбарнастаўніка).П. Панчанка.Верш(навыбарнастаўніка).І. Мележ.Урывак з рамана«Людзі на балоце» (на выбарна-

стаўніка).У. Караткевіч.Верш(навыбарвучняў).

ПРЫКЛАДНЫ СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ДАДАТКОВАГА ЧЫТАННЯ

Г. Апалінэр.Зб.«Зямныакіян».Я. Брыль.«Муштук іпапка»,«Птушкі і гнёзды».А. Вярцінскі.Зб.«Хлопчыкглядзіць...».М. Гарэцкі.«Наімперыялістычнайвайне».А. Грачанікаў.Зб.«Палессе».Г. Далідовіч.«Гаспадар-камень».А. Дзялендзік.«Чатырыкрыжынасонцы».А. Жук.«Халоднаяптушка».У. Жылка.«Хараство».М. Зарэцкі.«Дзіўная»,«Вязьмо».У. Дубоўка. ПеракладысанетаўШэкспіра.Зб.«Беларускаябайка» (уклад.Э.Валасевіч).Зб.«Душамаятужлівая» (уклад.В.Шніп).Зб.«Іскрывечнагаагню»(уклад.А.А.Васілевіч і інш.).Зб.«Прайсціпраззону» (уклад. I.Бутовіч).В. Зуёнак.«Маўчаннетравы».Л. Калюга.Апавяданні.У. Караткевіч.«Чазенія»,«ЛаддзяРоспачы».Т. Кляшторны.Вершы.К. Крапіва.«Мілычалавек».А. Кулакоўскі.«Нявестка».Е. Лось.Зб.«Iкаласуедаўгалецце...».М. Лынькоў.Апавяданні.А. Макаёнак. «Трыбунал»,«Пагарэльцы».

39

З. Марозаў.Зб.«Вяртаннедацішыні».І. Мележ.«Завеі,снежань».І. Навуменка.«Саснапрыдарозе».А. Пісьмянкоў.«Думацьвершы...».А. Пысін.Вершысазб.«Тваедалоні»,«Ёсцьнасвецемойалень».А. Разанаў.Зб.«Вастрыёстралы».Э. М. Рэмарк. «Трытаварышы».Б. Сачанка. «Вечныкругазварот». А. дэ Сент­Экзюперы. «Планеталюдзей».Я. Сіпакоў.Зб.«Вечаславянскіхбалад».У. Фолкнер. «Пахвербены».Э. Хемінгуэй. «Бывай,зброя!».М. Чарот.Вершы.К. Чорны.«Вераснёвыяночы»,«Зямля».В. Шніп.Зб.«Гронкасвятла».Я. Янішчыц.Зб.«Маналогвавёркі».

АСНОЎНЫЯ ВІДЫ ВУСНЫХ I ПІСЬМОВЫХ РАБОТ ПА ЛІТАРАТУРЫ

Выразнаечытаннемастацкіхтвораў.Складанне простага і разгорнутага плана ўласнага вуснага і

пісьмовагапаведамлення.Вусныіпісьмовыпераказурыўказэпічнагатворазэлементамі

аналізу.Вуснаеіпісьмоваесачыненне-апісанневыглядугероя,карціны

прыродыіінш.(нападставевывучаныхтвораў);сачыненне-разва-жаннепапраблеме,узнятайпісьменнікам.

Самастойныаналізлітаратурнагатвораціэпізодазяго.Супастаўленнелітаратурнагатворазягоінтэрпрэтацыяйуін-

шыхвідахмастацтва.Дакладаборэфератналітаратурнуютэмупанекалькіхкрыніцах.Рэцэнзія,тэзісы,канспектлітаратурна-крытычнагаартыкула

аболекцыінастаўніка.Водгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякіна-

фільм,тэлеперадачу,спектакль.Складаннебібліяграфііпатэме,прапанаванайнастаўнікам.Напісаннеўласныхтвораў(вершаў,невялікіхапавяданняў,мас-

тацкіхзамалёвак,эсэ і інш.).

40

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увыніку засваення зместунавучання беларускайлітаратурывучні пав інны:

ведаць: шляхі і галоўныя этапыразвіцця беларускайлітаратурыў

ХХстагоддзі; асноўныяэпохі інапрамкі,родыіжанрылітаратуры; асноўныязвесткіпражыццёвыітворчышляхпісьменнікаў; змест,праблематыку,сістэмувобразаўвывучанагатвора; асноўныяпрыметырамантычнага,рэалістычнагаімадэрнісц-

кагатыпаўмастацкайтворчасці; псіхалагічныяпрыёмыраскрыцця характару ўмастацкім

творы; асноўныятэарэтыка-літаратурныяпаняцці,прадугледжаныя

праграмай; тэксты,рэкамендаваныяпраграмайдлязавучваннянапамяць;

умець: вызначацьасноўныяпраблемылітаратурнагатвора; характарызавацьлітаратурнагагероя; аналізавацьпрыёмыраскрыццяхарактаруўмастацкімтворы; выяўляцьаўтарскуюпазіцыю; самастойнаацэньвацьвывучаныятворызулікаміхмастацкай

спецыфікі іабгрунтоўвацьгэтуацэнку; рыхтаваць вусны (абопісьмовы) разгорнутыадказнапраб-

лемнаепытаннепавывучанымтворы,карыстаючысялітара-туразнаўчымікрыніцамі;

аналізавацьіінтэрпрэтавацьмастацкітвор,выкарыстоўваю-чызвесткіпагісторыі ітэорыілітаратуры;

суадносіцьмастацкуюлітаратурузграмадскімікультурнымжыццём,раскрывацьканкрэтна-гістарычныіагульначалавечызмествывучаныхлітаратурныхтвораў;

пісацьсачыненнепавывучанымтворы; складацьпланіканспектлітаратурна-крытычнагаартыкула; рыхтавацьдакладаборэфератналітаратурнуютэму; рыхтавацьвусныіпісьмовыводгукнасамастойнапрачытаную

кнігу,прагледжаныякінафільм,тэлеперадачу,спектакль;

пісацьрэцэнзіюнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжа-ныякінафільм,тэлеперадачу,спектакль;

супастаўляцьлітаратурнытворзілюстрацыямідаяго,атак-самазягокіна- ітэлеэкранізацыямі;

карыстаццарознагародудаведачна-інфармацыйнайлітара-турай;

валодаць: навыкаміабагульнення,сістэматызацыіісупастаўленнявы-

вучанага,выяўленняадметныхрысхарактаругерояў,тыпо-вагаў іхпаводзінах,адносінахдажыцця;

уменняміінавыкамівуснагаіпісьмовагамаўлення,лагічнагаівыразнагавыказваннядумак,дастатковымзапасаммаўлен-чыхсродкаў;

навыкаміпараўнаннялітаратурныхтвораўзтвораміжывапі-су,музыкі,тэатра і інш.;

рознымівідамілітаратурна-творчайдзейнасці(напісаннеса-чынення,даклада,рэферата,рэцэнзіі);

навыкаміпрацызнавукова-крытычнайідаведачнайлітарату-райпавызначанайтэме(літаратурна-крытычныяартыкулы,слоўнікі,даведнікі,энцыклапедыі і інш.).

42

РУССКИЙ ЯЗЫК

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

Цель обучения русскомуязыку вХклассе—формированиезнаний, уменийинавыков свободного владениярусскимязыкомвовсехвидахречевойдеятельности(слушание,говорение,чтение,письмо), в избранных сферахпримененияязыка;формированиесредствамирусскогоязыкаинтеллектуальной,духовно-нравствен-ной,коммуникативной,гражданскойкультурыучащихся.

Задачи обучения: lязыковоеи речевое развитие учащихсяпосредствомповто-

рения, обобщения, систематизацииирасширения знаний осистемерусскогоязыканавсехегоуровнях(фонетическом,лексическом,морфемном,морфологическоми синтаксиче-ском),нормахрусскоголитературногоязыка(орфоэпических,акцентологических,лексических(речевых),стилистических,морфологическихисинтаксических(грамматических),орфо-графических, пунктуационных; усвоенияправилфункцио-нированияязыковых средств речи, обогащения словарногозапаса и грамматического строя речи учащихся; развитиеспособностейанализироватьиоцениватьспрагматическойиэстетическойточекзренияиспользуемыевтекстахразличныеязыковыеявления;совершенствованиезнаний,уменийина-выковязыковой и речевой компетенцийнаосновеусвоениябазовыхидополнительныхтеоретическихсведенийофунк-циональных стиляхречи,ихпризнаках, правилахисполь-зованияязыковых средств в текстах различных стилей, обизобразительно-выразительныхсредствахвсехуровнейязы-ковойсистемы;

lречевоеикоммуникативноеразвитиеучащихсяпосредствомобучения видамречевой деятельности, анализуи созданиютекстовразличныхстилейижанровречинапредложеннуюисамостоятельноизбраннуютему,втомчислелитературную,

43

созданиювторичныхтекстов(изложениясграмматическим,стилистическимитворческимзаданиями,тезисы,конспекты,рефераты,аннотации,рецензииит.д.)наоснове усвоенияречеведческих теоретико-практических знаний и умений,обеспечивающихвладениеречевойикоммуникативной ком­петенциями;

lформированиериторической компетенцииучащихсянаосно-ве усвоения риторических знаний, приемов эффективногоречевого общения, способов подготовкии ведения дискус-сии,полемики,знанийоправилахподготовки,порождениятекстов различных стилей и эффективного произнесениямонологических видов речи; овладения диалогическимиимонологическимиформамиречевогообщения,умениямиана-лизировать,контролироватьисовершенствоватьсвоеречевоеповедениеиречьвкаждойконкретнойречевойситуации;

lрасширениеиуглублениезнаний,формирующихсоциокуль­турнуюилингвокультурную компетенцииофеноменекуль-туры как системе общечеловеческих и национальных длярусскогоибелорусскогонародовидеалов,традиций,обычаев,ценностей,норм,регулирующихвзаимодействиеличностейиихповедениевобществе,атакжеформирующихсоциальные,духовно-нравственныекачестваучащихсяиихгражданскуюпозициювпроцессеобучениярусскомуязыку.

Компетентностный подход кобучениюрусскомуязыкувсис-темеобщегосреднегообразованияобеспечиваеткомплексноепарал-лельноеовладениеучащимисяязыковымизнаниямииумениями,речевымипонятиямииумениями,чтопредполагаетвсвоюочередьипараллельноеовладениеимипредметнымиимежпредметнымикомпетенциями(языковой,речевой,коммуникативной,риториче-ской, социокультурной, лингвокультурологической), каждаяизкоторыххарактеризуетсясвоимучебнымсодержанием(теоретиче-скимипрактическим)обучениярусскомуязыкуиречи,атакжевидамиречевойдеятельности.

Языковая (лингвистическая) компетенция по русскому языкупредусматриваетвладениезнаниями,умениямиинавыкамиуров-нейязыковой системы (фонетика,лексика, состав словаи слово-образование,морфология,синтаксис),правописнымиумениямиинавыками, уместноеиспользование языковых средств в речевой

44

практике,текстахразныхстилейижанров;речевая компетенциявходитвсоставязыковойкомпетенции,когдавыступаетвкачествевладенияспособамиформированияиформулированиямыслейпо-средствомязыкаи уменийиспользованияязыка в связнойречи.Кроме того, компоненты речевой компетенции входят в составкоммуникативнойкомпетенциидлярешениязадачвзаимодействиявпроцессеобщениявсоответствиискоммуникативнымипотребно-стями,обусловленнымиситуацией,задачейиусловиямиобщения.

Коммуникативная компетенция —это владение учащимисясредствамиязыкаиречидляреализациицелейобщения.Уровенькоммуникативнойкомпетенцииопределяетсяэтапомицельюобще-ния. Вструктурукоммуникативнойкомпетенциивходитнесколькокомпетенций:языковая,речевая,риторическая.Содержательнымикомпонентамикоммуникативнойкомпетенцииявляются:а)сферыдеятельности; б) ситуации общенияи тактикакоммуникации вситуациях;в)типытекстовиправилаихпостроения.

Риторическая компетенция— это знание теориипубличнойречии владениеразнообразнымидиалогическимиимонологиче-скимиформамиречевогообщения,способамииумениямиконтро-лироватьисовершенствоватьсвоеречевоеповедениеиречьвкаж-дойконкретнойречевой ситуации, способами оценки аудитории,свободноговладениясловом,приемамиреагированиянарепликисобеседника,способствующимиулучшениювзаимопониманияпримежкультурныхконтактах.

Социокультурная компетенция —это знаниематериальныхидуховныхценностейкультурногонаследиястраны,националь-но-культурной специфики (обычаев, правил, норм, социальныхусловностей,ритуалов,социальныхстереотиповит.д.),речевогоповеденияиспособностьпользоватьсяэлементамисоциокультур-ногоконтекста для восприятияипорожденияречи с учетомосо-бенностейнациональногоязыка.

Лингвокультурологическая компетенция—этовладениебез-эквивалентной лексикой, невербальными средствами общения,фоновыми знаниями, характерными для говорящихна русскомязыке,обеспечивающимиречевоеобщениеввидесмысловыхассо-циаций, семантическихи стилистическихконнотаций; владениеязыковойафористикойифразеологиейсточкизренияотражениявнихкультуры,национально-психологическихособенностей,опыта.

45

Кромекомпетентностногоподходакобучениюрусскомуязыку,определяющими теоретическуюи практическую базу обученияязыкуи речиявляются системно-функциональный,коммуника-тивно-деятельностный, социокультурныйилингвокультурологи-ческийподходы.

Системно-функциональный подход предполагает усвоениесистемырусского языка, единицразного уровня с точки зрениязначения,строенияиназначениявречи;отбориорганизациюязы-ковогоматериаладлясозданияразличныхвидовречевойдеятель-ности,фор мирования языковойиречевой компетенции учащихся.

Коммуникативно-деятельностный подход определяеттакуюорганизациюинаправленность занятийпо русскомуязыку, прикоторойцельобучениясвязанасобеспечениеммаксимальногопри-ближенияучебногопроцессакреальномупроцессуобщения.Объек-томобученияспозицииэтогоподходаявляетсяречеваядеятельностьвовсехеевидах.

Социокультурный подход кобучениюрусскомуязыкутакжеотноситсякдеятельностномутипу,реализациякоторогопредпола-гаетнетолькоознакомлениесматериальнымиидуховнымиценно-стямиБеларусииРоссии,способамивыражениякоторыхявляютсяязык, литература, искусство, историяи другие, но и овладениеумениямипользоватьсяполученными знаниямионаследии этихстран, обычаях,правилах,нормах,ритуалах, социальныхстерео-типахит.д.впроцессеобщения.

Лингвокультурологический подход кобучениюрусскомуязыкупозволяет скоординировать все уровни владенияязыкомнафор­ми рование лингвокультурологической компетенции, воспитаниеречевойкультурыучащихсянаосновеосвоенияязыкакаксредствапостижениярусской, национальнойкультурывконтексте обще-мировой.

УчебныйматериалповышенногоуровнядляизучениявXклассепрофильногогуманитарногонаправлениягруппируетсяпоблокамсучетомсистемыязыкаиречи: lОбщиесведенияорусскомязыке. lГрамматикатекста.Функционированиеязыковыхединицв

тексте. lКультураречи.Коммуникативныекачестваречи. lСтилистикакакразделнаукиоязыке.

46

lФункциональныестилиречи,стилистическаянорма,стиле-образующиесредстваязыка.

lЖанрыречи.Доклад.Дискуссия. lСловокакосновнаяединицаязыка:звуковаясторонаслова,

орфоэпическая и акцентологическая нормы; смысловаясторона слова, речевая (лексическая) норма, состав слова,образование слов, словообразовательнаянорма; изменениеслова (частиречи),морфологическаянорма.

lТекстообразующиефункциилексических,словообразователь-ных,морфологическихсредствязыка.

lОрфографиякаксистемаправилправописания.Орфографи-ческаянорма.

В программеXкласса дляизученияпредставлена языковаясистемакакперечислениеучебныхразделов,составляющихосновуданногоучебногопредметаипредъявляемыхучащимсявкачествеобъекта усвоения.Функционально-стилистические возможностисинтаксисаисинтаксическиенормырусскоголитературногоязыкаявляютсяобъектомусвоениявXIклассе.

Принципамиотборасодержанияобученияявляются: lучетфункционально-семантических особенностей явлений

языковойсистемы; lзначимостьтеоретическихсведенийдляречевойдеятельности; lопоранаэтнокультуруприотборетеоретическихсведенийи

дидактическогоматериала; lопоранатексткакнаобъектобученияикакнапродуктре-

чевойдеятельности.

СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА

(105 ч)

ПОВТОРЕНИЕ ИЗУЧЕННОГО В V–IX КЛАССАХ (4 ч)

ОБЩИЕ СВЕДЕНИЯ О ЯЗЫКЕ (2 ч)

Русскийязыккакразвивающеесяявление.Этапыразвитияиместорусскогоязыкавкругуславянскихязыков.Историческиеиз-менениявлексике,морфемномсоставеиморфологическиххарак-

47

теристиках слови их отражение в современномрусскомязыке.Русскийязыккак одиниз государственныхязыковРеспубликиБеларусь.Русскийязыквмеждународномобщении.

ГРАММАТИКА ТЕКСТА (2 ч)

Текстиегоосновныепризнаки(систематизация,обобщениеиз-ученногоранее).Смысловаяиструктурнаясвязностькакодинизглавныхпризнаковтекста.Функционированиеязыковыхединицвтекстах,принадлежащихразнымтипамистилямречи.

Комплексныйанализтекста.

КУЛЬТУРА РЕЧИ (4 ч)

Типыязыковыхнорм.Уровниязыковойкультуры: 1) владе-ниенормамиустногоиписьменноголитературногоязыка; 2)ис-пользованиевыразительныхязыковыхсредстввразныхусловияхобщениявсоответствиисцелямиисодержаниемречи.

Коммуникативныекачестваречи:точность,логичность,чисто-та,богатство,выразительность,уместностьречи.

Средстваиприемывыразительностиречи,используемыеавто-рамитекстовнаразныхязыковыхуровнях:лексическом,фонети-ческом,словообразовательном,морфологическом,синтаксическом.Речевыеошибкииспособыихустранения.

СТИЛИСТИКА КАК РАЗДЕЛ НАУКИ О ЯЗЫКЕ (4 ч)

Функциональныестилииихосновныепризнаки.Функцииязы-ка.Взаимосвязьязыковойфункцииифункциональногостиля.

Функционально-смысловыетипыречи:описание(виды,компо-зиция),повествование(виды,композиция),рассуждение(компози-ция,видыдоказательств).

Стилистическийанализтекста.

ЖАНРЫ РЕЧИ. ДИСКУССИЯ. ДОКЛАД (5 ч)

Диалогическаяречь.Жанрыдиалогическойречи:дискуссияиполемикакаквидыспора.

Дискуссияикорректныеприемыееведения.Правилаформу-лированияаргументов.

48

Текстыдискуссионногохарактера.Дискуссионныеинедискус-сионныетемы.

Речевое поведение участников спора.Конструктивная и де-структивнаяречеваяманера.

Обобщение(отпримеровквыводу)иконкретизация(отправилакпримерам)какспособырассуждения.

Докладкакжанрречи.Научныйдоклад,егоподготовка(изуче-ниетемыдоклада),композиция,языковоеоформление.Подготовкакпроизнесениюдоклада.

СЛОВО КАК ОСНОВНАЯ ЕДИНИЦА ЯЗЫКА (38 ч)

Звуковая сторона слова (4 ч)

Звукиибуквы(систематизацияиобобщениеизученногоранее).Гласные звуки в ударноми безударномположении.Двойная

ролье, ё, ю, я. Особенностирусскогоударения.Парныеинепарныезвонкиеиглухие,твердыеимягкиесоглас-

ные.Изменениекачествасогласныхзвуков.Современныепроизносительныенормы.Звуковаявыразительностьречи.Изобразительно-выразительные

возможностифонетики.Звукопись.Ассонанси аллитерациякаксредствавыразительностинафонетическомуровнетекстов.

Смысловая сторона слова (6 ч)

Звучаниеизначениекаквнешняяивнутренняястороныслова.Лексическоеиграмматическоезначенияслова.

Речевая (лексическая)современнаянорма.Однозначныеимногозначные слова; их отражение в словар-

ныхстатьях.Прямоеипереносноезначениеслова:ихотражениев словарных статьях.Пути возникновения и типыпереносногозначения.Метафораиметонимиякактипыпереносногозначенияисредствавыразительности.

Омонимыиих употребление в речи.Способыразграниченияомонимовимногозначныхслов.Оформление словарныхстатейвтолковом словаре длямногозначного словаи омонимов.Словариомонимов.Явление омонимиикак выразительное средство длясозданияшутокикаламбуров.

49

Синонимыиих употребление в текстахразных стилейречи.Языковые,стилистические,полные(абсолютные),авторскиесино-нимы;ихрольифункциивтекстаххудожественнойлитературы.Синонимическийряд,словарисинонимов.

Антонимыиихупотребление в речи.Однокоренныеи разно-коренные, общеязыковыеиконтекстуальныеантонимы;ихрольифункции в текстах разных стилей речи. Словари антонимов.Антонимиякакодинизпринципов,накоторомстроятсяпослови-цы.Использование антонимиикак средства выразительности вхудожественнойлитературе.Антитезакакстилистическийприем,построенныйнаантонимии.Оксюморонкакстилистическаяфигу-ра,восновекоторойлежитявлениеантонимии.

Фразеологическиеобороты,ихсвойстваиупотреблениевтек-стахразных стилей.Разграничениефразеологизмови свободныхсловосочетаний.Однозначныеимногозначныеустойчивыеоборо-ты,ихфиксированиев словарях.Фразеологическиесловарирус-ского языка.Синонимичныеи антонимичныефразеологическиеобороты.Речевыеошибки, связанные сневернымупотреблениемфразеологизмов.Использованиеустойчивыхоборотовкаксредствавыразительностивтекстаххудожественнойлитературы.

Состав слова. Образование слов (7 ч)

Морфемакак значимаячасть слова.Классификацияморфем.Словообразовательныеиформообразовательныеморфемы.

Правописаниеморфем.Классификацияорфограммпоместуна-хождениявслове:орфограммывприставке,орфограммывкорнеслова,орфограммывсуффиксеиорфограммывокончании.Опре-делениеместонахожденияорфограммыкакобязательноеусловиерешенияорфографическойзадачи.

Разборсловапосоставу.Трудныеслучаиморфемногоразбора.Морфемный,морфемно-орфографическийсловари,словарьстрое-ния слова.Морфемы-синонимы,морфемы-омонимыиморфемы-антонимы;ихстилистическиеособенности.

Основныеспособыобразованияслов.Производноеипроизводя-щее слова.Словообразовательныйанализ.Словообразовательныесловарирусскогоязыка.

Словообразовательнаянорма.Словообразовательныесинонимыиихстилистическаяпринадлежность.

50

Изобразительно-выразительные возможности и средстваслово-образования. «Словесная игра» как средство выразительности.Окказионализмыкакявлениеавторскогословообразования.Исполь-зование однокоренных словиформ слова для созданияхудоже-ственногообраза.

Текстообразующиефункциипроизводныхслов.Однокоренныесловаитематическоеединствотекста.

Изменение слова (части речи) (21 ч)

Системачастейречивсовременномрусскомязыке.Самостоя-тельные,служебныечастиречи,междометияизвукоподражания.Основныеспособыопределениячастеречнойпринадлежностислов.

Морфологическаянорма. Грамматические ошибки.Сложныеявлениярусскойморфологиииих отражение в грамматическихсловарях.

Частиречикакисточниквыразительноститекстовразныхсти-лей.Изобразительно-выразительныевозможностиитекстообразу-ющиефункцииморфологическихсредствязыка.

Имя существительноекаксамостоятельнаячастьречи:орфо-графическаяиморфологическаянормы.Трудностиупотребленияимен существительных в речи.Основные виды грамматическихошибок,обусловленныхнарушениемнормупотребленияименсу-ществительныхвречи.Роднеизменяемыхисложносокращенныхслов.Категорияодушевленности/неодушевленностисуществитель-ных.Образованиеформименительногои родительногопадежеймножественногочислаименсуществительных.Особенностискло-ненияразличныхгруппименсуществительных.

Изобразительно-выразительные возможностии текстообразу-ющиефункцииименисуществительного.Экспрессивноеупотребле-ниесобственныхименсуществительных:«говорящие»фамилиииназваниянаселенныхпунктов.Рольименсуществительныхвсо-зданиихудожественногообраза.Употреблениеименсуществитель-ныхвтекстедлясозданиястатичнойкартины.Использованиеот-глагольныхсуществительныхдляпередачидинамичноститекста.Именасуществительныеоднойтематическойгруппыиключевыесловатекста.Именасуществительныекакодинизспособоввыра-женияметафорическогоиметонимическогопереноса.

51

Имя прилагательное как самостоятельная часть речи; егоморфологические признаки, синтаксическиефункции, правопи-сание.Морфологическаянорма.Основные виды грамматическихошибок, обусловленных нарушением норм употребления именприлагательных.Образованиеи употреблениекраткихиполныхформ имен прилагательных. Использование различных формимениприлагательного припередачепостоянстваи временностипризнака.Образованиеиупотреблениеформстепенейсравнения.Употреблениеформ степеней сравненияименприлагательных врекламныхтекстах.Склонениепритяжательныхприлагательных.

Изобразительно-выразительные возможностии текстообразу-ющиефункцииимениприлагательного.Употреблениеименпри-лагательныхвтекстахразныхстилейречи.Именаприлагательныекакосноватекстов-описаний.Использованиеименприлагательныхприхудожественномописаниивнешности героя, портретнойха-рактеристикив разных стиляхречи.Рольименприлагательныхв создании художественного образа.Цветопись и ее выражениепосредствомименприлагательных.Использованиекачественныхприлагательных для создания эпитетов.Определения в текстахразных стилей речи, выраженныеименамиприлагательными, втомчислеприлагательными-эпитетами.Словариэпитетоврусскоголитературногоязыка.

Имя числительноекаксамостоятельнаячастьречи;егоморфо-логические признаки, синтаксическиефункции, правописание.Сочетаемостьименчислительныхсименами существительными.Склонениеименчислительных.Морфологическаянорма.Основныевидыграмматическихошибок, обусловленныхнарушениемнормупотребленияименчислительных,ихсклоненияисочетаемости.Образованиеформколичественныхипорядковыхчислительных.Употреблениесобирательныхчислительныхссуществительными.Правилаобразованияименчислительных,обозначающихдробныечисла,иформсочетающихсяснимисуществительных.

Изобразительно-выразительные возможностии текстообразу-ющиефункцииименичислительного.Употреблениеименчисли-тельныхвтекстахразныхстилейречи.Использованиевхудоже-ственнойобразнойречифразеологическихсочетаний,всоставко-торыхвходятименачислительные.Насыщениепублицистическоготекста (репортажа) именами числительными с целью усиления

52

действенностиречи.Использованиевфольклорныхтекстахименчислительных,имеющихсимволическое значение,какизобрази-тельногосредстваязыка.Текстообразующиефункцииименичисли-тельноговофициально-деловомстиле.

Местоимениекаксамостоятельнаячастьречи;егоморфологи-ческиепризнаки,правописание,особенностисклонения.Основныевидыречевыхиграмматическихошибок,обусловленныхнаруше-ниемнормупотребленияместоимений.

Изобразительно-выразительные возможностии текстообразу-ющиефункцииместоимения.Особенности употребленияместо-имений в текстах разных типов и стилей речи. Экспрессивно-стилистическиефункцииместоимений:передачачерезместоиме-ниямы, наш единстваговорящегосдругимилицами;лекторскоемы как выражение общности с аудиторией; экспрессияпротиво-поставлениямы — вы, наш — ваш в текстахпублицистическогостиляречи;обобщающееты, содержащееуказаниеналюбоелицо,втомчислеинаговорящего.Переносноеиспользованиеоднихлич-ныхместоименийв значениидругих.Местоимениякак средствосвязипредложенийвтексте.

Глагол как самостоятельнаячастьречи.Системаформ глаго-ла:инфинитив, спрягаемыеформы.Морфологическиепризнаки,синтаксическиефункции,правописаниеглагола.Типспряженияглагола.Морфологическаяи орфографическаянормы.Основныевиды грамматических ошибок, обусловленныхнарушениемнормупотребленияглаголоввречи.Образованиеформнаклонений,вре-мени,лицаичислаглагола.

Причастиеидеепричастиекакособыеформыглагола,ихмор-фологическиепризнаки,синтаксическиефункции,правописаниеи употребление в речи.Морфологическаянорма.Основные видыграмматических ошибок, обусловленныхнарушениемнормупо-требленияособыхформглаголавречи.Образованиепричастийидеепричастий.

Изобразительно-выразительные возможностии текстообразу-ющиефункцииглаголаиегоособыхформ.Использованиеглаголь-ныхформдлявыраженияпобуждения,просьбы,категорическогоприказа, совета. Употребление глагольныхформ, передающихсостояниеприродыичеловека(статику),изменениесостояния(ди-намику).Рольглагольныхформвтекстахразныхтиповистилей

53

речи.Употреблениеглагольныхформвтексте-описании.Исполь-зованиеглаголаиегоособыхформприотражениисменысобытий.Употреблениеформединственногочиславзначениимножествен-ного, форм одного наклонения в значении другого, переносноеупотреблениеформнаклоненияи времени глагола. Глагольныеметафорыиолицетворениякаксредствавыразительности.

Наречиекаксамостоятельнаячастьречи;егоморфологическиепризнаки,сочетаемость,синтаксическиефункциииправописание.Произносительнаяиморфологическаянормы.Образованиеформстепенейсравнениянаречия.

Изобразительно-выразительные возможностии текстообразу-ющиефункциинаречия.Стилистические особенностиупотребле-ниянаречия в текстахразных типов речи.Наречия-синонимыинаречия-антонимы.Фразеологическиесочетанияисинонимичныеимнаречия.Наречиякакодиниз способоввыраженияэпитетов.Употреблениенаречийдляпередачисостоянияприродыичелове-ка.Наречия времени в текстах, содержащихуказаниенапосле-довательностьдействий.Наречиясостилистическиокрашеннымисуффиксамииихрольвтекстах.

Предлог, союз, частицакакслужебныечастиречи,ихморфоло-гические признаки,функции в синтаксическихконструкциях,правописание.Морфологическаяиорфографическаянормы.Грам-матическиеошибки,связанныеснарушениемнормупотребленияпредлогов.

Изобразительно-выразительные возможностии текстообразу-ющиефункциипредлогов,союзов,частиц.Синонимикаслужебныхчастейречи.Использованиемногозначности слов служебныхча-стейречи в текстахразных стилейречи. Стилистическаяхарак-теристикачастиц.

Многоплановостьчастицвразныхречевыхситуациях.Особаярольчастицввысказываниях,содержащихуточнение,отрицание,выделениепредметаречи,восхищение,удивление,негодованиеидругие чувства по поводу сообщаемого.Использование частиц вразговорных текстахи в художественныхдляпередачиречи ге-роев.Повторпредлогаводнотипныхконструкциях,полисиндетон(многосоюзие)иасиндетон(бессоюзие)какстилистическиефигуры,придающиевысказываниюэкспрессивныйхарактер.

54

Междометиякакособаячастьречи,звукоподражательныесло-ва,ихупотреблениеиправописание.

Изобразительно-выразительные возможности, текстообразу-ющиефункцииистилистическаярольмеждометийизвукоподра-жательных слов.Использование «этикетных», эмоциональных,«побуждающихкдействию»междометийвразныхречевыхситуа-циях,втекстахразныхтиповистилейречи.

ОРФОГРАФИЯ КАК СИСТЕМА ПРАВИЛ ПРАВОПИСАНИЯ. ОРФОГРАФИЧЕСКАЯ НОРМА (24 ч)

Проверяемыенаписания.Правописание гласныхи согласныхв значимыхчастях слова.Правописание безударных окончанийсуществительных,прилагательныхиглаголов.Правописаниеглас-ныхо, е (е) послешипящих.

Фонетическиенаписания.Правописаниеприставок,оканчива-ющихся на з, с. Правописание гласныхи—ы после приставок,оканчивающихсянасогласный,всловахсмеждународнымисло-вообразовательными элементами, в сложносокращенных словах.Правописаниегласныхо—е послец.

Непроверяемыенаписания.Правописаниегласныхисогласныхвкорнеслова.Правописаниечередующихсягласныхо—а вкорняхслов.Правописание чередующихся гласныхе—и вкорнях слов.Правописаниегласныхи—ы послец.

Правописаниеъиь. Трифункциимягкогознака:разделитель-ный,неразделительный(обозначающиймягкостьсогласного),по-казательграмматическихформсловразныхчастейречи.

Правописаниеприставокпре-, при-. Написаниепре-, при- всо-ответствиисозначениемприставок.Трудныеслучаиправописанияпре-, при-.

Правописаниеименсуществительных.Трудныеслучаиправо-писанияиобразованияименсуществительных.Правописание-ий, -ей вродительномпадежемножественногочислаимен существи-тельныхженскогои среднего рода на -ья, -ье, -ье (-ия, -ие, -ие). Окончанияродительногопадежамножественного числаимен су-ществительныхмужскогорода,обозначающихлицпонациональ-ности. Окончания творительного падежа собственныхимен су-ществительныхна -ин (-ино), -ын (-ыно), -ов (-oвo), -ев (-ево).

55

Правописаниесуффиксовименсуществительных.Стилистическаяокраскаименсуществительных,имеющихразныесуффиксы.

Правописаниеименприлагательных.Употреблениекраткихформимен прилагательныхмужского рода на -ей (-енен), сти-листическаяокраскаданныхформ.Правописание суффиксов -к-, -ск- вименахприлагательных.Правописаниегласныхо, е, и, а всуффиксахименприлагательных.

Правописаниеглаголов.Написаниеглаголовсприставкойобез- (обес-), ихстилистическаяокраска.Правописаниеизначениясуф-фиксов -ова- (-ева-), -ыва- (-ива-), употреблениеглаголовстакимисуффиксамивтекстахразныхтиповистилейречи.

Правописание причастий.Правописание гласныхперед суф-фиксом -вш- вдействительныхпричастияхпрошедшеговремени.Правописаниегласныхпередн инн встрадательныхпричастияхпрошедшеговремени.Трудныеслучаиобразованияиупотребленияпричастий.

Правописаниен инн всловахразныхчастейречи.Правописа-ниен иннвполныхименахприлагательныхипричастиях.Пра-вописаниен иннвименахсуществительных,наречиях,краткихприлагательныхипричастиях.Произносительнаянорма.

Правописаниесуффиксовнаречий,образованныхотименпри-лагательных.

Слитные, раздельныеи дефисныенаписания.Правописаниесложных существительных, прилагательных и числительных.Слитные,раздельныеидефисныенаписаниянаречийинаречныхсочетаний.Слитные,раздельныеидефисныенаписанияпредлогов,союзов,частиц.

Правописаниене сословамиразныхчастейречи: с существи-тельными,прилагательными(полнымиикраткими),местоимени-ями, числительными, наречиями, причастиями, отглагольнымиприлагательными,глаголамиидеепричастиями.

Правописаниене ини. Правописаниеприставокне- ини- вот-рицательныхместоименияхинаречиях.Правописаниене ини вутвердительныхиотрицательныхсинтаксическихконструкциях.

Учебно-языковые умения и навыки: совершенствованиеправо-писных(орфографических)уменийинавыков;обнаружениеиис-правлениеречевыхиграмматическихнедочетовиошибоквустнойиписьменнойречи;обнаружение,разграничение,квалификацияианализсмешиваемыхфонетических,лексических,словообразова-

56

тельныхиморфологическихявлений;стилистическаядифферен-циациявариантныхформ;распознаваниевтекстестилистическиокрашенных языковых средств; различение функциональныхстилей; определение стиляпредложенного текста; аргументацияотнесениятекстакопределенномутипуистилюречи;выявлениетекстообразующейролифонетических, лексических, словообра-зовательныхиморфологических средств языка; распознаваниеизобразительно-выразительныхсредствязыка—тропов,стилисти-ческихириторическихфигур;разграничениетроповистилистиче-скихфигурречи;лингвистический,стилистический,комплексныйанализтекстовразнойжанрово-стилистическойпринадлежности.

Коммуникативные (риторические) умения и навыки: подготов-ка выборочных, сжатых,подробныхизложений текста в устнойиписьменнойформах; написаниеизложений с дополнительным(грамматическим,стилистическимитворческим)заданием;созда-ниеианализтекстаопределенногофункциональногостиляречисучетом сферыприменения,цели, условийобщения, содержания,адресата,адресантаисмысловоготипаречи;стилистическаятранс-формациятекста;придание тексту определенных стилевыхчерт;введениеподтемиключевыхсловдляраскрытиятемытекстасо-чинения,учебногосообщения,устноговысказывания;композици-онноепереконструирование определенного текста; редактирование;рецензированиетекста;привнесениевтекстдополнительныхфраг-ментов с определенным типовым значением (описаниеприроды,состоянияивнешностичеловека,памятника,трудовогопроцесса;повествование о событиях; рассуждениенаморально-этическую,нравственную,общественно-политическую,патриотическуютемыи др.); введение в текст (в соответствии с типоми стилем речи)определенныхфонетических,лексических,словообразовательных,морфологическихязыковыхсредствсучетом их изобразительно-выразительных возможностей итекстообразующихфункций;соз-даниетекстовдискуссионногоиполемическогохарактера;созданиеипроизнесениенаучногодоклада.

ПОВТОРЕНИЕ ИЗУЧЕННОГО В X КЛАССЕ (4 ч)

Языковыенормыикультураречи.Нормыорфоэпические,ре-чевые,словообразовательные,морфологическиеиошибки,обуслов-ленныеихнарушением.

57

Комплексныйанализтекста.Стилистическийанализтекста.Дискуссияорусскомязыкевсовременноммире.Контрольные письменные ра боты: диктанты—4; изложе-

ния—4;сочинения—2;тестовыеработы—2.

ВИДЫ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РЕЧЕВОЙ (УСТНОЙ И ПИСЬМЕННОЙ)

ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПО РУССКОМУ ЯЗЫКУ:

составлениеплана(теоретическогоматериалараздела)текста,тезисов,конспекта;

подготовкаинаписаниереферата,доклада,сообщения,обзоранаосновеанализатеоретическогоматериала,данноговслова-рях,учебныхпособияхит.д.(потаблице,схеме,алгоритмуит.д.)обобщающегоисистематизирующегохарактера;

написаниеаннотации(ксловарю),рецензии,отзываопрочи-таннойнаучно-популярнойстатье,публицистическомтексте,художественномпроизведении;

самостоятельныйанализтекстовразличныхстилейречи; выявлениеязыковыхвыразительныхсредстввтекстахраз-

личныхстилейречи; составлениеаналитическогосообщениянаязыковуютему; написаниеэссе,рассказаит.д. выборочные,сжатые,подробныеизложениятекста;изложе-

ниясдополнительным(грамматическим,стилистическимитворческим)заданием;

сочинения, содержащиефрагменты с определенным типо-вым значением (описаниеприроды, состоянияи внешностичеловека, памятника, трудового процесса; повествование особытиях;рассуждение);

сочинение-рассуждениенаморально-этическую,общественно-политическую,литературную,научнуютемы;

комплексныйанализтекста;стилистическийанализтекста,речеведческийанализтекстаит.д.

58

ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

ПоокончанииXклассаучащиеся должны: иметь предусмотренные учебной программой по русскому

языку знания офонетическом, лексическоми грамматиче-скомуровняхсистемырусскогоязыка,отекстеистиляхречи;

иметьпредставлениеофункцияхязыка,оязыковыхнормахипроисходящихврусскомязыкеизменениях,овзаимосвязирусскогоязыкасдругимиславянскимиязыками;

знатьосновныевидысловесноговыражения(повествование,описание,рассуждение);

знать средства художественной выразительности (тропыистилистическиефигуры), используемые в текстах разныхстилей;

владетьорфографической,пунктуационнойиречевойграмот-ностью в объеме, достаточном для свободного пользованиярусскимязыком в различных видах речевой деятельности(устнойиписьменной);

пользоватьсяязыковымисредствамиточнойпередачимыслипри построениинаучно-учебного, научно-популярного вы-сказывания,правильноупотреблятьтермины;

пользоватьсяобщественно-политическойлексикой,средства-минаучногоипублицистическогостилей;уметьучаствоватьвдиспуте,дискуссии;

уметьпередаватьсодержаниепрочитанногоблизкоктексту,сжато, выборочно, с изменением последовательности со-держания, с выделением элементов, отражающихидейныйсмыслтекста,свыражениемсобственныхсужденийопрочи-танном—вустнойиписьменнойформе;

уметь создавать текстына лингвистические,морально-эти-ческие,общественно-политическиетемы;

владетьприемамиредактированиятекста(использоватьвоз-можностилексическойиграмматическойсинонимии,устра-нятьнеоправданныйповтор слов, неуместное употреблениесловивыраженийит.д.);

передаватьсодержаниепрослушанногоипрочитанноготестав виде плана, тезисов, конспектов, аннотаций, сообщений,докладов,рефератовит.д.).

59

КОНТРОЛЬ ЗА РЕЗУЛЬТАТАМИ ОБУЧЕНИЯ ОСУЩЕСТВЛЯЕТСЯ ПО ТРЕМ НАПРАВЛЕНИЯМ:

1.Знания лингвистической теории о языковой системе всехуровней.

2.Учебно-языковые умения и навыки: владение орфоэпиче-скими, акцентологическими, словообразовательными, лексиче-скими,морфологическими,стилистическими,орфографическимии пунктуационныминормами; изобразительно-выразительнымиязыковымисредствами.

3.Коммуникативныеуменияинавыки: создание текстовраз-личныхстилейижанровречи.

Формами диагностикии контроля, выявляющихподготовкуучащихсяпорусскомуязыку,служатдиктанты,соответствующиевидыразборов,учебныеобобщающиесообщения(вустнойипись-меннойформе)потеоретическомуматериалураздела,темы,тестыпоизученнымразделамучебника,письменныеработытипаизло-жения (подробные, в сжатойформе, выборочные) с творческимзаданием,сочиненияразнообразныхжанров,рефераты,лингвисти-ческийанализобразныхсредствфрагментовтекстовпроизведенийрусскойклассическойисовременнойлитературыидр.

УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУРА

Игнатович, Т. В.От значениякнаписанию,8класс :пособиедляучащихсяобщеобразоват.учрежденийсбелорус.ирус.яз.обучения/Т.В.Игнатович.—Минск :Народнаяасвета,2010.

Игнатович, Т. В.От значениякнаписанию,8класс :пособиедляучителей общеобразоват. учреждений с белорус.и рус. яз. обучения /Т.В.Игнатович.—Минск :Народнаяасвета,2010.

Лихач, Т. П.Составслова.Словообразование:пособиедляучителейучреждений общ. сред. образования с белорус. и рус. яз. обучения /Т.П.Лихач.—Мозырь :БелыйВетер,2014.

Обучениерусскомуязыку:лингвокультурологическийподход.V—XIклассы:учеб.-метод.пособиедляучителейучрежденийобщ.сред.образованиясбелорус.ирус.яз.обучения/Л.А.Худенко.—Минск:Нац.ин-тобразования,2012.

Олимпиадыпорусскомуязыкуилитературе:10класс/В.Л.Лео-нович [идр.].—Минск :Народнаяасвета,2011.

Русецкий, В. Ф.Культура речи, 10 класс : пособие для учащихсяобщеобразоват.учрежденийсбелорус.ирус.яз.обучения/В.Ф.Ру-сецкий. —Минск :Народнаяасвета,2010.

Русецкий, В. Ф. Культура речи, 10 класс : пособие для учителейобщеобразоват.учрежденийсбелорус.ирус.яз.обучения/В.Ф.Ру-сецкий.—Минск :Народнаяасвета,2010.

Русскийязыкв 10классе : учебно-методическое пособие дляучи-телей общеобразоват. учреждений с белорус. и рус. яз. обучения /Л.А.Мурина [идр.].—Минск :Нац.ин-тобразования,2010.

Саникович, И. М.Функциональнаястилистика:пособиедляучите-лей учреждений общ. сред. образования с белорус. и рус. языкамиобучения/И.М.Саникович.—Минск:Нац.ин-тобразования,2012.

Саникович, И. М.Функциональная стилистика русского языка,10класс:пособиедляучащихсяобщеобразоват.учрежденийсбелорус.и рус. яз. обучения /И.М.Саникович.—Минск :Народная асвета,2010.

Сидоренко, Р. С.Поэтическиегимныморфологии,7класс:пособиедляучителейобщеобразоват.учрежденийсбелорус.ирус.яз.обучения/Р.С.Сидоренко.—Минск :Народнаяасвета,2010.

Сидоренко, Р. С.Поэтическиегимныморфологии,7класс:пособиедляучащихсяобщеобразоват.учрежденийсбелорус.ирус.яз.обучения/Р.С.Сидоренко.—Минск :Народнаяасвета,2010.

Урокирусскогоязыка в 10классе /Л.А.Мурина,Е.Е.Долбик,Р.С.Сидоренко.—Минск :Народнаяасвета,2010.

61

РУССКАЯ ЛИТЕРАТУРА

ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

Курс русской литературы вХ классе предусматривает двауровня: базовый иповышенный, которые отличаются не толькоколичеством часов (на базовом уровне 53 часа, из них 2 кон-трольныхсочинения;наповышенномуровне—105часов,изних4контрольных сочинения и 5 часов резервного времени), но иобъемомхудожественныхпроизведений, знаниямии умениями,что обусловлено глубиной подачиматериала, методическими илитературоведческимиподходамикизучениюпроизведений.

Содержаниеучебнойпрограммыкакдлябазового,такиповы-шенного уровнейпредусматриваетпостижениехудожественногомираписателя,нравственнойиэстетическойценностиегопроизведе-ний,тенденцийисторико-литературногопроцесса.Наповышенномуровнекхудожественнымтекстамрусскихписателейдобавленытексты зарубежных авторов. Это дает возможность определитьместо русской литературы в контексте европейской имировойлитератур, выявить общие закономерности.Учитываяфакт из-учения белорусскойлитературы, учитель такжеможетпоказатьсвязидвухславянскихлитературилиавторов.Материализложенвпрограммевхронологическом,историко-литературномпланенаобоихуровнях,асведенияпотеориилитературыотличаютсяглу-бинойизучения.Повышенныйуровеньпредполагаетрассмотрениехудожественного текста с опоройна литературнуюкритику.Посравнению с базовымуровнемрасширенкругизучаемыхписате-лей(Н.С.Лесков,И.А.Гончаровидр.).Увеличенобъемзнанийпобиографииавторов,дополненсписокхудожественныхтекстов,предлагаемых дляизученияи для дополнительного чтения.Набазовомуровнедляобязательногочтенияданооднопроизведение(повыборуучителяилиучеников),наповышенномуровнеизуча-ютсяобапроизведения.Приреализациипрограммыповышенногоуровняучитель сам определяет глубинуизучениялитературного

62

процесса, творчества писателя,метод анализа художественногопроизведения, учитываявозможностиучащихся.Все это требуетот негоновых подходов к уроку литературы в старшихклассах.Такимобразом,программыдвухуровнейобеспечиваютвариатив-ностьидифференциациюлитературногообразования.

СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА

(105 ч, из них 4 контрольных сочинения и 5 ч резервного времени)

ЛИТЕРАТУРА ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА.РАСЦВЕТ РЕАЛИЗМА

Обзор (1 ч)

Общественно-историческиеусловияразвитиярусскойлитера-турывовторойполовинеXIXвека:Крымскаявойна,отменакре-постногоправа,обострениесоциальныхпротиворечий.Появлениеразночинцевкакобщественнойсилыдемократическогодвижения.

Развитиеобщественноймысли:спорымеждуреволюционнымидемократамии либеральнонастроеннымиписателями.Раскол вредакции«Современника»какважнейшеесобытиевлитературномпроцессевторойполовиныXIXвека.

Утверждениереализмавлитературе.Поискиновогогероявли-тературе1850—1860-хгодов.РоманыИ.А.Гончарова,И.С.Турге-нева, произведенияН.С.Лескова.Взглядыреволюционно-демо-кратическойинтеллигенциинабудущееРоссии (Н.Г.Чернышев-ский.«Чтоделать?»).

Развитиетемы«маленькогочеловека»впроизведенияхИ.С.Тур-генева,М.Е.Салтыкова-Щедрина,Ф.М.Достоевского,А.П.Чехова.

Полемикаопредназначенииискусства,направлениявлитера-туре:«пушкинское»,«гоголевское»,«чистоеискусство».

Патриотизми гражданственность русскойлитературы, обще-демократическиеидеи: гуманизм,проповедь социальной справед-ливости, добра,милосердия, равенства.Отражение вечныхнрав-ственныхценностей.

Реализмвдругихвидахискусства.

63

Литература и искусство.Развитиерусскойживописи.Гума-нистическая направленность картиныА. А. Иванова «ЯвлениеХристанароду»,проповедьдобраилюбвикчеловеку.Художники-передвижники.КартинаИ. Н. Крамского«Христосвпустыне»какосознаниетрагическихпротиворечийжизни.НароднаясудьбакаклейтмотивполотенИ. Е. Репина«КрестныйходнаПасхувКурскойгубернии»и«БурлакинаВолге».Философскиемотивывживопи-сиН. Н. Ге.ПейзажнаяживописьИ. И. Шишкина, А. К. Сав расо­ва, В. Д. Поленова, И. И. Ле витана.ИсторияРоссиинаполотнахВ. И. Сурикова.ПортретыВ. А. Серова.

Развитиерусскоймузыкальнойкультуры.Музыкаилитерату-ра.ТворчествоМ.И.Глинки.«Судьбанародная,судьбачеловече-ская»вопереМ.П.Мусоргского«БорисГодунов».«Могучаякуч-ка»,творчествоП.И.Чайковского,С.В.Рахманинова.

А. Н. О с т р о в с к и й. «Гроза», «Бесприданница» (6ч).Жизненныйитворческийпутьписателя.Островскийкаксозда-

тельрусскогонациональноготеатра.НоваторствоА.Н.Островского-драматурга.Непреходящаяактуальность«пьесжизни»Островского.

«Гроза».История создания.Символический смыслназвания.Языкдрамы(речь,монологимизансцена,реплика,ремарка).Осо-бенностиизображениярусскойдействительностивдраме.Семей-ныйисоциальныйконфликтвпьесе.МастерствоА.Н.ОстровскоговсозданиихарактеровКабанихи,Дикого,Тихона.Рольвторосте-пенныхперсонажейв развитииавторскойконцепции.ДушевнаядрамаКатерины.

РольА.Н.Островскоговстановлениипсихологическойдрамы.Литературныекритикиопьесе«Гроза».

Сценичностьпьесы.Сценическаяистория«Грозы».«Бесприданница». Русскоекупечество вновуюисторическую

эпоху: этика и психология. Власть денег и сила человеческихчувстввпьесе.Трагедиякрасотывмеркантильномобществе.Раз-витиеконфликтаисистемаобразов.Карандышевитема«малень-когочеловека»врусскойлитературе.

«Бесприданница»в театральныхикинематографическихин-терпретациях.

А.Н.Островскийнабелорусскойсцене.Теория литературы. Социально-психологическаядрама.

64

Для дополнительного чтенияА. Н. Островский. «Безвинывиноватые»,«Последняяжертва»,

«Талантыипоклонники»,«Доходноеместо»,«Навсякогомудрецадовольнопростоты».

Ф. И. Т ю т ч е в. «Осенний вечер», «Полдень», «Тени сизые смесились...», «О чем ты воешь, ветр ночной...», «Не то, что мните вы, природа...», «Природа-сфинкс. И тем она верней...», «Silentium», «О вещая душа моя...», «Два голоса», «Фонтан», «Ци-це рон», «Умом Россию не понять...», «О, этот Юг, о, эта Ницца...», «Я очи знал, о, эти очи...», «О, как убий ственно мы любим...», «К. Б.» («Я встретил вас — и все былое») (4ч).

Очеркжизнии творчества. Романтические основымировос-приятияавтора.Основныетемы,мотивыиобразылирики.ТайнаприродыичеловеческойжизнивпоэзииТютчева.Обожествлениеприроднойсущности.Тонкостьипсихологическаяглубинаврас-крытиичеловеческихпереживаний.Нравственныеидеалыпоэтаисредстваиххудожественного воплощения.Философская глубиналирики.ТемаРоссии.Любовнаялирика.

Теория литературы.Углублениепонятий«философскаяли-рика»,«художественныйобраз».

А. А. Ф е т. «Я пришел к тебе с приветом...», «Шепот, робкое дыханье...», «Ярким солнцем в лесу пламенеет костер...», «Хоть счастие судьбой даровано не мне...», «Одним толчком согнать ладью живую...», «На заре ты ее не буди...», «Сияла ночь. Луной был полон сад...», «Учись у них, у дуба, у бере зы...», «Я тебе ни-чего не скажу...», «Это утро, радость эта...», «Скрип шагов вдоль улиц белых...» (3ч).

Очеркжизнии творчества.Слияние внешнегои внутреннегомиравлирикеФета.Идеягармониичеловекаиприроды.Вечностьи мгновение,жизнь и смерть— важнейшие мотивы лирикиФета.Жизнерадостное, тонкое, изящное чувствованиеприроды.Изображениетончайшихоттенковпереживаний,воссозданиеми-молетныхнастроенийчеловека,острочувствующегокрасотумира,радостьжизни,счастьелюбви.

Теория литературы. Импрессионизмимузыкальность поэ-зииФета.

65

Для дополнительного чтенияЯ. П. Полонский.«Ночь»,«Песняцыганки»,«Узница».А. Н. Майков.«Сомнение»,«Октава»,«Мечтания»,«Поддож-

дем»,«Вчера—ивсамыймигразлуки...».С. Я. Надсон. «Друг мой, брат мой, усталый, страдающий

брат...», «Еслидушно тебе, еслинет у тебя...», «Икрикиоргии,игимныликованья...».

А. К. Толстой. «Средьшумного бала, случайно...», «То былораннею весной...», «Коль любить, так без рассудку...», «Слезадрожитвтвоемревнивомвзоре...»,«Колодники»,«Кабызналая,кабыведала...»,«Пустьтот,чьячестьнебезукора...»,«Тщетно,художник,тымнишь...».

И. А. Г о н ч а р о в. «Обломов» (5ч).Жизненныйитворческийпутьписателя.«Обломов». История создания и композиция романа. Глава

«СонОбломова»иеерольвпроизведении.ОбломовкаиПетербург.Системаобразовромана.ОбломовиШтольц.Темалюбвивромане.СтатьяН.А.Добролюбова«Чтотакоеобломовщина?».

И. С. Т у р г е н е в. «Отцы и дети»; стихотворения в прозе: «Во ро бей», «Мы еще повоюем», «Русский язык» (9ч).

Жизненныйитворческийпуть.«Отцы и дети».Историясоздания.Сюжет,композиция,проб-

лематикаромана.Смыслназвания.Нигилизмкак знамение вре-мени и болезнь переходных эпох. Развенчание теориижизнью.Базаров—геройсвоеговремени.«Поединок»саристократами.От-ношениеБазаровакприроде,любви,искусству,религии.МнимыепоследователиБазарова(Ситников,Кукшина).Базаровиженскиеобразывромане.Проблемаотцовидетей.Смыслфиналаромана.КритикиоБазарове.

Стихотворения в прозе.Поэтическиеминиатюрыкакхудоже-ственное отражениенравственныxидеалов автора.Тематическоеразнообразие, связь с контекстом эпохи,философичность, выра-зительность,лаконизмстихотворенийвпрозе.

Своеобразиестиля,особенностипсихологизмаТургенева.ТрадицииТургеневавлитературепоследующихдесятилетий.

66

Теория литературы. Романкакэпическийжанр.Понятиеостилепроизведенияистилеписателя.Развитиепонятияостихо-творениивпрозе.

Для дополнительного чтенияИ. С. Тургенев. «Рудин», «Дворянское гнездо», «Накануне»,

«Новь».И. А. Гончаров.«Обыкновеннаяистория».О. де Бальзак. «ЕвгенияГранде».

Н. С. Л е с к о в. «Леди Макбет Мценского уезда» (2ч).Очеркжизниитворчестваписателя.«Леди Макбет Мценского уезда».История созданияповести.

ОбразКатериныИзмайловой.Губительностьбезогляднойстрасти.Литература и искусство. ОпераД.Д.Шостоковича«Катерина

Измайлова».

Н. А. Н е к р а с о в. «На улице», «Вчерашний день, часу в шестом...», «Элегия» (1874), «Давно — отвергнутый тобою...», «Трой ка»; поэма«Кому на Руси жить хорошо» (главыповыборуучителя) (6ч).

Очеркжизниитворчества.Личностьпоэта.Некрасов—редак-торжурнала«Современник».

Лирика.ОсновныетемыиобразыпоэзииНекрасова.Произведе-нияурбанистическойлирикиНекрасова.Живостьияркостьзари-совок. Глубина сострадания поэта героям уличных сцен. ОбразМузывлирикеНекрасова.Нравственныйидеалпоэта—служениеделупросвещенияисвободы.

«Кому на Руси жить хорошо».История создания.Жанрово-композиционное своеобразие.Демократические идеалы автора.Угнетателиизащитникинарода.Сатирическиеобразыпомещиков.Многообразие крестьянских типов. Судьба русскойженщины впоэме.ПослереформеннаяРоссияглазамикрестьян.Проблемасча-стьяисмыслажизни.Образнародногозаступника.Фольклорнаяосновапроизведения.

Особенностинекрасовскогореализма.Некрасовскиемотивывтворчествебелорусскихпоэтов.Теория литературы.Народностьлитературы.Углублениепо-

нятияобиндивидуальномстилеписателя.Литература и искусство.Некрасовскиемотивы в русской

живописи.

67

Для дополнительного чтенияН. А. Некрасов. «Яне люблюиронии твоей...», «Мы с тобой

бестолковыелюди...», «Тяжелыйкрест достался ейна долю...»,«Тывсегдахорошанесравненно...»,«Тяжелыйгод—сломилменянедуг...»,«Прости»,«Когдаизмраказаблужденья...»,«Рыцарьначас», «ПамятиДобролюбова», «Поэти гражданин», «В дороге»,«Умруяскоро.Жалкоенаследство...».

М. Е. С а л т ы к о в - Щ е д р и н. «История одного города» (главыповыборуучителя) (3ч).

Очеркжизниитворчества.«История одного города». Проблематика, система образов,

особенностижанра.Прием гротеска в изображении градоначальников.Проблема

взаимоотношениянародаидеспотичнойвласти.Историяисовре-менностьвсатиреЩедрина,ееполитическийисоциальныйсмысл.

Теория литературы.Видыхудожественнойусловностивис-кусстве.Средствакомическогоизображения(эзоповязык,аллего-рия,гипербола,гротеск).

Для дополнительного чтенияМ. Е. Салтыков­Щедрин.«ГосподаГоловлевы»;сказки.

Ф. М. Д о с т о е в с к и й. «Преступление и наказание» (13ч).Жизненныйитворческийпуть.«Преступление и наказание» как социальныйифилософско-

психологический роман.История создания. Смысл названия.Проблематика, система образов.Социальные,психологическиеиидейныепричиныпреступленияРаскольникова.Антигуманныйсмысл теории Раскольникова и ее развенчание. «Двойники»Раскольникова (Лужин и Свидригайлов).Петербург в романе.Образы «униженных» и «оскорбленных». «Вечная» Сонечка.Роль библейскихмотивов в романе.Проблема совести, свободыи личной ответственности человека за своюпозициюи деяния.СныРаскольниковакакчастьпсихологическогопортрета героя.Роль эпилога в романе. Темападенияи духовного возрождениячеловека.

ЭкранизациироманаФ.М.Достоевского«Преступлениеина-казание».

68

Теория литературы.Понятие о полифонизме романовДос-тоевского.

Для дополнительного чтенияФ. М. Достоевский.«Идиот».Т. Драйзер.«Американскаятрагедия».Л. Н. Толстой.«Крейцеровасоната».Н. С. Лесков.«Очарованныйстранник».

Л. Н. Т о л с т о й. «Война и мир» (20ч).Жизненныйитворческийпуть.«Война и мир»—роман-эпопея.Авторскийзамыселиистория

создания. Своеобразие композиции. Смысл названия.Частнаяжизньчеловекаиисториявромане.«Мысльнародная»вэпопее.Оценкаписателемвсех сфержизни (любви,природы,искусства,войны, государственной деятельности) по законампростоты, до-бра, правды.Разуми чувство в оценке Толстого. Война 1805—1807гг.— эпоха «неудач» и «срама» в изображенииТолстого.Народ в эпопее.Бородинское сражениекакидейно-кульминаци-онныйцентрпроизведения.ФилософияжизниПлатонаКаратаева.НравственнаясиларусскогонациональногохарактеракакпричинапобедынадНаполеоном.Проблемаистинногоиложногогероизма.СмыслпротивопоставленияобразовКутузоваиНаполеона.Люби-мые герои:АндрейБолконский,ПьерБезухов,НаташаРостова,МарьяБолконская—впоискахсмыслажизни.«Мысльсемейная»вромане.Идеяединениявсехдобрыхначалжизни.

Мастерствописателя-психолога.Своеобразиестиля.ТворчествоТолстогокак однаиз вершинреализма в русской

литературе.Егомировоезначение.Л.Н.Толстойибелорусскаякультура.ЭкранизациироманаЛ.Н.Толстого«Войнаимир».Теория литературы.Жанр романа-эпопеи. «Диалектика

души»какпринципизображениявнутреннейжизнигероев.

Для дополнительного чтенияЛ. Н. Толстой.«АннаКаренина»,«Воскресение».Г. Флобер. «ГоспожаБовари».Э. Золя.«Западня».

69

РУССКИЙ РЕАЛИЗМ КОНЦА XIX — НАЧАЛА XX ВЕКА

Обзор (1 ч)

Спорыписателей(А.П.Чехова,М.Горького,В.Г.Короленкоидр.)окризисеи«конце»реализма.Продолжениеклассическихтрадицийипоискиновыхвозможностейреалистическогоискус-ства в творчествеЛ.Н. Толстого,А.П.Чехова,И.А. Бунина,И.С.Шмелева,В.В.Вересаеваидр.Взаимодействиереализмасдругимитворческимиметодамиинаправлениями.

А. П. Ч е х о в. «Человек в футляре», «Ионыч», «Попры гунья», «Дама с собачкой» и др.; «Вишневый сад», «Дядя Ваня» (9ч).

Жизненныйи творческийпуть. Сатирическое обличение че-ловеческих пороков в рассказе «Человек вфутляре».Духовнаядеградация личности и возможность выбора иногожизненногопутив рассказе«Ионыч».Темалюбвииженского счастьяв рас-сказах«Попрыгунья»,«Дамассобачкой».Лиризмповествования.

«Вишневый сад».Чехов—основоположник«новой драмы».История созданияипостановкипьесы.Художественные особен-ностидрамы(скрытыйконфликт,внешнийивнутреннийсюжет,«подводноетечение»,пауза,умолчание,ремарки).Многозначностьсимволикиназвания.Постановкакоренных вопросов бытия: че-ловекивремя;прошлое,настоящееибудущееРоссии.Рольэпи-зодических и внесценических персонажей. Герои-«недотепы».Смысл финала. Отстаивание драматургом определенияжанрапьесыкаккомедии.Сценичностьпьесыитрудностьтеатральноговоплощенияавторскойконцепции.

«Дядя Ваня».Поэтизациятруда,нравственнаячистотаикра-сота человека. Самопожертвование и корыстное существованиезасчетдругих.Истиннаяинтеллигентностьииждивенческаяпо-зиция.Защитаприроды.Лиризмпьесы.

А.П.ЧеховисовременнаяемуБеларусь(перепискасбелорус-скойинтеллигенцией).М.Богданович,Я.БрыльоЧехове.

ПьесыА.П.Чехованабелорусскойсцене.Теория литературы.Подтекствлитературномпроизведении.

Углублениепонятия«художественнаядеталь».Понятие«лириче-скийпейзаж».Черты«новойдрамы».

70

Для дополнительного чтенияА. П. Чехов. «Домсмезонином»,«Аннанашее»,«Душечка»;

пьесы«Трисестры»,«Чайка».Э. Хемингуэй.«Старикиморе».

М. Г о р ь к и й.Рассказ«Челкаш»;пьеса«На дне» (6ч).Жизненныйитворческийпуть.«Челкаш». Тема босячества.Проблеманравственного выбора

человека в решающиймоментжизни.Гуманность авторскойпо-зициивоценкехарактеровисудебгероев.

М.Горький—драматург.«На дне».Нравственнаяифилософскаяпроблематикапьесы.

Характеры и судьбы людей «дна».Жизненная позицияЛуки.Спороназначениичеловека.Смыслфиналапьесы.«Надне»каксоциально-философскаядрама.Сценическаяисторияпьесы.

ПисателиБеларусиоМ.Горьком.Теория литературы. Философскаядрамакакжанр.

Для дополнительного чтенияМ. Горький. «ФомаГордеев», «ПоРуси», «ГородокОкуров»,

«ЖизньМатвеяКожемякина», «Коновалов»; пьесы: «Варвары»,«Дачники»,«Детисолнца».

И. А. Б у н и н. Лирика: поэма«Листопад», стихотворения«Сло во», «Пустошь».Проза:«Антоновские яблоки», «Грам матика любви», «Легкое дыхание», «Господин из Сан-Франциско»,сбор-ник«Темные аллеи» (3—4рассказаповыборуучителя) (5ч).

Жизненныйитворческийпуть.Лирика.ТемаРодиныирусскойприродывпоэме«Листопад».

Живописность,внешняяизобразительность,ритмическаяорганиза-циякакхарактерныечертыбунинскогостиля.ТрадицииА.А.Фе-та,Ф.И.Тютчева,А.К.Толстогоихарактерихосмысления.

Проза. Рассказ«Антоновскиеяблоки»—повествованиеоконцепомещичье-крестьянскойРуси,осудьбахРоссииисудьбахнародных.

Психологизмрассказоволюбви(«Легкоедыхание»«Грамматикалюбви»,сборник«Темныеаллеи»идр.).

Социально-философскаяпроблематикарассказа«ГосподинизСан-Франциско».

71

НеприятиеОктябрьскойреволюции («Окаянныедни»).Твор-чествоБунинавэмиграции(«Темныеаллеи»,«ЖизньАрсеньева»).Эволюциябунинскогоотношенияксоветскойкультуре.

Теория литературы. Лиризмхудожественнойпрозы.Углубле-ниепонятия«импрессионизм».

Для дополнительного чтенияИ. А. Бунин. «Иван-Рыдалец»,«Чистыйпонедельник»,«Жизнь

Арсеньева»,«Окаянныедни».Л. Н. Андреев. «ИванИванович», «Рассказ о семи повешен-

ных»,«Большойшлем»,«Губернатор».А. Т. Аверченко. «Молодняк»,«Люди-братья»,«Неизлечимые»

идр.

А. И. Куприн. «Гранатовый браслет», «Олеся» (4ч)Очеркжизниитворчества.«Гранатовый браслет».Любовькак«величайшаятайнавми-

ре».ТрагическаяисторияжизниибескорыстнойлюбвиЖелткова.Тема социальногонеравенства в рассказе, психологизм визобра-жениигероев.Символикадетали.

«Олеся».Поэтизациялюбвииприроды.Богатство духовногомира героини.Трагическая судьбаОлеси.Глубокийпсихологизмповести.

Теория литературы.Сотворчествоавтораичитателя.

Для дополнительного чтенияА. И. Куприн.«Гамбринус»,«Изумруд».Ги де Мопассан.«Жизнь».Г. Манн. «Верноподданный».Т. Манн. «Тристан»,«ТониоКрегер».Т. Драйзер.«СестраКерри».А. Франс.«Богижаждут».Д. Голсуорси.«СагаоФорсайтах».Б. Прус.«Кукла».

Повторение (1 ч)

ОсобенностиразвитиярусскойлитературывXIXвеке.МировоезначениерусскойлитературыXIXвека.

72

ДЛЯ ЗАУЧИВАНИЯ НАИЗУСТЬ

А. Н. Островский.«Гроза» (монологКатерины).Н. А. Некрасов.Поэма«КомунаРусижитьхорошо»(2отрывка

изпоэмы).Ф. И. Тютчев.2—3стихотворения (повыборуучащихся).А. А. Фет.2—3стихотворения (повыборуучащихся).Л. Н. Толстой.«Войнаимир» (2отрывкаизромана).

ОСНОВНЫЕ ВИДЫ УСТНЫХ И ПИСЬМЕННЫХ РАБОТ

Устныйиписьменныйпересказхудожественныхпроизведенийилиотрывковизних(подробный,краткий,выборочный,художе-ственный,творческий)сэлементамианализа.

Устное и письменное сочинение-рассуждение по изученномупроизведению:формулировка вопроса к изучаемомупроизведе-нию, развернутый ответ на вопрос, проблемнаяхарактеристика(индивидуальная,сравнительная,групповая)героевпроизведения.

Устныйилиписьменныйотзывосамостоятельнопрочитанномпроизведении,просмотренномкинофильме,телепередаче,спектак-ле,прослушаннойзвукозаписи(смотивировкойсвоегоотношения),обактерскомиавторскомчтении.

Устноеилиписьменное сочинение вжанре рассказа, дневни-ковых записей, письма, инсценировки (о посещении выставки,музея,обархитектурныхпамятникахгородаит.д.).

Очерк,публицистическая,литературно-критическаястатья.Доклади реферат на литературную тему (по одномуилине-

сколькимисточникам).Составлениесложногопланапрочитанногопроизведенияисобст-

венноговысказывания.Рецензиянасамостоятельнопрочитаннуюкнигу,просмотрен-

ныекинофильм,телепередачу,спектакль,произведениеживописи,музыки.

73

ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ

Учащиеся должны знать/понимать: образнуюприродусловесногоискусства; содержаниеизученныхпроизведений,ихтематику,систему

образов,композицию,изобразительно-выразительные сред-стваязыка,пафослитературногопроизведения;

основныефактыжизнии творчества писателей-классиковХIХиХХвеков;

этапыизакономерностирусскогоимировоголитературногопроцесса;

основныетеоретико-литературныепонятия,необходимыедлясамостоятельногоанализаиоценкихудожественныхпроиз-ведений:народностьлитературы;импрессионизм;романкакэпическийжанр,жанрромана-эпопеи,полифонизмромана;отличие драмыкакжанра от трагедии, черты «новой дра-мы»;социально-психологическаядрама,философскаядрама,философскаялирика, стихотворение в прозе, лиризмхудо-жественнойпрозы,лирическийпейзаж;стильпроизведенияииндивидуальныйстильписателя,подтекствлитературномпроизведении,углублениепонятия«художественнаядеталь»;средствасатирическогоизображения;видыхудожественнойусловности в искусстве; сотворчество автора и читателя;спектакльиэкранизациякакразныеформыхудожественногопрочтениялитературногопроизведения;

традициииноваторствоврусскойлитературе; взаимодействиерусской,белорусскойимировойлитератур.

Учащиеся должны уметь: владетьанализомхудожественногопроизведения,используя

знанияпотеориилитературы,привлекаяисточникилитера-турнойкритики;

выделятьосновныепроблемы,даватьхарактеристикуперсо-нажам,определятьособенностикомпозицииит.д.;

характеризовать ключевые эпизоды (сцены), определяяихрольвхудожественномпроизведении;

ориентироваться в литературном процессе, литературныхнаправлениях;

74

определятьжанрпроизведения,егоосновныепризнаки; обобщатьматериалпотворчествуписателяилитературного

периода; составлятьтезисы,конспекты,пользоватьсясправочнойли-

тературой; писать сочинения в разныхжанрахналитературнуютему;

сочинениенасвободнуютему;рецензии,отзывыит.д.; свободновладетьформамиустнойиписьменнойречи; участвоватьвполемике,доказательноприводитьаргументы,

проявляязнаниятеоретико-литературногохарактера.

ЛИТЕРАТУРА

Айзерман, Л. С.Литературавстаршихклассах.Урокиипроблемы:кн.дляучителя/Л.С.Айзерман.—М.,2002.

Активныеформыпреподаваниялитературы : лекциии семинарынаурокахвстаршихклассах.—М.,1991.

Андреева, Т. Н.Уроки словесности :Современнаяпоэзия :ВтораяполовинаXXв.:дидактическиематериалыпорусскомуязыкуилитера-туре/Т.Н.Андреева.—М.,2001.

Беляева, Н. В.Урокиизучениялирикившколе:Теорияипрактикадифференцированногоподходак учащимся : кн. дляучителялитера-туры/Н.В.Беляева.—М.,2004.

Богданова, О. Ю. Бунинвшколе : кн. дляучителя /О.Ю.Богда-нова.—М.,2003.

Бочаров, С. Г.РоманЛ.Толстого«Войнаимир»/С.Г.Бочаров.—М.,1987.

Браже, Т. Г.Целостноеизучениеэпическогопроизведения:пособиедляучителя/Т.Г.Браже.—2-еизд.,перераб.—СПб.,2000.

Бурдина, И. Ю.Чехов вшколе : кн. для учителя /И.Ю.Бурди-на.—М.,2002.

Волков, С. В.Готовяськурокулитературы/С.В.Волков.—М.,2008.Выготский, Л. С.Психологияискусства/Л.С.Выготский.—М.,

1987.Гуковский, Г. А.Изучение литературного произведения вшколе :

методологическиеочеркиометодике/Г.А.Гуковский.—М.,2000.Гуляков, Е. Н.Новыепедагогические технологии.Развитиехудо-

жественногомышленияиречинаурокахлитературы/Е.Н.Гуляков.—М.,2006.

75

Дановский, А. В.Системно-функциональноеформированиетеорети-ко-литературныхпонятийвсреднихучебныхзаведениях:учеб.пособие/А.В.Дановский.—М.,1989.

Доманский, В. А.Культурологическиеосновыизучениялитературывшколе/В.А.Доманский.—Томск,2000.

Дрозд, Б. Д.Урокианализалитературногопроизведения/Б.Д.Дрозд.—М.,2008.

Есин, А. Б.Принципыиприемыанализалитературногопроизведе-ния:учеб.пособиедлястудентовипреподавателейфилол.ф-тов,учите-лей-словесников/А.Б.Есин.—М.,1998.

Жижина, А. Д.Надстрокамилирическихпроизведений/А.Д.Жи-жина.—М.,2002.

Загребельная, И. Н. Литературные гостиные в 8—11 классах /И.Н.Загребельная.—М.,2008.

Зинин, С. А.Внутрипредметныесвязишкольногоисторико-литера-турногокурса/С.А.Зинин.—М.,2006.

Захарова, С. Н. Русская литература. Задания для тематическогоиитоговогоконтроля. 10—11классы /С.Н.Захарова,О.И.Царева,Е.А.Темушева.—Минск :Народнаяасвета,2012.

Калганова, Т. А.Сочиненияразличныхжанроввстаршихклассах/Т.А.Калганова.—М.,1997.

Капитанова, Л. А.Тургеневвшколе:кн.дляучителя/Л.А.Ка-питанова.—Минск,2002.

Капшай, Н. П.Работанадпоэтическимтекстомвшколе/Н.П.Кап-шай.—Минск,2001.

Качурин, М. Г. Ученик-исследователь на уроках литературы /М.Г.Качурин.—М.,2001.

Колеченко, А. К.Энциклопедияпедагогическихтехнологий:мате-риалыдляспециалистаобразовательногоучреждения/А.К.Колечен-ко.—М.,2006.

Колокольцев, Е. Н.Искусствона урокахлитературы/Е.Н.Коло-кольцев.—Киев,1991.

Манн, Ю. В.Гогольвшколе/Ю.В.Манн,Е.И.Самородницкая.—М.,2007.

Методикапреподаваниялитературы:пособиедлястудентовипре-подавателей:в2ч./подред.О.Ю.Богдановой,В.Г.Маранцмана.—М.,1995.

Мушинская, Т. Ф.Художественнаялитератураи самореализацияличности/Т.Ф.Мушинская.—Минск,1991.

Рожина, Л. Н.Художественноепознаниечеловекаиразвитиелич-ностистаршеклассников/Л.Н.Рожина.—М.,1992.

Рыбникова, М. А.Очеркипометодикелитературногочтения:посо-биедляучителя/М.А.Рыбникова.—М.,1985.

Свирина, Н. М.Культурныйконтекстна урокахлитературы : кн.дляучителя/Н.М.Свирина—М.,2001.

Скоркина, Н. М.Литературныегостиные/Н.М.Скоркина.—Вол-гоград,2002.

Суслова, Н. В.УрокирусскойлитературывXклассе/Н.В.Суслова,Т.Н.Усольцева.—Минск,2005.

Тодоров, Л. В. Современныйкабинетлитературы /Л.В.Тодоров,Е.И.Белоусова.—М.,2008.

Тралкова, Н. Б.Сочинениеналитературнуютемукакучебнаязада-ча :пособиедляучителя/Н.Б.Тралкова.—М.,2002.

Учимсяписатьотзыволитературномпроизведении/сост.О.И.Ца-рева[идр.].—Минск,2008.

Фогельсон, И. А.Литератураучит:кн.дляучащихся/И.А.Фогель-сон.—М.,1990.

Христинина, Е. В. Зарубежная литература в контекстемировойхудожественнойкультуры : программаиметодич. рекомендациидляшкол,лицеев,гимназий,колледжей/Е.В.Христинина.—М.,1993.

Черняк, М. А. Современная русская литература. 10—11классы /М.А.Черняк.—М.,2007.

Чертов, В. Ф. Слово— образ— смысл.Филологический анализлитературногопроизведения.10—11классы/В.Ф.Чертов [идр.].—М.,2007.

Юрьева, О. Ю.Достоевскийвшколе/О.Ю.Юрьева.—М.,2007.Якушин, Н. И.Некрасоввшколе/Н.И.Якушин.—М.,2004.

77

ЗАМЕЖНЫЯ МОВЫ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Вучэбныпрадмет«Замежнаямова»выконваеважнуюролюўфарміраванні полікультурнай асобы, здольнай выкарыстоўвацьвывучаемуюмовуў разнастайных сітуацыяхміжкультурнайка-мунікацыі.Яго змест спрыяепавышэннюўзроўню гуманітарнайадукацыі вучняўпрыдапамозе далучэння да духоўнага багаццяіншыхнародаў,фарміраванню гатоўнасці да ўзаемаразумення,выхаваннюўдухуталерантнасці,развіццюздольнасціперадавацьпадчас іншамоўныхзносінуласныядумкі іпачуцці.

Вывучэннезамежнаймовыяксродказносінукантэксцедыя-логу нацыянальныхкультур у спалучэнні з авалоданнемнавы-камі і ўменнямі самаадукацыйнай і пазнавальнай дзейнасці наёй абумоўлівае высокую акадэмічную, агульнаінтэлектуальную,культуралагічнуюіпрактычнуюзначнасцьпрадмета.

Мэты і змест навучання замежныммовам арыентаваны насумеснае вывучэннемоў і культур. Замежнаямова выступае яксродакфарміравання і выхаваннямаральна адказнай асобы, яксродакзносін,пазнання,асэнсаванняіінтэрпрэтацыіфактаўіншайкультуры,усведамленнясваёйуласнайкультурыіазнаямленнязёйпрадстаўнікоў іншамоўныхзгуртаванняў.

Мэты навучання замежнай мове

Стратэгічны мэтавы арыенцірнавучаннязамежныммовам—фарміраваннеполікультурнайасобывучняўшляхамвыкарыстанняпатэнцыялувучэбнагапрадметадлясацыялізацыіпадрастаючагапакалення,з’яўленняўягогуманістычныхкаштоўнасныхарыен-тацый,узбагачэннядухоўнагасветупадчасавалоданняіншамоўнайкамунікатыўнайкампетэнцыяй.

78

Адукацыйныя мэты—авалоданне асноўнымі відамімаўлен-чай дзейнасці (успрыманне і разуменне іншамоўнагамаўленнянаслых,гаварэнне,чытанне,пісьмо іпісьмоваемаўленне) іфар-міраваннеадпаведныхмоўныхведаў,маўленчыхнавыкаўіўмен-няў;узбагачэннемоўнага,маўленчагаіасобаснагавопытувучняўпрыдапамозепашырэннякругаглядуінаасновезасваеннякуль-туразнаўчыхілінгвакраіназнаўчыхрэалій.

Рэалізацыяадукацыйныхмэтнакіравананапрактычнае ава-лоданне замежнаймовайяк сродкам зносіну адзінствеяекагні-тыўнай,камунікатыўнайіэкспрэсіўнайфункцый;нафарміраваннеўменняўсамастойнайработыз іншамоўнымматэрыялам.

Развіццёвыя мэты—кагнітыўнае,камунікатыўнаеіэмацыя-нальнаеразвіццёвучняўпразавалоданнеспосабаміфарміраванняіфармуляваннядумкіназамежнаймове,умацаваннелінгвістычнагакампанентагуманітарнагамыслення,узбагачэннеэмацыянальна-пачуццёвайсферыасобы,фарміраваннемоўнайздольнасціўадзін-ствепараджэння іўспрыманнямаўлення.

Развіццёвыямэтырэалізуюццапразразвіццёіўдасканаленнемаўленчыхмеханізмаў і здольнасцей,штозабяспечваюцьуспры-манне і перадачу інфармацыі з дапамогаймоўных сродкаўвыву-чаемай замежнаймовы на аснове атрыманых ведаў, навыкаў іўменняў.

Выхаваўчыя мэты—сацыялізацыяасобыпраз забеспячэннегатоўнасцідаміжкультурнайкамунікацыі,узбагачэннедухоўнагасветувучняў,выхаваннеўіхкультурымысленняімаўленчыхпа-водзін;фарміраваннегуманістычныхкаштоўнасныхарыентацый.

Рэалізацыя выхаваўчыхмэт спрыяе эфектыўнай адаптацыіасобыдаіншагасацыяльнагаасяроддзя,забяспечваючысамакант-роль іадэкватнуюсамаацэнку.

Мэтынавучання замежныммовамдасягаюццападчасфармі-равання ў вучняў іншамоўнай камунікатыўнай кампетэнцыі ўадзінствеяе складальнікаў (маўленчага,моўнага, сацыякультур-нага,кампенсаторнага,вучэбна-пазнавальнага).

Камунікатыўная кампетэнцыя —валоданнесукупнасцюмаў-ленчых, моўных, сацыякультурных норм вывучаемаймовы, атаксамакампенсаторныміівучэбна-пазнавальныміўменнямі,якіядазваляюць выпускніку ўстановы агульнай сярэдняй адукацыі

79

ажыццяўляцьміжкультурнуюкамунікацыю і вырашацькамуні-катыўныя,адукацыйныя,пазнавальныяі іншыязадачы.

Маўленчая кампетэнцыя— сукупнасць навыкаў і ўменняўмаўленчайдзейнасці(гаварэнне,успрыманнеіразуменнемаўленнянаслых,чытаннеіпісьмоваемаўленне),веданненорммаўленчыхпаводзін;набыццёнагэтайасновевопытуіхужываннядляпабу-довылагічнагаізвязнагапаформеізмесцеўласнагавыказвання;атаксамадляразуменняіінтэрпрэтацыівыказванняіншыхлюдзей.

Моўная кампетэнцыя—сукупнасцьведаўабправілахфунк-цыянаваннямоўных (фанетычных, арфаграфічных, лексічных іграматычных)сродкаўумаўленчайдзейнасці інавыкаў іхвыка-рыстанняўкамунікатыўныхмэтах.

Сацыякультурная кампетэнцыя—сукупнасцьведаўабнацыя-нальна-культурнай спецыфіцыкраін вывучаемаймовы, уменняўбудавацьсваемаўленчыяінемаўленчыяпаводзіныўадпаведнасціз гэтай спецыфікай, уменняўпрадстаўляцьна гэтай аснове сваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўныхміжкультурныхзносін.

Кампенсаторная кампетэнцыя—сукупнасцьуменняўвыка-рыстоўвацьдадатковыявербальныясродкііневербальныяспосабырашэннякамунікатыўныхзадачваўмовахдэфіцытунаяўныхмоў-ныхсродкаў.

Вучэбна­пазнавальная кампетэнцыя—сукупнасцьагульныхіспецыяльныхвучэбныхуменняў,неабходныхдляажыццяўленнясамастойнай дзейнасці па авалоданні замежнаймовай, вопыт іхвыкарыстання.

Дасягненнюмэт навучанняпавінны садзейнічаць усеформыадукацыйнагапрацэсу.

Агульныя патрабаванні да зместу навучання

Зместмоўнай адукацыі ўяўляе сабой адзінствапрадметнага іэмацыянальна-каштоўнаснагакампанентаў.Авалоданнепрадмет-ным і эмацыянальна-каштоўнаснымкампанентамі зместу адука-цыіў іхадзінствепрадугледжваенабыццёвопыту,неабходнагаўміжкультурнайкамунікацыі.

Эмацыянальна-каштоўнасныкампанентзместумоўнайадука-цыі ўключае сукупнасць адносін асобы да сусветнаймоўнай ікультурнайспадчыны,а таксамадапрацэсуавалоданняёйумэ-

80

тах асобаснага росту.Дадзеныкампанент забяспечвае набыццёвопыту іншамоўных зносіншляхамрэфлексіі, самапазнання, са-мавызначэння.Працэс авалодання замежнаймовайнабывае длявучняасобаснысэнс.

Прадметнызместмоўнайадукацыіўключаенаступныякампа-ненты: lсферызносін іпрадметна-тэматычнызместмаўлення; lвідымаўленчайдзейнасці імоўныматэрыял; lсацыякультурныяведы:культуразнаўчыя,краіназнаўчыя і

лінгвакраіназнаўчыя; lкампенсаторныяівучэбна-пазнавальныяўменніінавыкіса-

мастойнайработыз іншамоўнымматэрыялам; lавалоданне замежнаймовайяк сродкам зносін, адукацыі і

самаадукацыі.Прадметныкампанентзместузабяспечваевалоданнезамежнай

мовайяксродкамміжкультурныхзносін.Зместмоўнайадукацыіўадзінствеяелінгвістычнагаіэкстра-

лінгвістычнагакампанентаўфарміруеццазулікампсіхалагічныхіпсіхалінгвістычныхасаблівасцейпрацэсуавалоданнязамежнаймовай.

Адбор зместу вучэбнагаматэрыялу, які належыць засвоіць,ажыццяўляеццанаасновенаступныхметадалагічныхарыенціраў: lнакіраванасцьпедагагічнагапрацэсунападрыхтоўкудаміж-

культурныхзносін; lусебаковыўлікузаемасувязей:мова—мысленне—культура; lпрад’яўленнекаштоўнасцейвывучаемайкультурыўдыялогу

зроднай; lінтэграцыямоўнага,сацыякультурнага,аксіялагічнагакам-

панентаўзместунавучання; lаўтэнтычнасцьікаштоўнаснаязначнасцьіншамоўныхматэ-

рыялаў; lадпаведнасць вучэбнагаматэрыялу сучасным гутарковым

нормамвывучаемаймовы.Структураванневучэбнагаматэрыялуажыццяўляеццанаасно-

венаступныхпатрабаванняў: lбесперапыннае канцэнтрычнае прад’яўленне і накапленне

ведаў; lпаэтапнаефарміраванненавыкаў іўменняў;

81

lпераемнасцьэтапаўпрацэсуавалоданнязамежнаймовай; lпастаяннаяапоранамоўны,маўленчыіасобаснысуб’ектны

вопытвучняў; lспалучанасцьуавалоданнімаўленнем ісістэмаймовы; lулікмагчымасцейдляфарміраванняўменняў самастойнай

работы з іншамоўнымі інфармацыйнымікрыніцамі ў сама-адукацыйныхмэтах.

Рэалізацыязместумоўнайадукацыіпрадугледжваепаслядоўныўлік наступных асноўныхпалажэнняўкамунікатыўна арыента-ванаганавучання: lмадэліраваннесітуацыйзносін,якіястымулююцьвучняўда

рашэннякамунікатыўныхзадачпадчасвывучэннязамежнаймовы;

lсітуатыўна абумоўленае авалоданне лексікай і граматыкайвывучаемаймовы;

lвыкарыстанне камунікатыўна арыентаваных заданняў нааснове імітацыйных,гульнявыхісвабодныхзносін;

lактыўнае ўцягванне вучняў у працэс зносін у якасцімаў-ленчыхпартнёраў;

lажыццяўленнеадукацыйнагапрацэсуваўмовах,набліжаныхдарэальныхзносін;

lстварэннематывацыйнай гатоўнасці і патрэбнасці вучняўва ўспрыманні і засваенні вучэбнагаматэрыялу ва ўмовах,набліжаныхдарэальныхзносін.

Сферы зносін і прадметна-тэматычны змест маўлення

Сацыяльна-бытавая сфера.Відыжылля.Вучэбна-працоўная сфера.Адукацыя.Сацыяльна-культурная сфера. Сродкімасавай інфармацыі.

Мастацтва.Моладзь і грамадства.Сацыяльна-пазнавальная сфера.Навукаітэхніка.Знакамітыя

людзіРэспублікіБеларусь ікраінвывучаемаймовы.

Маўленчыя ўменні

Успрыманне і разуменне маўлення на слых—уменнеразу-мецьіншамоўнаемаўленнеўпрацэсенепасрэдныхзносінзсубясед-

82

нікам, уменне разумець разнажанравыя аўдыя- і відэатэксты зрознайпаўнатой ідакладнасцюпранікненняў іхзмест.

Гаварэнне—уменне ажыццяўляцьдыялагічныя,маналагіч-ныя і полілагічныя зносіны ў адпаведнасці змэтамі, задачамі іўмовамікамунікацыі,з захаваннемнорммаўленчага інемаўлен-чагаэтыкету.

Чытанне—уменнечытацьіразумецьразнажанравыятэкстызрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзместузалеж-насціадвідучытання ідалейшагавыкарыстання інфармацыі.

Пісьмовае маўленне— уменне прадуцыраваць розныя відыпісьмовыхтэкстаўуадпаведнасцізнормамі,прынятыміўкраінахвывучаемаймовы,зулікамкамунікатыўныхзадач іадрасата.

Моўныя веды і навыкі

Ведыабсістэмевывучаемаймовы,правілахфункцыянаваннямоўных сродкаў (фанетычных, лексічных, граматычных) умаў-ленні інавыкі іхвыкарыстанняўкамунікатыўныхмэтах.

Сацыякультурныя веды і ўменні

Веданнесацыякультурнагакантэкстусваёйкраіныікраінвы-вучаемаймовы, уменне будаваць сваемаўленчыя і немаўленчыяпаводзіныў адпаведнасці з іх спецыфікай, уменнепрадстаўляцьсваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўныхміжкультурныхзносін.

Кампенсаторныя ўменні

Уменні выкарыстоўваць розныя вербальныя і невербальныясродкі длякампенсацыіпрабелаўукамунікацыі ва ўмовахдэфі-цытумоўныхсродкаў,недахопумаўленчагаісацыяльнагавопыту.

Вучэбна-пазнавальныя ўменні

Агульныя і спецыяльныя вучэбныя ўменні, неабходныя дляажыццяўленнясамастойнайпазнавальнайдзейнасціпаавалоданнііншамоўныммаўленнем ікультурайкраінвывучаемаймовы.

83

* * *

Зместнавучанняпрадстаўленыўвучэбнайпраграмепразпрад-метна-тэматычнызместзносін,патрабаваннідапрактычнагавало-дання відамімаўленчай дзейнасці,моўныматэрыял (фанетыка,лексіка,граматыка).

У прадметна-тэматычным змесце зносін абазначаны каму-нікатыўныя задачы для вывучэння на базавым узроўні (прамышрыфт) іпавышанымузроўні (прамышрыфт ікурсіў).

Патрабаванні да практычнага валодання відамі маўленчайдзейнасці—працягласць гучання тэксту, колькасць рэплік накожнагасубяседнікаўдыялагічныммаўленні, аб’ёмвыказванняўманалагічныммаўленні,аб’ёмтэкстудлячытання,аб’ёмтэкстудля пісьмовагамаўлення— задаюць асноўныя параметры дляўсіх відаўмаўленчайдзейнасці.Дадзеныяпараметры, а таксамааб’ём прадуктыўнага і рэцэптыўнага лексічнага мінімуму аба-значаюццанаступнымчынам:першаялічба—патрабаванні длябазавага ўзроўню, другая— для павышанага ўзроўню.Напры-клад, працягласць гучання тэксту—2—2,5мін; прадуктыўнымінімум: 230—280 лексічных адзінак; рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак;агульныаб’ёмпрадуктыўнайлексікі:1740—2020лексічныхадзінак;агульныаб’ёмрэцэптыўнайлексікі:1110—1640лексічныхадзінак.

Граматычныматэрыял,якіпадлягаевывучэнню,аднолькавыдляўсіхвідаўустаноўагульнайсярэдняйадукацыі.Патрабаванніда валодання граматычнымматэрыялам адрозніваюцца аб’ёмамягопрадуктыўнагазасваення.Граматычныяз’явыдлярэцэптыў-нага засваення, адзначаныя зорачкай (*), прызначаны для пра-дуктыўнагазасваеннянапавышанымузроўні.

Большвысокіяпатрабаванні да валоданнямоўным імаўлен-чымматэрыялампрывывучэннімовынапавышанымузроўніза-бяспечацьбольшвысокіўзровеньфарміраванняўвучняўмоўныхнавыкаў імаўленчыхуменняў,што будзе выяўляцца ў іх здоль-насцібольшякаснавырашацьвучэбныякамунікатыўныязадачы.

84

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

105/175 гадзін

ПРАДМЕТНА-ТЭМАТЫЧНЫ ЗМЕСТ МОЎНЫХ ЗНОСІН

Сферазносін

Прадметна-тэматычны

змест

Камунікатыўныя задачы

У канцы года вучань павінен умець:

Cацыяльна-бытавая

Відыжылля

lРасказаць пра відыжылля ў Рэс-публіцыБеларусь

lРаспытацьправідыжылляўкраіневывучаемаймовы

lПараўнацьвідыжылляўрозныхкра-інах

lАпісаць свой дом/кватэру (сваёймары)

lПараўнаць перавагі і недахопы пра­жывання ва ўласным і шмат ква­тэрным доме

lВыказаць меркаванні аб перспек­тывах развіцця жылля ў будучыні

Вучэбна-працоўная

Адукацыя lРасказаць пра сістэму адукацыі ўРэспубліцыБеларусь

lРаспытацьпра сістэму адукацыі ўкраіневывучаемаймовы

lПараўнацьсістэмыадукацыіўкраі-нахсвету

lАбмеркаваць перавагі і недахопы ін дывідуальнага навучання

lАбмеркаваць актуальныя праблемы сістэмы адукацыі

lВыказаць меркаванні аб перспек ты­вах развіцця адукацыі ў будучыні

Сацыяльна-культурная

Сродкімасавайінфармацыі

lРасказацьпра розныякрыніцы ін-фармацыі (друкаваныя выданні,радыё,тэлебачанне,інтэрнэт)уРэс-публіцыБеларусь

85

Сферазносін

Прадметна-тэматычны

змест

Камунікатыўныя задачы

У канцы года вучань павінен умець:

lРаспытацьпрарозныякрыніцыін-фармацыі(друкаваныявыданні,ра-дыё,тэлебачанне,інтэрнэт)украіневывучаемаймовы

lАбмеркавацьцікавыартыкул/тэле-перадачу

lЗрабіцькароткіаглядасноўныхна-він

lАцаніць вядомыя беларускія і інша­моўныя газеты і часопісы

lВыказаць меркаванне аб будучым сродкаў масавай інфармацыі

Мастацтва lРасказаць пра вядомага мастака,скульптара,фатографа іяготворы

lПарэкамендавацьнаведацьвыставу,музей і інш.

lАбмяняццаўражанняміабвыставе,музеі

lРасказацьправядомыяпомнікіархі-тэктурыРэспублікіБеларусь

lРаспытацьправядомыяпомнікіар-хітэктурыкраінвывучаемаймовы

lРасказаць пра віды мастацтва і свае перавагі

lАбмеркаваць ролю мастацтва ў жыц ці чалавека

Моладзь і грамадства

lРасказаць прамаладзёжныя арга-нізацыі ўРэспубліцыБеларусь і іхдзейнасць

lРаспытацьпрамаладзёжныяаргані-зацыіўкраіневывучаемаймовыііхдзейнасць

lПараўнацьмаладзёжныя арганіза-цыіўРэспубліцыБеларусьікраіневывучаемаймовы

86

Сферазносін

Прадметна-тэматычны

змест

Камунікатыўныя задачы

У канцы года вучань павінен умець:

lАцаніцьасабістыўдзелупрацыма-ладзёжнайарганізацыі/саюза/аб’яд-нання

lВыказаць меркаванне аб праблемах моладзі ў сучасным грамадстве

lДаказаць важнасць удзелу моладзі ў грамадскім жыцці

lПераканаць прыняць удзел у акцыі/валанцёрскім руху

Сацыяльна-пазнаваль-ная

Навука ітэхніка

lРасказацьпрасучасныянавуковыядасягненні/адкрыцці

lАбмеркавацьстаноўчыяіадмоўныябакінавуковагапрагрэсу

lРасказацьпразнакамітыхвучоныхРэспублікіБеларусьікраінвывучае-маймовы/свету

lАбмеркаваць магчымасці супрацоў­ніцтва Рэспублікі Беларусь з краі­намі вывучаемай мовы/свету ў сфе­ры навукі і тэхнікі

lВыказаць меркаванне аб прыяры­тэт ных кірунках развіцця навукі і тэхнікі ў XХІ стагоддзі

lДаказаць важнасць развіцця навукі і тэхнікі для сучаснага грамадства

ЗнакамітыялюдзіРэспублікіБеларусьікраінвывучаемаймовы

lПаведаміцьпразнакамітыхлюдзейРэспублікіБеларусь

lРаспытацьпра знакамітыхлюдзейкраінывывучаемаймовы

lАпісаць уклад знакамітай асобы ўразвіццёграмадства/навукі/культуры

lПракаменціраваць выказванні вядо­мых людзей

lВыказаць меркаванне аб ролі асобы ў развіцці грамадства

87

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ПРАКТЫЧНАГА ВАЛОДАННЯ ВІДАМІ МАЎЛЕНЧАЙ ДЗЕЙНАСЦІ

Успрыманне і разуменне маўлення на слых

Вучні пав інны разумець наслыхпрынепасрэдныхзносінах іўгуказапісе/відэазапісе: асноўны змест аўдыя- і відэатэкстаў, якія пабудаваны на

вывучанымматэрыялеізмяшчаюць3—4%незнаёмыхслоў,значэннеякіхможназразумецьздапамогаймоўнайабокан-тэкстуальнайздагадкі;

адноснапоўнаразумець змест тэкстаў, якіяпабудаванынавывучанымматэрыялеізмяшчаюць2—3%незнаёмыхслоў,празначэннеякіхможназдагадацца.

Відытэкстаў:апавяданне,біяграфія,інтэрв’ю,аб’ява,размовапатэлефоне,фрагментрадыёпраграмы,відэафільма,тэленавіны.

Працягласцьгучаннятэксту—2—2,5мінуты.

ГаварэннеДыялагічнае маўленнеВучні пав інны ўмець:

запытваць і паведамляць інфармацыю, вызначануюпрад-метна-тэматычнымзместамзносін;

выказваць свае адносіны і даведвацца прамеркаванне су-бяседніка наконт атрыманай інфармацыі, даваць эмацыя-нальнуюацэнку;

аргументавацьсваёмеркаваннеўдыскусіі.Відыдыялогу:дыялог-распытванне,дыялог—абмендумкамі,

інтэрв’ю,дыялог-разважанне.Колькасцьрэплікнакожнагасубяседніка—7—8.

Маналагічнае маўленнеВучні п а в і н ны ў м е ц ь рабіць падрыхтаваныя і не-

падрыхтаваныяпаведамленніпатэме/праблеме/сітуацыі: апісваць іпараўноўвацьпрадметы,факты,з’явы; расказваць аб пачутым/прачытаным/убачаным з выкарыс-

таннемэмацыянальна-ацэначныхмеркаванняў; спалучацьапісаннеіапавяданнезразважаннемівыказваннем

асабістайацэнкі.

88

Відыманалагічнагавыказвання:апісанне,апавяданне,разва-жанне,ацэначнаемеркаванне.

Аб’ёмвыказвання—12—16фраз.

Чытанне

Вучні пав інны разумець тэкстызрознайпаўнатой,дакладнасцю і глыбінёйпранікненняў іх змест у залежнасці адвідучытання: разумець асноўны змест нескладаных аўтэнтычныхмас-

тацкіх, навукова-папулярных і публіцыстычных тэкстаў(азнаямленчаечытанне);

поўнаідакладнаразумецьзместнескладаныхаўтэнтычныхмастацкіхінавукова-папулярныхтэкстаў(вывучальнаечы-танне);

знаходзіцьнеабходную/значнуюінфармацыюўтэкстахпуб-ліцыстычнага і прагматычнага характару (праглядальнае/пошукаваечытанне);

ацэньваць важнасць і навізну выбранай інфармацыі і вы-казвацьсваеадносіныдаяе;

вызначацьгалоўнуюідэюізадумуаўтара.Тэксты, прызначаныя для азнаямленчага чытання, могуць

уключаць да 4—5%незнаёмых слоў, пра значэнне якіхможназдагадацца.Аб’ём тэксту—прыкладна 3000—4000 друкаваныхзнакаўзпрабеламі.

Тэкстыдлявывучальнагачытаннямогуцьуключацьда3—4%незнаёмых слоў, раскрыццё значэння якіх магчыма пры вы-карыстанні двухмоўнага слоўніка.Аб’ём тэксту— прыкладна2500—3500друкаваныхзнакаўзпрабеламі.

Длянавучанняпраглядальнаму/пошукавамучытаннюмэта-згоднавыкарыстоўвацьадзінабонекалькіразнажанравыхтэкстаў.

Відытэкстаў:апавяданне,артыкулугазеце/часопісе,праграмаспектакля,аб’ява,рэклама.

Пісьмовае маўленне

Вучні п а в і н ны ўм е ц ь прадуцыравацьнескладаныявіды тэкстаў у адпаведнасці з нормамі, прынятымі ў краіне вы-вучаемаймовы:

89

пісацьвіншаванні,запрашэнні,прыватныяпісьмы; пісацькароткуюаўтабіяграфію,запаўняцьанкету; кораткавыкладацьзместпраслуханага/прачытанагатэксту; пісацьміні-сачыненнепапрапанаванайтэме/праблеме.

Аб’ёмтэксту—100—150слоў.

МОЎНЫ МАТЭРЫЯЛ

АНГЛІЙСКАЯ МОВА

ФанетыкаУдасканаленне слыхавымаўленчых і рытміка-інтанацыйных

навыкаў вучняў на аснове вывучаемага моўнага і маўленчагаматэрыялу.

ЛексікаПрадуктыўны мінімум:230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1740—2020лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 1110—1640 лексічных

адзінак.Словаўтварэнне: складаныяпрыметнікі і назоўнікі.Суфіксы

назоўнікаў ­ment, ­ist; прыметнікаў— ­(ic)al, ­ive; дзеясловаў—­en, ­fy.Прыстаўкі ir­, im­, il­.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яНазоўнік: сістэматызацыяўтварэннямножнагаліку.Артыкль: ужыванне артыкля з назвамі газет, часопісаў,ма-

ладзёжныхарганізацый;ужыванне/адсутнасцьартыкляваўстой-лівыхсловазлучэннях.

Дзеяслоў:спосабывыражэннядзеянняўупрошлым(Past Simp­le, Past Continuous, Past Perfect).

Інфінітыў: аб’ектныінфінітыўнызварот (ComplexObject).Герундый:ужываннепаслядзеясловаўзпрыназоўнікамі.

90

С і н т а к с і сПростая іўскоснаямова.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваенняАдваротны парадак слоў у сказе зhardly/scarcely...when, no

sooner ...than.Сцвярджальныя, адмоўныя і пытальныяформыFuture Conti­

nuous, Past Perfect Continuous, Present Continuous Passive.*Умоўнылад.

НЯМЕЦКАЯ МОВА

ФанетыкаДзяленне сказаўна сэнсавыя групы. Інтанацыя складаназлу-

чаныхсказаў,уякіяўваходзіцьнекалькімеладычныхгруп.

Лексіка Прадуктыўны мінімум:230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1740—2020лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 1110—1640 лексічных

адзінак.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яНазоўнік: скланенне субстантываваных прыметнікаў і ін-

фінітыва. Скланенне ўласных імён. Скланенне геаграфічныхназваў.Асобыя выпадкі ўтварэннямножнага ліку назоўнікаў(сістэматызацыя):назоўнікіна-um, ­ion:das Datum — die Daten,das Zentrum — die Zentren; das Museum — die Museen; das Stadion — die Stadien, das Studi um — die Studien; змяненне слова: der Kaufmann — die Kauf leute, der Rat — die Ratschläge, der Seemann — die Seeleute, das Ung lück — die Unglücksfälle; множнылікдляраз-межавання назоўнікаў, розныхпа значэнні:der Band (кніжны том) — die Bände, das Band (стужка) — die Bänder, die Bank (лаў ка) — die Bänke; die Bank (банк) — die Banken; der Stra uß

91

(бу кет) — die Sträuße, der Strauß (страус) — die Strauße; der Verdienst (заработак) — die Verdienste, das Verdienst (заслу га) — die Verdienste; das Wort (словаякзвязнаемаўленне)— die Worte, das Wort (слова) — die Wörter.

Назоўнікі без формымножнага ліку: субстантываваныя ін-фінітывы; рэчыўныяневылічальныя, абстрактныя, зборныяна-зоўнікі; назоўнікімеры і вагі (выключэнне складаюцьназоўнікіжаночагароду).Назоўнікібезформыадзіночнагаліку:некаторыягрупы асоб:die Leute, die Eltern, die Geschwister; назоўнікі: die Finanzen, die Ferien, die Kosten, die Makkaroni; die Möbel, die Papiere (дакументы), die Shorts, die Spagetti.

Займеннік: адносныязайменнікіder, die, das.

С і н т а к с і сСкладаназалежныя сказы. Даданыясказычасусазлучнікамі

wenn, als, nachdem.Даданыяазначальныясказызадноснымізай-меннікаміder, die, das, die.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваенняДзеяслоў: часавыяформыдзеясловаўпрошлагачасуPer feкt/

Plusquamperfekt Passiv.Часаваяформадзеясловаў будучага часуFuturum I Passiv. Infinitiv Passiv. Zustandspassiv.

Складаназлучаныя сказы: даданыя сказычасу са злучнікаміwährend, bevor.

Злучнік: састаўнызлучнік je...desto.

ФРАНЦУЗСКАЯ МОВА

ФанетыкаУдасканаленне слыхавымаўленчых і рытміка-інтанацыйных

навыкаўвучняўнаасновевывучаемагамоўнага імаўленчагама-тэрыялу.

ЛексікаПрадуктыўны мінімум:230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1740—2020лексічных

адзінак.

92

Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 1110—1640 лексічныхадзінак.

Словаўтварэнне: суфіксыпрыметнікаў ­ard, ­arde; прыстаўкііn­, іm­, il­, ir­.Сістэматызацыяспосабаўсловаўтварэння.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яСістэматызацыя ўжывання: артыкля (неазначальнага, азна-

чальнага, частковага); назоўнікаў і прыметнікаўмужчынскага іжаночага роду ў адзіночным імножнымліку; асабовых займен-нікаў.

Дзеяслоў:умоўныладle subjonctif présentупростымідаданымдапаўняльнымсказах;дапасаваннечасоў (планпрошлагачасу).

С і н т а к с і сСкладаназалежныясказыздаданыміпрычыныімэты.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення*Неасабовыяформыдзеясловаl’infinitif présent, l’infinitif passé,

le parti cipe présent, le participe passé.*Аддзеяслоўныпрыметнік l’adjectif verbal.

ІСПАНСКАЯ МОВА

ФанетыкаУдасканаленне слыхавымаўленчых і рытміка-інтанацыйных

навыкаў вучняў на аснове вывучаемага моўнага і маўленчагаматэрыялу.

ЛексікаПрадуктыўны мінімум:230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1740—2020лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 1110—1640 лексічных

адзінак.Словаўтварэнне: суфіксы дзеясловаў ­ificar, ­ecer; прыстаў-

каpre­.

93

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яЗайменнік: прыналежныя займеннікі (поўнаяформа) у ролі

прыметнікаў іназоўнікаў.Дзеяслоў:сістэматызацыяўсіхвывучаныхтрывальна-часавых

формModo Indicativo (Pretérito Perfecto, Pretérito Indefinido, Pretérito Imperfecto, Pretérito Pluscuamperfecto, Futuro Simple), Modo Subjuntivo (Presente de Subjuntivo, Imperfecto de Subjuntivo) іModo Potencial (Simple).Дапасаванне часоў уModo Indicativo. Простая іўскоснаямова.

Прыназоўнік: прыназоўнікаваекіраваннедзеясловаў.

С і н т а к с і сСкладаназалежныясказыздаданымісказаміўмовыI,IIтыпаў.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваенняДзеяслоў:асаблівасцііўжываннедзеясловаўуFuturo Com puesto

de Indicativo, Potencial Compuesto.МадальнаяфункцыяFuturo Simple.

КІТАЙСКАЯ МОВА

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ПРАКТЫЧНАГА ВАЛОДАННЯ ВІДАМІ МАЎЛЕНЧАЙ ДЗЕЙНАСЦІ

Успрыманне і разуменне маўлення на слых

Вучні пав інны разумець наслыхпрынепасрэдныхзносінах іўгуказапісе: асноўны змест аўдыя- і відэатэкстаў, якія пабудаваны на

вывучанымматэрыялеізмяшчаюць3—4%незнаёмыхслоў,значэнне якіх можна зразумець з дапамогай моўнай абокантэкстуальнайздагадкі;

адноснапоўнаразумець змест тэкстаў, якіяпабудаванынавывучанымматэрыялеізмяшчаюць2—3%незнаёмыхслоў,празначэннеякіхможназдагадацца.

94

Віды тэкстаў: апавяданне, інтэрв’ю, аб’ява, размовапа тэле-фоне,радыёпраграма,відэафільм,тэленавіны.

Працягласцьгучаннятэксту—2—2,5мін.

ГаварэннеДыялагічнае маўленнеВучні пав інны ўмець:

запытвацьіпаведамляцьінфармацыю,вызначануюпрадмет-на-тэматычнымзместамзносін;

выказвацьсваеадносіныідаведваццапрамеркаваннесубя-седніканаконтатрыманай інфармацыі;

давацьэмацыянальнуюацэнкуатрыманай інфармацыі; аргументавацьсваёмеркаваннеўдыскусіі.

Відыдыялогу:дыялог-распытванне,дыялог—абмендумкамі,інтэрв’ю,дыялог-палеміка.

Колькасцьрэплікнакожнагасубяседніка—7—8.

Маналагічнае маўленнеВучніпавінныўмецьрабіцьпадрыхтаваныяінепадрых-

таваныяпаведамленніпатэме/праблеме/сітуацыі: апісваць іпараўноўвацьпрадметы,факты,з’явы; расказваць аб пачутым/прачытаным/убачаным з выкарыс-

таннемэмацыянальна-ацэначныхмеркаванняў; спалучацьапісаннеіапавяданнезразважаннемівыказван-

немасабістайацэнкі.Відыманалагічнагавыказвання:апісанне,апавяданне,разва-

жанне.Аб’ёмвыказвання—12—16фраз.

ЧытаннеВучні п а в і н ны р а з ум е ц ь тэксты, якіянапісаны з

дапамогайіерогліфаў,зрознайпаўнатой,дакладнасцюіглыбінёйпранікненняў іхзместузалежнасціадвідучытання: разумецьасноўнызместнескладаныхаўтэнтычныхмастац-

кіх,навукова-папулярныхіпубліцыстычныхтэкстаў(азна-ямленчаечытанне);

поўнаідакладнаразумецьзместнескладаныхаўтэнтычныхмастацкіхінавукова-папулярныхтэкстаў(вывучальнаечы-танне);

95

знаходзіцьнеабходную/значнуюінфармацыюўтэкстахпуб-ліцыстычнага і прагматычнага характару (праглядальнае/пошукаваечытанне);

ацэньваць важнасць і навізну выбранай інфармацыі і вы-казвацьсваеадносіныдаяе;

вызначацьгалоўнуюідэюізадумуаўтара.Тэксты, прызначаныя для азнаямленчага чытання, могуць

уключаць да 4—5%незнаёмых слоў, пра значэнне якіхможназдагадацца.Аб’ёмтэксту—0,5—0,75старонкі.

Тэкстыдлявывучальнагачытаннямогуцьуключацьда3—4%незнаёмыхслоў,раскрыццёзначэнняякіхмагчымапрывыкары-станнідвухмоўнагаслоўніка.Аб’ёмтэксту—да0,75старонкі.

Длянавучанняпраглядальнаму/пошукавамучытаннюмэта-згоднавыкарыстоўвацьадзінабонекалькіразнажанравыхтэкстаў.

Відытэкстаў:апавяданне,артыкулугазеце/часопісе,навуковыартыкул,праграмаспектакля,аб’ява.

Вучні павінны ўмець чытацьіерогліфы(250—1250).

Пісьмовае маўленне

Вучніпавінныўмецьпрадуцыравацьнескладаныявідытэкстаў, якіянапісаны з дапамогай іерогліфаў, у адпаведнасці знормамі,прынятыміўкраіневывучаемаймовы: пісацьвіншаванні,запрашэнні,прыватныяпісьмы; пісацькароткуюаўтабіяграфію,запаўняцьанкету; кораткавыкладацьзместпраслуханага/прачытанагатэксту; пісацьміні-сачыненнепапрапанаванайтэме/праблеме.

Аб’ёмтэксту—100—150слоў (да0,75старонкі).Вучні пав інны ўмець пісаць іерогліфы(250—1000).

МОЎНЫ МАТЭРЫЯЛ

ФанетыкаІнтанацыяскладаназлучаныхсказаў.Інтанацыяскладаназалежныхсказаў.Удасканаленне слыхавымаўленчых і рытміка-інтанацыйных

навыкаў вучняў на аснове вывучаемага моўнага і маўленчагаматэрыялу.

96

ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1740—2020лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 1110—1640 лексічных

адзінак.Словаўтварэнне: складаныяпрыметнікі іназоўнікі.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яЛічэбнік:дробы,працэнты,разрады.Займеннік: пытальныязайменнікізнеазначальнымзначэннем;

пытальныязайменнікізагульнымзначэннем.Дзеяслоў: сістэматызацыямадальныхдзеясловаў.Дапаўненніпатэнцыяльнасці:下,了,动.Выніковыядапаўненні着,住.

С і н т а к с і сСкладаназлучаныясказы.Складаназалежныясказы.Сказы,якіявыражаюць існаваннеабоз’яўленне.Сказызсастаўнымдзеяслоўнымвыказнікам…有…要做.Канструкцыі,прыназоўнікі,злучнікі (尽管…但/也…,即使…也…,

哪怕…也…,既然…就…,不管…都/也 ,无论…都/也 ,只要…,才…,多(么)…啊, 够…了,连…也/都,也/都…没/不,就是…也,等…就/在/才,一…就…,…了…就…, 一…才…, 越…越…,或者…或者…,…得很,先…接

着…,按…,由…).

* * *

Вучні пав інны валодаць сацыякультурнымі веда мі і ўменнямі: ведацьасаблівасцісістэмыадукацыіўРэспубліцыБеларусь

ікраінахвывучаемаймовы; ведацьасноўныясродкімасавай інфармацыіРэспублікіБе-

ларусь ікраінвывучаемаймовы;

97

ацэньваць уклад сваёй краіны і краін вывучаемаймовы ўразвіццёсусветнайкультуры,навукі ітэхнікі;

умецьрасказацьзамежнамуравеснікупражыццёмоладзіўРэспубліцыБеларусь;

умець выкарыстоўваць клішэ і ўстойлівыя словазлучэнні,якія адлюстроўваюць асаблівасці культурыкраін вывучае-маймовы,умежахвывучанайтэматыкі.

Вучніпавіннывалодацькампенсаторнымі ўмен нямі ваўсіхвідахмаўленчайдзейнасці:

успрыманне і разуменне маўлення на слых выкарыстоўвацьатрымануюперадпраслухоўваннемаўдыя-

тэксту інфармацыю (уводзіныў сітуацыю, тлумачэнне, па-пярэдніяпытанні і інш.);

прагназавацьзместаўдыятэкступазагалоўку,пачаткуікан-цоўцытэксту,паапорныхсловах;

выкарыстоўвацьмоўную і кантэкстуальную здагадку дляаднаўленняпрабелаўузмесцеаўдыятэксту/выказвання;

ігнаравацьнезнаёмыясловы,якіянеўплываюцьнаразумен-неасноўнагазместу;

удакладняць змествыказвання субяседніка з дапамогаймі-мікі іжэстаў,пытанняў,перапытвання;

удакладняцьзмествыказваннясубяседніказдапамогайпы-танняў;

чытанне прагназавацьзместпазагалоўку,падзагалоўкутэксту,апор-

ныхсловах,пасродкахзрокавайнагляднасці; выкарыстоўваць тэкставыя апоры розных відаў (табліцы,

графікі,шрыфтавыявыдзяленні); выкарыстоўвацьмоўнуюікантэкстуальнуюздагадку; ігнаравацьнезнаёмыясловы,якіянеўплываюцьнаразумен-

неасноўнагазместутэксту; выкарыстоўвацьдвухмоўныяслоўнікі; выкарыстоўвацьрозныякаментарыі;

гаварэнне звяртацца за дапамогай да субяседніка, выкарыстоўваючы

перапытванне і сродкі зрокавайнагляднасці (карта, схема,расклад і інш.);

98

удакладняцьзмествыказванняздапамогаймімікііжэстаў; выкарыстоўвацьсінанімічныясродкі змэтайудакладнення

ітлумачэння;пісьмовае маўленне

выкарыстоўвацьэлементытэкстуўякасцізмястоўныхімоў-ныхапор;

выкарыстоўвацьсінанімічныясродкідлявыказваннядумкі.

Вучні п а в і н ны в а л о д а ц ь вучэбна-пазнавальнымі ўменнямі: складацьплан,фармулявацьтэзісывыказвання; знаходзіцьіабагульняцьнеабходнуюінфармацыюназамеж-

наймове; выконвацьсамастойныязаданнірэпрадуктыўна-прадуктыў-

нагахарактару з выкарыстаннемдрукаваныхматэрыялаў ітэхнічныхсродкаўнавучання;

ажыццяўляць самакантроль і ўзаемакантроль у працэсеўзаемадзеяння;

супастаўляцьмоўныяз’явыўроднай ізамежнаймовах; выкарыстоўваць даведачныапарат вучэбнага дапаможніка,

іншыхвучэбныхматэрыялаў іслоўнікі.

Вучні павіннывыкарыстоўваць набытымоўны, маўленчы і сацыякультурны вопыт: длязносінзпрадстаўнікамііншыхкраін,арыентацыіўсучас-

нымполікультурнымсвеце; атрымання звестак, неабходныху адукацыйных і самааду-

кацыйныхмэтах,з іншамоўныхкрыніц інфармацыі (утымлікупраз інтэрнэт);

развіццядобразычлівых і паважлівых адносін дапрадстаў-нікоў іншыхкраін;

вывучэннякаштоўнасцей сусветнайкультуры,культурнайспадчыныідасягненняўіншыхкраініазнаямленняпрадстаў-нікоўзамежныхкраінзкультурайідасягненняміРэспублікіБеларусь;

аказаннядапамогі замежным гасцяму сітуацыяхштодзён-ныхзносін.

99

ПРАГРАМНА-МЕТАДЫЧНЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ

КонцепцияобученияиностраннымязыкамвсистеменепрерывногообразованияРеспубликиБеларусь // Замежныямовы ўРэспублiцыБеларусь.—2002.—№3.—С.21—28.

Концепцияучебногопредмета «Иностранныйязык» //ЗамежныямовыўРэспублiцыБеларусь.—2007.—№4.—С.3—11.

Вучэбнаяпраграмадляўстаноў агульнай сярэдняйадукацыі з бе-ларускаймовайнавучання.«Замежныямовы:англійская,нямецкая,французская,іспанская,кітайская».ІІІ—ХІкласы/Мінск:Нац.ін-тадукацыі,2012.

Биболетова, М. З.Авторскаяпрограммаккурсудля2—9классовобщеобразовательных учреждений. /М. З.Биболетова,Н.Н.Труба-наева//Английскийязыквшколе.—2003.—Ч.2.Основнаяшкола(5—9)классы.—№2.—С.31—44.

Бим, И. Л. Немецкийязык.Базовыйкурс.Концепция,программа/И.Л.Бим.—М. :Новаяшкола,1995.—128с.

Бим, И. Л.Концепцияобучениявторомуиностранномуязыку (не-мецкомунабазеанглийского):учебноепособие/И.Л.Бим.—Обнинск:Титул,2001.—48с.

Единый государственный экзамен 2002 : контрол. измерит. ма-териалы : английский язык / Е.Ф.Прохорова, В. В. Большакова,Т.М.Тимофеева [идр.] ;М-вообразованияРФ.—М. :Просвещение,2003.—93с.

Образовательный стандарт по английскому языку //Комитет пообразованиюАдминистрацииСанкт-Петербурга,TheBritishCouncilSt.Petersburg,Санкт-Петербургскийгосударственныйуниверситетпедаго-гическогомастерства ; под ред.Е.Ф.Прохоровой.—СПб., 2001.—Ч.1.—47с.

Программно-методическиематериалы.Иностранныеязыкидляоб-щеобразовательныхучебныхзаведений.Начальнаяшкола.—4-еизд.,стереотип.—М. :Дрофа,2001.—160с.

Программно-методическиематериалы.Иностранныеязыкидляшколиклассов суглубленнымизучениеманглийского,немецкого,француз-ского,испанскогоязыков.Начальнаяшкола.—3-еизд.,стереотип.—М.:Дрофа,2000.—128с.

Сафонова, В. В.Английскийязык.5—9классышколсуглубленнымизучениеминостранныхязыков.Программыдляобщеобразовательныхучреждений /В.В. Сафонова,Е.Н.Соловова.—М. :Просвещение,1997.—62с.

Сафонова, В. В.Английскийязык.10—11классы.Школасуглуб-леннымизучениеминостранныхязыков.Программыобщеобразователь-ныхучреждений/В.В.Сафонова.—М.:Просвещение,2000.—144с.

Федеральныйкомпонент государственного стандарта общего об-разования /Проект.М-во образованияРФ //Учительская газета.—2004г.—27янв.—№3 (9980).—С.17,23.

Федеральныйкомпонент государственного стандарта общего об-разования /Проект.М-во образованияРФ //Учительская газета.—2004г.—3февр.—№4 (9981).—С.16—18.

Цели обучения иностранным языкам : учеб. пособие / под ред.Е.И.Пассова,Е. С.Кузнецовой.—Воронеж :НОУ«Интерлингва»,2002.—40с.

101

МАТЭМАТЫКА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Матэматыказаймаеаднозцэнтральныхмесцаўуадукацыіякважнысродакфарміраванняагульнайкультуры,інтэлектуальнагаразвіццясучаснагачалавека.Матэматычныяведынеабходныдлявывучэння з’яўпрыроды, без іхнемагчымадасягненнепоспехаўуразвіцці вытворчасці і навукі.Ведыабколькасныхадносінах іпрасторавыхформахнавакольнагасветунеабходныпрактычнаваўсіхгалінахдзейнасцічалавека.

Метады, якія прымяняюцца ўматэматыцы, неабходны дляспецыялістаў у любой галіне дзейнасці, асабліва ў галіне наву-каёмістых тэхнічныхвытворчасцей.Тамуразвіццёкампетэнцыйунавучэнцаўсродкамівучэбнагапрадметадляпрацягуадукацыіна ўзроўняхправесійна-тэхнічнай, сярэдняй спецыяльнай і вы-шэйшайадукацыіз’яўляеццаасабліваважным.

Зместматэматыкіяквучэбнагапрадметагрунтуеццанатэарэ-тычнайасноветрохпадыходаў:ведавага,асобаснаарыентаванага,кампетэнтнаснага.

Мэты ізадачывывучэннявучэбнагапрадметанапавышанымузроўні пры засваенні зместу адукацыйнай праграмы сярэдняйадукацыі: lпрацягфарміраванняўяўленняўпраматэматыкуякчастку

агульначалавечайкультуры,яе ролюўпазнанні з’яў і пра-цэсаўрэчаіснасці;

lфарміраваннематэматычных ведаў і ўменняў, неабходныхдлявывучэнняпрыродазнаўчанавуковыхвучэбныхпрадметаўна базавым і павышанымузроўнях і дляпрацягу адукацыіўгалінах,якіяпатрабуюцьпаглыбленайматэматычнайпад-рыхтоўкі;

lфарміраваннерэпрадуктыўнага,рэпрадуктыўна-прадуктыў-нага і творчага відаў дзейнасці пры вырашэнні вучэбных іпрыкладныхзадач;

102

lразвіццёлагічнагамыслення,прасторавагаўяўлення, алга-рытмічнай культуры і крытычнага мыслення на ўзроўні,неабходнымупаўсядзённымжыцці і будучайпрафесійнайдзейнасці;

lфарміраваннематывацыі да самастойнаганабыццяматэма-тычных ведаў і ўменняў, развіццякампетэнцый, запатра-баваных ва ўмовах бесперапыннай адукацыі і прафесійнайдзейнасці;

lвыхаваннекультуры асобы і асобасныхякасцей (мэтанакі-раванасць,самастойнасць,адказнасць,самакантрольіінш.).

ЗместалгебраічнагакампанентаўXкласепрадугледжваевы-вучэннетрыганаметрычныхіступенныхфункцый,іхуласцівасцей,ураўненняў,няроўнасцейіэлементаўкамбінаторыкі,азместгеа-метрычнагакампанента—мнагаграннікі,узаемнаеразмяшчэннепрамыхіплоскасцейупрасторы,уласцівасціпрамыхіплоскасцейупрасторы,метрычныясуадносіны.

Павялічаныпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівуч-няў, абумоўленыяпашырэннем зместу вучэбнагапрадмета, спо-сабаў дзейнасці вучняў, абагульненнем і сістэматызацыяй тэарэ-тычныхведаўііхпрымяненнемпрывыкананнірозныхзаданняў.

АРГАНІЗАЦЫЯ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ

Адукацыйныпрацэсажыццяўляеццазулікамузроставыхасаб-лівасцейвучняў, спецыфікі вучэбнагапрадмета,ягомесца і роліўсістэмеагульнайсярэдняйадукацыі.

Арганізацыянавучальнагапрацэсупавіннабыцьнакіравананадасягненневучнямівынікаў,вызначаныхгэтайвучэбнайпрагра-май.Разам з тым адукацыйныпрацэспавінен быцьпастаўленытак,кабувучняўбыламагчымасцьрэалізавацьсваеадукацыйныязапатрабаванні.Прыгэтымнеабходна,кабвучнінетолькізасвоіліпэўныя тэарэтычныяведы, але і навучыліся выкарыстоўваць іхпрырашэннівучэбныхзадач і задачпрыкладногахарактару.

Навучаннематэматыцыпавіннаспрыяцьдалейшамуразвіццюкультурывуснага іпісьмовагамаўленнявучняў,уменняўпраца-ваць з рознымікрыніцамі інфармацыі, ставіцьмэты, планавацьішукацьшляхі іхдасягнення,аналізаваць іацэньвацьвынікі.

103

Арганізоўваючы адукацыйныпрацэс, настаўнікматэматыкімаеправа самастойна выбірацьметады,прыёмы і тэхналогіі на-вучання, якія забяспечваюць дасягненнемэт навучання і выха-вання.Лагічнаястрогасцьвыкладувучэбнагаматэрыялупавіннаспалучаццазвысокайступеннюнагляднасці ідаступнасці.

Адукацыйныпрацэспрынавучанніматэматыцыпавіненспры-яцьразвіццюінтарэсудаавалодванняведамі,спосабаміпазнаннянавакольнагасвету;стварэннюстаноўчагаэмацыянальнагастану;фарміраванню адэкватнай самаацэнкі; эстэтычнаму выхаваннювучняў.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

АЛГЕБРАІЧНЫ КАМПАНЕНТ — 140 гадзін

Функцыя (20 гадзін)

Функцыялікавагааргумента.Уласцівасціфункцыі(абсягвы-значэння,мноства значэнняў, нуліфункцыі, прамежкі знакапа-стаянства, цотнасць і няцотнасць, перыядычнасць, нарастанне іспаданне,пунктымаксімумуімінімуму;максімумімінімум,най-большаеінайменшаезначэнніфункцыйнапрамежку).Складанаяфункцыя.Адваротнаяфункцыя.

Пабудоваграфікаўфункцый

y = f (x ± a), y = f (x) ± b, a, b ∈ Ry = kf (x), y = f (mx), k, m > 0, k, m ∈ Ry = −f (x), y = f (−x), y = | f (x) |, y = f (| x |)

здапамогайпераўтварэнняўграфікафункцыіy = f (x).Бясконцаспадальнаягеаметрычнаяпрагрэсіяякфункцыяна-

туральнага аргумента.Сумачленаў бясконца спадальнай геамет-рычнайпрагрэсіі.

104

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:ведаць тэрміны і правільна прымяняць паняцці:

функцыялікавагааргумента,складанаяфункцыя,адваротнаяфункцыя;абсягвызначэння,мноствазначэнняў,нуліфунк-цыі, прамежкі знакапастаянства, цотнасць і няцотнасць,перыядычнасць і найменшыдадатныперыяд, нарастанне іспаданне,пунктымаксімумуімінімуму,максімумімінімумфункцыі, найбольшае і найменшае значэнні функцыі напрамежку;

бясконца спадальная геаметрычнаяпрагрэсія якфункцыянатуральнагааргумента;

умець: знаходзіцьабсягвызначэння імноствазначэнняўфункцыі,

нуліфункцыі, прамежкі знакапастаянства, найменшыда-датны перыяд, прамежкі нарастання і спадання, пунктымаксімумуімінімуму,максімумімінімумфункцыі,найболь-шае і найменшае значэнніфункцыінапрамежкупа аналі-тычнымзаданніфункцыі іпаграфікуфункцыі;

знаходзіць сумучленаўбясконцаспадальнайгеаметрычнайпрагрэсіі і пераводзіць бясконцыперыядычныдроб у звы-чайны(выкарыстоўваючысумубясконцаспадальнайгеамет-рычнайпрагрэсіі);

даследавацьфункцыюна цотнасць і няцотнасць па аналі-тычнымзаданніфункцыі іпаграфікуфункцыі;

будавацьграфікфункцыі,адваротнайзададзенайфункцыі; выканацьпабудовуграфікаўфункцый

y = f (x ± a), y = f (x) ± b, a, b ∈ Ry = kf (x), y = f (mx), k, m > 0, k, m ∈ Ry = −f (x), y = f (−x), y = | f (x) |, y = f (| x |)

здапамогайпераўтварэнняграфікафункцыіy = f (x).

105

Трыганаметрыя (65 гадзін)

Градуснаяірадыяннаямераадвольнагавугла.Адзінкаваяакружнасць.Азначэннесінуса,косінуса,тангенса,катангенсаад-вольнагавугла.

Суадносіныпаміжсінусам,косінусам,тангенсамікатангенсамаднаго ітагожвугла (трыганаметрычныятоеснасці).

Трыганаметрычныяфункцыілікавагааргумента.Іхўласцівасціі графікі.Пераўтварэннеграфікаўтрыганаметрычныхфункцый.

Арксінус,арккосінус,арктангенс іарккатангенсліку.Адваротныятрыганаметрычныяфункцыі,іхуласцівасцііграфікі.Найпрасцейшыятрыганаметрычныяўраўненніsinx = a, cosx = a,

tgx = a, сtgx = a.Формулыпрывядзення,сумыірознасціаргументаў,двайнога

іпалавіннагааргументаўпераўтварэннясумыірознасцітрыгана-метрычныхфункцый у здабытак і здабытку ў суму і рознасць.Прымяненнеформулпрыпераўтварэнні выразаў і рашэнні тры-гаметрычныхураўненняў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:ведаць тэрміны і правільна ўжываць паняцці:

адзінкавая акружнасць, сінус, косінус, тангенс, катангенсадвольнага вугла; трыганаметрычныяфункцыі лікавагааргумента; арксінус, арккосінус, арктангенс і арккатангенсліку;адваротныятрыганаметрычныяфункцыі;

ведаць: уласцівасці трыганаметрычныхфункцый, доказы трыгана-

метрычных тоеснасцей;формулыпрывядзення, складання(аднімання)аргументаў,двайногаіпалавіннагааргументаў;пераўтварэннясумы(рознасці)трыганаметрычныхфункцыйуздабытак іздабыткуўсуму;правілапрывядзення;

лікавыязначэннівыразаўsinα, cosαпрыα,роўным 0, π

6, π4, π3, π2,π, 3π

2,2πи tgα,ctgαдлягэтыхвуглоў (увы-

падкуіснаваннягэтыхзначэнняў);значэннівыразаўarcsina

і arccosa прыа,роўным0, ±1

2, ± 2

2, ±

3

2, ±1, і выразаў

106

arctga іarcctgaпрыa,роўным0, ±3

3, ±1, ± 3 ;

формулырашэннянайпрасцейшыхтрыганаметрычныхураў-ненняў;

умець: пераўтвараць градуснуюмеру вуглоў у радыянную і наад-

варот; будавацьвуглыпазададзенайградуснайаборадыяннаймеры;

выкарыстоўваць адзінкавуюакружнасць для знаходжаннязначэнняўсінуса,косінуса,тангенсаікатангенсазададзеныхвуглоў; будаваць вуглыпа зададзеным значэнні іх сінуса,косінуса,тангенса ікатангенса;

знаходзіць лікавыя значэнні трыганаметрычных выразаў,выкарыстоўваючы значэнні трыганаметрычныхфункцый іадпаведныяформулы;

даказвацьасноўныятрыганаметрычныятоеснасці; выконвацьтоесныяпераўтварэннітрыганаметрычныхвыра-

заўздапамогайтрыганаметрычныхформул; знаходзіць лікавыя значэнні выразаў, якія ўтрымліваюць

адваротныя трыганаметрычныяфункцыі пры зададзенымзначэнніаргумента;

будавацьграфікітрыганаметрычныхфункцыйіадваротныхім,выкарыстоўвацьуласцівасціфункцый;

рашацьрозныятыпытрыганаметрычныхураўненняў.

Ступень з рацыянальным паказчыкам. Ступеневая функцыя (40 гадзін)

Кораньn-йступенізлікуа(n ≥ 2, n ∈ N).Арыфметычныкорань.Асноўныяўласцівасцікораняn-йступені.Пераўтварэнневыразаў,якіязмяшчаюцькараніn-йступені.

Пазбаўленнеад ірацыянальнасціўназоўнікудробу.Ступень з рацыянальнымпаказчыкам.Уласцівасці ступені з

рацыянальнымпаказчыкам.Ступеньзрэчаіснымпаказчыкам.

Ступеневаяфункцыязрацыянальнымпаказчыкамy = xk, y = x1k

дляk ∈ N,уласцівасці і графікступеневайфункцыі.Ірацыянальныяўраўненні. Ірацыянальныяняроўнасці.

107

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:мець уяўленнепраступеньзрэчаіснымпаказчыкам;ведаць тэрміны і правільна прымяняць паняцці:

кораньn-йступенізлікуа,паказчыкступенікораня,падка-рэннывыраз, ступень з рацыянальнымпаказчыкам, ступе-неваяфункцыя, ірацыянальнае ўраўненне, ірацыянальнаяняроўнасць;

ведаць: асноўныя ўласцівасці кораняn-й ступені, уласцівасці сту-

пеней з рацыянальнымпаказчыкам; уласцівасці і графікступеневайфункцыі;формулы,якіявыражаюцьуласцівасціступеней ікаранёўn-йступені;

асноўныяметадырашэння ірацыянальныхураўненняў;умець:

вылічвацькораньn-й ступені з рэчаіснагаліку,які ўяўляеn-юступень;выносіцьмножнікз-падкораня;

ацэньвацьзначэннекораня; паказвацькораньn-й ступені ў выглядзе ступені з рацыя-

нальнымпаказчыкам і наадварот; спрашчаць выразы,якіязмяшчаюцькарані і ступенізрацыянальнымпаказчыкам;

пазбаўляццаад ірацыянальнасціўназоўнікудробу; будавацьграфікіступеневыхфункцыйy = xk, дляk ∈ Z,k ≠ 0,

y = x1k,дляk ∈ N;

рашацьураўненнівідуxn = а; рашаць ірацыянальныяўраўненні; рашаць ірацыянальныяняроўнасці; выконвацьпераўтварэнніграфікаўступеневайфункцыі.

Элементы камбінаторыкі (10 гадзін)

Правіла камбінаторнага складання імножання.Камбінацыіэлементаўбезпаўтарэнняў:перастаноўкі,размяшчэннііспалучэнні.БіномНьютана.Рашэннекамбінаторныхзадач.

108

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:мець уяўленне абкамбінаторыцыякраздзелематэматыкі;ведаць тэрміны і правільна прымяняць паняцці: перастаноўка,

размяшчэнне,спалучэннебезпаўтарэнняў;умець:

знаходзіць лік перастановак, размяшчэнняў, спалучэнняўбезпаўтарэнняў;

рашацькамбінаторныязадачы; прымяняцьформулубіномаНьютанапрырашэннізадач.

Рэзерв — 5 гадзін.

ГЕАМЕТРЫЧНЫ КАМПАНЕНТ — 70 гадзін

Уводзіны ў стэрэаметрыю (15 гадзін)

Прадметстэрэаметрыі.Прасторавыяцелы.Мнагаграннікі:куб,паралелепіпед,прызма,прамаяпрызма,правільнаяпрызма,піра-міда,правільнаяпіраміда.

Асноўныяпаняцці стэрэаметрыі.Аксіёмы стэрэаметрыі.Вы-вады з аксіём.Пабудова сячэнняўмнагагранніка плоскасцюнападставеаксіёмстэрэаметрыі івывадаўз іх.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен :мець уяўленне абпрасторавыхцелахстэрэаметрыі:куб,пара-

лелепіпед,прызма,прамаяпрызма,правільнаяпрызма,піраміда,правільнаяпіраміда.

ведаць аксіёмыівынікіз іх;умець:

даказвацьвынікізаксіём; прымяняцьаксіёмыівынікіз іхдлярашэннязадач; будаваць сячэнні мнагаграннікаў плоскасцю на падставе

аксіём івынікаўз іх.

109

Паралельнасць прамых і плоскасцей (22 гадзіны)

Паралельныяпрамыяўпрасторы.Азначэннепаралельныхпра-мых і прыметапаралельнасціпрамых.Уласцівасціпаралельныхпрамыхупрасторы.

Прамая, паралельная плоскасці.Азначэнне і прымета пара-лельнасціпрамойіплоскасці.Уласцівасцьпрамых,паралельныхплоскасці.

Скрыжаваныя прамыя.Азначэнне і прымета скрыжаваныхпрамых.

Вугалпаміжпрамымі.Паралельныя плоскасці.Азначэнне і прымета паралельных

плоскасцей.Тэарэмаабіснаванніадзінайплоскасці,паралельнайдадзенай

плоскасці,якаяпраходзіцьпраздадзеныпункт.Уласцівасціпаралельныхпрамыхіплоскасцейупрасторы.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен :ведаць і правільна выкарыстоўваць азначэнні: паралельныя

прамыя,скрыжаваныяпрамыя;паралельныяпрамаяіплоскасць;паралельныяплоскасці;

ведаць: прыметы: паралельнасці прамых, скрыжаваных прамых,

паралельнасціпрамойіплоскасці,паралельнасціплоскасцей; уласцівасці: паралельныхпрамых, паралельныхпрамой і

плоскасці,паралельныхплоскасцей;умець:

будаваць сячэнні мнагаграннікаў плоскасцю на падставетэарэмабпаралельнасціпрамой іплоскасці;

рашацьзадачы,у тымлікунадоказпаралельнасціпрамыхіплоскасцейупрасторы;

даказваць: прыметупаралельнасці прамых,прымету скры-жаваных прамых, прымету паралельнасці прамой і плос-касці,прыметупаралельнасціплоскасцей; тэарэмыаб існа-ванні адзінай плоскасці (прамой), паралельнай дадзенайплоскасці (прамой),якаяпраходзіцьпраздадзеныпункт.

110

Перпендыкулярнасць прамых і плоскасцей (28 гадзін)

Азначэнне прамой, перпендыкулярнай плоскасці.Прыметаперпендыкулярнасці прамой і плоскасці. Тэарэма аб дзвюх па-ралельных прамых, адна з якіх перпендыкулярная плоскасці.Тэарэмаабдзвюхпрамых,перпендыкулярныхплоскасці.

Перпендыкулярінахіленая.Тэарэмыабдаўжыняхперпенды-куляра,нахіленыхіпраекцыйгэтыхнахіленых.

Тэарэма аб трох перпендыкулярах.Адлегласць паміжфігу-рамі.Адлегласцьадпунктадаплоскасці.Адлегласцьпаміжпара-лельныміпрамой і плоскасцю.Адлегласцьпаміжпаралельныміплоскасцямі.Адлегласцьпаміжскрыжаваныміпрамымі.

Азначэнне вуглапаміжпрамой і плоскасцю.Двухгранныву-гал.Лінейнывугалдвухграннагавугла.Мерадвухграннагавугла.Вугалпаміжплоскасцямі.Метадывылічэння вуглапаміжплос-касцямі.Перпендыкулярныяплоскасці.Азначэннеперпендыку-лярныхплоскасцей.Прымета перпендыкулярнасці плоскасцей.Адваротнаятэарэма.Тэарэмыпра сувязьпаміжпаралельнасцю іперпендыкулярнасцюпрамыхіплоскасцей.

Уласцівасціперпендыкулярныхпрамыхіплоскасцей.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:ведаць і правільна выкарыстоўваць азначэнні: двухгранны

вугал, лінейнывугал двухграннага вугла, вугалпаміжплоскас-цямі; перпендыкулярныя прамыя, перпендыкулярныя прамаяі плоскасць, перпендыкулярныя плоскасці; перпендыкуляр даплоскасці,нахіленаядаплоскасці,адлегласцьпаміжпаралельныміпрамымі, адлегласць паміжпаралельнымі прамой і плоскасцю,адлегласцьпаміжпаралельныміплоскасцямі, адлегласцьпаміжскрыжаваныміпрамымі;

ведаць: прыметы:перпендыкулярнасціпрамой іплоскасці,перпен-

дыкулярнасціплоскасцей;

111

уласцівасці:перпендыкулярныхпрамых,перпендыкулярныхпрамой іплоскасці,перпендыкулярныхплоскасцей;

тэарэмуабтрохперпендыкулярах;умець:

знаходзіць адлегласць паміж: дзвюма паралельнымі пра-мымі, паралельнымі прамой і плоскасцю, паралельныміплоскасцямі,скрыжаваныміпрамымі;

знаходзіць вугал паміж: дзвюма прамымі, прамой і плос-касцю,дзвюмаплоскасцямі;

рашацьзадачы,утымлікунадоказ; даказваць прыметы: перпендыкулярнасці прамой і плос-

касці, перпендыкулярнасці плоскасцей; тэарэму аб трохперпендыкулярах.

Рэзерв — 5 гадзін

ВУЧЭБНЫЯ ДАПАМОЖНІКІ

Алгебра:вучэб.дапам.для10-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыіз беларус. мовай навучання / А. П. Кузняцова [і інш.] ; пад рэд.Л.Б.Шнэпермана.—3-евыд.,перагледж.івыпр.—Мінск:Народнаяасвета,2013.

Алгебра : вучэб. дапам. для 11-га кл. устаноў агульнай сярэдняйадукацыі з беларус.мовайнавучання/А.П.Кузняцова [і інш.] ;падрэд.праф.Л.Б.Шнэпермана.—Мінск :Народнаяасвета,2013.

Латоцін, Л. А.Матэматыка : вучэб. дапам. для10-гакл. устаноўагул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання /Л.А.Латоцін,Б.Д.Чабатарэўскі.— Мінск :Адукацыяівыхаванне,2013.

Латоцін, Л. А.Матэматыка : вучэб. дапам. для11-гакл. устаноўагул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання /Л.А.Латоцін,Б.Д.Чабатарэўскі.—2-е выд., перагледж.—Мінск :Народная ас-вета,2013.

Латоцін, Л. А.Зборнікзадачпаматэматыцы:вучэб.дапам.для11-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/Л.А.Ла-тоцін,Б.Д.Чабатарэўскі.—Мінск :Адукацыяівыхаванне,2014.

Зборнікзадачпаалгебры:вучэб.дапам.для10-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/А.П.Кузняцова[іінш.];падрэд.Л.Б.Шнэпермана.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2012.

Зборнікзадачпаалгебры:вучэб.дапам.для11-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/А.П.Кузняцова[іінш.];падрэд.Л.Б.Шнэпермана.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2011.

Шлыкаў, У. У. Геаметрыя:вучэб.дапам.для10-гакл.устаноўагул.сярэд. адукацыі з беларус.мовай навучання /У.У.Шлыкаў.—3-евыд.,перагледж. івыпр.—Мінск :Народнаяасвета,2013.

Зборнік задачпа геаметрыі : вучэб. дапам. для10-гакл. агульна-адукац.устаноўзбеларус.мовайнавучання/У.У.Шлыкаў,Т.У.Ва-лахановіч—2-евыд.—Мінск :Народнаяасвета,2010.—183с. : іл.

113

ГIСТОРЫЯ БЕЛАРУСI

ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ, 1917–1945 гг.

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Дадзеная вучэбнаяпраграмамаепераходныхарактар і скла-дзена з улікаммагчымасці рэалізацыі кампетэнтнаснага пады-ходу да падрыхтоўкі вучняў па гісторыі. Вывучэнне гісторыіна павышаным узроўні складае змястоўную аснову профільнайпадрыхтоўкі вучняў, асноўнаймэтайякой з’яўляецца задаваль-ненне іх пазнавальных патрэбнасцей і забеспячэнне выбарубудучай прафесійнай дзейнасці. Навучанне на павышанымузроўні ажыццяўляецца як за кошт павелічэння аб’ёму выву-чаемага тэарэтычнага і фактычнага матэрыялу, так і за коштдалейшага ўдасканальванняметапрадметных і прадметных (спе-цыяльных гістарычных) спосабаў дзейнасці.Кампетэнт нас­ны падыход да падрыхтоўкі вучняў арыентаванына развіццё ўвучняў сістэматычных ведаў і ўменняў, фарміраванне асобас-ных, метапрадметных і прадметных вынікаў навучання, якіязабяспечваюць выбранынапрамак далейшай адукацыі ўмежахпрафесійнага самавызначэння, а таксама асабістае развіццё іпаспяховую сацыялізацыю.Кампетэнцыі разглядаюцца як аса-бістыяякасці і гатоўнасць старшакласнікаў выкарыстоўваць за-своеныяіміведыіўменнідляпрацягуадукацыіпагістарычныхісацыяльна-гуманітарныхспецыяльнасцях,атаксамадляўласнайпаспяховай інтэграцыіўсучаснымбеларускімграмадстве.

Вывучэнне гісторыіБеларусі на павышанымузроўні арыен-тавананафарміраваннеў вучняўнаступныхсацыяльна значныхведаў: lаб асноўных этапах афармлення беларускайнацыянальнай

дзяржаўнасці; lасаблівасцяхпабудовы савецкага грамадска-палітычнага і

сацыяльна-эканамічнагаладуўБССР;

114

lасаблівасцях сацыяльна-эканамічнага і духоўнагажыццянасельніцтваЗаходняйБеларусі;

lасаблівасці геапалітычнага становішчаБеларусі і вынікахуз’яднанняЗаходняйБеларусізБССРіСССР;

lпрыкладахгераізмуісамаахвярнасцівоінаўЧырвонайАрміі,партызан і падпольшчыкаў, а таксамах сімвалах памяцібеларускаганародаабпадзеяхВялікайАйчыннайвайны.

Уадпаведнасцізасобаснымівынікамінавучаннянапавышанымузроўніпрадугледжваюццафарміраваннесветапоглядуіўсведам-леннестаршакласнікамісваёйідэнтычнасціякграмадзянРэспуб-лікіБеларусь;прыняцце іміўякасцінормсацыяльныхпаводзінтрадыцыйнайсістэмыкаштоўнасцей, існуючайубеларускімгра-мадстве; далучэнне да культурнай разнастайнасці беларускагаграмадства,выпрацоўкаадказнасцізасвойпрафесійнывыбар.

Уадпаведнасці зметапрадметнымівынікамінавучаннянапа-вышанымузроўніпрадугледжваюццаўменнісамастойнавызначацьмэтысвайгонавучання,прадстаўляць,аналізавацьікарэкціравацьіхвыніківаўмовахіндывідуальнайікалектыўна-размеркавальнайформ дзейнасці; сістэматызаваць і абагульняць змест вучэбнагаматэрыялу, у тымлікупаняцці, і рабіцьна гэтайпадставе аргу-ментаваныявывады;авалоданневучняміспосабаміпошуку,збору,апрацоўкі, выкарыстанняразнастайныхкрыніц сацыяльна-гіста-рычнай інфармацыі з магчымасцю яе пераводу з візуальнага ўвербальнывід інаадварот.

Прадметнымі вынікамінавучання з’яўляюцца засваенне вуч-нямі змястоўнага і дзейнаснага кампанентаў,што ўвасоблена ўпрадметныхкампетэнцыях(спосабахвучэбна-пазнавальнайдзей-насці), якіяпрадстаўленыўпраграмепразпералікфарміруемыхуменняў у раздзеле «Асноўныяпатрабаванні да вынікаў вучэб-най дзейнасці вучняў».Пры засваенні зместу гісторыіБеларусі1917—1945 гг. асаблівае значэнненадаеццафарміраваннюўмен-няўхарактарызаваць іпараўноўваць,рэканструяваць і інтэрпрэ-тавацьгістарычныяпадзеіграмадска-палітычнага,сацыяльна-эка-намічнага,нацыянальна-культурнагаразвіццяБССРуіхпрычын-на-выніковыхсувязях,празканкрэтызацыюздапамогайпаняццяў,зправядзеннеманалізузместугістарычныхдакументаў.

115

Мэта вывучэння прадмета на павышаным узроўні: lавалоданне вучнямі сістэматызаванымі тэарэтычнымі і

факталагічныміведамі і спецыяльныміспосабамідзейнасціабвызначальныхпрацэсахгісторыіБеларусіваўзаемасувязііўзаемаабумоўленасцізсусветнайісавецкайгісторыяй,неаб-ходнымі дляфарміравання грамадзянскага патрыятызму,паспяховай сацыялізацыі і прафесійнага самавызначэнняасобы,інтэграцыіяеўсучаснаесацыякультурнаеасяроддзе.

Задачы вывучэння прадмета на павышаным узроўні: lзасвоіцьважнейшыяпаняццііфакты,якіяхарактарызуюць

перыядразвіццяБеларусіадвыспяванняперадумоўКастрыч-ніцкайрэвалюцыі1917 г. да завяршальнага этапуВялікайАйчыннайіДругойсусветнайвойнаўзраскрыццёмітлума-чэннемнайбольшістотныхпрычынна-выніковыхсувязей;

lвыпрацоўвацькаштоўнасныяарыентацыііацэначныямерка-ванніасобынападставеўсведамленнястаршакласнікаміка-лектыўнайгістарычнайпамяцііфарміраваннянацыянальнайідэнтычнасці, пачуцця гонару за культурна-гістарычнуюспадчынуБеларусі,адказнасціякзапрагназаваннеўласнайжыццядзейнасці,такізадалейшышляхразвіццяБеларусі;

lфарміравацьвопытгістарычнагамысленнявучняўпразасэн-саваннеімівучэбныхгістарычныхведаўабважнейшыхпра-цэсахіпадзеяхуразвіццібеларускагасавецкагаграмадстваі ўменне ўжываць іх ва ўмовах сучаснай інфармацыйнайкамунікатыўнайпрасторыіваўласнайсацыяльнайпрактыцы.

Асаблівае значэнне ўпрацэсенавучання гісторыінапавыша-ным узроўнімае практыка-арыентаваная дзейнасць, на аргані-зацыюякойукожным з раздзелаў ва ўроках-практыкумахпра-дугледжваеццапа 2 вучэбныя гадзіны.На такіх уроках-практы-кумах ажыццяўляецца замацаванне вучэбных тэарэтычных іфакталагічныхведаўу іх сукупнасці,развіццёўменняўвыкары-стоўваць назапашаныя веды для рашэнняпазнавальных задач,правядзеннявучэбнагадаследвання,дляаналізузместухрэстама-тыйныхгістарычныхдакументаў.

Адной з найбольш эфектыўныхформ ажыццяўлення прак-тыка-арыентаванай дзейнасці з’яўляецца арганізацыяпраектаў.Праектыпрадугледжваюцьсукупнасцьскладаючыхіхкампанен-

116

таў: вызначэнне тэматыкі (фармулёўка праблемы) вучэбнагадаследвання; правядзенне збору, вывучэння і сістэматызацыікрыніц інфармацыі; практычнаяработапа стварэнні (напісанні)праекта; яго прадстаўленне (прэзентацыя) і абарона.У працэсевыкананняпраектаўвучнінаасноверанейсфарміраваныхведаўіўменняўудасканальваюцьнавыкіпрацызкрыніцамігістарычнайінфармацыі, у тымліку вуснай гісторыі, прадстаўляюць вынікііндывідуальнайікалектыўнайдзейнасціпраблемнагаітворчагаха-рактару,утымлікунаэлектронныхносьбітахувыглядземульты-медыяпрэзентацый.Парадыпаажыццяўленніпраектнайдзейнасціпрадстаўленыўметадычныхрэкамендацыяхпаарганізацыіпро-фільнаганавучаннягісторыіБеларусі.

Варта звярнуцьувагунамагчымасці выкарыстанняміжпрад-метныхсувязейзбеларускайлітаратурайпрывывучэннітэм,пры-свечаныхразвіццюкультурыімастацтва.

Праграмайпрадугледжваеццаправядзенне ўрокаў сістэматы-зацыі іабагульненняведаўпакожнымзраздзелаў,атаксамавы-ніковагаабагульнення.

Рэзервовычаспрызначаныдляправядзенняурокаўкантролюсфарміраванасціведаўіўменняўпакожнымзраздзелаў,атаксамаарганізацыіпраектнайдзейнасці.

Прывывучэнні раздзела ІІІ прадугледжваецца выкарыстанневучэбна-метадычнагакомплексупафакультатыве«ВялікаяАйчын-наявайнасавецкаганарода(укантэксцеДругойсусветнайвайны)».

Пакожнымз раздзелаўпрадугледжваеццапа2 вучэбныя га-дзінынаправядзеннеўрокаў«Нашкрай»,штодазволіцьулічыцьасаблівасцігістарычнагаразвіццяканкрэтнагарэгіёнаімагчымасцівыкарыстаннямясцовагаматэрыялу,атаксамагісторыка-дакумен-тальнайхронікі гарадоў і раёнаўБеларусі«Памяць».Вывучэннекраязнаўчагаматэрыялуможастацьтэматыкай(праблематыкай)прывыкананнівучнёўскіхдаследаванняў (праектаў).

ПарадаквывучэннягісторыіБеларусізфармулёўкамімэтуро-каў і рэкамендаваных відаў і спосабаў дзейнасці прадстаўленыў прыкладнымкаляндарна-тэматычнымпланаванні.Настаўнік,зыходзячы з педагагічнаймэтазгоднасці і з улікам асаблівасцейнавучання,можазмяніцьрэкамендуемуюпраграмайколькасцьву-чэбныхгадзіннавывучэннеасобныхтэм,непарушаючырэкамен-дуемыяпрапорцыівучэбныхгадзінпараздзелах.

117

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

87 гадзін (3 гадзіны на тыдзень у першым паўгоддзі, 2 гадзіны на тыдзень у другім паўгоддзі, у тым ліку 16 гадзін — рэзервовы час)

Р а з д з е л IКастрычніцкая рэвалюцыя ў Расіі і станаўленне

беларускай дзяржаўнасці (16 гадзін)

Становішча ў Беларусі напярэдадні кастрычніка 1917 г. Палі-тычнаяісацыяльна-эканамічнаясітуацыяўБеларусіінаЗаходнімфронцелетам—восенню1917 г.Палітычныякірункі ў працэсеафармленнябеларускайдзяржаўнасці.

Падзеі Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Беларусі.ПераходуладыўрукіСаветаўуБеларусіінаЗаходнімфронце.ЛіквідацыяСтаўкіВярхоўнагаГалоўнакамандуючагаўМагілёве.Фарміраваннеідзей-насцьАбласногавыканаўчагакамітэтаЗаходняйвобласцііфронту(Аблвыкамзаха).ДзейнасцьСаветаНародныхКамісараўЗаходняйвобласцііфронту.А.Мяснікоў,К.Ландэр.Першыяпераўтварэнніўграмадска-палітычнайісацыяльна-эканамічнайсферах.Паліты-ка«ваеннагакамунізму»іасаблівасціяеправядзенняўБеларусі.

Беларусь ва ўмовах германскай акупацыі. НаступленневойсккайзераўскайГерманііізахопМінска.Брэсцкімір.Устанаўленнегерманскагаакупацыйнагарэжыму.СупраціўленненасельніцтваБеларусіакупантам.ВызваленнеБеларусі.

Спробы дзяржаўнага самавызначэння Беларусі пасля Кас трыч-ніцкай рэвалюцыі. Беларускі нацыянальнырух і яго асноўныяпалітычныянапрамкі. ІУсебеларускі з’езд і яго рашэнні.Абвя-шчэннеБеларускайНароднайРэспублікі (БНР).ДзейнасцьРадыБНРіяеўзаемаадносінызгерманскайваеннайадміністрацыяй.

АбвяшчэннеСавецкайСацыялістычнайРэспублікіБеларусі(ССРБ).ІУсебеларускіз’ездСаветаўіягорашэнні.КанстытуцыяССРБ 1919 г.Утварэнне СацыялістычнайСавецкайРэспублікіЛітвыіБеларусі (Літбел).

Польска-савецкая вайна 1919—1920 гг. Наступлениепольскіхвойск уБеларусі.Ваенныядзеянні напольска-савецкімфронце.Разгортванне партызанскага руху. Беларуская камуністычнаяарганізацыя.

118

Другое абвяшчэнне Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусі і заканчэнне польска-савецкай вайны.Спробарэалізацыіідэі сусветнай пралетарскай рэвалюцыі. Вызваленне войскаміЧырвонайАрміі тэрыторыі Беларусі.АбвяшчэннеДэкларацыіаб незалежнасці ССРБ 31 ліпеня 1920 г.Чарговае наступленнепольскіх войск уБеларусі. Рыжскімірны дагавор і яго вынікідляБеларусі.

Наш крайУрок-практыкумУрок падагульненняАсноўныя паняцці: Абласны выканаўчы камітэт Заходняй

вобласці і фронту (Аблвыкамзах), Савет Народных Камісараў Заходняй вобласці і фронту, І Усебеларускі з’езд, Беларуская На­родная Рэспубліка (БНР), Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусі (ССРБ), Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Літвы і Беларусі (Літбел), буферная дзяржава, лінія Керзана, Брэсцкі і Рыжскі мірныя дагаворы, палітыка «ваеннага камунізму», харч­развёрстка, «Рудабельская рэспубліка».

Р а з д з е л IIБеларусь ва ўмовах станаўлення савецкага сацыялістычнага

грамадства. Заходняя Беларусь пад уладай Польшчы (27 гадзін)

Становішча Беларусі ў міжваенны перыяд. Асаблівасці палі-тычнайсітуацыіўБеларусіўміжваенныперыяд.РазвіццёБССРу гады сацыялістычнай рэканструкцыі народнай гаспадаркі ікультурнайрэвалюцыі.

БССР у гады новай эканамічнай палітыкі. Сацыяльна-экана-мічнаестановішчаБеларусі.Аднаўленненароднайгаспадаркі.Пе-раходдановайэканамічнайпалітыкі.ПоглядыД.Прышчэпаванашляхіпераўтварэнняўувёсцы.Уплыўнэпанаразвіццёсельскайгаспадаркі,прамысловасці,транспарту,гандлю.

Грамадска-палітычнае жыццё БССР у 1920-я гг.РоляКП(б)Бі Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў упалітычнайсістэме.КамуністычнысаюзмоладзіБеларусі.УдзелБССР ва ўтварэнні СаюзаСавецкіхСацыялістычныхРэспублік.А.Чарвякоў.ЗначэннеўтварэнняСССРдляБеларусі.УзбуйненнетэрыторыіБССРу1924 і1926гг.КанстытуцыяБССР1927г.

119

Палітыка беларусізацыі. Беларусізацыяяк састаўнаячасткасавецкай нацыянальнайпалітыкі.Напрамкі нацыянальнайпа-літыкіКП(б)Б.Асноўныямерапрыемствы, супярэчнасці і выні-кі беларусізацыі.Карэнізацыя. Інстытут беларускай культуры.У. Ігнатоўскі.Вынікі і значэннепалітыкібеларусізацыі.

Правядзенне індустрыялізацыі ў БССР.Пераход дапланавайдзяржаўнай эканомікі. Прычыны і асаблівасці правядзенняіндустрыялізацыіўБССР.Формыпрацоўнайактыўнасцірабочагакласаі іхуплыўнаразвіццёэканомікі.Вынікі індустрыялізацыіўрэспубліцы.

Калектывізацыя сельскай гаспадаркі ў БССР.Прычыныіасаб-лівасціправядзеннякалектывізацыіўБССР.Пераходдасуцэльнайкалектывізацыісельскайгаспадаркііфарсіраваннеяетэмпаў.Вы-нікікалгаснагабудаўніцтва.

Грамадска-палітычнае жыццё БССР у канцы 1920-х — 1930-я гг. РоляКП(б)БіСаветаўуграмадска-палітычнымжыццірэспублікі.Складванне савецкай грамадска-палітычнай сістэмы.ДзейнасцьМ.Галадзеда,М.Гікалы.Палітычныярэпрэсіі.Нацыянал-дэмак-ратызм.КанстытуцыяБССР1937г.Канфесійнаяпалітыкасавец-кайулады.

Развіццё адукацыі, навукі і культуры ў БССР у 1920-я гг. Станаўленне сістэмы адукацыі ўБССР.АдкрыццёБеларускагадзяржаўнага ўніверсітэта.У.Пічэта.Даследаванні беларускагаэтнасу, яго гісторыі і культуры.Літаратурная творчасцьЯ.Ку-палы,Я.Коласа, З.Жылуновіча,М. Гарэцкага,А.Куляшова.Станаўленнебеларускагасавецкагатэатра.Е.Міровіч,У.Галубок.Зараджэннебеларускагакіно.Ю.Тарыч.Выяўленчаемастацтва.М.Шагал,М.Філіповіч,В.Волкаў.

Адукацыя і навука ў канцы 1920-х — 1930-я гг. Зменыўсістэ-меадукацыі.Развіццёнавукі.Беларускаяакадэміянавук.Наву-коўцы—ураджэнцыБеларусі:даследаванніО.Шміта,адкрыцціА.Чыжэўскага.

Развіццё літаратуры і мастацтва ў канцы 1920-х — 1930-я гг. Зацвярджэннеўлітаратурыімастацтвесацыялістычнагарэалізму.Творчасцьбеларускіхпісьменнікаў:Я.Купалы,Я.Коласа,К.Кра-півы,П.Броўкі,М.Зарэцкага,П.Глебкі,М.Лынькова,К.Чорнага.Беларускае тэатральнае і музычнае мастацтва (А. Багатыроў,А.Туранкоў), архітэктура і скульптура (I.Лангбард, Г.Лаўроў,

120

З.Азгур),кінематограф(У.Корш-Саблін),выяўленчаемастацтва(I.Ахрэмчык, I.Давідовіч,У.Кудрэвіч).

Заходняя Беларусь пад уладай Польшчы.Палітычныя і са-цыяльна-эканамічныя ўмовыжыцця беларускага насельніцтва.Асноўныянапрамкінацыянальна-вызваленчага рухуўЗаходняйБеларусі.Дзейнасцьпалітычныхпартыйіарганізацый.I.Лагіно-віч.В.Харужая.Беларускаясялянска-рабочаяграмада.Б.Тараш-кевіч.Канфесійнаестановішча.

Беларуская культура ў Заходняй Беларусі.Адукацыя.Тава-рыствабеларускайшколы.Літаратура:П.Пестрак,М.Танк.Жы-вапіс:Я.Драздовіч,П.Сергіевіч.Музычнаемастацтва:Р.Шырма,М.Забэйда-Суміцкі.

Наш крайУрок-практыкум Урок падагульненняАсноўныя паняцці:новая эканамічная палітыка (нэп),

харч падатак, беларусізацыя, карэнізацыя, «прышчэпаўшчына», індустрыялізацыя, калектывізацыя сельскай гаспадаркі, раску­лачванне, машынна­трактарныя станцыі (МТС), савецкая гра­мадска­палітычная сістэма, «план аўтанамізацыі», Камуністыч­ная партыя (бальшавікоў) Беларусі, Камуністычны саюз мола дзі Беларусі, нацыянал­дэмакратызм, палітычныя рэпрэсіі, куль­турная рэвалюцыя, «усходнія крэсы», асаднікі, палітыка са на­цыі, парцэляцыя, камасацыя, пацыфікацыя, дэфензіва, адзіны на родны антыфашысцкі фронт, Таварыства беларускай школы, Беларуская сялянска­рабочая грамада, Камуністычная партыя Заходняй Беларусі, неаўнія, аўтакефалія.

Р а з д з е л IIIБССР у гады Другой Сусветнай i Вялікай Айчыннай

войнаў (27 гадзін)

Беларусь у гады ваенных выпрабаванняў. ПачатакДругойсусветнай вайны.Асноўныя этапыВялікайАйчыйнайвайны са-вецкаганародасупрацьнацысцкайГерманіі іхарактарвайны.

Пачатак Другой сусветнай вайны. Уз’яднанне ЗаходняйБе-ларусі з БССР.ПаходЧырвонайАрміі ў ЗаходнююБеларусь.СтварэннеорганаўсавецкайуладыўЗаходняйБеларусі.Рашэнні

121

Народнага сходу. С.Прытыцкі. Гаспадарчыя і культурныяпе-раўтварэнніўЗаходняйБеларусіпасляаб’яднаннязБССР.Гіста-рычнаезначэннеўз’яднаннябеларускаганарода.

Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Мэты вайны нацысцкай Германіі супраць Савецкага Саюза.План«Барбароса».Суадносіныўзброеных сіл Германіі і СССР.Нападзенне Германіі на СССР.Дзейнасцьсавецкагакіраўніцтвапаарганізацыіабароныкраіны.Эвакуацыя.

Абарончыя баі ў Беларусі.АбаронаБрэсцкайкрэпасці,Мінска,Магілёва. Гераізм, самаахвярнасць і трагедыя абаронцаў. Зрыўпланаў«маланкавай вайны».Прычыныняўдач войскЧырвонайАрміілетам1941г.

Германскі акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі. Наса-джэнне«новагапарадку».Адміністрацыйна-тэрытарыяльныпадзелакупіраванай тэрыторыіБССР.Палітыка генацыдунасельніцтваБеларусі.Беларускіяостарбайтары.Калабарацыянізм.

Разгортванне барацьбы супраць акупантаў. РоляКП(б)Буарга-нізацыібарацьбынародныхмасзакупантамі.Стварэннепершыхпартызанскіх атрадаў. В. Корж,Ф.Паўлоўскі,Ц. Бумажкоў,М.Шмыроў.Падпольныяантыфашысцкіяарганізацыі.Супраціў-леннемірнаганасельніцтваакупацыйнамурэжыму. Інтэрнацыя-нальныхарактар барацьбы з захопнікаміна акупіраванай тэры-торыіБеларусі.

Пашырэнне партызанскай барацьбы супраць акупантаў. Ства-рэннеЦШПР іБШПР.Баявая дзейнасцьпартызанскіхфарміра-ванняў.Партызанскія зоны.«Рэйкаваявайна».ДзейнасцьАрмііКраёвай.

Пашырэнне падпольнай барацьбы супраць акупантаў. Дзей-насцьпартыйныхікамсамольска-маладзёжныхпадпольныхарга-нізацый.Дыверсійнаябарацьбаначыгуначныхвузлах.К.Засло-наў,Ф.Крыловіч.Гераізм імужнасцьпадпольшчыкаў.

Вызваленне БССР ад германскіх захопнікаў.Пачатаквызвален-няБеларусі. Беларуская наступальная аперацыя «Баграціён».Узаемадзеянне партызанскіхфарміраванняў і войскЧырвонайАрміі.Акружэнне і разгром германскіх груповак. ВызваленнеМінска.Выгнанне германскіх захопнікаў з тэрыторыіБеларусі.Подзвігі савецкіх воінаў. Значэнне разгрому германскіх войск уБеларусі.

122

Савецкі тыл у гады вайны.Пераводэканомікінаваенныярэйкі.Дзейнасць эвакуіраваных беларускіх прадпрыемстваў, устаноў іарганізацыйусавецкімтыле.ПрацоўныподзвігураджэнцаўБела-русіўсавецкімтыле.

Уклад беларускага народа ў перамогу над нацысцкай Герма-ніяй.УраджэнцыБеларусінафрантахВялікайАйчыннайвайны.УдзелуеўрапейскімрухуСупраціўлення.УраджэнцыБеларусі—ГероіСавецкагаСаюза і поўныякавалеры ордэнаСлавы.Укладпрадстаўнікоў беларускайкультуры імастацтваў барацьбу з во-рагам.

БССР — удзельніца заснавання ААН. ЗаканчэннеДругой су-светнайвайны.СавецкаястратэгіяўадносінахдаААН.УключэннеБССРускладкраін—заснавальніцААН.ВыхадБеларусінаміж-народнуюарэну.

Памяць пра вайну.Месцы памяці і сімвалы подзвігу бела-рускага народа ўВялікайАйчыннай вайне.Ушанаванне памяцізагінуўшых у Беларусі.Мемарыяльныя комплексы.БеларускідзяржаўнымузейВялікайАйчыннайвайны.Гісторыка-дакумен-тальнаяхроніка«Памяць».

Наш крайУрок-практыкумУрок падагульненняАсноўныя паняцці:Народны сход Заходняй Беларусі, «Су­

ражскія (Ві цеб скія) вароты», план «Ост», генацыд, калабары­цыя нізм, остарбайтары, партызанскі рух, партызанскія зоны, пад поль ная барацьба, «рэйкавая вайна», Армія Краёва, аперацыя «Баг раціён».

Выніковае абагульненне

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Упрацэсезасваеннязместувучэбнагаматэрыялунапавышанымузроўнівучні будуць:

ведаць: азначэнні пададзеных у праграме паняццяў з канкрэтыза-

цыяй іхзместу;

123

храналогіюасноўныхпадзейгісторыіБеларусі1917—1945гг., іхвынікі ілакалізацыюнагістарычнайкарце;

вынікі дзейнасці выдатных гістарычных асоб і прыкладытворчасцідзеячаўкультуры;

розныяацэнкі,пунктыгледжанняпааднойітойжапраблеме,характарыстыкігістарычныхасоб ідзеячаўкультуры;

умець: лакалізавацьпадзеігісторыіБеларусі1917—1945гг.учасеі

геапалітычнайпрасторызапорайнахраналагічныяісінхра-ністычныятабліцы,гістарычнуюкарту іатлас;

характарызавацьасноўныяперыяды іпадзеі гісторыіБела-русі1917—1945гг.;

характарызавацьумовыіладжыццялюдзей; суадносіць гістарычныяпадзеі,якія тычацца грамадска-па-

літычнага, сацыяльна-эканамічнага, нацыянальна-куль-турнагаразвіццяБеларусі,зграмадска-гістарычнымпрацэсамісавецкайгісторыяй;

рэканструявацьіінтэрпрэтавацьзмествучэбнагаматэрыялу; раскрывацьітлумачыцьпрычынна-выніковыясувязіпаміж

гістарычныміпадзеямііз’явамі,раскрывацьузаемаабумоў-ленасцьзменурозныхгалінахграмадскагажыцця;

параўноўвацьпа прапанаваныхці самастойна вызначаныхпрыметах,сістэматызавацьіабагульняцьгістарычныяфактыірабіцьнападставегэтагааргументаваныявывады;

выкарыстоўвацьведаннепрыметізместупрыведзеныхупра-грамепаняццяўдляканкрэтызацыітэарэтычныхвывадаў;

параўноўвацьаргументацыюрозныхпунктаўгледжаннянаадну ітуюжпраблему;

адрознівацьмеркаваннііінтэрпрэтацыіадгістарычныхфактаў; абгрунтоўвацьуласнаемеркаваннепапраблемахграмадска-

гістарычнагаразвіцця; праводзіцьпошук гістарычнай інфармацыіў разнастайных

крыніцах; праводзіць аналіз гістарычныхкрыніц і рэканструявацьна

іхасновевобразыгістарычнагамінулага іягоўдзельнікаў; вызначацьматывы і вынікі дзейнасці гістарычных асоб і

творчасцідзеячаўкультурызхарактарыстыкайгістарычнайтэматыкіўтворахбеларускайлітаратурыімастацтва;

124

характарызавацьпомнікікультурыБеларусіперыяду1917—1945гг.;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні: для напісання і прэзентацыі рэфератаў, гістарычных са-

чыненняў (эсэ); праектаў (вучнёўскіх даследаванняў) абгістарычныхпрацэсах (падзеях) і асобах з вызначэннем іхпраблематыкі,мэтапалаганнем, зборам і апрацоўкайматэ-рыялаў,абаронайвынікаў;

вызначэння ўласнай пазіцыі пры абмеркаванні значнасцігістарычныхпадзей івынікаўдзейнасці іхудзельнікаў;

тлумачэнняўзаемаабумоўленасцісучасныхігістарычныхз’яў; правядзення пошуку і аналізу зместу сацыяльна значнай

інфармацыі; ідэнтыфікацыі сваіх сацыяльныхпаводзіняк грамадзяніна

РэспублікіБеларусь; ажыццяўленнякамунікацыіўшматканфесійныміполікуль-

турнымграмадстве; пошукуізахаванняпомнікаўгісторыіікультурыБеларусі.

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЕ ЗАБЕСПЯЧЭННЕ

Новік, Я. К.ГісторыяБеларусі,1917—1945гг.Вучэбныдапаможнікдля10класаўстаноўагул.сярэд.адукацыі/Я.К.Новік,метадычнаезабеспячэннеВ.В.Гінчук.—Мінск,2012.

ИсторияБеларуси:учеб.пособие:в2ч./Я.И.Трещенок[идр.];подред.Я.И.Трещенка.—Могилёв,2005.—Ч.2.

ГісторыяБеларусі:канецXVIIIст.—2002г.Хрэстаматыя:11кл.:вучэб. дапам. для вучняў / аўт.-склад.Я.К.Новік і інш.; пад рэд.Я.К.Новіка.—Мінск,2003.

ГісторыяБеларусі, 1917—1945 гг. : 10клас.Хрэстаматыя : дапа-можнікдлявучняў/ аўт.-склад. :А.А.Каваленя [і інш.] ;метад. за-бяспечэннеС.А.Кудраўцава;падрэд.А.А.Кавалені.—Мінск,2009.

ВялікаяАйчынная вайна савецкага народа (у кантэксцеДругойсусветнайвайны):вучэб.дапам.для11-гакл.устаноў,якіязабяспеч-ваюцьатрыманнеагул.сярэд.адукацыі/А.А.Каваленя[іінш.];падрэд.А.А.Кавалені,М.С.Сташкевіча.—Мінск,2009.

ВеликаяОтечественнаявойна советскогонарода (вконтекстеВто-рой мировой войны) : учеб. пособие для 11-го класса учреждений,обеспечивающихполучение общ. сред. образования /А.А.Коваленя[идр.] ;подред.А.А.Ковалени,Н.С.Сташкевича.—Минск,2009.

Коваленя, А. А.ВеликаяОтечественнаявойнасоветскогонарода (вконтекстеВтороймировойвойны):рабочаятетрадьдля11-гокласса/А.А.Коваленя [и др.] ; под ред. проф.А.А.Ковалени.—Минск :Аверсэв,2005.

Коваленя, А. А.ВеликаяОтечественнаявойнасоветскогонарода (вконтекстеВтороймировойвойны):материалыдляучителя/А.А.Ко-валеня,М.А.Краснова,Г.Н.Ганущенко.—Минск,2007.

ВеликаяОтечественнаявойнасоветскогонарода(вконтекстеВтороймировойвойны):справочник/авт.-сост.:А.А.Коваленя,М.А.Крас-нова,В.И.Лемешонок ;подред.А.А.Ковалени.—Минск,2007.

Гінчук, В. В.ГісторыяБеларусіў10класе:вучэб.-метад.дапамож-нік для настаўнікаў устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус.мовамінавучання/В.В.Гінчук.—Мінск,2014.

Краснова, М. А.История.10класс :рабочаятетрадь :пособиедляучащихсяучрежденийобщ.сред.образования/М.А.Краснова[идр.].—Минск,2014.

Атлас. ГісторыяБеларусі, 1917—1945 гг. 10 клас /У.В. Тугай,В.М.Фамін.—Мінск,2009.

Атлас.ВялікаяАйчыннаявайнасавецкаганарода(укантэксцеДру-гойсусветнайвайны)/А.А.Каваленя,М.Г.Жылінскі.—Мінск,2015.

Насценнаягістарычнаякарта«ЛютаўскаяіКастрычніцкаярэвалю-цыінатэрыторыіБеларусі».

Насценнаягістарычнаякарта«Барацьбасупрацьваеннайінтэрвен-цыінатэрыторыіБеларусі (1918—1921гг.)».

Насценнаягістарычнаякарта«Беларусьу1919—1939гг.Фарміра-ваннетэрыторыі».

Насценнаягістарычнаякарта«БеларусьупачаткуДругойсусветнайвайны(01.09.1939—21.06.1941гг.)».

Насценная гістарычнаякарта«Акупацыйнырэжымна тэрыторыіБеларусі (1941—1944гг.)».

Насценная гістарычнаякарта «Партызанскі рух і падпольная ба-рацьбанатэрыторыіБеларусі (1941—1944гг.)».

Насценная гістарычнаякарта «ВызваленнеБеларусі ад нямецка-фашысцкіхзахопнікаў (верасень1943г.—жнівень1944г.)».

126

СУСВЕТНАЯ ГIСТОРЫЯ

СУСВЕТНАЯ ГІСТОРЫЯ НАВЕЙШАГА ЧАСУ,1918—1945 гг.

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

ГісторыяНавейшага часу з’яўляецца важным этапамфар-міравання ў вучняў цэласнай карціны гістарычнага развіццясвету, без якога цяжка арыентавацца ў сучаснай сацыяльнайрэчаіснасці.Яна раскрываекарціну гістарычнагапрацэсу ў ягоадзінстве і супярэчнасці ад заканчэнняПершай сусветнай вай-ны да пачаткуХХІ стагоддзя.У навучанні гісторыі гэты курсзаймае асаблівае месца. Ён з’яўляецца лагічным завяршэннемвывучэння сістэматычнагакурса гісторыі, таму ў ім знаходзяцьадлюстраванне абагульняючыявывадыаб асноўных тэндэнцыяхі грамадска-гістарычным вопыце папярэдняга развіцця. КурсНавейшай гісторыімае ключавое значэнне з пункта гледжанняфарміравання светапогляду і грамадзянскага выхавання вучняў,атрыманняімісацыяльназначныхведаўабсучасныхтэндэнцыяхразвіццясвету,іхінтэлектуальнайіпсіхалагічнайпадрыхтоўкідаўваходжанняўсамастойнаежыццё.

Праграма грунтуецца на спалучэнні храналагічнага, краіна-знаўчага,параўнальна-гістарычнагаіпраблемнагападыходаў.Хра-налагічныпадыход выявіўся ў захаванні традыцыйнагападзелукурсанадзвечасткі:1918—1945гг.,яківывучаеццаўХкласе,із1945г.дацяперашнягачасу,яківывучаеццаўХIкласе,атаксамаўтым,штопадзеііз’явыгісторыіўрамкахтэмывывучаюццаўча-савым(храналагічным)парадку.Краіназнаўчыпадыходвыявіўсяў выдзяленні асобных блокаў: краіныЕўропы і ЗША;Расія—СССР—РасійскаяФедэрацыя;краіныАзіі,Афрыкі іЛацінскайАмерыкі.Параўнальна-гістарычныпадыходдапамагаезнаходзіцьагульнаеірознаеўразвіцціпрацэсаўсусветнайгісторыі,паказвацьузаемасувязьіўзаемаабумоўленасцьпадзей.Праблемныпадыходзнайшоў сваё адлюстраванне ў разглядзе пытанняў, якія нема-

127

юцьадназначнага адказуў гістарычнайнавуцы.Сярод іхможнаадзначыць такіяключавыяпраблемы,якпытанні вайны іміру,праблемытрансфармацыіімадэрнізацыіпалітычныхісацыяльна-эканамічныхсістэм,прынцыпыпабудовыстабільнагасветапарадкудляўстойліва-бяспечнагаразвіццячалавецтва.

Вучэбная праграма прызначана для арганізацыі навучаннясусветнай гісторыіНавейшага часу (1918—1945 гг.) уХ класена павышанымузроўні, які прадугледжвае ўзровень засваеннявучняміведавагаідзейнаснагакампанентаўзместуадукацыі,не-абходнага для асобаснага самаразвіцця, далейшаганавучання ваўстановах вышэйшай адукацыі і работыў выбранайпрадметнайсферы, а таксама для ўсвядомленага і эфектыўнага вырашэнняадукацыйныхіжыццёвых(сацыякультурных)задач.

Мэта вывучэння гісторыі на павышаным узроўні: lавалоданневучнямісістэматызаваныміведаміабсусветным

гістарычнымпрацэсе з 1918 па 1945 г., неабходнымі дляфарміравання грамадзянскага патрыятызму, паспяховагапрафесійнага самавызначэння і сацыялізацыі ў сучаснымсацыякультурнымасяроддзі,іразвіццёнагэтайасновегіста-рычнагамыслення.

Асноўныя задачы: lзасвоіць найважнейшыяфакты, якія характарызуюць пе-

рыядНавейшай гісторыі ад заканчэнняПершай сусветнайвайныдазаканчэнняДругойсусветнайвайны,зраскрыццёмнайбольшістотныхпрычынна-выніковыхсувязей;

lзасвоіцьасноўныягістарычныяпаняцціўіхсістэмеіўзаема-сувязі;

lвыпрацоўвацькаштоўнасныяарыентацыі,фарміравацьацэ-начныпунктпогляду;

lасвоіцьасноўныяспосабыатрыманняіаперыраванняведамі; lфарміравацьуменні,неабходныядляажыццяўленняпераўт-

варальнайпазнавальнайдзейнасцііпрымяненняатрыманыхведаўуграмадскім іасабістымжыцці.

Павышаныўзровеньдазваляерэалізавацьдыферэнцыяцыюна-вучання,пабудаваць індывідуальнуюадукацыйнуютраекторыю,забяспечыцьпераемнасць агульнай сярэдняй і вышэйшайадука-цыі і падрыхтаваць дапрацягунавучанняна ўзроўні вышэйшайадукацыі і ажыццяўлення працоўнай дзейнасці. Асаблівасцю

128

курса гісторыі, які вывучаецца на ступені агульнай сярэдняйадукацыінапавышанымузроўні,з’яўляеццаягонепасрэднаясу-вязьззадачаміпрафілізацыіадукацыі іарганізацыідавузаўскайпадрыхтоўківучняў.

Вывучэнне гісторыі на павышаным узроўні ажыццяўляеццаз улікаммагчымасці рэалізацыі кампетэнтнаснага падыходу дападрыхтоўківыпускніканаўзроўніагульнайсярэдняйадукацыі,якіўлічваефарміраваннеасобасных,метапрадметных,прадметныхкампетэнцый.Кампетэнцыі разглядаюццаяк асобасныяякасці,якіяфарміруюццаўадукацыйнымпрацэсеўходзезасваенняведаў,набыцця ўменняў, навыкаў, вопыту дзейнасці, неабходных дляпрацягуадукацыі,працоўнайдзейнасці,паспяховайсацыялізацыіўграмадстве.

Асобасныя вынікі вывучэння гісторыінапавышанымузроўніадлюстроўваюць: lусведамленнеўласнайідэнтычнасціякграмадзянінаРэспуб-

лікіБеларусь; lфарміраванне базавай сістэмыкаштоўнасцей (сям’я, сябры

ізнаёмыя,вольнычас,палітыка,праца,рэлігія); lдалучэнне дакультурнайразнастайнасці сучаснага грамад-

ства; lразвіццё светапогляду, самасвядомасці, адносін да рэчаіс-

насці, характару, здольнасцей, псіхічных працэсаў, наза-пашванневопыту.

Метапрадметныя выніківывучэннягісторыінапавышанымузроўніадлюстроўваюцьуменні: lсамастойнавызначацьмэтысвайгонавучанняіпазнавальнай

дзейнасці,атаксамашляхі іхдасягнення; lаналізавацьсваюдзейнасць ікарэкціравацьяе; lвызначацьпаняцці іпадводзіцьпадпаняцці; lабагульняць, сістэматызаваць,класіфікавацьфакты, выяў-

ляцьасноўныяпрычынна-выніковыясувязі,рабіцьвывады; lаперыравацьзнакава-сімвальнай інфармацыяй; lпрацавацьзразнастайнымікрыніцамі інфармацыі; lарганізоўвацьіпрадстаўляцьвынікісваёйвучэбна-пазнаваль-

найдзейнасці; lузаемадзейнічаць з іншымі людзьмі, працаваць у групе,

камандзе,калектыве.

129

Прадметныявыніківывучэннягісторыінапавышанымузроўнінакіраванына засваенне зместу гісторыіНавейшага часу з 1918па1945г.іасваеннеспецыяльныхспосабаўвучэбна-пазнавальнайдзейнасці.Прадметныя вынікі навучанняпавінныдапамагчыўпаспяховымнавучанні на наступнай ступені адукацыі.Яныпа-дадзеныўраздзеле«Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў».

Вывучэнне гісторыі на павышаным узроўні ажыццяўляеццаяк за кошт павелічэння аб’ёму тэарэтычнага і факталагічнагаматэрыялу, так і за кошт удасканалення спосабаў вучэбна-па-знавальнай дзейнасці. Засваенне ўменняў і навыкаў даследчай,пераўтваральнай і творчай дзейнасці з максімальнай самастой-насцювучняўпавіннастацьасноўнымуадукацыйнымпрацэсе.

Вывучэнне гісторыінапавышанымузроўніпатрабуе змянен-няметадаўнавучання.Павялічваецца аб’ём самастойнайпрацывучняў,большаяўваганадаеццарабоцезгістарычнымікрыніцамі,арганізуеццадаследчая іпраектнаядзейнасць.Гэтадазваляевы-рашыцьпраблемунайбольшпоўнагаўлікуіндывідуальныхмагчы-масцей і патрэбнасцей вучняў. З мэтай выпрацоўкі асобасныхадносінвучняўдавывучаемыхпадзей іпрацэсаўважназвязвацьвывучаемыматэрыялзсучаснымжыццём.

Асаблівае значэннеўпрацэсевывучэннягісторыінапавыша-ным узроўнімаюцьпрактыка­арыентаваныя формы вучэбных заняткаў, у ходзе якіх вучні ўдасканальваюць навыкі індыві-дуальнай і калектыўнай дзейнасці з разнастайнымі крыніцамігістарычнайінфармацыі,рашаюцьпазнавальныязадачы,выкон-ваюцьпраблемныязаданні,ажыццяўляюцьінфармацыйна-пазна-вальную, вучэбна-даследчую і праектнуюдзейнасць.Дляправя-дзення такіх заняткаўупраграме адведзеныдадатковывучэбнычас. Тэмыўрокаў-практыкумаў вызначае настаўнік, зыходзячыса складанасці вучэбнагаматэрыялу, неабходнасці большякас-нага яго засваення, інтарэсаў вучняў, а таксама забяспечанасцінеабходнымісродкамінавучання.

Пашырыцьпраблематыкузместугістарычнагакурса,стварыцьумовыдляарганізацыізасваенняадпаведныхспосабаўдзейнасці,адпрацавацьнавыкідаследчайпрацызгістарычнымікрыніцамі,удасканальваць уменне фармуляваць і аргументаваць уласны

пунктгледжаннямагчыманаасновевывучэнняшырокагаспектрагістарычныхкрыніц.Асноўнаемесцапрырабоце з дакументамімэтазгоднаадвесцііхкрытычнамуаналізуіінтэрпрэтацыі.Разамзтрадыцыйнымівідамігістарычныхкрыніц(заканадаўчыяакты,ме-муары,гістарычныядаследаваннііінш.)могуцьвыкарыстоўваццакрыніцы інфармацыі,не зусім звычайныядля сярэдняйшколы,але,безумоўна,здольныяпавысіцьпазнавальныінтарэс,такіяякэпісталярная спадчына (прыватнаяперапіска), вусная гісторыя,творыпубліцыстычнага,карыкатурнагажанраў,інфармацыяСМІ,музейныяэкспанаты,краязнаўчыматэрыял іг.д.

Праграмапрадугледжваеправядзеннеабагульняючых урокаў,якія садзейнічаюць сістэматызацыі ведаў вучняў, устанаўленнюсувязей паміж рознымі раздзеламі, вывядзенню заканамернас-цей і тэндэнцый, удасканаленню спосабаў вучэбна-пазнавальнайдзейнасці.

Рэзервовычаспрызначаныдляправядзенняўрокаў кантролюзасваенняведавагаідзейнаснагакампанентаўзместугістарычнайадукацыі,атаксамадляарганізацыіпраектнай дзейнасці вучняў.

Павышэнню якасці навучання таксама будзе садзейнічацьвыкарыстаннеўадукацыйнымпрацэсеміжпрадметныхсувязей іінфармацыйна-камунікацыйныхтэхналогій.

Уадпаведнасцізвучэбнымпланамна2015/16навучальныгоднавывучэннесусветнайгісторыіНавейшагачасу(1918—1945гг.)адводзіцца2вучэбныягадзінынатыдзеньуІпаўгоддзіі3вучэб-ныягадзіныў ІІпаўгоддзі,усяго87вучэбныхгадзін.

Настаўнік,зыходзячызпедагагічнаймэтазгоднасцііўлічваючыасаблівасцінавучанняўканкрэтныхумовах,можазмяніцьрэка-мендуемуюпраграмайколькасць вучэбных гадзін на вывучэннеасобныхтэм,невыходзячызаагульнуюколькасцьвучэбнагачасупараздзелах.

131

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

87 гадзін, у тым ліку 12 гадзін — рэзервовы час

Уводзіны (1 гадзіна)

Пачатак крызісу індустрыяльнага грамадства. Паняцце«Навей-шаягісторыя».Прадмет, асноўнызмест іперыядызацыягісторыіНавейшага часу.Асноўныя тэндэнцыі развіцця асобныхкраін ірэгіёнаў свету ўНавейшычас.УплыўПершай сусветнай вайныіКастрычніцкайрэвалюцыі1917г.находсусветнайгісторыі.

Р а з д з е л ІКраіны Еўропы і ЗША ў 1918—1939 гг. (32 гадзіны)

Усталяванне асноў пасляваеннага свету. Парыжскаямірнаяканферэнцыя.Д.ЛойдДжордж,Ж.Клемансо,В.Вільсан.Версаль-скімірныдагавор.МірныядагаворызсаюзнікаміГерманіі:Аўст-рыяй,Венгрыяй,Балгарыяй,Турцыяй.ТэрытарыяльныязмяненніўЕўропе.СтварэннеЛігіНацый.Вашынгтонскаяканферэнцыя.СупярэчнасціВерсальска-Вашынгтонскайсістэмы.

Рэ валюцыя 1918—1919 гг. у Германіі. Набліжэннеагульнана-цыянальнагакрызісуўГерманіі.Пачатакрэвалюцыі,яезадачы,рухаючыя сілы. Палітыка Савета народных упаўнаважаных.Ф.Эберт,Р.Люксембург,К.Лібкнехт.УтварэннеКамуністычнайпартыіГерманіі(КПГ).ПалітычнаястачкаіпаўстаннеўБерлінеўстудзені1919г.ВыбарыўНацыянальнысход.Баварскаясавецкаярэспубліка.Вынікііхарактаррэвалюцыі.СтанаўленнеВеймарскайрэспублікіўГерманіі.

Рэвалюцыі ў Аўстрыі і Венгрыі.Уздымнацыянальна-вызва-ленчагарухуўАўстра-Венгрыі.Лістападаўскаярэвалюцыя1918г.іабвяшчэннерэспублікіўАўстрыі,пасляваенныяпраблемыкраі-ны.РэвалюцыйныкрызісуВенгрыі.АбвяшчэннеВенгерскайСа-вецкайрэспублікі, паражэнне рэспублікі.Устанаўленне ваеннайдыктатурыўВенгрыі.

Італія ў 1918—1923 гг. ВынікіПершай сусветнай вайныдляІталіі.Крызіс буржуазна-парламенцкай дзяржавы.Уздымрабо-чага і сялянскагарухаў.Утварэннекамуністычнайпартыі.Узнік-

132

неннефашысцкагаруху.Б.Мусаліні.Прыходфашыстаўдаўлады.Падаўленнерабочагаруху,разгромкампартыііапазіцыі.Фашы-зацыяпалітычнагарэжыму.

Германія ў 1920—1923 гг.ПутчКапа—Лютвіца.Сакавіцкіяпадзеі1921г.Пытаннеабрэпарацыях.АкупацыяРура.ПалітыкаКПГ.ФашысцкірухуГерманіі.УзнікненнефашысцкайпартыіўГерманіі.А.Гітлер.«Піўныпутч».

Вялікабрытанія, Францыя і ЗША ў 1918—1923 гг.Палітычнаеі сацыяльна-эканамічнае становішчаВялікабрытаніі,Францыі іЗШАпасляПершайсусветнайвайны.Унутранаяпалітыка.Акты-візацыя рабочага і дэмакратычнага руху.Асаблівасці знешняйпалітыкі.

Заходняя Еўропа і ЗША ў 1924—1929 гг.Асаблівасцісацыяль-на-эканамічнага развіцця. Унутрыпалітычнае развіццё ЗША,Вялікабрытаніі,Францыі.ПалітычнаябарацьбаўГерманіі.ПланДаўэса. Асаблівасці фашысцкага руху ў Германіі.Палітычныкрызіс1924г.уІталіі.УмацаваннефашысцкагарэжымуўІталіі.

Міжнародны рабочы рух у 1918—1929 гг. Забастовачнырухпралетарыяту ў 1918—1920 гг. Раскол у міжнародным сацыя-лістычным руху.Утварэнне камуністычных партый іКамуніс-тычнага Інтэрнацыянала.СтварэннеРабочагаСацыялістычнагаІнтэрнацыянала. К.Каўцкі.Міжнародны рабочы рух у 1924—1929гг.

Міжнародныя адносіны ў 1924—1929 гг. СтабілізацыяВер-сальска-Вашынгтонскай сістэмы.«Эрапацыфізму».Расстаноўкасілнаміжнароднай арэне. Германскаепытанне.Праблемыеўра-пейскай бяспекі і раззбраення.Канферэнцыя ўЛакарна.ПактБрыяна—Келага.АдносіныпаміжСССР і краінаміЗахаду.Уз-мацненнезнешнепалітычныхпазіцыйГерманіі.

Сусветны эканамічны крызіс ў 1929—1933 гг.Прычынысусвет-нагаэканамічнагакрызісу.Асаблівасціягопраяўленняўрозныхкраінах.Шляхівыхадузкрызісу:буржуазна-ліберальны,сацыял-рэфармісцкі,таталітарны.Этатызм.РостфашысцкіхтэндэнцыйукраінахЗахадуўгадысусветнагаэканамічнагакрызісу.Фашызмірабочырух.

ЗША ў перыяд сусветнага эканамічнага крызісу. «Вялікаядэпрэсія»іабвастрэннесацыяльныхпраблем.Палітыкаадмініст-рацыіГ.Гувера.Сацыяльнырух.Перамогадэмакратаўнапрэзі-

133

дэнскіх выбарах 1932 г.Мэты і задачы«новагакурсу».Ф.Руз-вельт.Антыкрызісныямерапрыемствыўгалінефінансаў,прамыс-ловасці і сельскай гаспадаркі.Сацыяльнаяпалітыка.Уздымра-бочага і дэмакратычнагарухуў сярэдзіне1930-х гг.Сацыяльнаезаканадаўства.

Германія ў перыяд сусветнага эканамічнага крызісу. Экана-мічныкрызіс, яго праяўленні і сацыяльна-палітычныя вынікі.Распад «вялікай кааліцыі» і палітыка кабінетаБрунінга. РоступлывуНСДАП.ПрыходнацыстаўдаўладыўГерманіі.Унутранаяпалітыка.Выбарыўсакавіку1933г.Лейпцыгскіпрацэс.Устанаў-леннетаталітарнайдыктатуры.Мілітарызацыякраіны.

Фашысцкая Італія ў 1930-я гг. Эканамічныя і сацыяльныявынікісусветнагаэканамічнагакрызісудляІталіі.Карпаратыўнаясістэма.Палітыкааўтаркіі.Мілітарызацыяэканомікі.Фашысцкаяпрапагандаў Італіі.Апазіцыяфашысцкамурэжыму.

Вялікабрытанія, Францыя ў 1930-я гг. Асаблівасці і вынікісусветнагаэканамічнагакрызісу.Узмацненнеўнутранайрэакцыі.Пагрозафашызму.Брытанскісаюзфашыстаў.Правалфашысцка-гамецяжу ўФранцыі і стварэннеНароднагафронту. ЗнешняяпалітыкаВялікабрытаніі іФранцыіў1930-ягг.

Народны фронт і грамадзянская вайна ў Іспаніі. Пачатакбур-жуазна-дэмакратычнайрэвалюцыі.Мерапрыемствырэспублікан-скагаўрада.Контрнаступленнерэакцыі.Актывізацыяфашызму.Іспанскаяфаланга.Кастрычніцкае паўстанне 1934 г.ПерамогаНароднагафронтунавыбарах1936г.Палітыкарэспубліканскагаўрада.Грамадзянскаявайна.Палітыка«неўмяшання».Паражэннерэспублікі іўстанаўленнедыктатурыгенералаФ.Франка.

Краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы ў 1920—1930-я гг.Утварэнненезалежныхдзяржаў.Т.Масарык.Устанаў-леннеаўтарытарныхрэжымаў.М.Хорці.Ю.Пілсудскі.Нарастаннезнешнепалітычнайпагрозыў1930-х гг.АкупацыяЧэхаславакіі.Польшчаперадпагрозайгерманскайагрэсіі.

Міжнародныя адносіны ў 1930-я гг.КрызісікрахВерсальска-Вашынгтонскай сістэмы.Агрэсіўнаяпалітыкафашысцкіх дзяр-жаў у 1936—1939 гг.Фарміраванне блока агрэсіўных дзяржаў.Мюнхенскаяканферэнцыя.Праблемастварэннясістэмыкалектыў-найбяспекіўЕўропе.Англа-франка-савецкіяперагаворы1939г.Савецка-германскідагаворабненападзенні.

134

Навука і культура Заходняй Еўропы і ЗША ў міжваенны перы-яд (1919—1939 гг.). Прыродазнаўчыянавукіінавукова-тэхнічныпрагрэс.А.Эйнштэйн. Грамадскіянавукі.О.Шпэнглер.Працягтрадыцый рэалізму ў літаратуры. Э.Хемінгуэй, Э.М. Рэмарк.Пошукі новыхформу выяўленчыммастацтве.Кіно.Ч.Чаплін.Архітэктура.

Змяненні ў ладзе жыцця людзей.Паляпшэнне ўмоў працы,рост дабрабыту людзей.Новыя сродкі перамяшчэння, камфортжылля. Электрычнасць, радыё, тэлефон у быце, выкарыстанненовай бытавой тэхнікі. «Індустрыя вольнага часу».Новы рытмжыцця.Дэмакратызацыямоды.Супярэчнасціновагаладужыцця.

Урок-практыкум (4гадзіны)Урок падагульненняАсноўныя паняцці: Веймарская рэспубліка, ІІІ (Камуніс­

тычны) Інтэрнацыянал, рэпарацыі, Версальскі мірны дагавор, дэмілітарызацыя, Ліга Нацый, Версальска­Вашынгтонская сістэма міжнародных адносін, пакт Брыяна — Келага, пацыфізм, дэмакратызацыя палітычнай сістэмы, Рурскі крызіс, Рэйнскі гарантыйны пакт, Рэйнская дэмілітарызаваная зона, сусветны эканамічны крызіс, «новы курс» Рузвельта, фашызм, нацызм, расізм, таталітарны палітычны рэжым, генацыд, гета, Народны фронт, палітыка «супакойвання» агрэсара, «Антыкамінтэрнаўскі пакт», аншлюс, Мюнхенскі дагавор, сістэма калектыўнай бяспекі, «Стальны пакт», аўтарытарны палітычны рэжым, масавая культура, мадэрнізм, канструктывізм, «Баўхаўз».

Р а з д з е л ІІСавецкая дзяржава ў міжваенны перыяд

(20 гадзін)

Кастрычніцкая рэвалюцыя і ўстанаўленне савецкай улады. Курсбальшавікоўнаўзброенаепаўстанне.ПерамогапаўстанняўПетраградзе іМаскве. IIУсерасійскіз’ездСаветаўрабочых ісал-дацкіх дэпутатаў.УтварэннеСаветаНародныхКамісараў (СНК).У.І.Ленін,Я.М.Свердлаў.УстанаўленнеСавецкайуладыўрэгіё-нахРасіі.Брэсцкімір.

135

Грамадзянская вайна і ваенная інтэрвенцыя. Асноўныяпры-чыны і этапы Грамадзянскай вайны ў Расіі. Асноўныя сілы іўдзельнікіГрамадзянскайвайны.Белырух.А.В.Калчак.Чыр-вонырух.Л.Д.Троцкі,М.В.Фрунзэ.ВаенныядзеяннінафрантахГрамадзянскайвайны.Палітыка«ваеннагакамунізму».РазгромармійА. І.Дзянікіна,М.М.Юдзеніча іП.М.Урангеля.Завяр-шальныэтапГрамадзянскайвайны.ВынікіГрамадзянскайвайны.

Новая эканамічная палітыка. Сацыяльна-эканамічны і палі-тычныкрызіс у канцы 1920—пачатку 1921 г. Сялянскія вы-ступленні.Кранштацкімяцеж.Хз’ездРКП(б) і ўвядзенненовайэканамічнайпалітыкі(нэп).Нэпідыскусііўпартыібальшавікоў.М. І. Бухарын. Сутнасць і асноўныякірункі нэпа.Палітычнаясістэма,грамадстваікультураўгадынэпа.Супярэчнасці,крызісівынікінэпа.

Утварэнне СССР і развіццё нацыянальных адносін. ПерадумовыўтварэнняСССР.Палітыка бальшавікоў у галіне нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва.Праекты і этапы ўтварэння савецкаймноганацыянальнайкраіны.Дагавор іДэкларацыя аб утварэнніСССР.Вышэйшыя органы ўлады.ПершаяКанстытуцыяСССР.Утварэнненовыхсаюзныхрэспублік.ЗначэннеўтварэнняСССР.

Курс на пабудову сацыялізму ў СССР. Дыскусіі 1920-х гг. абшляхах пабудовы сацыялізму. Індустрыялізацыя: кірункі, за-дачы, крыніцыназапашвання, асаблівасці.Першыяпяцігодкі.Сацыялістычнае спаборніцтва.А.Р.Стаханаў і стаханаўскі рух.Ударніцтва.

Калектывізацыя сельскай гаспадаркі:мэты,метады.Ходка-лектывізацыі, яе супярэчнасці і вынікі. Сацыяльная палітыка.Згортванне камандна-адміністрацыйнай сістэмыкіравання эка-номікай.

Унутраная палітыка СССР.Абвастрэннеўнутрыпалітычнайба-рацьбыўРКП(б)паслясмерціУ.І.Леніна.ПаражэннеЛ.Д.Троц-кага і перамога І. В. Сталіна.Палітычныя працэсы і «чысткі»1930-х гг.Культ асобы І. В. Сталіна.Асноўныя рысы савецкайпалітычнайсістэмы.Канстытуцыя1936г.

Знешняя палітыка СССР. Асноўныя кірункі і прынцыпызнешняй палітыкі СССР у 1920-я гг. Генуэзскаяканферэнцыя.Рапальскідагавор.ДыпламатычнаепрызнаннеСССР.АдносінызкраінаміУсходу.ДзейнасцьКамінтэрна.БарацьбаСССР за ства-

136

рэнне сістэмыкалектыўнай бяспекі ўЕўропе.Савецка-германскідагаворабненападзенні1939г.ПашырэннетэрыторыіСССР.

Культурныя пераўтварэнні ў СССР. Задачы культурнагабудаўніцтваўпаслярэвалюцыйныперыяд.Культурнаярэвалюцыя.Супярэчнасці культурнайпалітыкі.Развіццё сістэмы адукацыі.А.В.Луначарскі.Поспехісавецкайнавукі.Асаблівасціразвіццялітаратурыімастацтва.Сацыялістычнырэалізм.Сацыялістычнаядзяржава іцарква.

Урок-практыкум (3гадзіны)Урок падагульненняАсноўныя паняцці: Кастрычніцкая рэвалюцыя, сепаратны

мір, бальшавізм, рэвалюцыйная дыктатура, Савет Народных Камісараў (СНК), Грамадзянская вай на, палітыка «ваеннага камунізму», культ асобы, новая эканамічная палітыка (нэп), Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР), аўтаномія, федэрацыя, індустрыялізацыя, пяцігодка, стаханаў скі рух, удар­ніцтва, калектывізацыя, метад сацыялістычнага рэалізму.

Р а з д з е л ІІІКраіны Усходу і Лацінскай Амерыкі

ў 1918—1939 гг. (18 гадзін)

Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае развіццё краін Ус ходу і Лацінскай Амерыкі.Тэрытарыяльныперадзелсвету.СацыяльныяпрацэсынаУсходзе.Нацыянальна-вызваленчырух за незалеж-насць імадэрнізацыю.ЛацінскаяАмерыка.

Кітай.Кітайскаярэспубліка ўпачаткуХХ стагоддзя.Пад’ёмнацыянальнагарухуў1919—1924 гг. «Рух4мая».ЧанКайшы.Нацыянальная рэвалюцыя1925—1927 гг. Грамадзянская вайна1927—1937гг.АгрэсіяЯпонііўКітаі.Развіццёкультуры.Новыяз’явыўладзежыцця.

Індыя. Становішча Індыі пасляПершай сусветнай вайны.Ростнацыянальна-вызваленчагаруху.Гандзі іператварэннеІНКумасавуюпартыю.Агульнаіндыйская кампанія грамадзянскайнепакорнасці (сацьяграха). Закон абкіраванні Індыяй (1935 г.).Дзейнасць ІНК іМусульманскайлігі ў 1930-я гг.Развіццёкуль-туры.Ладжыцця.

137

Японія. ЯпоніяпасляПершай сусветнай вайны.Паскоранаямадэрнізацыя.«Рысавыябунты».Ростдэмакратычнагаруху.Уну-трыпартыйная барацьба.Агрэсіўная палітыка кабінета Танака.УплыўсусветнагаэканамічнагакрызісунаЯпонію.Мілітарызацыякраіны. СтварэннеМаньчжоу-го і агрэсія ўПаўднёва-УсходняйАзіі. Збліжэнне з фашысцкімі Германіяй і Італіяй. КультураЯпоніі.

Турцыя.ВынікіПершайсусветнайвайныдлякраіны.Нацыя-нальнаярэвалюцыя1918—1923гг.М.Кемаль(Атацюрк).Рэформадзяржаўнага ладу, заканадаўства, культуры і быту.Праграма«6стрэл».Сацыяльна-эканамічнаяпалітыкаМ.Кемаля.Кемалізм.ЗнешняяпалітыкаТурцыі.

Іран. Дзяржаўныпераварот21лютага1921г.Звяржэннеды-настыіКаджараў.РэжымРэза-шаха.Мадэрнізацыякраіны.Эка-намічнаяпалітыкаРэза-шаха.Знешняяпалітыка.

Афганістан. ПрыходдаўладыАманулы-хана.Савецка-афганскідагавор(1921г.).Рэформымладаафганцаў.Грамадзянскаявайна(1929 г.).Прыход да ўладыНадзір-хана. Станаўленне рэжымукараляМухамедаЗахір-шаха.

Арабскія краіны.Агульнаяхарактарыстыкакраін арабскагарэгіёна.Асаблівасці арабскага нацыянальна-вызваленчага руху.Англічане ў Егіпце.Ліван і Сірыя падфранцузскіммандатам.Ірак і Трансіарданія.Палесціна падмандатамВялікабрытаніі.АрабскіякраіныАфрыкі.

Афрыка ў 1918—1939 гг. АфрыкапаслязаканчэнняПершайсу-светнайвайны.ПадзелгерманскіхкалонійуАфрыцы.Зараджэнненацыянальна-вызваленчагарухуўТрапічнайіПаўднёвайАфрыцы.Ідэалогіяпанафрыканізму.Паўднёва-АфрыканскіСаюз:палітыкаправячыхколаў.

Краіны Лацінскай Амерыкі. Асноўныятэндэнцыісацыяльна-эканамічнага развіцця.ПалітыкаЗШАў адносінахдакраінЛа-цінскайАмерыкі.Нашляхуда аўтарытарызму (Аргенціна,Бра-зілія,Мексіка).КультураЛацінскайАмерыкі.

Урок-практыкум (2гадзіны)Урок падагульненняАсноўныя паняцці: нацыянальна­вызваленчы рух, мандатная

сістэма, япанізм (ніпанізм), «рысавыя бунты», ган дзізм, «саляны паход», кемалізм, фундаменталізм і рэфар мізм у ісламе, шарыят, сацьяграха, палітыка «добрага суседа», ваенная дыктатура.

138

Р а з д з е л IVДругая сусветная вайна. Вялікая Айчынная вайна

савецкага народа (15 гадзін)

Пачатак Другой сусветнай вайны. Прычыны, характар і ас-ноўныя этапы вайны.НападфашысцкайГерманіі наПольшчу.Супраціўленнепольскаганарода. «Дзіўная вайна».Савецка-фін-ляндскаявайна.НаступленнегітлераўскіхвойскнаЗахадзе.Капі-туляцыяФранцыі.Ш. дэ Голь. «Бітва заАнглію».У.Чэрчыль.Палітыка СССР напярэдадні вайны з Германіяй.ФашысцкаяагрэсіянаБалканах.

Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. НападГерманіінаСССР.Правал стратэгіі «маланкавай вайны». Бітва падМасквой і яегістарычнаезначэнне.Г.К.Жукаў,І.С.Конеў.Маскоўскаякан-ферэнцыя.УступленнеЗШАўвайну.Стварэннеантыгітлераўскайкааліцыі.Баінасавецка-германскімфронцелетам1942г.

Карэнны пералом у ходзе Вялікай Айчыннай і Другой су свет-най войнаў. РашаючыяперамогіЧырвонайАрмііпадСталінградамінаКурскайдузе,іхміжнароднаезначэнне.А.М.Васілеўскі.Ваен-ныядзеянніармійЗШАіАнглііўканцы1942—1943г.Б.Мант-гомеры.КапітуляцыяІталіі.ВайнанаЦіхіміАтлантычнымакіянах.Пашырэннеантыгітлераўскайкааліцыі.Тэгеранскаяканферэнцыя.

Барацьба з захопнікамі на акупірава най тэрыторыі. Фашысцкіакупацыйны рэжым.Антыфашысцкае падполле і партызанскірухнаакупіраванайтэрыторыіСССР.Л.М.Даватар.РухСупра-ціўлення ў еўрапейскіх краінах. І. Б.Ціта.Праблема адзінствадзеянняўантыфашысцкіхсіл.Узнікненненацыянальныхфрантоў.ВызваленчыяпаўстанніўЕўропе.

Савецкі тыл у гады вайны. Пераводэканомікінаваеннылад.Развіццё савецкай ваеннай тэхнікі. Г. С.Шпагін.Працоўны ге-раізмсавецкаганарода.Штодзённаежыццёлюдзейугадывайны.БлакадныЛенінград.Умацаванне савецкагапатрыятызму.Пра-васлаўная царква ў гады вайны. Савецкая навука і культура ўгадывайны.В.Ф.Бергольц.

Краіны Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў гады Другой сус-ветнай вайны. ЯпонскаяпалітыкаўкраінахПУАўперыядДругойсусветнай вайны.Барацьбакітайскага народа супрацьяпонскайагрэсіі (1937—1945 гг.).Удзел Індыі ўДругой сусветнай вайне.

139

Турцыя,ІраніАфганістанугадыДругойсусветнайвайны.КраіныАфрыкі іЛацінскайАмерыкіўгадыДругойсусветнайвайны.

Заключны этап Другой сусветнай вайны. Вызваленне тэры-торыі СССР.А. І.Пакрышкін. Высадка саюзнікаў уФранцыі.Аперацыя«Баграціён».Вызваленнееўрапейскіхкраін.Адкрыццёдругогафронту.Д.Эйзенхаўэр.Крымская(Ялцінская)канферэн-цыяіяерашэнне.РазгромгітлераўскайГерманіі.К.К.Ракасоўскі.ЗаснаваннеАрганізацыіАб’яднаныхНацый (ААН).Вызначэнненовай сістэмы сусветнага парадку.Патсдамская канферэнцыя.Паражэнне ікапітуляцыяЯпоніі.

Вынікі і ўрокі Вялікай Айчыннай і Другой сусветнай войнаў. РоляСССРуразгромефашысцкайГерманіііяесаюзнікаў.Коштізначэннеперамогі.Змяненнінапалітычнайкарцесвету.Судовыяпрацэсынадваеннымізлачынцамі.

Урок-практыкум (2гадзіны)Урок падагульненняАсноўныя паняцці: Другая сусветная вайна, «дзіўная вай­

на», Траісты пакт, Вялікая Айчынная вайна, антыгітлераў ская кааліцыя, ленд­ліз, карэнны пералом у ходзе Вялікай Айчын най і Другой сусветнай войнаў, «новы парадак», Халакост, пар ты­занскі і падпольны рух, рух Супраціў лення, другі фронт, безага­ворачная капітуляцыя, Арганізацыя Аб’яд наных Нацый (ААН), Нюрнбергскі трыбунал.

Выніковае абагульненне (1 гадзіна)

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

УвынікузасваеннявучэбнайпраграмынапавышанымузроўнівучніХкласабудуць:

ведаць: асноўныяпадзеі сусветнай гісторыіНавейшага часу з 1918

па1945г., іхдаты,удзельнікаў івынікі; значэннеасноўныхпаняццяў і іхазначэнні; асноўныяфакты зжыцця і дзейнасці найбольш значных

гістарычныхасоб ідзеячаўкультуры;

140

прыведзеныяў вучэбнайлітаратурыацэнкінайважнейшыхпадзей, гістарычных асоб, дасягненняў і вынікаў развіццянавукі ітэхнікі;

асаблівасціпалітычнага,сацыяльна-эканамічнагаікультур-нагаразвіццяпададзеныхупраграмекраінсветуўвывучаемыперыяд;

умець: лакалізоўвацьпадзеі сусветнай і айчыннай гісторыі 1918—

1945гг.учасе іпрасторы; рабіць апісанне: а) ключавыхпадзейпершагаперыядуНа-

вейшай гісторыі; б) умоў і ладужыцця людзей рознагасацыяльнагастановішчаўрозныхкраінаху1918—1945гг.;в)помнікаўкультурыпершагаперыядуНавейшайгісторыі;

тлумачыць значэнне асноўныхпаняццяў і правільна іх вы-карыстоўвацьпрыхарактарыстыцыгістарычнай і сучаснайсацыяльнайрэчаіснасці;

суадносіць гістарычныяпадзеі, з’явы і працэсыайчыннай,еўрапейскай ісусветнайгісторыі;

характарызаваць асноўныя перыядыНавейшай гісторыі,важныягістарычныяпадзеі;геапалітычнаестановішчакраінірэгіёнаўу1918—1945гг.;палітычныярэжымы,якіяісна-валі ў першайпаловеХХ стагоддзя: дэмакратычныя, аўта-рытарныя,таталітарныя;сацыяльна-эканамічнаеіпалітыч-нае становішчакраіну1918—1945гг.;нацыянальна-вызва-ленчырух;дзейнасцьпалітычныхідзяржаўныхасобідзеячаўкультуры;самыязначныяз’явыкультурыў1918—1945гг.;

тлумачыцьпрычынна-выніковыя сувязінайбольшзначныхпадзейіз’яўпершагаперыядуНавейшайгісторыі,раскрывацьузаемаабумоўленасцьзмяненняўуасноўныхгалінахграмад-скагажыцця;

сістэматызаваць,класіфікаваць і абагульняць гістарычныяфактыірабіцьнападставегэтагааргументаваныявывады;

параўноўвацьгістарычныяфактыпасамастойнавызначаныхкрытэрыях;

праводзіцьаналіззместугістарычныхдакументаў; пераводзіць тэкставую інфармацыюў знакава-сімвальную і

наадварот;

141

тлумачыцьрозныяпунктыпоглядуна адны і тыяж гіста-рычныяфакты;

канкрэтызавацьвывады,гістарычныяпаняцці; выражаць і аргументаваць свае адносіны да гістарычных

падзей і асоб, выказваць сваю аргументаваную думкупрыабмеркаваннігістарычныхпраблем;

даваць ацэнку гістарычнымпадзеям, дзейнасці ўрадаў,па-літычных і дзяржаўныхдзеячаў; ацэньваць уклад дзеячаўкультуры і навукі ў гістарычнае развіццё чалавечага гра-мадства;

праводзіцьпошук гістарычнай інфармацыіўкрыніцахроз-нагатыпу;

праводзіцьвучэбнаегістарычнаедаследаванне:фармулявацьпраблемы;ажыццяўляцьзбор,сістэматызацыюіабагульненнеінфармацыі;праводзіцьякасны/колькасныаналіз;апісвацьатрыманыявынікі;праводзіцьпрэзентацыюіабаронувыні-каўдаследавання;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні: длявызначэнняўласнайпазіцыіўадносінахдагістарычных

падзей,з’яў іасоб,атаксамадападзейсучаснагажыцця; аналізупрырабоцезгістарычнымікрыніцаміісучаснайса-

цыяльнай інфармацыяй; усвядомленых паводзін як прадстаўніка гістарычна скла-

дзенага грамадзянскага, этнакультурнага, канфесійнагазгуртавання,грамадзянінаБеларусі;

беражлівыхадносіндапомнікаўгісторыі ікультуры.

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЕ І МАТЭРЫЯЛЬНА-ТЭХНІЧНАЕ ЗАБЕСПЯЧЭННЕ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ

Упрацэсенавучаннямогуцьбыцьвыкарыстанынаступныякампа-нентывучэбна-метадычнагакомплексу:

Космач, Г. А. СусветнаягісторыяНавейшагачасу:1918—1945гг.:вучэб.дапам.для10-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбел.мовайнавучання / Г.А.Космач,В. С.Кошалеў,М.А.Краснова ; пад рэд.Г.А.Космача.—Мінск :Народнаяасвета,2012.—214с.

142

ВсемирнаяисторияНовейшеговремени,1918—1945гг.:10-йкл.:хрестоматия : пособие для учащихся общеобразоват. учреждений сбелорус.ирус.яз. обучения/ авт.-сост.Г.А.Космач,В.С.Кошелев,М.А.Краснова;подред.Г.А.Космач.—Минск:Пачатковаяшкола,2009.—320с.

Космач, Г. А. Сусветная гісторыяНавейшагачасу, 1918—1945 гг.Атлас : вучэб. дапам. для 10-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі збел. мовай навучання / Г. А. Космач, В.М.Цемушоў.—Мінск :Белкартаграфія,2009.—24c.

Краснова, М.А. История. 10 класс : рабочая тетрадь : пособиедля учащихся учреждений общ. сред. образования /М.А.Краснова[і інш.].—Минск :Аверсэв,2012.—158с.

Краснова, М.А. ВсемирнаяисторияНовейшеговремени:тестовыеиразноуровневыезадания:10—11кл. :пособиедляучителейучреж-дений общ. сред. образования /М.А.Краснова.—Минск : Сэр-Вит,2012.—192с.

Космач, Г.А. Всемирная историяНовейшего времени, 1918—1945 гг. : проблемы войныимира : 10-й кл. : пособие для учителейобщеобразоват.учреждений/Г.А.Космач,В.С.Кошелев,М.А.Крас-нова.—Минск,Асар,2010.—168с.

Космач, Г.А. Всемирная историяНовейшего времени, 1918—1945 гг. : проблемывойныимира : 10-йкл. : пособие для учащихсяобщеобразоват.учреждений/Г.А.Космач,В.С.Кошелев,М.А.Крас-нова.—Минск,Асар,2010.—252с.

Краснова, М.А. ИсторияНовейшего времени в 10 классе.Учеб.-метод. пособие /М.А. Краснова, Г. А. Космач, В. С. Кошелев.—Минск :ИЦБГУ,2014.

ВялікаяАйчынная вайна савецкага народа (у кантэксцеДругойсусветнайвайны):вучэб.дапам.для11-гакл.устаноў,якіязабяспеч-ваюцьатрыманнеагул.сярэд.адукацыі/А.А.Каваленя[іінш.];падрэд.А.А.Кавалені,М. С. Сташкевіча.—Мінск : Выд. цэнтрБДУ,2004,2009.—232с.

Коваленя, А. А. ВеликаяОтечественнаявойнасоветскогонарода (вконтекстеВтороймировойвойны):рабочаятетрадьдля11-гокласса/подред.проф.А.А.Ковалени.—Минск :Аверсэв,2005.—96с.

Коваленя, А. А. Великая Отечественная война советского наро-да (в контексте Второймировой войны) : материалы для учителя /А.А.Коваленя,М.А.Краснова,Г.Н.Ганущенко.—Минск:Аверсэв,2007.—240с.

Великая Отечественная война советского народа (в контекстеВтороймировой войны) : справочник / авт.-сост.: А.А. Коваленя,

М.А.Краснова,В.И.Лемешонок;подред.А.А.Ковалени.—Минск:ИЦБГУ,2007.—235с.

ВеликаяОтечественнаявойнасоветскогонарода(вконтекстеВтороймировой войны) : хрестоматия : пособие дляучащихся11-гокласса /сост.А.А.Коваленя [и др.] ; науч. ред.А.А.Коваленя.—Минск,Белорус.наука,2008.—350с.

Каваленя, А. А.ВялікаяАйчыннаявайнасавецкаганарода (укан-тэксцеДругой сусветнай вайны).Атлас : учеб. пособие для 11-гокл.учреждений общ. сред. образования /А.А.Каваленя,М. Г.Жылін-скі.—Мінск :Белкартография,2015.

Примерное календарно-тематическое планирование изученияучебного предмета «ВсемирнаяисторияНовейшего времени: 1918—1945 гг.».Х класс.Повышенный уровень изучения учебного пред-мета.—Минск,2015.

Дляфарміравання катаграфічных уменняў навучэнцаў у адука-цыйнымпрацэсенеабходнавыкарыстанневучэбныхнасценныхкарт:

Россияв1917г.ФевральскаяиОктябрьскаяреволюция.ГражданскаявойнаииностраннаяинтервенциявСоветскойРоссии

(1917—1922гг.).СССРв20—30-егодыXXв.СтраныАзиив1918—1939гг.СтраныАфрикивНовейшеевремя.ЗападнаяЕвропавмежвоенныйпериод (1918—1939гг.).Втораямироваявойна.Втораямироваявойна.ВоенныедействиясI.IX1939г.по22.VI1941г.Втораямироваявойна.ВоенныедействиявЕвропес22.VI1941г.

по19.XI1942г.Втораямировая война. Военные действия в Европе и Северной

Африкес19.XI1942г.по9.V1945г.

Інтэнсіфікацыіпрацэсунавучання іпавышэннюягоэфектыўнасцібудзе садзейнічаць выкарыстанне камп’ютарнай і мультымедыйнайтэхнікі, інтэрактыўныхдошак іэлектронныхсродкаўнавучання.

144

ГРАМАДАЗНАУСТВА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Агульная характарыстыка вучэбнага прадмета, яго спецыфіка ў сістэме агульнай сярэдняй адукацыі.Усістэмеагульнайсярэд-няйадукацыі«Грамадазнаўства»ўяўляесабойінтэграванывучэб-ны прадмет, ядро якога складае сукупнасць навуковых ведаўаб грамадстве і чалавеку.Крыніцамі канструявання зместу ву-чэбнагапрадмета з’яўляюцца сацыяльныя і гуманітарныянаву-кі: антрапалогія,культуралогія,правазнаўства,паліталогія,псі-халогія,рэлігіязнаўства,сацыялогія,этыка,эстэтыка,філасофія,эканамічнаятэорыя і інш.

Падчасвывучэнняграмадазнаўствавучнізасвойваюцьсістэмусацыяльна-гуманітарныхведаўабчалавеку,грамадствеідзяржавеўразнастайнасцііхузаемасувязейіўзаемаадносін,вопыттворчайдзейнасцііэмацыянальна-каштоўнасныхадносін,неабходныхдляпаспяховайжыццядзейнасцічалавекаўграмадстве.

Грамадазнаўчая адукацыя ва ўстановах агульнай сярэдняйадукацыі з’яўляецца важным сродкам сацыялізацыі асобы.Наўроках грамадазнаўства вучні атрымліваюць уяўленні і асновынавуковых ведаў аб ладзе сучаснага грамадства,механізмах са-цыяльнайрэгуляцыі,спосабахузаемадзеянняасобыіграмадства,тыповых сацыяльных ролях чалавека ў сучасным грамадстве.Вывучэннеграмадазнаўстваадыгрываеістотнуюролюўразвіцціса­цыяльнай кампетэнтнасці моладзі,якаяўключае,нараўнезведаміікаштоўнасныміарыенцірамі,комплексуменняў:уменнеарыен-таваццаўпастаяннанарастаючымпатокуінфармацыі,атрымлівацьз яго неабходную інфармацыю; уменне прымяняць атрыманыяведы для вырашэння не толькі вучэбных задач, але і рэальныхпраблемасабістага быццяў соцыуме,дляажыццяўленнянадалейразнапланавайдзейнасціўрозныхсферахграмадскагажыцця.

145

Істотны ўклад уносіць вучэбныпрадмет «Грамадазнаўства»ў грамадзянскае станаўленне асобы, у развіццё яе сацыяльназначных рыс. Ён далучае вучняў да важных кампанентаў гра-мадзянскайкультуры:данавуковыхуяўленняўабадносінахпаміжграмадзянінам і дзяржавай; правоў і абавязкаў грамадзяніна;мадэлейграмадзянскіхпаводзін,якіяўхваляеграмадства;грама-дзянскіхкаштоўнасныхарыенціраў.Усё гэта дазваляеразвівацьграмадзянскуюкампетэнтнасцьвучняў.

Вучэбныпрадмет «Грамадазнаўства» ўтрымлівае значныпа-тэнцыял длямаральнага выхавання падрастаючага пакалення.Асноўныяпаняццімаралі,маральныякаштоўнасці,маральныянормы,матывымаральныхпаводзінз’яўляюццаўгэтымвучэбнымпрадмеценепасрэднымаб’ектамвывучэння.

Месца вучэбнага прадмета ў вучэбным плане.На вывучэнневучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»уXкласенапавышанымузроўніадводзіцца70гадзін (г.зн.2гадзінынатыдзень).

Зместадукацыіпавучэбнымпрадмеценапавышанымузроўніпашыраны за кошт уключэння новых (у параўнанні з базавымузроўнем вывучэння вучэбнага прадмета) тэм, якія дазволяцьзабяспечыць сістэмнасць ведаў па прадмеце.Новыя элементызместу адукацыінакіраванынапаглыбленнепытанняў,што вы-вучаюццана базавымузроўні; раскрыццё актуальныхпытанняў,што адпавядаюць сучаснаму ўзроўню сацыяльна-гуманітарныхнавук,якіяз’яўляюццакрыніцаміканструяваннязместувучэбнагапрадмета «Грамадазнаўства»; пашырэнне асобасна значнага длявучняўматэрыялу(утымлікупрафарыентацыйнайнакіраванасці).

Прыгэтымнапавышанымузроўніпрадугледжанырэзервву-чэбнага часу ў аб’ёме14 гадзін для выкарыстанняразнастайныхформ арганізацыі адукацыйнага працэсу, укаранення сучасныхметадаўнавучання,педагагічныхтэхналогій.

Прыпланаванні адукацыйнага працэсу настаўнікможа самвызначаць аптымальнуюдляканкрэтнайпедагагічнай сітуацыіпаслядоўнасцьвывучэнняасобныхтэмумежахраздзела.

Мэта і задачы вывучэння вучэбнага прадмета. Мэтай вучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства» з’яўляецца са-

дзейнічаннестанаўленнютворчайасобы,якаявалодаеразвітойсвя-домасцю,крытычныммысленнем,здольнайнаасновеасэнсавання

146

культурна-гістарычнагавопыту,базавыхкаштоўнасцейайчыннайі сусветнайкультуры, праблем развіцця сучаснайцывілізацыі іразумення асноўных тэндэнцыйразвіцця грамадства вызначыцьшляхі канструктыўнай самарэалізацыі, актыўна ўключыцца ўпрадукцыйнуюстваральнуюдзейнасць.

Задачы вучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства» заключаюццаўтым,кабсадзейнічаць: lасваенню вучнямі ведаў пра асноўныя сферы чалавечай

дзейнасці, асноўныя тэндэнцыі грамадскага развіцця,фор-мы рэгулявання грамадскіх адносін, якія неабходны дляўзаемадзеяння з сацыяльным асяроддзем і выканання ты-повыхсацыяльныхроляўчалавека і грамадзяніна;

lавалоданнювучняміўменняміатрымлівацьзразнастайныхкрыніц і крытычна асэнсоўваць сацыяльную інфармацыю,сістэматызаваць, аналізавацьатрыманыяданыя; засваеннюімі спосабаў пазнавальнай, камунікатыўнай, практычнайдзейнасці, неабходныхдляўдзелу ўжыцці грамадзянскагаграмадстваіправавойдзяржавы,якіядазваляюцьэфектыўнадзейнічацьурозныхсітуацыяхасабістага,грамадскага,пра-фесійнагажыцця;

lасваенню вучнямі вопыту прымянення атрыманых ведаў,уменняў і навыкаў для вызначэнняўласнайпазіцыі ў гра-мадскімжыцці, рашэння тыповых задач у галіне сацыяль-ных адносін, ажыццяўлення грамадзянскай і грамадскайдзейнасці, развіццяміжасобасных адносін, уключаючыад-носіныпаміжлюдзьмі розныхнацыянальнасцей і веравыз-нанняў,атаксамаўсямейна-бытавойсферы;длясуаднясенняўласных паводзін і ўчынкаў іншых людзей з маральнымікаштоўнасцяміінормаміпаводзін,устаноўленымізаконам;длясадзейнічанняправавыміспосабаміісродкаміаховепра-вапарадкуўграмадстве;

lразвіццюмаральнай, палітычнай, прававой, эканамічнайкультуры асобы ў адзінстве ведавага, паводзінскага і эма-цыянальна-каштоўнаснагакампанентаў; выхаванню грама-дзянскасці,сацыяльнайадказнасці,прававойсамасвядомасці,талерантнасці,прыхільнасцідакаштоўнасцей,якіязамаца-ваныўКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.

147

Асобасныя, метапрадметныя і прадметныя вынікі асваення зместу вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства».

Асобаснымі вынікамівучняўХкласаўстаноўагульнайсярэдняйадукацыі пры засваенні вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства»з’яўляюцца: lкаштоўнасныяарыенціры,заснаваныя:наідэяхпатрыятыз-

му,любовііпавагідаАйчыны,разуменнінеабходнасціпад-трымкіграмадзянскагаміруізгоды,адносінахдачалавека,ягопраўісвабодякнайвышэйшайкаштоўнасці,імкненнідазахавання суверэнітэту і тэрытарыяльнайцэласнасці бела-рускайдзяржавы,прызнаннікаштоўнасцісям’іісямейныхтрадыцый,усведамленнісваёйадказнасцізалёскраіныперадсучаснікамі ібудучыміпакаленнямі;

lгатоўнасцьіздольнасцьдаадукацыі,утымлікудасамааду-кацыі,напрацягуўсягожыцця,свядомыяадносіныдабес-перапыннай адукацыі як умовыпаспяховайпрафесійнай іграмадскайдзейнасці;

lсвядомывыбар будучайпрафесіі імагчымасцейрэалізацыіасабістыхжыццёвыхпланаў,адносіныдапрафесійнайдзей-насціякмагчымасціўдзелуўрашэнніасабістых,грамадскіх,дзяржаўных,агульнанацыянальныхпраблем;

lматываванасць і накіраванасцьна актыўны і творчыўдзелубудучымуграмадскім ідзяржаўнымжыцці;

lталерантнаясвядомасць іпаводзіныўполікультурнымгра-мадстве,гатоўнасцьвесцідыялогзіншымілюдзьмі,дасягацьузаемаразуменняізнаходзіцьагульныямэты,супрацоўнічацьдля іхдасягнення;

lэстэтычныяадносіныданавакольнагасвету,уключаючыэстэ-тыкубыту,творчасці,грамадскіхадносін;

lадказныяадносіныдастварэннясям’інаасновеўсвядомленагапрыняццякаштоўнасцейсямейнагажыцця.

Метапрадметныя вынікі вывучэнняграмадазнаўствавучняміпраяўляюцца: lва ўменні свядома арганізоўваць сваюпазнавальную дзей-

насць (адпастаноўкімэтыдаатрымання іацэнківыніку); lуменніпрадукцыйнавесці зносіны і ўзаемадзейнічаць зра-

веснікамі ідарослыміўадукацыйнай,грамадскакарыснай,вучэбна-даследчай,праектнайдзейнасці;

148

lгатоўнасці і здольнасці да самастойнай інфармацыйна-па-знавальнай дзейнасці, уключаючы ўменні арыентавацца ўрозныхкрыніцахінфармацыі,крытычнаацэньвацьіінтэрпрэ-таваць інфармацыю,якуюатрымліваюць з розныхкрыніц,уменнеадрознівацьфакты,аргументы,ацэначныямеркаван-ні, аддзяляць асноўную інфармацыюад другаснай, перада-вацьзмест інфармацыіадэкватнапастаўленаймэце (сцісла,поўна,выбарачна);уменнепераводзіцьінфармацыюзаднойзнакавайсістэмыўіншую(зтэкстуўтабліцу,зтэкстуўсхе-му і інш.);

lуменні выкарыстоўваць сродкі інфармацыйных ікамуніка-цыйныхтэхналогійурашэннікагнітыўных,камунікатыўныхі арганізацыйных задач з захаваннемправавых і этычныхнорм,норм інфармацыйнайбяспекі;

lавалоданні рознымі відаміпублічныхвыступленняў (выка-званні,маналог,дыскусія)іпрытрымліванніэтычныхнорміправілвядзеннядыялогу;

lавалоданнінавыкаміпазнавальнайрэфлексііякусведамлен-нявучэбныхдзеянняўімысліцельныхпрацэсаў,іхвынікаў,межсвайговеданняіняведання,новыхпазнавальныхзадачі сродкаў іхдасягнення.

Прадметныя вынікіасваеннявучняміХкласаўстаноўагульнайсярэдняйадукацыізместувучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»ўстанаўліваюццанабазавыміпавышанымузроўнях.

Прадметныявынікі асваення вучнямі зместу вучэбнагапрад-метана базавым узроўніарыентаваныназабеспячэннепераважнаагульнаадукацыйнай іагульнакультурнайпадрыхтоўкі.

Прадметнымівынікамівучняў,якіяфарміруюццапрызасваен-ні зместу вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства»на базавым узроўні, з’яўляюцца: lуяўленніабграмадствеякцэласнайсістэме,якаяразвіваецца,

уадзінстве іўзаемадзеянніягоасноўныхсфері інстытутаў; lуяўленніабасноўныхтэндэнцыяхімагчымыхперспектывах

развіццясучаснагаграмадства; lвалоданнеасноўныміпаняццямінавук,якіяз’яўляюццакры-

ніцаміфарміраваннязместуадукацыіпавучэбнымпрадмеце; lуменнетлумачыцьвывучаныясацыяльныяз’явы,іхпрычы-

ны,узаемасувязь;

149

lуменнеарыентаваццаўключавыхпраблемахсучаснасці(эка-лагічных,эканамічных,нацыянальныхі інш.);

lздольнасцьігатоўнасцьпрымяняцьзасвоеныяведыіўменнідлявырашэнняпазнавальныхіпрактычныхпраблем.

ПрадметныявынікіасваеннявучняміХкласазместувучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»на павышаным узроўніарыентаванынападрыхтоўкуданаступнайпрафесійнайадукацыі,забеспячэннемагчымасці далейшага паспяховага прафесійнага навучання,развіццёіндывідуальныхздольнасцейвучняўшляхамбольшглы-бокага асваення сістэматычныхведаў і спосабаў дзейнасці, улас-цівыхвучэбнамупрадмету.

Прадметныявынікі вучняў,якіяфарміруюццапрызасваеннізместу вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства»на павыша ным узроўні, уключаюць патрабаванні да вынікаў засваення зместувучэбнагапрадметанабазавымузроўні ідадаткова: lуяўленніабасноўныхэтапахразвіццянавук,якіяз’яўляюцца

крыніцаміканструяваннязместуадукацыіпавучэбнымпрад-меце;

lразуменне асноў сучасныхнавуковых тэорый грамадскагаразвіцця;

lсістэмныяведыпра тэндэнцыіразвіцця эканамічнай,палі-тычнай,сацыяльнай ідухоўнайсферграмадства;

lуменневыяўляцьпрычынна-выніковыясувязі,функцыяналь-ныя і іерархічныясувязісацыяльныхаб’ектаў іпрацэсаў;

lуменне самастойна аналізаваць, інтэрпрэтаваць даныя длярашэннятэарэтычныхіпрыкладныхзадач;

lвопытпрымяненнязасвоеныхведаў,уменняўінавыкаўдляацэнкі розных сацыяльных з’яў і працэсаў, аргументацыіасабістагапунктагледжанняпарозныхпытанняхграмадскагаразвіцця, для вырашэння праблемных сітуацый у сферысацыяльных,эканамічных,палітычныхідухоўныхадносін.

Плануемыя вынікі асваення зместу адукацыі па вучэбнымпрадмецез’яўляюццакрытэрыяльнайасновайдляацэнківынікаўвучэбна-пазнавальнайдейнасцівучняў.

Вартамець на ўвазе,што асобасныя вынікі асваення зместувучэбнайпраграмы,звязаныязасобаснымірысаміісветапоглядамвучняў,вызначаныякпрагназуемыя інепадлягаюцьпрамежка-вай івыніковайправерцы.

150

Рэкамендуемыя формы і метады навучання і выхавання. Да-сягненнепастаўленыхмэт,паспяховаеасваеннезместувучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»прадугледжваевыкарыстаннеразна-стайныхсродкаў іметадаўнавучання.

Упрацэсенавучанняграмадазнаўствурэкамендуеццавыкары-стоўвацьметады, якія дапамагаюць раскрыць і канкрэтызавацьвывучаемыя паняцці і палажэнні, звязаць вывучаемы вучэбныматэрыялзасабістымсацыяльнымвопытам,зуласныміназіраннямівучняў,зіхуяўленнямі,якіяўжосклаліся,абсацыяльнымжыццііпаводзінахлюдзейуграмадстве.

Актывізацыі вучэбна-пазнавальнай дзейнасці вучняў у пра-цэсевывучэнняграмадазнаўствабудзесадзейнічацьвыкарыстаннетакіх метадаў як дыскуссія, семінар, канферэнцыя, ролевая ідзелавая гульні,метадпраектаў і інш.Асаблівайувагі патрабуевыкарыстаннеўадукацыйнымпрацэсекамп’ютарныхтэхналогійіпраектныхметодык.Прыгэтымважнаразумецьіхадукацыйныямагчымасцііяснаўсведамляцьмежыіхпрымянення,умецьарга-нічнаспалучацьгэтыятэхналогіізтрадыцыйныміметодыкамі.

Эфектыўнамуасваеннювучнямідзейнаснагакампанентазместуграмадазнаўчайадукацыібудзесадзейнічацьправядзеннеўрокаў-практыкумаў,наякіхажыццяўляеццазамацаваннетэарэтычныхведаўіразвіццёўменняўпрымяняцьіхпрырашэнніновыхпазна-вальных і практычных задач,праводзіць вучэбнае даследаванне,працавацьзрознымікрыніцаміінфармацыі,публічнапрадстаўляцьвынікідаследчай ітворчайдзейнасці.

Упрацэсеправядзеннявучэбныхзаняткаўмэтазгоднаканкрэ-тызаваць тэарэтычныматэрыял і ілюстравацьягопрыкладамі зсацыяльнага,эканамічнага,палітычнагаідухоўнагажыццябела-рускагаграмадства.

Важнымз’яўляеццавыкарыстаннешырокагаколакрыніцса-цыяльнай інфармацыі: акрамя вучэбнага дапаможнікапа грама-дазнаўстверэкамендуеццавыкарыстоўвацьматэрыялыэлектрон-ных і друкаваныхСМІ,навукова-папулярную і публіцыстычнуюлітаратуру.Прывывучэнніграмадазнаўстванапавышанымузроўнімэтазгодна арганізаваць работу з невялікіміфрагментамі педа-гагічнанеадаптаваныхтэкстаў.

Прывывучэннівучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»неабход-на абапірацца на веды вучняўпа іншыхпрадметах: «Сусветнаягісторыя»,«ГісторыяБеларусі»,«Геаграфія»,«Беларускаялітара-

151

тура»,«Русскаялитература»іінш.Рэкамендуеццаканкрэтызавацьвывучаемыясацыяльныяаб’ектыгістарычныміфактамі,літаратур-нымівобразамі і г.д.

Вучэбна-метадычнае і матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне адукацыйнага працэсу. Неабходнайумовайпаспяховагавывучэннявучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» выступае забеспячэннеадукацыйнагапрацэсусродкамінавучання.УвучэбнымкабінецеграмадазнаўствамэтазгоднамецьтэкстыКанстытуцыіРэспублікіБеларусь, найважнейшыхміжнародных прававых дакументаў,заканадаўчыхактаўРэспублікіБеларусь; тэматычныятабліцы ііншыясродкінагляднасці.

УпрацэсенавучанняграмадазнаўствуўХкласерэкамендуеццавыкарыстоўвацьувесьпераліккампанентаўвучэбна-метадычнагакомплексупа гэтымвучэбнымпрадмеце,рэкамендаваныхМініс-тэрствамадукацыіРэспублікіБеларусь.

У адукацыйным працэсе могуць выкарыстоўвацца таксамаствораныя ўНацыянальным інстытуце адукацыі электронныяадукацыйныя рэсурсы: даведачна-інфармацыйны, кантрольна-дыягнастычныіінтэрактыўнымодуліэлектроннагавучэбна-мета-дычнагакомплексупавучэбнымпрадмеце«Грамадазнаўства»дляХкласа (гл.adu.by/Электронноеобучение).

Матэрыялыдля арганізацыі вучэбна-пазнавальнай дзейнасцівучняўпрывывучэнніновыхтэмвучэбнайпраграмыдляпавыша-нагаўзроўнювывучэннявучэбнагапрадметабудуцьразмешчанынаНацыянальнымадукацыйнымпартале (adu.by).

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

СУЧАСНАЕ ГРАМАДСТВА

70 гадзін, у тым ліку 14 гадзін — рэзервовы час

Уводзіны (2 гадзіны)

Развіццёпоглядаўнаграмадства.Сферыграмадскагажыцця.Асноўныяінстытутыграмадства.

152

Р а з д з е л 1Сацыяльная сфера грамадства (16 гадзін)

Сацыялогія — навука аб грамадстве. Асноўныяпаняццісацыя-логіі.Метадысацыялагічнагадаследавання.Прафесіісацыёлагаісацыяльнагаработніка.

Сацыяльная арганізацыя грамадства.Паняцце сацыяльнайструктуры.Сацыяльныясупольнасціігрупы.Тыпалогіясацыяль-ныхгруп.Сацыяльныястатусыісацыяльныяролі.

Сацыяльная стратыфікацыя.Паняццестратыфікацыі.Гістарыч-ныятыпыстратыфікацыі:рабства,касты,саслоўі,класы.Крытэрыісацыяльнайстратыфікацыі:даход,адукацыя,улада,прэстыж.

Сацыяльнае дзеянне. Сацыяльнае дзеянне.Віды сацыяльныхдзеянняў.Масавыядзеяннііформымасавыхпаводзін.Паводзіныісацыяльныкантроль.

Сацыяльная мабільнасць. Паняццеівідысацыяльнаймабіль-насці.Спецыфікасацыяльнаймабільнасціўсучаснымграмадстве.Сацыяльнаямабільнасцьякумовапаспяховайсацыялізацыі.Кана-лысацыяльнаймабільнасці.

Сям’я ў сучасным грамадстве.Паходжаннеітыпысям’і.Сям’яішлюб.Функцыісям’і.Сямейныякаштоўнасціітрадыцыі.Сучас-ныятэндэнцыіразвіццясям’і.

Гендарныя адносіны ў сучасным грамадстве.Паняццегендара.Гендарныяролі і стэрэатыпы.Гендарнаясацыялізацыя.

Дэмаграфічныя працэсы.Асноўныядэмаграфічныяпрацэсы:нараджальнасць, смяротнасць,міграцыя.Праблемы знешняй іўнутранайміграцыінасельніцтва.Шляхірашэннядэмаграфічныхпраблемсучаснагаграмадства.

Нацыі і нацыянальныя адносіны.Этнічныясупольнасці.Раз-віццёнацый і нацыянальныхадносін.Нацыянальная самасвядо-масць.Міжнацыянальныяканфліктыішляхі іхпераадолення.

Многанацыянальныя грамадствы ў сучасным свеце. Дыяспарыінацыянальныяменшасціўсучаснымсвеце.Праблеманацыяна-лізмуішавінізмуўсучаснымграмадстве.Талерантнасцьумнога-нацыянальныхграмадствах.

Моладзь у сучасным грамадстве.Сацыяльнаяхарактарыстыкамоладзі.Асаблівасцімаладзёжнайкультуры.Ролямоладзіўгра-мадстве.Маладзёжныяграмадскіяаб’яднанні.

153

Сацыяльная камунікацыя. Тыпы сацыяльнай камунікацыі.Сродкімасавайкамунікацыі.Уздзеяннесродкаўмасавайкамуніка-цыіначалавека.

Практыкум.Чалавекусацыяльнайструктурыграмадства.Урок падагульнення. Асноўныятэндэнцыіразвіццясацыяльнай

сферысучаснагаграмадства.Асноўныя паняцці:класы, нацыя, сям’я, сацыяльная група,

са цыяльная мабільнасць, сацыяльнае дзеянне, страта, сацыяльная структура, сацыяль ны інстытут, шавінізм, этнас, гендар.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увынікузасваеннязместутэмы«Сацыяльнаясфераграмадства»вучні навучацца: вызначацьпрыметыпасутнасці,давацьазначэнніпаняццям:

нацыя, сям’я, шлюб, сацыяльная група, сацыяль ная ма­більнасць, этнас, нацыяналізм, шавінізм;

разумець іправільнавыкарыстоўвацьтэрміны:сацыяльная струк тура, сацыяльны інстытут, гендар, тытульны этнас, дыяспара, нацыянальная меншасць, сацыяльнае дзеян не, масавая камунікацыя;

раскрываць сэнспаняццяўнацыянальная самасвядомасць, страта,канкрэтызаваць іхпрыкладамі;

распазнаваць асноўныя сацыяльныя з’явы і працэсы (са-цыяльныясупольнасціігрупы,відысацыяльнаймабільнасці,тыпысямей,відысацыяльныхдзеянняў,тыпысацыяльнайкамунікацыі);

прыводзіцьпрыкладысацыяльных інстытутаў і тлумачыцьіхролюўжыцціграмадства;

тлумачыцьнапрыкладзесваёйсям’іасноўныяфункцыігэта-гасацыяльнага інстытутаўграмадстве;

характарызавацьгендарнуюролюякнаборчаканыхузораўпаводзін(абонорм)длямужчыніжанчын;разумецьіхарак-тарызавацьсваюгендарнуюролю;

распазнавацьгендарныястэрэатыпыіканкрэтызавацьіхпры-кладамі,разумецьнеабходнасцьдасягненняроўныхправоўімагчымасцейжанчын імужчынваўсіх сферахжыццягра-мадства;

154

вылучацьсацыяльныяхарактарыстыкімоладзі; характарызаваць асаблівасцімаладзёжнайкультуры, ролю

моладзіўразвіццісучаснагаграмадства; тлумачыць ролю сацыяльнаймабільнасці ў сацыялізацыі

сучаснагачалавека; ацэньваць сацыяльнае значэнне сямейных традыцый і звы-

чаяў; выкарыстоўваць элементы прычынна-выніковага аналізу

пры характарыстыцы дэмаграфічных працэсаў ішляхоўвырашэння дэмаграфічныхпраблем сучаснага грамадства;міжнацыянальныхканфліктаў ішляхоў іхвырашэння;

характарызаваць уласны сацыяльны статус і ўласныя са-цыяльныя ролі; вызначацьшляхі павышэння асабістага ісацыяльнагастатусу;

выкарыстоўваць засвоеныя веды аб асноўных сацыяльныхнормах, засвоеныя спосабыпазнавальнай,камунікатыўнайі практычнай дзейнасці для паспяховага ўзаемадзеяння зсацыяльнымасяроддзем івыкананнятыповыхсацыяльныхроляў;

характарызавацьасноўныяэтапыразвіццяпоглядаўнагра-мадства, гістарычныя тыпы стратыфікацыі; сучасныя тэн-дэнцыіразвіццясям’і;

характарызавацьасноўныятэндэнцыіразвіццясацыяльнайсферысучаснагаграмадства,канкрэтызавацьіхпрыкладамі;

выкарыстоўвацьстатыстычныяданыяпрыхарактарыстыцысацыяльнай структуры і сацыяльнайдынамікі грамадства,дэмаграфічнайструктурыграмадства іяедынамікі;

выказвацьіабгрунтоўвацьуласнуюпазіцыюпаактуальныхсацыяльныхпраблемах(міжнародныяадносіны,сацыяльнаямабільнасць,умовыпаспяховайсацыялізацыімоладзі);

абагульняцьвывучаныясацыяльныяз’явыіпрацэсыграмад-скагажыцця,фармулявацьвывадыабтэндэнцыяхуразвіццісацыяльнайсферысучаснагаграмадства;

адшуквацьупедагагічнаадаптаваных інеадаптаваныхкры-ніцах, створаных у розных знакавых сістэмах (тэкст, таб-ліца, графік, дыяграма і інш.), неабходную інфармацыю,пераўтварацьяе і выкарыстоўвацьпрырашэнні вучэбна-па-знавальных іпрактычныхзадач;

155

арыентаваццаўпатоку атрыманай з розныхкрыніц інфар-мацыі, якая тычыцца пытанняў сацыяльнай структуры ісацыяльных адносін у сучасным грамадстве, адэкватнара-зумецьяе;

праводзіцьнескладаныя сацыяльныядаследаванні; распра-цоўвацьпраектыпарашэнніактуальныхдлявучняўпраблем.

Р а з д з е л 2Эканамічнае жыццё грамадства

(14 гадзін)

Зараджэнне і развіццё эканамічных ідэй. Этапы развіццяэканамічнайдумкі.Эканомікаякнавука.Асноўныяпрадстаўнікісучаснайэканамічнайнавукіііхпогляды.Разнастайнасцьпрафе-сійуэканамічнайсферыграмадства.

Эканамічныя патрэбнасці, даброты, рэсурсы. Бязмежнасцьпатрэбнасцей і абмежаванасць рэсурсаў. Эканамічныя даброты ііхкласіфікацыя.Праблемаэканамічнагавыбару.

Роля эканомікі ў жыцці грамадства.Паняццеэканомікі.Струк-тура сучаснай эканомікі.Працэс грамадскага ўзнаўлення і ягофазы.Сучаснаявытворчасць і яеформы.Цыклічнасць эканаміч-нагаразвіцця.

Эканамічная сістэма грамадства. Паняцце эканамічнай сі-стэмы.Асноўныятыпыэканамічныхсістэм.Эканамічныясістэмыўрозныхкраінах:пошукэфектыўныхмадэлей.

Рыначнае рэгуляванне эканомікі. Рынак і яго віды. Законырыначнай эканомікі.Канкурэнцыя і яе віды.Роляканкурэнцыіўразвіцціэканомікі.Менеджмент.Маркетынг.

Грошы.Сутнасцьгрошайііхвіды.Функцыігрошай.Безнаяўныразлік. Інфляцыя.Сацыяльна-эканамічныявынікі інфляцыі.

Фінансава-крэдытная сістэма. Банкі, іхвідыіфункцыі.Цэн-ныяпаперы,іхразнавіднасці.Крэдытіягоформы.Відыўкладаў.

Прадпрымальніцтва.Уласнасцьіяеформы.Відыіформыпрад-прымальніцтва.Правы,абавязкііадказнасцьпрадпрымальнікаў.Сучасныяформыарганізацыімалогабізнесу.

Прыбыткі. Крыніцы і віды прыбыткаў. Узровень і якасцьжыцця.Спажывецкікошык,пражытачнымінімум.Планаваннеўласнагабюджэту.

156

Дзяржава і эканоміка. Эканамічныяфункцыі дзяржавы.Ме-тады дзяржаўнага рэгулявання эканомікі.Дзяржаўны бюджэт.Асноўныявідыпадаткаў, іхфункцыі.

Міжнародныя эканамічныя адносіны. Сусветная эканоміка.Дзяржаўнаяпалітыка ў галінеміжнароднага гандлю.Экспарт іімпарттавараў іпаслуг.

Эканамічная культура. Сутнасць,функцыі і структураэкана-мічнайкультуры.Эканамічныяякасціасобыінормыпаводзін.

Практыкум.Чалавекусістэмеэканамічныхадносін.Урок падагульнення. Асноўныя тэндэнцыі эканамічнага раз-

віццясучаснагаграмадства.Асноўныя паняцці:банк, дзяржаўны бюджэт, грошы, пры бы­

так, інфляцыя, канкурэнцыя, крэдыт, маркетынг, менедж мент, па даткі, вытворчасць, прадукцыйныя сілы, пражыт ачны міні­мум, спажывецкі кошык, рынак, рыначная эканоміка, уласнасць, тавар, цэнныя паперы, эканоміка, эканамічная сістэма, прадпры­мальніцтва.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увынікузасваеннязместутэмы«Эканамічнаежыццёграмадст-ва»дзесяцікласнікі навучацца: вызначацьсутнасныяпрыметы,давацьазначэнніпаняццям:

банк, інфляцыя, канкурэкцыя, крэдыт, вытворчасць, прадук­цыйныя сілы, рынак, рыначная эканоміка, уласнасць, тавар, цэнныя паперы, эканоміка;

разумецьіправільнавыкарыстоўвацьэканамічныятэрміны:эканамічныя даброты, дзяржаўны бюджэт, капітал, гро шы, даход, цана, маркетынг, менеджмент, падаткі, пражы­тач ны мінімум, спажывецкі кошык, эканамічная сістэма, прадпрымальніцтва, экспарт, імпарт, рэклама;

параўноўвацьасноўныятыпыэканамічныхсістэм,эканаміч-ныяз’явыіпрацэсы,пасамастойнавыбраныхкрытэрыях;

тлумачыцьмеханізмрыначнагарэгуляванняэканомікі; аналізавацьстатыстычныяданыя,якіяадлюстроўваюцьэка-

намічныяз’явыіпрацэсы,эканамічныязменыўграмадстве; характарызаваць структуру сучаснай эканомікі,формывы-

творчасцінапрыкладзесвайгонаселенагапункта;

157

характарызаваць асноўныя этапы развіцця эканамічнайдумкі; відыканкурэнцыі і яе ролю ў эканоміцы;функцыібанкаў;эканамічныяфункцыідзяржавы;ролюдзяржавыўрэгуляванніэканомікі;

характарызавацьасноўныятэндэнцыіэканамічнагаразвіццясучаснагаграмадства іканкрэтызаваць іхпрыкладамі;

тлумачыць узаемасувязь паміжпатрэбнасцямі, рэсурсамі іэканамічнымвыбарам,абапіраючысянаўласнысацыяльныіэканамічнывопыт;

характарызавацьфункцыі грошай,формыўласнасці, відырынкаў іканкрэтызаваць іхпрыкладамі;

характарызаваць тыповыя сацыяльныяролі чалавека ў сі-стэме эканамічных адносін: наёмныработнік, работадавец,спажывец,вытворца,падаткаплацельшчык;

адшуквацьупедагагічнаадаптаваных інеадаптаваныхкры-ніцах, створаныхурозныхзнакавыхсістэмах (тэкст, таблі-ца, графік, дыяграма і інш.), неабходную інфармацыю,пе-раўтварацьяе і выкарыстоўвацьпрырашэннівучэбна-пазна-вальных іпрактычныхзадач;

фармуляваць і аргументаваць уласныямеркаванні, якіятычаццаасобныхпытанняўэканамічнагажыцця,абапіраючы-сянаграмадазнаўчыяведыіўласнысацыяльнывопыт;

рашацьпазнавальныязадачыўмежахвывучанагаматэрыялу,якіяадлюстроўваюцьтыповыясітуацыіўэканамічнайсферыдзейнасцічалавека;

назіраць і інтэрпрэтавацьз’явы іпадзеі,штоадбываюццаўсацыяльнымжыцці,запорайнаэканамічныяведы.

Р а з д з е л 3Палітыка-прававая сфера жыцця грамадства (12 гадзін)

Развіццё палітычных ідэй у гісторыі чалавецтва. Этапыраз-віццяпалітычнай думкі.Узнікненне паліталогіі як навукі і якпрафесійнага віду дзейнасці.Асноўныяпрадстаўнікі палітычнайнавукі і іхпогляды.Прафесііўпалітычнайсферыграмадства.

Палітычная сістэма грамадства.Палітыкаіўлада.Палітычнаясістэма:паняцце, тыпы,функцыі.Носьбітыпалітычнайуладыўграмадстве.Палітычная ідэалогія.

158

Сучасныя палітычныя ідэалогіі. Лібералізм, кансерватызм ісацыял-дэмакратызм.Глабалізм,рэлігійныфундаменталізм,неа-фашызм,пацыфізм і інш.Фарміраванне ідэалагічныхпераваг усучаснымграмадстве.

Дзяржава. Тэорыіпаходжання дзяржаў.Асноўныяпрыметыдзяржавы.Функцыідзяржавы.Тыпыіформыдзяржавы.

Дэмакратычная дзяржава.Асноўныяпрыметыдэмакратыч-нагаладудзяржавы.Прамаяіпрадстаўнічаядэмакратыя.Парла-ментарызм.Рэферэндум.Ролявыбараўудэмакратычнайдзяржаве.

Прававыя асновы грамадства.Праваіягоасноўныяфункцыі.Прававаярэгуляцыяграмадскіхадносін.Правычалавека.Сучасныяміжнародныяправавыястандарты.Прававаякультураасобы.

Прававая дзяржава і грамадзянскае грамадства. Прыметыпра-вавойдзяржавы.Грамадзянскаеграмадстваяксацыяльнаяасноваправавойдзяржавы.Каштоўнасціграмадзянскагаграмадства.

Палітычныя партыі і грамадскія аб’яднанні.Палітычныяпар-тыі:іхфункцыіітыпы.Партыйнаясістэмаіяевіды.Грамадскіяаб’яднанні ірухі.

Асоба і палітыка.Палітычныіправавыстатусасобыўсучаснайдзяржаве.Палітычнаякультураасобы.РоляСМІўфарміраванніпалітычнайкультурыасобы.

Палітычнае лідарства. Палітычная эліта. Тыпыпалітычныхвыбараў.Лідар імаса.Адказнасцьлідара.

Практыкум.Чалавекусістэмепалітычныхадносін.Урок падагульнення.Асноўныя тэндэнцыі палітычнага раз-

віццясучаснагаграмадства.Асноўныя паняцці: улада, дзяржава, грамадзянскае гра мад­

ства, дэмакратыя, канфедэрацыя, манархія, парламента рызм, палітыка, палітычная ідэалогія, палітычная партыя, па літыч­ная сістэма, права, прававая дзяржава, рэспубліка, уні тар ная дзяржава, федэрацыя.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ

ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

У выніку засваення зместу тэмы «Палітыка-прававая сферажыццяграмадства»дзесяцікласнікі навучацца: вызначаць істотныяпрыметы, даваць азначэнніпаняццям:

дзяржава, прававая дзяржава, грамадзянскае грамадства, пра ва, па літычная сістэма;

159

разумецьіправільнавыкарыстоўвацьтэрміны: улада, дэ ма­кратыя, выбары, канфедэрацыя, манархія, палітыка, палі­тычная ідэалогія, рэферэндум, парламентарызм, палі тыч­ная партыя, рэспубліка, уні тарная дзяржава, федэра цыя, грамадскае аб’яднанне, грамадскі рух, палітычны ста тус асобы, прававы статус асобы, прававая культура асобы, палі тычная культура асобы;

характарызаваць функцыі палітычнай сістэмы, функцыіправа, функцыі палітычных партый і канкрэтызаваць іхпрыкладамі;

характарызавацьпрынцыпыправавойдзяржавы; характарызаваць асноўныяпрыметы іфункцыі дзяржавы,

дэмакратычнагаладудзяржавы;ролювыбараўудэмакратыч-най дзяржаве,формыпрамой і прадстаўнічай дэмакратыі,канкрэтызаваць іхпрыкладамізгісторыі і сучаснасці;

распазнаваць тыпы іформы дзяржавы, тыпыпалітычныхсістэм, тыпыпалітычных партый, відыпартыйных сістэм,палітычныя ідэалогіі сучаснасці, прамую і прадстаўнічуюдэмакратыі;

прыводзіцьпрыкладыпалітычных партый,грамадскіхаб’яд-нанняў;

адрознівацьфактыімеркаванніўпатокупалітычнайінфар-мацыі;

адрознівацьправавуюімаральнуюрэгуляцыюпаводзінчала-векаўграмадстве;

характарызавацьтыповыясацыяльныяролічалавекаўсістэ-мепалітычныхадносін: грамадзянін, выбаршчык, дэпутат,членпартыі;

характарызаваць этапыразвіццяпалітычнайдумкі, тэорыіўзнікненнядзяржавы,каштоўнасціграмадзянскагаграмадства;

тлумачыцьузаемасувязьпаміжправавойдзяржавайіграма-дзянскімграмадствам;

характарызавацьтрыпакаленніпраўчалавека; нападставеатрыманыхведаўабправавыхнормахвыбіраць

сярод прапанаваныхмадэльных сітуацый і ажыццяўляцьна практыцымадэль правамерных сацыяльных паводзін,заснаваныхнапавазедазакона іправапарадку;

адшуквацьупедагагічнаадаптаваныхінеадаптаваныхкры-ніцах,створаныхурозныхзнакавыхсістэмах(тэкст,табліца,

160

графік, дыяграма і інш.), неабходную інфармацыюабпалі-тычнымжыцціграмадства,пераўтварацьяеівыкарыстоўвацьпрырашэннівучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач;

усведамляць значэнне грамадзянскай актыўнасці і патрыя-тычнайпазіцыіваўмацаваннідзяржавы;

суадносіць розныя ацэнкі палітычных падзей і працэсаў ірабіцьабгрунтаваныявывады.

Р а з д з е л 4Духоўнае жыццё грамадства

(12 гадзін)

Мараль.Суадносіныпаняццяўмараль, этыка, духоўнасць.Гра-мадскіяфункцыімаралі.Прынцыпыінормымаралі.Маральныяякасціасобы.Этыка—вучэннепрамараль.

Актуальныя этычныя праблемы сучаснасці. Праблема сэнсужыцця і прызначэннячалавека.Гарманізацыяадносін у сістэме«чалавек—грамадства—прырода».Ідэяненасілляякаб’ядноў-ваючаяасноваграмадства.Асноўныяпраблемыўсучаснайэтыцы.

Рэлігія. Структураіфункцыірэлігіі.Відырэлігій.Верацярпі-масцьісвабодасумлення.Узаемасувязьрэлігііімаралі.Феноменнеакультаў.Шляхіпрадухіленнярэлігійныхканфліктаў.Рэлігія-знаўстваўсучаснымграмадстве.

Мастацтва. Сутнасць і відымастацтва.Уздзеяннемастацтванадухоўнысветчалавека.Сферыэстэтычнайдзейнасці.Духоўнаяфункцыямастацтва.Эстэтыка—вучэннеабпрыгажосціімастацтве.

Філасофія.Адметныяасаблівасціфіласофскага светапогляду.Асноўныя этапыў развіцціфіласофскай думкі.Асноўныяпраб-лемыфіласофіі. Сучаснаяфіласофія аб свеце і чалавеку. Роляфіласофііўдухоўнымжыцціграмадства іасобы.

Навука.Асаблівасцінавуковагапазнання.Ролянавукіўжыцціграмадства.Асноўныяэтапыразвіццянавукі.Навукова-тэхнічныпрагрэс.

Асноўныя кірункі сучаснага навуковага пошуку. Функцыісучаснайнавукі.Прыродазнаўчыя, тэхнічныя, грамадазнаўчыяі гуманітарныянавукі.Фундаментальныя і прыкладныянавукі.Этыканавуковайдзейнасці.

161

Адукацыя. Сутнасць адукацыі.Адукацыяяк сацыяльны інс-тытут. Бесперапынная адукацыя. Сістэма адукацыіРэспублікіБеларусь.Адукацыяікар’ера.Светсучасныхпрафесій.

Выклікі ХХІ стагоддзя і адукацыя.Грамадзянскаязначнасцьіасобаснысэнсадукацыі.Прыярытэты«грамадстваведаў».Інфар-мацыйнаякампетэнтнасцьсучаснагачалавека.Магчымасціінтэр-нэтуўгалінеадукацыі.

Духоўныя багацці грамадства і культурная спадчына. Духоўныяпатрэбнасці сучаснага чалавека. Стварэнне і распаўсюджваннедухоўныхкаштоўнасцей у сучасным грамадстве.Неабходнасцьзахаваннякультурнайспадчыны.

Практыкум. Чалавекукультурна-адукацыйнайпрасторысу-часнагаграмадства.

Урок падагульнення. Асноўныятэндэнцыіразвіццядухоўнайсферысучаснагаграмадства.

Асноўныя паняцці:верацярпімасць, мастацтва, навука, аду­кацыя, рэлігія, свабода сумлення, філасофія, эстэтыка, эстэтыч­ны густ, этыка, мараль.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увынікузасваеннязместутэмы«Духоўнаежыццёграмадства»дзесяцікласнікі навучацца: вызначацьсутнасныяпрыметы,давацьазначэнніпаняццям:

рэлі гія, свабода сумлення, мараль; разумець і правільна выкарыстоўваць тэрміны:верацярпі­

масць, мастацтва, навука, аду кацыя, рэлігія, свабода сум лен ня, філасофія, эстэтыка, этыка, эстэтыч ны густ, інфар мацыя;

распазнавацьіадрознівацьз’явыдухоўнагажыццясучаснагаграмадства;

характарызаваць і канкрэтызаваць прыкладамі функцыімаралі,рэлігіі,мастацтва,навукі;

тлумачыцьіканкрэтызавацьпрыкладаміролюнавукіўжыц-ціграмадства,ролюадукацыіўжыццічалавекаіграмадства;

разумецьітлумачыцьнеабходнасцьбесперапыннайадукацыіўсучасныхумовах;

характарызаваць этычныяпраблемы сучаснасці; асноўныяэтапы развіццяфіласофскай думкі; веды, уменні і навыкілюдзейу інфармацыйнымграмадстве;

выкарыстоўвацьмагчымасціінтэрнэтудляпавышэнняасабіс-тагаадукацыйнагаўзроўню;

ведацьасноўныятыпыўстаноўадукацыіўРэспубліцыБела-русь; правільна вызначацьшляхі атрыманняпрафесійнайадукацыізулікамасабістыхздольнасцей,прафесійныхінта-рэсаў інамераў;

выкарыстоўвацьзасвоеныяведыабпрынцыпахінормахма-раліпрыацэнцыасабістыхпаводзініўчынкаўіншыхлюдзей;

на падставе атрыманых ведаў абмаральных прынцыпах інормах выбіраць сяродпрапанаваныхмадэльных сітуацыйі ажыццяўляцьнапрактыцымадэль сацыяльныхпаводзін,заснаваныхнапавазеданорммаралі;

адшуквацьупедагагічнаадаптаваныхінеадаптаваныхкры-ніцах,створаныхурозныхзнакавыхсістэмах(тэкст,табліца,графік,дыяграмаіінш.),неабходнуюінфармацыю,пераўтва-рацьяеівыкарыстоўвацьпрырашэннівучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач;

разумецьрозныяпунктыгледжаннянапытаннікаштоўнаснагавыбаруіпрыярытэтаўудухоўнайсферысучаснагаграмадства,фармуляваць іаргументавацьасабістыяадносіныда іх;

характарызаваць асноўныя тэндэнцыі ў развіцці духоўнайсферысучаснагаграмадства,канкрэтызавацьіхпрыкладамі;

фармуляваць і аргументавацьмеркаванніпра асабістыяду-хоўныякаштоўнасці;

крытычнаўспрымаць іацэньвацьпаведамленні ірэкламуўСМІ і інтэрнэце.

Выніковае падагульненне (2 гадзіны)

163

ГЕАГРАФIЯ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Праграмапрызначанадлявывучэннявучэбнагапрадмета«Геа-графія»ваўстановахагульнайсярэдняйадукацыінапавышанымузроўні.

Прывывучэнні геаграфііБеларусі ў вучняўфарміруецца геа-графічнывобраз сваёйкраіныва ўсёйяе разнастайнасці і цэлас-насці.Зместнапоўненызвесткаміпрагеаграфічныядаследаваннікраіны. Вывучаюцца прыродныя ўмовы і рэсурсы, асаблівасціструктурыгаспадаркі,дынамікііўмовыжыццянасельніцтва,эка-лагічныяісацыяльна-эканамічныяпраблемы,прыродна-гаспадар-чыпатэнцыял і эканамічныясувязірозныхрэгіёнаўрэспублікі ікраіныўцэлым.

Галоўная мэта—фарміраваннеўвучняўсістэмныхведаўабмесцыБеларусіўсусветнымзгуртаванні,прыродныхасаблівасцях,прырод-на-рэсурсным,сацыяльна-дэмаграфічнымівытворчымпатэнцыялекраіны,асновахяедалейшагаўстойлівагаразвіцця.

Асноўныя задачы—фарміраванне ў вучняўпраз геаграфіч-ныяведы: lгеаграфічнагаразуменняасаблівасцейгеаграфічнагаігеапа-

літычнагастановішчатэрыторыіБеларусі; lразуменняроліБеларусіяксуб’ектасусветнайгеаграфічнай

прасторы;уяўленняабтэрытарыяльнайарганізацыіБеларусі; lразуменнягеаграфічныхаспектаўсучасныхсацыяльна-эка-

намічныхпраблемРэспублікіБеларусь; lуяўленняў аб асаблівасцях практыкі прыродакарыстання,

працэсунарастання экалагічныхпраблемумежах асобнайдзяржавы;

lпрактычныхведаў і навыкаў самастойнайработы,якія са-дзейнічаюцьадаптацыі і сацыяльна-адказнымпаводзінамуграмадстве;

lграмадзянскасцііпатрыятызму,павагідакультурыігісторыісваёйкраіныінародаў,якіянасяляюцьяе.

164

Вучэбнайпраграмайпрадугледжваеццаправядзеннепрактыч-ныхработ.Асобныяпрактычныяработыправодзяццанавучэбныхзаняткахпадагульняльнагапаўтарэння.Выніковыяпрактычныяработыпазначаны зорачкай.У праграме прадугледжанырэзервчасу.Вылучаныпатрабаванні да вынікаўнавучання з улікам іхзместуіўзроставыхфізіялагічныхасаблівасцейвучняў.Геаграфіч-наянаменклатурапералічваеццаўпатрабаванняхпрывывучэнніновагаматэрыялу.

Павышаныўзровеньвывучэннягеаграфіінакіраванынаразвіццёпазнавальных інтарэсаў, інтэлектуальных і творчых здольнасцейвучняў,фарміраваннецэласнай сістэмы геаграфічных ведаў, яесістэмнай арганізацыі, асваенне ведаў і спосабаў дзейнасці, якіяскладаюцьасновудляасобаснагасамаразвіцця.

Вучэбная праграма павышанага ўзроўнюпоўнасцю ўключаеўсе раздзелы і тэмы, вывучаемыя на базавым ўзроўні.Узроўніадрозніваюцца паміж сабой глыбінёй вывучаемагаматэрыялу ізместам,штодасягаеццадыферэнцаваннемпрактычнайчасткі,атаксамададатковымувядзеннемувучэбнуюпраграмупавышанагаўзроўнювучэбнагаматэрыялу.

Упраграмепазначаныасноўныяпатрабаваннідаўзроўнюпад-рыхтоўкі вучняў.Асноўнаячасткавучэбнайпраграмыскладаец-ца з трохкампанентаў: ведавага (уяўленні і веды), практычнага(уменні) іаператыўнага (вопытдзейнасці).

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

(105 гадзін)

Уводзіны (1 гадзіна)

Месца геаграфіі Беларусі ў развіцці геаграфічных ведаў абЗямлі.ЦэнтральнаестановішчаБеларусіўЕўропе.

Т э м а 1Геаграфічнае становішча і даследаванні Беларусі (9 гадзін)

Велічыня, канфігурацыя тэрыторыі.Ацэнкафізіка-, экано-міка- і палітыка-геаграфічнага становішчаРэспублікіБеларусь.Дзяржаўныямежы,ацэнка іхтранспартнагазначэння.

165

Фарміраванне тэрыторыіБеларусі. Гісторыя адміністрацый-нагападзелу.Сучасныадміністрацыйна-тэрытарыяльныпадзел.

Асноўныя этапы развіцця геаграфіі ў Беларусі. Геаграфіч-ныя даследаванні на дарэвалюцыйным этапе (да 1918 г.). Кар-таграфічнае адлюстраванне тэрыторыі.Пачатак сістэматычныхназіранняў.ЭкспедыцыйнаевывучэннеБеларусі.АпісаннеасобныхрэгіёнаўупрацахА.Кіркора і інш.

Развіццё геаграфічных даследаванняў на даваенным этапе(1919—1941 гг.).ПрацыА. Смоліча і іх значэнне для развіццягеаграфіі.Асаблівасці геолага-геамарфалагічных, гідралагічных,кліматычных, глебавыхдаследаванняў; эканоміка-геаграфічныядаследаванні.

Найважнейшыякірункі геаграфічныхдаследаванняўнасучас-нымэтапе.УкладусучасныягеаграфічныядаследаванніВ.А.Дзя-менцьева,С.А.Польскага,В.П.Якушкаііншыхдаследчыкаў.Кар-таграфаваннетэрыторыіБеларусінасучаснымэтапе.Ролягеаграфііўвырашэннісучасныхгаспадарчыхзадач.

УкладвыхадцаўзБеларусіўдаследаванніблізкагаідалёкагазамежжа.Значэнне для геаграфіі даследаванняўН.-К.Радзівіла(Сіроткі),С.Русецкай,А.Сапегі,І.Ходзькі,М.Врончанкі,І.Гаш-кевіча,Ю.Нямцэвіча,І.Дамейкі,К.Ельскага,Н.Судзілоўскагаіінш.УкладудаследаваннеРасійскайІмперыііСССРЯ.Чэрскага,Д.Паўлуцкага, І.Казырэўскага,Ю.Копаця,Т. Зана,А.Януш-кевіча,Б.Дыбоўскага,Т.Аўгусціновіча,А.Бялыніцкага-Бірулі,К.Валасовіча,А. іБ.Вількіцкіх,О.Шмідта і інш.

ГеаграфічныяназвыБеларусі.Тапонімы.Групоўканазваўрэкіазёр,населеныхпунктаўііншыхгеаграфічныхаб’ектаў.Факта-рыпаходжання тапонімаў.Айконімы, гідронімы, аронімы сваёймясцовасці.

Практычная работа1.АцэнкагеаграфічнагастановішчаРэспублікіБеларусь.2.Ацэнкаадміністрацыйна-тэрытарыяльнагападзелуБеларусі.

Асноўныя паняццi: фізіка­геаграфічнае, палітыка­геаграфіч­нае, эканоміка­геагра фічнае становішча, глыбіня тэрыторыі, геа гра фічны цэнтр, тапонім, айконім, гідронім, аронім.

166

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:ведаць: асаблівасцігеаграфічнагастановішчаБеларусі;плошчу,

працягласцьтэрыторыіБеларусізпоўначынапоўдзеньіззахадунаўсход;асноўныяэтапыразвіццягеаграфііўБеларусі,найваж-нейшыякірункігеаграфічныхдаследаванняўнасучаснымэтапе,імёны вучоных— даследчыкаў краіны і выхадцаў з Беларусі,якіяўнесліўкладугеаграфічнаедаследаваннеблізкагаідалёкагазамежжа;

умець: паказваць краіны,зякімімяжуеБеларусь;вобласці іадміні-

страцыйныяраёныБеларусі;раёныэкспедыцыйныхдаследаванняў;характарызаваць асаблівасці дзяржаўныхмежаў з суседнімі

краінамі; уклад у геаграфічныя даследаванні вядучых вучоныхБеларусі;

валодаць уменнем:тлумачыць і ацэньваць значэнне імагчымасцівыкарыстання

геаграфічнага становішчаБеларусі для сацыяльна-эканамічнагаразвіццякраіны.

Т э м а 2Прыродныя ўмовы і рэсурсы Беларусі (26 гадзін)

Геалагічная будова. Размяшчэнне тэрыторыі Беларусі наУсходне-Еўрапейскайплатформе.

Геахраналагічнаяшкала.Асаблівасці геалагічнага развіццятэрыторыіўрозныягеалагічныяперыяды.Фарміраваннеібудовакрышталічнагападмурка.Буйнейшыя тэктанічныя структуры ііх характарыстыка. Тэктанічныя разломыпадмурка і платфор-мавагачахла.

Асаблівасціфарміраванняплатформавагачахла.Геалагічныяпрацэсы і іх уплыўна асаблівасці ападканакапленняна розныхэтапахутварэннячахла.Адкладыверхнягапратэразою,палеазою,мезазою,кайназоюіасобныхгеалагічныхперыядаў.

Фарміраваннетэрыторыіўчацвярцічнымперыядзе.Мацерыко-выяабледзяненнііміжледавікоўі.Межыіасаблівасціфарміраваннягарызонтаў.

167

Карысныя выкапні.Класіфікацыякарысныхвыкапняў.Агульная ацэнкамінеральных рэсурсаў. Гаручыякарысныя

выкапні.Асаблівасціфарміраванняізалягання.Нафтагазаносныявобласці,буравугальныяісланцавыябасейны.Радовішчыторфу.

Металічныякарысныя выкапні.Жалезныя руды. Рудыка-ляровых і рэдкіх металаў.Неметалічныя карысныя выкапні.Горна-хімічная сыравіна і сыравіна для будаўнічыхматэрыялаў.Калійныяікаменныясолі.Даламіты,фасфарыты,мелімергель,гіпс,трэпелііншыявідыгорна-хімічнайсыравіны.Гліны,шкля-ныя іфармовачныяпяскі, будаўнічыяпяскі, пясчана-гравійныясумесі, будаўнічыкамень і іншыявіды будаўнічыхматэрыялаў.Вадкія карысныя выкапні.Прэсныя падземныя і мінеральныяводы.Асаблівасці іхзалягання.

Рэльеф.Будовапаверхні.Фактарыфарміраваннярэльефу.Ге-нетычныятыпырэльефу.

Асноўныяўзвышшы,раўніныінізіны,іхразмяшчэнне,умовыўтварэння,характарыстыка.Морфаметрычныяпаказчыкі.Уплыўдзейнасці чалавека на змяненне рэльефу. Гаспадарчае значэннерэльефу.

Клімат і кліматычныя рэсурсы.АгульныярысыкліматуБела-русі.Характарыстыкаасноўныхкліматычныхэлементаў.Сонечнаярадыяцыяірадыяцыйныбаланс.Паветраныямасыіатмасфернаяцыркуляцыя.Цеплавырэжым.Вільготнасцьпаветра,воблачнасцьіападкі.Туманыііншыяметэаралагічныяз’явы.Снежнаепокрываіасаблівасціягозалягання.

Порыгодаііхасаблівасці.Асноўныяфеналагічныяз’явы.Клі-матычныярэсурсы.Сучасныязменыклімату.Адмоўныяістаноў-чыявынікізмяненнякліматудлягаспадарчагакомплексуБеларусі.Уплыўзмяненнякліматунагаспадарчуюдзейнасць.

Паверхневыя і падземныя воды. Рачная сетка.Басейны га-лоўныхрэк.Сцёк,гідралагічнырэжымрэк,тыпжыўлення.Гідра-лагічнаяхарактарыстыкабуйнейшыхрэк,іхгаспадарчаезначэнне.Каналы.

Азёры і вадасховішчы, іх размяшчэнне. Азёрныя групы іазёрнасць.Тыпыазёрныхкатлавінпапаходжанні.Ледавіковыя,карставыя,рэшткавыяістарычныяазёрныякатлавіны.Асаблівасціраспаўсюджвання.Балоты і іхтыпы.Верхавыя,нізінныя іпера-

168

ходныябалоты.Ацэнкаводныхрэсурсаў.Рэгіянальныяасаблівасціводазабеспячэння.

Глебы. Фактары глебаўтварэння: глебаўтваральныяпароды,рэльеф, клімат, расліннасць, дзейнасцьмікра- і макраарганіз-маў, гаспадарчая дзейнасць чалавека.Працэсы глебаўтварэння:дзярновы,падзолісты, балотны, буразёмны,карбанатна-саланча-ковы.Асноўныя тыпы глеб, іх уласцівасці і распаўсюджванне.Антрапагенныяглебы.

Зямельныярэсурсы,іхструктураівыкарыстанне.Ацэнказя-мельныхрэсурсаў.Праблемывыкарыстаннязямельныхрэсурсаў.Меліярацыяглеб:станоўчыя іадмоўныявынікі.

Расліннасць.Фарміраваннерасліннагапокрыва.Сучасныскладфлоры.Асноўныятыпырасліннасці.Занальнаяіазанальнаяраслін-насць.Ляснаярасліннасць. Характарыстыка тыпаўлесу. Размя-шчэннеівідавыскладлясоў.Лясістасцьтэрыторыііяезмяненне.

Лугаваярасліннасць.Поймавыя і пазапоймавыялугі, іх раз-мяшчэнне і гаспадарчае значэнне.Балотнаярасліннасць.Хмыз-няковаярасліннасць.Расліннасцьвадаёмаў.Гаспадарчаевыкары-станне іаховарасліннагасвету.

Жывёльны свет.Фарміраванне ісучасныскладфаўны.Асноў-ныяфаўністычныякомплексы.Жывёльнысветлясоў,палёў,лугоў,балот,вадаёмаўііхузбярэжжаў,паселішчаўчалавека.Гаспадарчаевыкарыстаннежывёльнагасвету.

Практычныя работы:3.АналізгеалагічнагаразрэзупалінііА-Бкартыатласа«Геагра-

фіяБеларусі»іасаблівасцейзаляганнягарызонтаўплатформавагачахла,звязаныхзрозныміэтапаміягофарміравання.

4.Устанаўленне ўзаемасувязі паміж геалагічнай будовай,ка-рыснымівыкапнямі ірэльефам.

5.Пабудовагіпсаметрычнагапрофілю.6*.Пабудовакліматычныхдыяграм,графікаў,ружывятроўдля

бліжэйшайдавашаганаселенагапунктаметэаралагічнайстанцыіі іханаліз.

7.Дынамікаасноўныхкліматычныхпаказчыкаў.8.ВыяўленнеасаблівасцейгідраграфііБеларусі.9.Выяўленне асаблівасцей распаўсюджвання розных тыпаў

расліннасці.

169

Асноўныя паняццi:антэкліза, сінекліза, прагін, упадзіна, выступ, седлавіна, тэктанічны разлом, геахраналагічная шка­ла, геалагічная эра, геалагічны перыяд, марская трансгрэсія, абледзяненне, астраблема, міжледавікоўе; генетычны тып чац­вярцічных адкладаў, генетычны тып рэльефу, марэнныя адкла­ды, водна­ледавіковыя адклады, азёрна­ледавіковыя адклады, азёрна­алювіяльныя адклады, лёсападобныя адклады, эолавыя адклады, камавы масіў, озы; прамая, рассеяная і сумарная сонечная радыяцыя, радыяцыйны баланс, вегетацыйны перыяд, без марозны перыяд, агракліматычныя рэсурсы, парніковы эфект; гушчы ня рачной сеткі, рачны сцёк, гідралагічны рэжым, ледавіковыя, карставыя, суфазійныя, рэшткавыя, старычныя азёрныя катлавіны, сажалка; фактар глебаўтварэння, пра­цэс глебаўтварэння, мацярынская парода, аўтаморфныя, паў­гідра морфныя, гідраморфныя глебы, працэсы эрозіі, дэфляцыя, сельскагаспадарчыя ўгоддзі, меліярацыйная неўладкаванасць; тып расліннасці, інтра дуцыраваныя расліны, лясістасць, поймавыя і пазапоймавыя лугі, сухадольныя лугі, верхавыя, нізінныя і пе­раходныя балоты, раслінныя згуртаванні; фаўністычны комплекс.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:ведаць: асаблівасцітэктанічнайігеалагічнайбудовыБеларусі;

генетычныя тыпычацвярцічных адкладаў і рэльефу; агульныярысы клімату; тыпыжыўлення рэк; тыпы азёрных катлавін іазёр; асноўныяфактары і працэсы глебаўтварэння, тыпы глеб;асноўныя тыпы расліннасці і асаблівасці іх размяшчэння патэрыторыіБеларусі;

умець: паказваць тэктанічныя структуры: Рускаяпліта,Валына-

Азоўская пліта,Украінскішчыт, Беларуская антэкліза, Варо-нежская антэкліза, Аршанская ўпадзіна, Брэсцкая ўпадзіна,Прыпяцкі прагін,Латвійская седлавіна,Жлобінская седлавіна,Брагінска-Лоеўскаяседлавіна,Палескаяседлавіна,Мікашэвіцка-Жыткавіцкі выступ;радовішчы карысных выкапняў: нафты—Рэчыцкае,Асташкавіцкае; бурага вугалю—Жыткавіцкае,Бры-

170

нёўскае,Танежскае,Лельчыцкае;гаручыхсланцаў—Тураўскае,Любанскае;жалезных руд—Акалоўскае,Навасёлкаўскае; ка-лійных солей—Старобінскае,Петрыкаўскае,Кастрычніцкае;каменнайсолі—Мазырскае,Давыдаўскае,Старобінскае;даламі-таў—Руба;мелуімергелю—Камунарскае,Каменка,Калядзічы,Пясчаная Гара; глін—Гайдукоўка,Фаніпальскае,Лукомль-1,Заполле;будаўнічагакаменю—Мікашэвіцкае,Глушкавіцкае;гіп-су—Брынёўскае;трэпелу—Стальное;фасфарытаў—Мсціслаў-скае,Лабковіцкае;шкляныхіфармовачныхпяскоў—Ленінскае,Гараднянскае,Чацверня;кааліну—Дзедаўскае;элементы рэль ефу:Беларуская,Браслаўскія,Мазырская,Свянцянскія,Капыльскаяграды;Аршанскае,Ашмянскае,Ваўкавыскае,Віцебскае,Гарадоц-кае, Гродзенскае,Мінскае,Навагрудскае ўзвышшы;Аршанска-Магілёўская,Лідская,Прыбугская,Цэнтральнабярэзінская,На-рачана-Вілейскаяраўніны,Загароддзе;Нёманская,Палеская,По-лацкая,Прыдняпроўскаянізіны;рэкі:Дняпро,Бярэзіна,ЗаходняяДзвіна,ЗаходніБуг,Нёман,Прыпяць,Сож,Вілія,Пціч,Шчара,Гарынь,Убарць,Ясельда, Ловаць,Мухавец,Лясная, Свіслач,Друць,Дзісна;азё ры:Нарач,Асвейскае,Чырвонае,Лукомльскае,Дрывяты,Доўгае,Рычы, Гінькава,ВоласаПаўднёвае, Свіцязь;ва да схо вішчы: Вілейскае, Заслаўскае,Любанскае,Асіповіцкае,Чыгірынскае,Салігорскае,Чырвонаслабодскае,Лактышы;кана­лы:Дняпроўска-Бугскі,Агінскі,Аўгустоўскі;Вілейска-Мінскаяводнаясістэма,Бярэзінскаяводнаясістэма;

характарызаваць асаблівасці фарміравання крышталічна-га падмурка і платформавага чахла; генетычныя тыпырэльефу;размеркаванне кліматычных паказчыкаў і асаблівасці сезонаўгода; асаблівасці размеркавання і выкарыстанняпаверхневых іпадземных вод; уласцівасці асноўных тыпаў глеб, структуру зя-мельныхрэсурсаў;сучасныскладфлорыіфаўны,размяшчэнне ігаспадарчаезначэннеасноўныхтыпаўрасліннасці;

валодаць уменнем:тлумачыць залежнасцьфарміраванняплатформавага чахла

адтэктанічнайбудовы;сувязькарысныхвыкапняўзгеалагічнайітэктанічнайбудовай;змяненніасноўныхкліматычныхэлементаўузалежнасціадгеаграфічныхфактараў;залежнасцьгідралагічныхпаказчыкаўадклімату ірэльефу;

171

вызначаць забяспечанасць тэрыторыіпрыроднымі рэсурсамі:мінеральнымі,агракліматычнымі,воднымі,зямельнымі,біялагіч-нымі;

разлічваць каэфіцыентувільгатнення,гадавуюамплітудутэм-ператур,ухілракі,адносныяперавышэнні;

будаваць графікі ходу асноўных кліматычных паказчыкаў,ружувятроў.

Падагульняльнае паўтарэнне (1гадзіна)

Т э м а 3Геаграфічныя ландшафты.

Экалагічныя праблемы (8 гадзін)

Геаграфічныя ландшафты. Узаемасувязі прыродныхкампа-нентаў іфарміраваннепрыродныхкомплексаў.Распаўсюджаннеасноўныхпрыродныхландшафтаў.АсноўныяродыландшафтаўБеларусі і іх характарыстыка.Дамінантныя, тыповыя і рэдкіяпрыродныяландшафты.

Антрапагенныяландшафты: сельскагаспадарчыя, лесагаспа-дарчыя, воднагаспадарчыя, горнапрамысловыя, рэкрэацыйныя.Ступеньзмяненняпрыродныхландшафтаў.

Асваенне тэрыторыі і яго віды: прамысловае, сельскагаспа-дарчае, транспартнае, рэкрэацыйнае.Ёмістасць тэрыторыі.Пры-родна-рэсурсныпатэнцыял.

Ахова прыроды. Экалагічныяпраблемывыкарыстанняпры-родных рэсурсаў. Сетка асноўныхпрыродаахоўных тэрыторый.Запаведнікі,прыродныянацыянальныяпаркі,заказнікііпомнікіпрыродырэспубліканскагаімясцовагазначэння.ЧырвонаякнігаБеларусі.Перспектывыстварэнняадзінайэкалагічнайсеткі.

Рэкрэацыйныя рэсурсыііхацэнка.Зоныадпачынкуікурорты.Турысцкіякомплексы імаршруты.Перспектывывыкарыстаннярэкрэацыйныхрэсурсаў.

Антрапагеннае ўздзеянне на навакольнае асяроддзе.АсноўныяэкалагічныяпраблемыБеларусі. Забруджанне тэрыторыі радые-нуклідамі ў выніку аварыі наЧарнобыльскайАЭС.ПраблемыПалесся,Салігорскагагорнапрамысловагараёна.

172

Лакальныяпраблемызабруджанняатмасфернагапаветра,па-верхневыхіпадземныхвод,глебувынікугаспадарчайдзейнасці.Дэградацыяглеб.Накапленнеадходаў.

Практычныя работы:10. Экспертызапрыродна-рэсурснагапатэнцыялу.11*.Параўнальнаяхарактарыстыкаасабліваахоўныхпрырод-

ныхтэрыторыйБеларусі (напрыкладзе2—3).

Асноўныя паняццi:клас, тып, падтып, від ландшафта, пры­родны ландшафт, антрапагенны ландшафт, эканамічна актыў­ная тэрыторыя, ёмістасць тэрыторыі, рэкрэацыйныя рэсурсы, зона адпачынку, курортная мясцовасць, турыстычны комплекс, турысцка­экскурсійны маршрут, экалагічная сетка, помнік пры­ро ды, Чырвоная кніга.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:ведаць: тыпыпрыродаахоўныхтэрыторыйіаб’ектаў;асноўныя

геаэкалагічныяпраблемы;тыпыіродыландшафтаў,відыасваеннятэрыторыі;рэкрэцыйныяаб’ектытэрыторыі;

умець:паказваць запаведнікі: Бярэзінскібіясферны,Палескірадыя-

цыйна-экалагічны;нацыянальныя паркі: Белавежская пушча,Браслаўскія азёры,Нарачанскі,Прыпяцкі;за казнікі:Асвейскі,Ельня,Казьянскі,Налібоцкі,Выганашчанскае,Свіцязянскі;

характарызаваць асноўныя экалагічныяпраблемы; асабліваахоўныяпрыродныятэрыторыі;

валодаць уменнем:тлумачыць сутнасць геаэкалагічныхпраблем і перспектывы

пашырэння сеткі прыродаахоўных аб’ектаў; узаемасувязі пры-родныхкампанентаў.

Падагульняльнае паўтарэнне (1гадзіна)

173

Т э м а 4Прыроднае раяніраванне Беларусі (6 гадзін)

Сутнасцьпрыроднагараяніраванняіяговіды:геамарфалагіч-нае,агракліматычнае,гідралагічнае,геабатанічнае,глебава-геагра-фічнае.Фізіка-геаграфічнае раяніраваннеБеларусі.Правінцыі,акругі,фізіка-геаграфічныяраёны.

Беларуская Паазерская правінцыя.Геаграфічнаестановішчаіасаблівасціпрыроды.Уплыўапошнягаледавіканафарміраваннепрыродныхкомплексаў правінцыі.Азёрнасць тэрыторыі.Пры-родаахоўныятэрыторыі.

Заходне-Беларуская правінцыя. Геаграфічнае становішчаі асаблівасці прыроды.Шырокае распаўсюджанне ўзвышшаў.Прыродаахоўныятэрыторыі.

Усходне-Беларуская правінцыя. Геаграфічнае становішча.Распаўсюджанне платападобных раўнін з лёсамі і іх уплыў напрыродныякомплексы.Асаблівасціклімату,глеб ірасліннасці.

Перадпалеская правінцыя. Геаграфічнае становішча.Пера-ходныхарактарландшафтаўправінцыіадузгорыстыхданізінных.Асаблівасціпрыродыправінцыі.Прыродаахоўныятэрыторыі.

Палеская правінцыя. Геаграфічнае становішча і асаблівасціпрыроды.Раўнінныхарактарпаверхні,шырокаераспаўсюджаннебалот,асаблівасцірасліннасці.Прыродаахоўныятэрыторыі.Эка-лагічныяпраблемы.

Практычная работа 12*.Фізіка-геаграфічнаяхарактарыстыкапрыродысваёймяс-

цовасці на падставе краязнаўчыхматэрыялаў і іншых крыніц(выконваецца на ўроку вывучэння сваёй правінцыі).

Асноўныя паняццi:прыроднае раяніраванне, фізіка­геагра­фічнае раяніраванне, правінцыя, акруга, фізіка­геаграфічны раён.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:ведаць: віды прыроднага раяніравання і асноўныя адзінкі

фізіка-геаграфічнагараяніравання;

174

умець: паказваць правінцыі: БеларускуюПаазерскую, Заходне-Бе-

ларускую,Усходне-Беларускую,Перадпалескуюправінцыю,Па-лескуюправінцыю;

характарызаваць асаблівасці прыродыфізіка-геаграфічныхправінцый і акругпаплане, карыстаючысякартаграфічнымма-тэрыялам і тэкстам вучэбнага дапаможніка, дадатковымматэ-рыялам;

валодаць уменнем:тлумачыць сутнасцьпрыроднагараяніравання;вызначаць крытэрыі,пакладзеныяўасновувыдзяленняфізіка-

геаграфічныхадзінакрознагарангу.

Т э м а 5Насельнiцтва (6 гадзін)

Дынамiка колькасці насельнiцтва i яго ўзростава-палаваяструктура.Натуральнырухнасельнiцтва.Мiграцыi.

Асаблівасці этнічнага і рэлігійнага складунасельніцтва. Гіс-торыка-этнакультурныя рэгіёныБеларусі і іх характарыстыка:Паазер’е,Падняпроўе,Панёманне, ЗаходняеПалессе,УсходняеПалессе,ЦэнтральнаяБеларусь.

Працоўныярэсурсыiiхацэнка.Рынакпрацы.Працарэсурсныбаланс.Занятасцьнасельнiцтва.Праблемызанятасцiпрацоўныхрэсурсаў.

Размяшчэнненасельніцтванатэрыторыікраіны.Шчыльнасцьнасельніцтва.УплыўаварыiнаЧарнобыльскайАЭСнарассяленненасельніцтва.Тыпыпаселiшчаў:гарадскіяісельскія.Урбанiзацыяі роля гарадоў у сістэме рассялення. Геаграфічныя асаблівасцігарадскогарассяленнякраіны.Функцыянальныятыпыгарадскiхпаселiшчаў.Гарады-спадарожнікі.

Сельскаерассяленне.Сучасныякатэгорыісельскiхпаселiшчаўi iхтрансфармацыя.Аграгарадкі.

Практычныя работы13. Пабудова дыяграм узростава-палавой структурынасель-

ніцтваБеларусі іяеаналіз.

Асноўныя паняццi:рынак працы, эканамічна актыўнае насель­ніцтва, узровень беспрацоўя, сістэма рассялення, аграгарадок.

175

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучнямнеабходна:ведаць: асноўныяэлементыматэрыяльнайідухоўнайкультуры;умець:паказваць Брэст,Баранавічы,Пінск,Кобрын,Віцебск,Нава-

полацк,Полацк,Оршу, Гомель,Мазыр,Жлобін,Рэчыцу, Свет-лагорск,Гродна,Ліду,Слонім,Магілёў,Бабруйск,Мінск,Барысаў,Салігорск,Жодзіна,Маладзечна,Слуцк;

характарызаваць асаблівасціразмяшчэннянасельніцтва,ягонатуральнага імеханічнага руху, узростава-палавую структуру,тыпырассялення;

валодаць уменнем:разлiчваць па статыстычных даных сярэднююшчыльнасць

насельнiцтва;вызначаць праблемымалых і сярэдніх гарадоў,перспектывы

развіццябуйныхгарадоў;прагназаваць асноўныя кірункі дэмаграфічнагаразвіццякраіны.

Падагульняльнае паўтарэнне (1гадзіна)

Т э м а 6Агульная характарыстыка гаспадаркi (4 гадзіны)

Умовы і фактары размяшчэння вытворчасці (тэрыторыя,прыродна-рэсурсныпатэнцыял, эканоміка-геаграфічнае станові-шча,насельніцтваіпрацоўныярэсурсы,транспартнаядзейнасць,складзіраванне,інфармацыяісувязь,навуковаяітэхнічнаядзей-насць,экалагічныяўмовы,дзяржаўнаяпалітыка).

Спецыялізацыя гаспадаркіБеларусі.Формыарганізацыі вы-творчасці:каапераванне ікамбінаванне.Эканамічныяпаказчыкіэфектыўнасцівытворчасці(сабекошт,рэнтабельнасць,прыбытак).

Сучаснаяструктурагаспадаркiкраіны.Відэканамічнайдзей-насці.Структурагаспадаркіпавідахэканамічнайдзейнасці.Сферавытворчасці.Структурапрамысловасці.Здабываючаяіапрацоўчаяпрамысловасць. Структура апрацоўчай прамысловасці. Сферапаслуг. Інфраструктура.

176

Тэрытарыяльнаяструктурагаспадаркі.Важнейшыяэканаміч-ныяцэнтры,вузлы іраёныБеларусі.Адміністрацыйныявобласціі г.Мінскяк буйнейшыятэрытарыяльныячасткі гаспадаркіБе-ларусі.ПраблемныярэгіёныБеларусі.

Асноўныя паняццi: структура гаспадаркі, від эканамічнай дзейнасці, рыначная эканоміка, спецыялiзацыя, сабекошт, рэнта­бельнасць, пры бытак, інфраструктура.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:ведаць:асноўныяфактары і ўмовыразмяшчэннявытворчасці, разна-

стайныяформыўласнасці;умець: характарызаваць асноўныяпраблемыікірункіразвіццягаспа-

даркі;валодаць уменнем:будаваць дыяграмуструктурыгаспадаркi iаналiзавацьяе;разлiчваць асноўныяэканамiчныяпаказчыкi;тлумачыць узровеньсучаснагасацыяльна-эканамічнагаразвіц-

цякраіны.

Т э м а 7Геаграфiя сферы вытворчасці (18 гадзін)

Прамысловасць. Горназдабываючая прамысловасць, яесклад,роля ў структуры гаспадаркі. Здабыча нафты і спадарожнагагазу,торфу.Геаграфіяздабычыкарысныхвыкапняўдляхімічнайвытворчасці і вытворчасці мінеральных угнаенняў.ПраблемаразвіццяСалігорскага горнапрамысловагарэгіёна.Здабыча і вы-творчасць солі. Здабыча карысных выкапняў для вытворчасцібудаўнічыхматэрыялаў ібудаўніцтва.

Вытворчасць і размеркаванне электраэнергіі.Фактары раз-мяшчэння,умовыразвіццяігеаграфіявытворчасцііразмеркаванняэлектраэнергіі.Цеплавыя i гiдраўлiчныя электрастанцыi.Лінііэлектраперадач.Нетрадыцыйныяіальтэрнатыўныякрыніцыэлект-раэнергіі і праблемы іх выкарыстанняў беларускай энергетыцы.Развіццёатамнайэлектраэнергетыкі.

177

Размеркаванне газападобнага палiва.БуйнейшыягазаправодыБеларусі.

Апрацоўчая прамысловасць, яе склад, асаблівасці развіцця іразмяшчэння.Фактарыразмяшчэнняісыравіннаябазаметалур-гічнай вытворчасці і вытворчасці гатовыхметалічных вырабаў.Геаграфіяпрадпрыемстваўметалургічнай вытворчасці і вытвор-часціметалічныхвырабаў.

Фактары і ўмовыразмяшчэння, геаграфіяпрадпрыемстваўпавытворчасціаўтамабiляў іаўтамабiльнайтэхнікі, суднаў,чыгунач-нагарухомагасаставу,авіяцыйнайтэхнікі,веласіпедаўіматацыклаў.

Фактарыіўмовыразмяшчэння,геаграфіявытворчасцітракта-роў,машыніабсталяваннядлясельскай іляснойгаспадаркі.

Фактарыразмяшчэння і геаграфіявытворчасці электраабста-лявання,электроннага іаптычнагаабсталявання.

Фактарыразмяшчэнняіўмовыразвіццявытворчасцінафтапра-дуктаў.Цэнтры нафтаперапрацоўкі.Хiмiчная вытворчасць, яесастаў,сыравіннаябаза,фактарыразмяшчэння.Характарыстыкаразвіцця і размяшчэння вытворчасці мінеральных угнаенняў,штучныхісінтэтычныхвалокнаў,пластмас,сінтэтычнагакаўчуку,фарбаў і лакаў,мыла і сродкаў длямыцця, чысткі і паліроўкі,парфюмерныхікасметычныхсродкаў.

Геаграфіявытворчасціфармацэўтычнайпрадукцыі.Фактарыіўмовыразмяшчэння,геаграфіявытворчасцігумавыхіпластма-савыхвырабаў.

Апрацоўка драўніны і вытворчасць вырабаў з дрэва.Буйней-шыяцэнтры дрэваапрацоўкі івытворчасціфанеры,пліт,драўля-ныхбудаўнічыхканструкцыйісталярныхвырабаў.Фактарыраз-мяшчэнняігеаграфіявытворчасцімэблі.Фактарыразмяшчэнняіасноўныяцэнтрыцэлюлозна-папяровайвытворчасціівыдавецкайдзейнасці.

Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытворчасцішклаівырабаўсашкла,керамічныхвырабаў,цэменту,вапныі гіпсу,вырабаўзбетону.

Будаўніцтва. Геаграфіяпрамысловагаіграмадзянскагабудаў-ніцтва.БуйнейшыяновабудоўліБеларусі.

Тэкстыльная і швейная вытворчасць. Структура, сыравіннаябаза.Геаграфіявытворчасцітканін,адзення,трыкатажныхіпан-чошна-шкарпэткавых вырабаў. Сыравінная база і фактарыраз-

178

мяшчэннявытворчасціскур,вырабаўсаскурыіабутку.Буйней-шыяцэнтрыгарбарнай іабутковайвытворчасці.

Вытворчасць харчовых прадуктаў.Фактары размяшчэння ігеаграфіявытворчасцімясаімясапрадуктаў,малочныхпрадуктаў,рыбыірыбныхпрадуктаў,алеяў,прадуктаўмукамольна-крупянойпрамысловасці,цукру.

Сельская гаспадарка, паляванне і лясная гаспадарка. Ролясельскайгаспадаркіўэканоміцыкраіны.Структураіразмяшчэннязямельных угоддзяў. Геаграфiя раслiнаводства (збожжавай гас-падаркi, бульбаводства, агароднiцтва, садаводства, вырошчваннятэхнiчныхкультур).

Геаграфiяжывёлагадоўлi (гадоўлi буйной рагатайжывёлы,свiнагадоўлi,авечкагадоўлi,конегадоўлі,птушкагадоўлі, зверага-доўлi,пчалярства).

Структураіроляляснойгаспадаркіўэканоміцыкраіны(леса-водстваілесанарыхтоўкі,збордзікарослыхгрыбоў,ягаділекавыхтраў).Геаграфіялесанарыхтовак.Паляваннеіразвядзеннедзічы-ны.Геаграфіясамыхбуйныхпаляўнічыхугоддзяўкраіны.

Рыбалоўст ва і рыбаводства. Буйнейшыярыбныя гаспадаркінатэрыторыіБеларусі.

Практычныя работы 14.Пабудовакартасхемы«Фактарыразмяшчэнняігеаграфія

прамысловайвытворчасці»іяеаналіз(навыбарпааднымзвідаўэканамічнайдзейнасці).

15.Нанясенненаконтурнуюкартураёнаўвырошчваннялёнуіцукровыхбуракоўіаналізразмяшчэннявытворчасцільновалакнаіцукру.

16.Пабудовасхемы«Міжвытворчыясувязіаднагозвідаўэка-намічнайдзейнасці» (навыбар).

Асноўныя паняццi: горназдабываючая прамысло васць, апра­цоўчая прамысловасць, паліўна­энергетычны баланс, мала танаж­ная хімія, структура зямельных угоддзяў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:ведаць: фактарыразмяшчэння відаў эканамічнай дзейнасці

вытворчайсферы;

179

умець: паказваць накарцебуйнейшыяпрамысловыяцэнтры;характарызаваць размяшчэнне вытворчасці на тэрыторыі

краіны;валодаць уменнем:тлумачыць прычыныўзнікненняпраблемразвіццяіразмяш-

чэнняпрадпрыемстваўвытворчайсферы;прагназаваць змяненні ў размяшчэнні прадпрыемстваў вы-

творчайсферы.

Падагульняльнае паўтарэнне (1гадзіна)

Т э м а 8Геаграфiя сферы паслуг (6 гадзін)

Структура сферыпаслуг, яе роляў эканоміцы.Узровеньраз-вiццясферыпаслугяк індыкатарэканамiчнагаразвiццякраiны.Асаблiвасцi развiцця i размяшчэння асобных відаў эканамічнайдзейнасці,якіяўтвараюцьсферупаслуг.

Фактары і ўмовыразвіцця транспарту і сувязі.Транспартна-камунікацыйныкаркаскраіны.Транспартна-лагістычнаясістэмаБеларусі.

Фактары развіцця і геаграфія сферыфінансавай дзейнасці.БуйнейшыябанкіібанкаўскіясістэмыБеларусі.ГеаграфіягандлюБеларусі.Буйнейшыягандлёвыясеткікраіны.

ПерадумовыіфактарыразвіццятурызмуўБеларусі.Турысцкіядэстынацыіітурысцка-рэкрэацыйнаераяніраваннеБеларусі.Буй-нейшыятурысцкіяцэнтрыкраіны.

Геаграфіяіасаблівасціразвіццясістэмадукацыііаховыздароўя.Навука і інавацыйнаядзейнасць.

Асноўныя паняццi: транспартная сетка, транспартны ву­зел, прадуктаправод, сувязь, фінансавая дзейнасць, гандаль, аду­кацыя, ахова здароўя.

180

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:умець: паказваць на карце гарады, якія з’яўляюцца буйнейшымі

транспартнымівузламі,фінансавыміцэнтрамі,атаксамагарады,уякiх знаходзяццаўстановывышэйшайадукацыi (унiверсiтэты,акадэмii, інстытуты);

характарызавацьработуасобныхвідаўэканамічнайдзейнасцісферыпаслуг.

валодаць уменнем:вызначаць паказчыкi i асаблiвасцi развiцця i размяшчэння

важнейшыхвідаўэканамічнайдзейнасцісферыпаслуг;тлумачыць прычынытэрытарыяльныхадрозненняўваўзроўні

развiццясферыпаслуг.

Т э м а 9Беларусь у сусветнай супольнасцi (4 гадзіны)

Беларусь на палiтычнай і эканамічнай картах свету.УдзелБеларусіўмiжнародныхпалітычныхіэканамічныхарганізацыяхі інтэграцыйныхаб’яднаннях.

Месцакраiныўмiжнароднымпадзелепрацы.Геаграфiязнеш-нягагандлю.

Замежныяiнвестыцыii iхроляўразвiццiкраiны.Свабодныяэканамiчныя зоны, сумесныя i замежныя прадпрыемствы натэрыторыiБеларусi.

Практычная работа 17.Нанясенненаконтурнуюкарту:а) свабодныхэканамічных

зон; б) транс’еўрапейскіх транспартныхкамунікацый (чыгунак,шасэ,нафта- і газаправодаў,лінійэлектраперадач).

Асноўныя паняццi: мытны саюз, iнвестыцыя, мiж народ­ны падзел працы, свабодная эканамічная зона, сумеснае прад­прыемства.

181

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:ведаць: важнейшыямiжнародныяарганiзацыi, у рабоцеякiх

удзельнiчаеБеларусь;умець: паказваць свабодныя эканамiчныя зоныБеларусi: «Мiнск»,

«Гомель-Ратон»,«Вiцебск»,«Магiлёў»,«Гродна-Iнвест»,«Брэст»;краiныСНД;

валодаць уменнем:вызначаць галоўныянапрамкізнешнягагандлю.

Падагульняльнае паўтарэнне (1гадзіна)

Т э м а 10Вобласцi і горад Мінск (7 гадзіна)

Брэсцкая вобласць.Прыродныяўмовыірэсурсы.Насельніцтваі ягонацыянальнысклад.Асвоенасць тэрыторыі.Структурапра-мысловасці і сельскай гаспадаркі і асаблівасці іх размяшчэння.Спецыялізацыя гаспадаркі.Буйнейшыяпрамысловыя і культур-ныяцэнтрывобласці:Брэст,Баранавічы,Пінск,Кобрын,Лунінец.

Віцебская вобласць.Прыродныяўмовыірэсурсы.Насельніцтваіягорассяленне.Структурапрамысловасці ісельскайгаспадаркііасаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадаркі.Рэкрэа-цыйныпатэнцыялвобласці.Буйнейшыяпрамысловыяікультурныяцэнтрывобласці:Віцебск,Орша,Наваполацк,Полацк,Глыбокае,Паставы.

Гомельская вобласць.РазмяшчэннетэрыторыіўмежахПале-скайнізіны і асаблівасціпрыроды.Мінеральныя і лясныярэсур-сывобласці.Насельніцтва і асаблівасцірассялення. Экалагічныяпраблемыўсувязі з аварыяйнаЧАЭС,меліярацыяйзямель, зда-бычайкарысныхвыкапняў.Структурапрамысловасці і сельскайгаспадаркііасаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадаркі.Буйнейшыяпрамысловыя ікультурныяцэнтрывобласці:Гомель,Мазыр,Жлобін,Рэчыца,Светлагорск,Калінкавічы,Рагачоў.

Гродзенская вобласць.Прыродныяўмовыірэсурсы.Насельніцт-ва іягонацыянальнысклад.Структурапрамысловасці і сельскайгаспадаркі, асаблівасці іх размяшчэння. Спецыялізацыя гаспа-

182

даркі. Развіццё атамнай энергетыкі. Буйнейшыя прамысловыяі культурныяцэнтры вобласці: Гродна,Ліда,Слонім,Смаргонь,Навагрудак,Ваўкавыск.

Магілёўская вобласць.Прыродныяўмовыірэсурсы.Асаблівасціпрыродныхумоў.Насельніцтва. Структурапрамысловасціісель-скайгаспадаркі,асаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягас-падаркі.Буйнейшыяпрамысловыяікультурныяцэнтрывобласці:Магілёў,Бабруйск,Асіповічы,Крычаў,Быхаў,Горкі.

Мінская вобласць. Прыродныяўмовыірэсурсы.Насельніцтваіасаблівасціягорассялення.Структурапрамысловасціісельскайгаспадаркі,асаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадар-кі.Буйнейшыяпрамысловыя ікультурныяцэнтрывобласці:Ба-рысаў,Салігорск,Маладзечна,Слуцк,Вілейка.

Мінск — сталіца Беларусі. Геаграфічнаестановішча.Спецыялі-зацыягаспадаркі.Буйнейшыяпрамысловыяпрадпрыемствы.Фар-міраванне іпраблемыразвіццяМінскайагламерацыі.

Характарыстыка свайго раёна, горада. Асаблівасці геаграфіч-нагастановішча.Прыродныяўмовыірэсурсы.Насельніцтваіасвое-насцьтэрыторыі.Гаспадаркараёна(горада).Славутасцінаселеныхпунктаўабомясцовасцей.

Практычная работа18*.Характарыстыка свайго адмiнiстрацыйнага раёна (насе-

ленагапункта).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучням неабходна:ведаць: адметныяасаблівасцікожнайвобласцi;умець: паказваць галоўныягеаграфiчныяаб’ектывобласці;характарызавацьвобласцiпаасноўнайсхеме,свойраён(горад)

згодназпланам;валодаць уменнем:вызначаць спецыялiзацыюгаспадаркi;рабiць апiсанне адметныхiўнiкальныхаб’ектаў;прагназаваць сацыяльна-эканамiчнаеразвiццёвобласцi.

Падагульняльнае паўтарэнне (1гадзіна)Рэзерв часу (3гадзіны)

183

ЛІТАРАТУРА

Для настаўніка

Адзінцоў, С. Займальная геаграфіяБеларусі / С.Адзінцоў, С. Сі-дор.—Мінск :Народнаяасвета,1995.

Аношко, В. С. Олимпиадыпогеографии/В.С.Аношко,М.Н.Бри-левский,Н.Н.Ганущенко.—Минск,2004.

Аношко, В. С. Самостоятельныеи практические работыпо общейгеографии/В.С.Аношко,Я.Н.Яцкевич.—Минск,2004.

Баранский, Н. Н. Методикапреподаванияэкономическойгеографии/Н.Н.Баранский.—М.,1990.

Белая, В. Л.Общаягеографияв11классе:учеб.-метод.пособиедляучителейобщеобразоват.учреждений/В.Л.Белая[идр.].—Минск:ИздательскийцентрБГУ,2010.

Берлянт, А. М.Картография/А.М.Берлянт.—М.:Аспектпресс,2001.

Блакітны скарбБеларусі. Энцыклапедыя.—Мінск :Беларускаяэнцыклапедыя,2007.

Галай, И. П.Пособие по географии для поступающих в вузы /И.П.Галай,Е.Н.Мешечко,С.И.Сидор.—Минск:Вышэйшаяшко-ла,1988.

Геаграфічныяпаняцціiтэрміны:Энцыклапед.слоўнік.—Мінск,1999.

Геаграфіяглебаўзасноваміглебазнаўства:падручнікдлястуд.геагр.спец.ВНУ/В.С.Аношка[iінш.];падрэд.В.С.Аношкі.—Мінск,2000.

Географическийэнциклопедическийсловарь.—М.:БольшаяРос-сийскаяэнциклопедия,2003.

География в диаграммах.Оксфордские учебные пособия.—М. :Астрель,2004.

Географиямеждународноготуризма:страныСНГиБалтии/авт.-сост.Л.М.Гайдукевич [идр.].—Минск,2004.

География:большойсправочникдляшкольниковипоступающихввузы/И.И.Баринова[идр.];3-еизд.,стереотип.—М.:Дрофа,2000.

География:пособиедляпоступающихввузы/В.П.Максаковский[идр.].—М. :Дрофа,2003.

ГеологияБеларуси/А.С.Махнач [идр.].—Минск,2001.Гладкий, Ю. Н. Глобальнаягеография,11/Ю.Н.Гладкий,С.Б.Лав-

ров.—М.,2002.Голубчиков, Ю. Н. Географиячеловека/Ю.Н.Голубчиков.—М.,

2003.

184

Душина, И. В. Методикаитехнологияобучениягеографиившколе/И.В.Душина,Е.А.Таможняя,В.Б.Пятунин.—М.,2002.

Дьяконов, К. Н.Современныеметодыгеографическихисследований/К.Н.Дьяконов [идр.].—М.,1996.

Жекулин, В. С. Введениевгеографию/В.С.Жекулин.—М.,1989.Завьялова, Е. Б. Экономическая география в схемахи таблицах :

учеб.пособие/Е.Б.Завьялова,Н.ВРадищев.—М.,2005.Зыль, Е. А. Географияматерикови стран. 8-йкласс : пособие для

учителей/Е.А.Зыль,Г.Я.Рылюк.—Мінск:Народнаяасвета,2002.Зыль, Е. А. Географияматерикови стран в 8классе : учеб.-метод.

пособиедляучителейучрежденийобщ.сред.образования/Е.А.Зыль[идр.].—Минск :Адукацыяівыхаванне,2011.

Исаченко, А. Г. Введение в экологическую географию/А.Г.Иса-ченко.—СПб. :Изд-воСПбГУ,2003.

Исаченко, А. Г. Теория и методология географической науки /А.Г.Исаченко.—М. :АСАDЕМА,2004.

Кириенко, Е. Г. Социально-экономическая географияРеспубликиБеларусь/Е.Г.Кириенко.—Минск :Аверсэв,2003.

Козьева, И. А. Экономическая география и регионалистика /И.А.Козьева,Э.Н.Кузьбожев.—М.,2005.

Коринская, В. А. Географияматерикови океанов, 7класс :метод.пособие/В.А.Коринская,И.В.Душина,В.А.Щенев.—М.:ДРОФА,2002.

Кузнецов, А. П.Географиянаселенияихозяйствомира,10/А.П.Куз-нецов.—М.,1997.

Лопух, П. С.ГідраграфіяБеларусі:вучэб.дапам.длястуд./П.С.Ло-пух.—Мінск :БДУ,2004.

Максаковский, В. П. Географическая картина мира : в 2 кн. /В.П.Максаковский.—М.,2004.

Максаковский, В. П. Географическаякультура /В.П.Максаков-ский.—М.,1998.

Машбиц, Я. Г.Комплексноестрановедение/Я.Г.Машбиц.—Смо-ленск,1998.

Мешечко, Е. Н.Основыэкологии/Е.Н.Мешечко[идр.].—Минск,2002.

Мяшэчка, Я. М. Вучэбныяэкскурсііiпалявыяпрактыкумыпагеа-графіі/Я.М.Мяшэчка.—Мінск :Народнаяасвета,1997.

Никитина, Н. А. Поурочныеразработкипо географии (материки,океаны,народыистраны),7класс/Н.А.Никитина.—М.:ВАКО,2005.

Пикулик, В. В.Начальныйкурсгеографиив6классе:учеб.-метод.пособиедляучителейучрежденийобщ. сред. образования /В.В.Пи-кулик.—Минск :Адукацыяівыхаванне,2011.

185

Пирожник, И. И. ГеографияМирового океана : учеб. пособие длястудентоввузов/И.И.Пирожник,Г.Я.Рылюк,Я.К.Еловичева.—Минск :ТетраСистемс,2006.

Основы геологииБеларуси / под ред.А. С.Махнача [и др.].—Минск,2004.

Прогноз изменения окружающей природной средыБеларуси на2010—2020гг./подред.В.Ф.Логинова.—Минск,2004.

Рылюк, Г. Я. Вслед за героями книг по материкам и странам /Г.Я.Рылюк,С.А.Глушакова.—Минск,2003.

Сідор, С. I. ГеаграфіяБеларусіўпытанняхiадказах:вучэб.дапам.для вучняў 9-га класа / С. I. Сідор,П.С.Лопух, Г. С. Смалякоў.—Мінск :Народнаяасвета,1998.

Сиротин, В. И. Самостоятельныеипрактическиеработыпогеогра-фии (VI—Xкл.)/В.И.Сиротин.—М.,1997.

Смоліч, А.ГеаграфіяБеларусі/А.Смоліч.—4-евыд.—Мінск,1993.Состояние природной средыБеларуси / под общ. ред. В.Ф.Ло-

гинова.—Минск,2005.Стреха, Н. Л. Географииматерикови стран в 9классе : учеб.-ме-

тод.пособиедляучителейучрежденийобщегосреднегообразования/Н.Л.Стреха,Н.В.Науменко.—Минск,2012.

Харитонова, Т. Н.Пособиепообщейгеографии/Т.Н.Харитоно-ва.—Минск :Экоперспектива,2003.

Хрестоматия по физической географии Белоруссии / под ред.О.Ф.Якушко.—Минск,1990.

Хрестоматияпо экономической географииБелоруссии / под ред.О.Ф.Якушко.—Минск,1991.

ЧырвонаякнігаБеларусі.—3-евыд.—Мінск,2004,2005.Шарухо, И. Н.ГеографияБеларусив10классе:учеб.-метод.пособие

дляучителейобщеобразоват.учреждений/И.Н.Шарухо,Т.Н.Ильке-вич.—Минск :Народнаяасвета,2008.

Экономическаяисоциальнаягеографиямира:книгадляучителя,10кл./сост.А.П.Кузнецов.—М.,2000.

Элькин, Г. Н. Экономическаяисоциальнаягеографиямира,10кл.:метод.пособие/Г.Н.Элькин.—СПб.,2003.

Якубович, Ж. М.Урокигеографиив7классе:учеб.-метод.пособиедляучителейучрежденийобщ.сред.образованиясрус.яз.обучения/Ж.М.Якубович;подред.И.П.Галая.—Минск,2012.

Для вучняў

Аганбегян, А. Г.Что?Где?Почему?//Школьникамобэкономике/А.Г.Аганбегян,Д.Д.Москвин.—М. :Просвещение,1981.

186

Ананьев, Е. И. Социально-экономическая география /Е.И.Ана-ньев.—Ростовн/Д:Феникс,2006.

Большойиллюстрированныйсправочник:Страныиконтиненты.—М. :Махаон,2005.

Брансден, Д. Неспокойный ландшафт /Д. Брансден,Дж.Дорн-кемп.—М. :Мир.—1981.

Величайшие чудеса света : энциклопедический словарь.—М. :Вече,2007.

Вершинский, Н. В. Загадки океана /Н. В. Вершинский.—М. :Педагогика,1989.

Владимиров, А. В. Рассказы об атмосфере /А.В.Владимиров.—М. :Просвещение,1981.

Географическиеоткрытия.—М. :Махаон,2008.Гладкий, Ю. Н.Дайтепланетешанс! /Ю.Н.Гладкий,С.Б.Лав-

ров.—М. :Просвещение,1995.Горохов, В. А. По национальным паркаммира / В. А. Горохов,

С.С.Вишневская.—М. :Просвещение,1993.Грицкевич, В. П. Путешествие наших земляков / В.П. Грицке-

вич.—Минск,1968.Забелин, И. М. Мудрость географии/И.М.Забелин.—М. :Про-

свещение,1986.Залогин, Б. С. Океаны/Б.С.Залогин.—М.:Просвещение,1996.Израэль, Ю. А. Берегите биосферу /Ю.А.Израэль,Ф.Я.Ровин-

ский.—М. :Педагогика,1987.Константинова, С. С.Этнология/С.С.Константинова.—Ростов

н/Д,2005.Краткийгеологическийсловарьдляшкольников.—М.:Недра,1989.Куприн, А. М.Занимательнаякартография/А.М.Куприн.—М.:

Просвещение,1989.Куприн, А. М.Словоокарте/А.М.Куприн.—М. :Недра,1987.Кусков, А. С. Экономическаягеографияввопросахиответах:учеб.

пособие/А.С.Кусков.—М.,2005.Лазаревич, К. С. Тематическийсловарь-справочникпогеографии/

К.С.Лазаревич,Ю.Н.Лазаревич.—М. :Моск.лицей,1995.Лесненко, В. К.Мирозер/В.К.Лесненко.—М.:Просвещение,1989.Миргеографии.—М. :Мысль,1984.Михеев, А. В.Охранаприроды/А.В.Михеев [идр.].—М. :Про-

свещение,1990.Муранов, А. П.Волшебныйигрозныймирприроды/А.П.Мура-

нов.—М. :Просвещение,1994.Народымира.Историко-географическийсправочник.—М.:Совет-

скаяэнциклопедия,1988.

Пармузин, Ю. П.Живаягеография/Ю.П.Пармузин.—М.:Про-свещение,1993.

Пармузин, Ю. П. Словарьпофизической географии /Ю.П.Пар-музин,Г.В.Карпов.—М. :Просвещение,1994.

Пивоварова, Г. П. За страницами учебника географии : кн. длячтения пофизической географии. 6 кл. / Г.П.Пивоварова.—М. :Просвещение,1997.

Пивоварова, Г. П.Занимательнаягеография/Г.П.Пивоварова.—М. :Просвещение,1997.

Популярная экономическая энциклопедия.—М. : Большая рос-сийскаяэнциклопедия,2001.

Поспелов, Е. М.Школьный топонимический словарь /Е.М.По-спелов.—М. :Просвещение,1988.

Розанов, Б. Г. Живой покров Земли / Б. Г. Розанов.—М. :Пе-дагогика,1984.

Сенкевич, Ю. А. Их позвал горизонт /Ю.А. Сенкевич.—М. :Мысль,1987.

Сергеева, К. П. Застраницамиучебникагеографии:кн.длячтенияучащихся8—9кл./К.П.Сергеева.—М. :Просвещение,1997.

Уильямс, Л.НаукиоЗемле/Л.Уильямс;пер.сангл.—М.:ЭКСМО,2009.

Улицкий, Ю. А.Океаннадежд/Ю.А.Улицкий.—М.:Просвеще-ние,1983.

Флинт, Е. В.Редкиеиисчезающиерастения/Е.В.Флинт,М.В.Чер-касова.—М.,1985.

Хрестоматия по географииматериков и океанов.—М. :Просве-щение,1987.

Юдасин, Л. С.Путешествие вглубьЗемли /Л.С.Юдасин.—М. :Просвещение,1987.

188

БIЯЛОГIЯ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Праграмапрызначанадлявывучэнняпрадмета«Біялогія» ваўстановахагульнайсярэдняйадукацыінапавышанымузроўні.

Укурсе «Біялогія» ўХкласе абагульняюцца, пашыраюцца іпаглыбляюцца ведыпранайбольшагульныяўласцівасціжывыхарганізмаў: хімічны састаў, клетачную будову, абмен рэчываўі пераўтварэнні энергіі, структурную арганізацыю і рэгуляцыюфункцый,размнажэннеііндывідуальнаеразвіццёарганізмаў,рас-крываюццазаканамернасціспадчыннасціізменлівасціпрымет,утымлікуўчалавека.Праграмайпрадугледжваеццавывучэнненетолькі тэарэтычных, але і прыкладныхасноў біялогіі.У сувязі згэтыму вучэбнайпраграме знайшлі адлюстраванне задачы,штостаяцьперадсучаснайбіялогіяй,рашэннеякіхнакіравананаза-беспячэннечалавекахарчовыміірозныміпрадуктамінехарчовагахарактару, вытворчасцьякіх заснаванана выкарыстанніжывыхарганізмаў.

Засваенневучэбнагапрадмета«Біялогія»ўХкласегрунтуеццанаведах,атрыманыхвучняміпрывывучэннібіялогііўбазавайшко-ле,атаксаманабытыхнаўрокаххіміі,фізікі,гісторыі,геаграфіі.

Вывучэннеагульныхзаканамернасцейіснаванняіжыццядзей-насціжывыхарганізмаўпрадугледжваеўвядзенневялікайпрак-тычнай часткі, накіраванайна замацаванне тэарэтычных ведаў.Практычнаячасткаўключаевыкананнелабараторныхіпрактыч-ныхработ, дэманстрацыйных і лабараторныхдоследаў, рашэннебіялагічныхзадач,правядзеннеэкскурсійупрыроду,насельска-гаспадарчыяпрадпрыемствыііншыявідыіформывучэбнайдзей-насці.У вучэбнайпраграмепрыведзеныпераліклабараторных іпрактычныхработ.Перадвыкананнемлабараторныхработнастаў-нікправодзіць інструктажпатэхніцыбяспекі.

Дэманстрацыйныядоследыправодзіцьнастаўнікбезафармлен-нявынікаўурабочымсшытку.Лабараторныядоследывыконваюццаўсімівучнямізафармленнемвынікаўурабочымсшыткузвыстаў-леннемадзнакпамеркаваннінастаўніка.

189

Павышаныўзровеньвывучэннябіялогіінакіраванынаразвіццёпазнавальныхінтарэсаў, інтэлектуальныхітворчыхздольнасцейвучняў,фарміраваннецэласнайсістэмыведаўабжывойпрыродзе,яесістэмнайарганізацыі,асваенневедаўіспосабаўдзеянняў,якіяскладаюцьдастатковуюбазудлявыбарупрафесіі,працягувыбра-нагакірункаадукацыі,асобаснагасамаразвіцця.

Вучэбнаяпраграмапавышанагаўзроўнюпоўнасцюўключаеўсябе ўсе раздзелы і тэмы, якія вывучаюццана базавымузроўні.Узроўніадрозніваюццапаміжсабойзместаміглыбінёйвывучаемагаматэрыялу,што дасягаецца дыферэнцыраваннемлабараторнай іпрактычнайчасткі,атаксамададатковымувядзеннемувучэбнуюпраграмупавышанагаўзроўнюлабараторныхдоследаў,назіранняў,сістэмыбіялагічныхзадачіпрактыкаванняўтэарэтычнагаіпрыклад-ногахарактару,уключэннемдадатковыхтэарэтычныхпытанняў.

Упраграмепазначаныасноўныяпатрабаваннідаўзроўнюпад-рыхтоўківучняў.Асаблівуюўвагунеабходнаўдзяліцьфарміраван-нюспецыяльныхуменняў:праводзіцьназіранні,ставіцьдоследы,выстаўляцьгіпотэзы,афармляцьвынікіназіранняў,рабіцьна іхасновевывады,атаксамафарміраваннюагульнавучэбныхуменняўпрацавацьзвучэбнай,навукова-папулярнайінавуковайлітарату-рай, інтэрнэт-рэсурсамі і г.д.

Узаемадзеяннебіялогіізіншымівучэбныміпрадметаміажыц-цяўляеццашляхамрэалізацыіміжпрадметныхсувязей (выкары-станнедлятлумачэннясутнасцібіялагічныхпрацэсаўіз’яўнеаб-ходныхведаўзхіміі,геаграфіі,гісторыі,матэматыкі).

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Уводзіны. Хімічныя кампаненты жывых арганізмаў

Вучнi пав iнны:ведаць:

асноўныяўласцівасціжывыхарганізмаў; асноўныяхімічныяэлементы, іхбіялагічнуюролю; асноўныянеарганічныя (вада, солі, кіслоты) і арганічныя

(бялкі,вугляводы,ліпіды,нуклеінавыякіслоты,АТФ)рэчы-вы,штоўваходзяцьусастаўарганізмаў, і іхфункцыі;

асноўныябіялагічнаактыўныярэчывыііхфункцыіўарга-нізме;

190

разумець сутнасць: структурнайарганізацыібялкоў,нуклеінавыхкіслот; дэнатурацыі ірэнатурацыібялкоў; прынцыпукамплементарнасціўбудовемалекулДНК; правілЧаргафа;

умець: тлумачыцьадзінстважывой інежывойпрыроды; тлумачыць будову і значэнне бялкоў, вугляводаў, ліпідаў,

ДНКіРНК,АТФужывыхарганізмах; выконвацьлабараторныяработы,фіксаваць, аналізаваць і

афармляцьатрыманыявынікі; рашацьіафармляцьбіялагічныязадачырознайскладанасці; тлумачыцьіаналізавацьінфармацыю,прадстаўленуюўвы-

глядземалюнкаў,табліц; планаваць і праводзіць доследы і назіранні, выстаўляць гі-

потэзы, афармляць вынікі назіранняў і інтэрпрэтаваць іх,рабіцьна іхасновевывады;

самастойназнаходзіцьурозныхкрыніцах(утымлікуўінтэр-нэце,сродкахмасавайінфармацыі),аналізаваць,ацэньвацьівыкарыстоўвацьінфармацыюпранайбольшагульныяўлас-цівасці іадзнакіжывыхарганізмаў, іххімічнысастаў;

валодаць: асноўнымітэрмінамііпаняццяміпрыапісаннімалекулярных

асноўжыцця; навыкамі рашэння задачпа асновахмалекулярнай біялогіі

рознагаўзроўнюскладанасці;выкарыстоўваць набытыя веды і ўменніабхімічныхкампанен-

тахжывыхарганізмаўдлярашэнняпраблеміпрыняццярашэнняўупаўсядзённымжыцці: для выкананнямерпрафілактыкі атручэнняўхімічнымірэ-

чывамі; правільнагавыкарыстанняантыбіётыкаўііншыхбіялагічна

актыўныхрэчываў.

Клетка — структурная і фукцыянальная адзінка жывых арганізмаў

Вучнi пав iнны:ведаць:

асноўныяпалажэнніклетачнайтэорыі;

191

агульныпланбудовыклеткі; будову і функцыі біялагічныхмембран, арганоідаў, ядра

клеткі; спосабыпаступленнярэчываўуклетку івыдаленнязяе; перыяды інтэрфазы і асноўныяпрацэсы, якія адбываюцца

ў іх; працэсы,звязаныяздзяленнемклеткі,фазымітозуімеёзу,

асноўныяпадзеі,якіяадбываюццаўкожнайфазе; асаблівасцідзяленняклетакпракарыёт; біялагічнуюролюмітозу імеёзу; асноўнуюцыталагічнуютэрміналогію;

разумець сутнасць: асноўныхпалажэнняўклетачнайтэорыі; асноўныхспосабаўтранспартурэчываўпразцытаплазматыч-

нуюмембрану; функцыянальныхсувязейпаміжарганоідамі; працэсаў,якіяпрацякаюцьукожнайфазедзяленняклеткі;

умець: працавацьсасветлавыммікраскопам; распазнавацьнамікрапрэпаратахітабліцахасноўныяструк-

турныякампанентыклетак; абгрунтоўваць узаемасувязь будовы іфункцый арганоідаў

клеткі; параўноўвацьбудовурозныхвідаўклетак; тлумачыцьпрацэсы,якіяпрацякаюцьуклеткахпрыіхдзя-

ленні; распазнавацьнамікрапрэпаратахфазыдзяленняклетак; выконвацьлабараторныяработы,фіксаваць, аналізаваць і

афармляцьатрыманыявынікі; планаваць і праводзіць доследы і назіранні, выстаўляць гі-

потэзы, афармляць вынікі назіранняў і інтэрпрэтаваць іх,рабіцьна іхасновевывады;

тлумачыць і аналізаваць інфармацыю,якаяпаказанаў вы-глядземалюнкаў,табліц;

самастойназнаходзіцьурозныхкрыніцах(утымлікуўінтэр-нэце,сродкахмасавайінфармацыі),аналізаваць,ацэньвацьівыкарыстоўвацьінфармацыюпрабудовуіфункцыянаваннеклеткі;

192

валодаць: асноўнымі тэрмінамі і паняццямі пры апісанні клеткі як

найменшай структурнай іфункцыянальнай адзінкіжывыхарганізмаў;

методыкай вырабу прасцейшыхпрэпаратаў, вывучэння іхпадсветлавыммікраскопам;

навыкамірашэннязадачрознагаўзроўнюскладанасціпатэмах«РэплікацыяДНК»,«Дзяленнеклеткі,плоіднасцьклетак»;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменніаббудовеіфункцыяна-ванніклетакжывыхарганізмаўдляправільнагаафармленнявыні-каўбіялагічныхдаследаванняў.

Абмен рэчываў і пераўтварэнне энергіі ў арганізме

Вучнi пав iнны:ведаць:

асноўныяпрынцыпыізаканамернасціабменурэчываўіпе-раўтварэння энергіі ў арганізме, значэнне абмену рэчываўдляжыццядзейнасці;

этапыклетачнагадыхання; фазыфотасінтэзу; пераўтварэннеэнергііўходзефотасінтэзу; прынцыпызахоўванняірэалізацыігенетычнайінфармацыі

ўклетцы; этапы біясінтэзу бялку, роля іРНК, тРНК, рРНКу сінтэзе

бялку; значэннефотасінтэзуўпрыродзе;

разумець сутнасць: абменурэчываў,клетачнагадыхання,фотасінтэзу; узаемасувязіпластычнага і энергетычнагаабменурэчываў; генетычнагакода іягоўласцівасцей;

умець: характарызавацьпрацэсыабменурэчываў; характарызавацьпрацэсы,якіяпрацякаюцьуклеткахпры

дыханні,фотасінтэзе ібіясінтэзебялку; карыстаццатабліцайгенетычнагакода; рашацьіафармляцьбіялагічныязадачырознайскладанасці; тлумачыць і аналізаваць інфармацыю,якаяпаказанаў вы-

глядземалюнкаў,табліц;

193

самастойназнаходзіцьурозныхкрыніцах(утымлікуўінтэр-нэце,сродкахмасавай інфармацыі),аналізаваць,ацэньвацьівыкарыстоўвацьбіялагічнуюінфармацыю;

валодаць: асноўнымітэрмінамііпаняццяміпрыапісанніабменурэчы-

ваў іпераўтварэнняэнергііўклетцы; навыкамі рашэння задач рознага ўзроўню складанасці па

тэме«Энергетычныіпластычныабмен»;выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні аб абменерэчываў і

пераўтварэнніэнергііўжывыхарганізмахдлявырашэнняпраблеміпрыняццярашэнняўупаўсядзённымжыцціпрыразлікурацыёнухарчавання,затратэнергіінавыкананнепэўнагавідуработы,раз-лікупрадукцыйнасцікультурныхраслінзадзінкіплошчыіг.д.

Структурная арганізацыя і рэгуляцыя функцый жывых арганізмаў

Вучнi пав iнны:ведаць:

формыструктурнайарганізацыіарганізмаў; асаблівасцібудовыасноўныхтканакіорганаўраслініжывёл; рэгуляцыюфункцыйураслін; органыімуннайсістэмы; механізмыпрыроджанага імунітэту; механізмспецыфічнайімуннайаховыарганізманапрыкладзе

арганізмачалавека; схемуразвіцця імуннагаадказу;

разумець сутнасць: самарэгуляцыіўжывыхарганізмаў; рэгуляцыіфункцыйураслін іжывёл; імуннайаховыарганізмаў;

умець: характарызавацьструктурную іфункцыянальнуюарганіза-

цыюаднаклетачныхімнагаклетачныхарганізмаў; характарызавацьасаблівасцінервовайігумаральнайрэгуля-

цыіжыццёвыхфункцыйарганізмажывёл; праводзіцьпараўнаннеарганізмаўзрознайструктурнайарга-

нізацыяй;

194

характарызавацьмеханізмынеспецыфічнагаіспецыфічнагаімунітэту;

тлумачыць і аналізаваць інфармацыю,якаяпаказанаў вы-глядземалюнкаў,табліц;

самастойназнаходзіцьурозныхкрыніцах(утымлікуўінтэр-нэце,сродкахмасавай інфармацыі),аналізаваць,ацэньвацьі выкарыстоўваць інфармацыюаб структурнай арганізацыіарганізмаў, механізмах рэгуляцыіжыццёвыхфункцый іаховеарганізмаўадчужародныхагентаў;

валодаць: асноўнымітэрмінамііпаняццяміпрыапісанніструктурнай

арганізацыіжывыхарганізмаў,рэгуляцыіжыццёвыхфунк-цый,неспецыфічнайіспецыфічнайаховыарганізмаўадчу-жародныхагентаў;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні длявырашэнняпраб-леміпрыняццярашэнняўупаўсядзённымжыцці(выкананнемерпапрафілактыцы інфекцыйных захворванняў, алергіі, супраць-пухліннайаховы,недапушчальнасцьужыванняанабалічныхстэ-роідаў і інш.)

Размнажэнне і індывідуальнае развіццё арганізмаў

Вучнi пав iнны:ведаць:

тыпыразмнажэнняарганізмаў; формыбясполагаразмнажэння; асаблівасцівегетацыйнагаразмнажэнняпакаёвыхікультур-

ныхраслін; асаблівасціпалавогаразмнажэння,утварэнняпалавыхклетак

напрыкладземлекакормячых,асаблівасціпалавогаразмна-жэнняспоравых інасенныхраслін;

падабенстваіасноўныяадрозненніпаміжпалавымібясполымразмнажэннем;

асноўныяперыяды эмбрыянальнага і постэмбрыянальнагаразвіццяжывёл ічалавека;

разумець сутнасць: утварэнняпалавыхклетакумлекакормячых; асемянення іапладненняўжывёл;

195

асаблівасціапладненняўраслін; партэнагенезуякасобайформыпалавогаразмнажэнняжывёл;

умець: характарызавацьбясполаеіпалавоеразмнажэннеарганізмаў; прыводзіцьпрыкладыбясполагаразмнажэнняарганізмаў,у

тымлікувегетатыўнагаразмнажэннярозныхраслін(упры-родзе іваўмовахкультуры);

характарызаваць заканамернасці індывідуальнагаразвіццяарганізмаў;

тлумачыць і аналізаваць інфармацыю,якаяпаказанаў вы-глядземалюнкаў,табліц;

самастойназнаходзіцьурозныхкрыніцах(утымлікуўінтэр-нэце,сродкахмасавайінфармацыі),аналізаваць,ацэньвацьівыкарыстоўвацьінфармацыюабразмнажэнніііндывідуаль-нымразвіцціарганізмаў;

валодаць: асноўнымітэрмінамііпаняццяміпрыапісанніразмнажэння

і індывідуальнагаразвіццяжывыхарганізмаў; асноўныміпрыёмамі размнажэннякультурных,пакаёвых і

дэкаратыўныхраслін;выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні:

прыразмнажэнніпакаёвых,культурныхідэкаратыўныхрас-лін,развядзеннісвойскайжывёлы;

длявырашэнняпраблеміпрыняццярашэнняўупаўсядзённымжыцці (выкананнемерпапрафілактыцы інфекцыйных за-хворванняў,адмаўленнеадшкодныхзвычак і інш.)

Спадчыннасць і зменлівасць арганізмаў

Вучнi пав iнны:ведаць:

значэннеспадчыннасці і зменлівасцідляарганізмаў; законыспадчыннасці,устаноўленыяГ.Мендэлем; тыпыўзаемадзеянняалельныхгенаў; асноўныяпалажэнніхрамасомнайтэорыі; храмасомнаевызначэннеполу; тыпызменлівасціарганізмаў:мадыфікацыйнуюігенатыпіч-

ную(камбінацыйнуюімутацыйную);

196

асаблівасціспадчыннасці і зменлівасцічалавека; спадчынныяхваробычалавека;

разумець сутнасць: законаўМендэля; гіпотэзычастатыгамет; узаемадзеянняалельныхгенаў; мадыфікацыйнайігенатыпічнайзменлівасціііхадрозненняў; палажэнняўхрамасомнайтэорыіспадчыннасці;

умець: абгрунтоўваць заканамернасцінаследаванняпрымету арга-

нізмаў; тлумачыцьпарушэннесчапленнягенаўухрамасомах; састаўляцьсхемыскрыжавання; рашацьіафармляцьгенетычныязадачырознайскладанасці; праводзіць назіранні за арганізмамі змэтай выяўлення іх

зменлівасці; састаўляцьварыяцыйнырад іварыяцыйнуюкрывую; прымяняцьведанне законаў спадчыннасці і зменлівасцідля

тлумачэнняфарміраванняпрыметіўласцівасцейунашчадкаў; тлумачыцьшкодныўплыўзабруджваннянавакольнагаася-

роддзямутагенамі,ужыванняалкаголю,нікаціну,наркоты-каўнаспадчыннасцьчалавека;

абгрунтоўвацьзначэннегенетыкідлямедыцыны; тлумачыць і аналізаваць інфармацыю,якаяпаказанаў вы-

глядземалюнкаў,табліц; самастойназнаходзіцьурозныхкрыніцах(утымлікуўінтэр-

нэце,сродкахмасавайінфармацыі),аналізаваць,ацэньвацьівыкарыстоўваць біялагічную інфармацыюаб спадчыннасціі зменлівасці арганізмаў, у тымлікучалавека, спадчынныххваробахчалавека, іхпрафілактыцы;

валодаць: асноўнымігенетычныміпаняццяміітэрміналогіяйпрыапі-

санні заканамернасцей спадчыннасці і зменлівасці арганіз-маў;

методыкайрашэннягенетычныхзадачрознагаўзроўнюскла-данасці;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні: пры аналізе заканамернасцей спадчыннасці і зменлівасці

арганізмаўрозныхвідаў,яккультурных,так ідзікіх;

197

длявырашэнняпраблеміпрыняццярашэнняўупаўсядзённымжыцці (у прафілактыцыўздзеяннямутагенныхфактараў,алкаголю,курэння,ужываннянаркатычныхсродкаўнаарга-нізмчалавека,аналізерадаводаўізаканамернасцейнаследа-ванняпэўныхпрыметучленаўсям’і і г.д.).

Селекцыя і біятэхналогія Вучнi пав iнны:ведаць:

задачы і асноўныянапрамкі,метады і дасягненні сучаснайселекцыі;

асноўныяаб’екты,кірункі ідасягненнібіятэхналогіі; прынцыпыкланіравання генаў і ўвядзенне іх у чужародны

арганізм; этапыўвядзеннячужародныхгенаўуклеткірозныхарганіз-

маў; метадыатрыманнятрансгенныхжывёл;

разумець сутнасць: селекцыйнагапрацэсу; клетачнай ігеннай інжынерыі;

умець: характарызавацьасноўныяметадыселекцыі; праводзіць назіранні за арганізмамі змэтай выяўлення іх

спадчыннасці і зменлівасці; прымяняцьведаннезаконаўспадчыннасціізменлівасцідля

тлумачэнняфарміравання адзнак і ўласцівасцей унашчад-каў;

тлумачыцьпрычыныразнастайнасціпароджывёлігатункаўраслін;

тлумачыць прынцып стварэння трансгенных арганізмаў інеабходнасцькантролюза іхраспаўсюджаннем;

тлумачыцьпраблемыбіябяспекі,звязаныязгенетычнайін-жынерыяй;

тлумачыць і аналізаваць інфармацыю,якаяпаказанаў вы-глядземалюнкаў,табліц;

самастойназнаходзіцьурозныхкрыніцах(утымлікуўінтэр-нэце,сродкахмасавай інфармацыі),аналізаваць,ацэньвацьівыкарыстоўваць інфармацыюпаселекцыі ібіятэхналогіі;

198

валодаць: асноўныміпаняццямі і тэрмінамі, якія выкарыстоўваюцца

прыапісанніселекцыі ібіятэхналогіі;выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні:

прыпараўнаннірозныхгатункаўраслін іпароджывёл; длятлумачэннябіялагічнайразнастайнасцікультурныхрас-

лін,пароджывёл; вырашэнняпраблем і прыняццярашэнняўупаўсядзённым

жыцці; ацэнкіэтычныхаспектаўнекаторыхдаследаванняўугаліне

біятэхналогіі(кланіраваннеарганізмаў,штучнаеапладненнеі інш.).

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

(4 гадзіны на тыдзень; усяго 140 гадзін, з іх 3 гадзіны — рэзервовы час)

Уводзіны (1 гадзіна)РазнастайнасцьжывыхарганізмаўнаЗямлі.Агульныяўласці-

васціжывыхарганізмаў: адзінствахімічнага саставу,клетачнаябудова, абменрэчываў і энергіі, самарэгуляцыя, рухавасць, раз-дражняльнасць, размнажэнне, спадчыннасць і зменлівасць, ростіразвіццё,адаптацыядаўмоў існавання.

Дэманстрацыі: схемыітабліцы,якіяілюструюць:разнастай-насцьжывыхарганізмаў,найбольшагульныяўласцівасціжывыхарганізмаў.

Хімічныя кампаненты жывых арганізмаў (21 гадзіна)

Утрыманне хімічных элементаў у арганізме.Паняццеабмакра-імікраэлементах.Важнейшыямакра- імікраэлементы і іх біяла-гічнаяроля.

Хімічныя злучэнні ў жывых арганізмах. Неарганічныя рэчы-вы. Вада і яе роля ўжыцціжывых арганізмаў.Паняцце прагідрафільныя ігідрафобныязлучэнні.

199

Мінеральныясолі ікіслоты.Кіслотнасцьасяроддзя.Паняццеаббуферныхрастворах.

Арганічныя рэчывы.Паняццеабмакрамалекулах,біяпалімерахіманамерах.

Бялкі.Амінакіслоты—манамеры бялкоў.Незаменныя і за-менныяамінакіслоты.Утварэннепептыдаўіполіпептыдаў.Узроўніарганізацыібялковаймалекулы:першасная,другасная,трацічная,чацвярцічнаяструктура.

Разнастайнасцьіўласцівасцібялкоў.Дэнатурацыяірэнатура-цыябялкоў.Функцыібялкоў.Структурнаяфункцыя.Фермента-тыўная (каталітычная)функцыя, паняцце аб актыўнымцэнтрыі спецыфічнасціферментаў.Паняцце аб рэгуляторныхцэнтрах,актыватарахіінгібітарахферментаў,канкурэнтнымінеканкурэнт-ным інгібіраванні.Транспартная, скарачальная (рухальная), рэ-гуляторная,сігнальная,ахоўная,таксічная,энергетычнаяіназа-пашвальнаяфункцыябялкоў.

Вугляводы.Монацукрыды,алігацукрыды,дыцукрыды.Полі-цукрыды.Крухмал.Глікаген.Цэлюлоза.Хіцін.Функцыівугляво-даў:энергетычная,назапашвальная,структурная,метабалічная.

Ліпіды. Тлушчы і фосфаліпіды, стэроіды.Функцыі ліпідаў:энергетычная, будаўнічая, ахоўная, цеплаізаляцыйная, рэгуля-торная.

Нуклеінавыя кіслоты.Будовануклеатыдаўіўтварэннеполінук-леатыдаў.Будова іфункцыіДНК.Паняццекамплементарнасці.ПравілыЧаргафа.БудоваіфункцыіРНК(рРНК,тРНК,іРНК).

АТФ.Будова іфункцыіАТФ.Біялагічна актыўныя рэчывы.Вітаміныііхфункцыі.Гармоны,

іххімічнаяпрырода іфункцыі.Ферамоны.Алкалоіды.Антыбіё-тыкі і іхвыкарыстанне.

Дэманстрацыі: мадэлімалекул арганічныхрэчываў, схемыбудовымалекул амінакіслот, ды- і трыпептыдаў, мона-, ды- іполіцукрыдаў,нуклеатыдаў,розныхтыпаўРНК,АТФ,аб’ёмныямадэліструктурнайарганізацыібялкоўінуклеінавыхкіслот.Схе-мыарганізацыімалекулыферментуіяеработы,актывізацыііінгі-біраванняферментаў,схемыфункцыйбялкоў,вугляводаў,ліпідаў,нуклеінавыхкіслот,АТФ.Відэаролікі,якіядэманструюцьуплыўгармонаў,ферамонаў, алкалоідаў і іншых біялагічна актыўныхрэчываўнаклеткіабопрацэсы,якіяў іхадбываюцца.

200

Лабараторныя работы 1.Выяўленнеактыўнасцікаталазы.

Лабараторныя доследы1.Назіраннедэнатурацыібялкоў і іхрастваральнасці.2.Вызначэннеполіцукрыдаў і ліпідаўу біяматэрыяле і выву-

чэнне іхуласцівасцей.

Практычныя работы1.Рашэнне задачпа тэме «Хімічныякампанентыжывых ар-

ганізмаў».

Клетка — структурная і фукцыянальная адзінка жывых арганізмаў (30 гадзін)

Клетачная тэорыя. Клетка—структурнаяіфункцыянальнаяадзінкаарганізма.Гісторыяадкрыццяклеткі.Клетачнаятэорыя.Метады вывучэнняклеткі: светлаваямікраскапія, электроннаямікраскапія,дыферэнцыяльнаецэнтрыфугіраванне,цыта-ігістахі-мія,рэнтгенаструктурныаналіз,метадклетачныхкультур.

Агульны план будовы клеткі. Разнастайнасцьклетак.Клеткіпра-іэўкарыёт.Адзіныпрынцыпарганізацыіклетак:паверхневыапарат,цытаплазма(гіялаплазма,арганоіды,уключэнні),ядзерныапарат (ядро).

Цытаплазматычная мембрана (плазмалема).Хімічны састаўібудоваплазмалемы.Функцыіплазмалемы:бар’ерная,рэцэптор-ная,транспартная.Спосабытранспартурэчываўпразплазмалему:дыфузія,аблегчанаядыфузія,актыўныперанос,транспартумем-браннайупакоўцы(эндацытоз і экзацытоз).

Гіялаплазма — асноўнае рэчыва цытаплазмы.Хімічнысастаўіфункцыі.

Цыташкілет, яго арганізацыя і функцыі.Мікрафіламенты імікратрубачкі.

Клетачны цэнтр, арганізацыя іфункцыіцэнтрыолей.Рыбасомы, іхарганізацыя іфункцыі.Эндаплазматычная сетка(шурпатаяігладкая),комплекс Голь-

джы, іхбудова іфункцыі.Лізасомы. Паняццеабаўтафагіі.Вакуолі.Вакуоліраслінныхклетакііхфункцыі.Скарачальныя

вакуоліпратыстаў.

201

Мітахондрыі, іхбудова іфункцыі.Пластыды,будоваіфункцыіхларапластаў.Лейкапласты,хра-

мапласты.Ядро,будоваіфункцыі.Ядзернаяабалонка,ядзерныматрыкс,

храмацін, ядзеркі.Храмасомы, іх структурная арганізацыя.Па-няцце аб гаплоідным, дыплоідным і поліплоіднымнаборах хра-масом,карыятыпе.

Асаблівасці будовы клетак пра- і эўкарыёт(бактэрый,праты-стаў,грыбоў,раслін іжывёл).

Клетачны цыкл.Паняццеабклетачнымцыкле.Інтэрфазаіяеперыяды.РэплікацыяДНК.Клетачнаягібель (некроз іапаптоз).

Дзяленне клеткі.Простаебінарнаедзяленнеклетакпракарыёт.Мітоз.Фазымітозу.Біялагічнаезначэннемітозу.Амітоз.

Меёз і яго біялагічнае значэнне.Паняццемеёзу.Фазымеёзу.Паняцце аб кан’югацыі гамалагічныххрамасом і красінговеры.Генетычнаярэкамбінацыяпрымеёзе.Біялагічнаезначэннемеёзу.

Дэманстрацыі: схемыўстройства светлавога і электроннагамікраскопаў.Мадэліклеткі,схемыбудовыарганоідаў,фатаграфіімікрапрэпаратаўклетакраслін, пратыстаў, грыбоў іжывёл,фазмітозу і меёзу. Відэаролікі, якія дэманструюць арганізацыю іфункцыіплазмалемы, спосабыпераносурэчываўпразмембрану,простаебінарнаедзяленнеклетакпракарыёт,амітоз,мітозімеёз,генетычнуюрэкамбінацыюпрымеёзе.

Дэманстрацыйныя доследы1.Клеткісяннойпалачкі(мікраскапіраваннесянноганастою).

Лабараторныя работы2.Вывучэннез’явыплазмолізуідэплазмолізуўклеткахэпідэр-

місуцыбуліныцыбулірэпчатай.3.Параўнаннебудовырасліннай іжывёльнайклетак.4.Мітозуклеткахкарэньчыкацыбулі.

Лабараторныя доследы3.Назіраннеасматычныхз’яўураслінныхтканках(караняплод

морквы,клубеньбульбы).

Практычныя работы2.Рашэннезадачпатэме«РэплікацыяДНК».3.Параўнаннепрацэсаўмітозу імеёзу.4.Рашэннезадачпатэме«Дзяленне іплаіднасцьклетак».

202

Абмен рэчываў і пераўтварэнне энергіі ў арганізме (18 гадзін)

Агульная характарыстыка абмену рэчываў і пераўтварэння энер-гіі.Паняццеабменурэчываў(метабалізму),асіміляцыіідысіміляцыі,анабалізмуікатабалізму,пластычнагаіэнергетычнагаабмену.

Клетачнае дыханне.Этапыклетачнагадыхання:падрыхтоўчы,бескіслародны(гліколіз),кіслародны(аэробны).Сумарнаеўраўнен-непоўнагаакісленняглюкозы.Браджэнне,яговідыіпрактычнаезначэнне.

Фотасінтэз.Паняццефотасінтэзу.Фотасінтэтычныяпігментыі іхлакалізацыя.Паняццеабфотасістэмах.Светлаваяфазафота-сінтэзу: пераўтварэнне энергіі і рэчываў.Цемнаваяфазафота-сінтэзу.Сумарнаеўраўненнефотасінтэзу.Значэннефотасінтэзу.

Захаванне спадчыннай інфармацыі. Паняцце аб генетычнымкодзе.Уласцівасцігенетычнагакода.Рэалізацыяспадчыннай ін-фармацыі:транскрыпцыя,трансляцыя.РоляіРНК,тРНК,рРНКусінтэзебялку.

Дэманстрацыі: схемыітабліцы,якіяілюструюць:абменрэчы-ваўіпераўтварэннеэнергііўклетцы;будовухларапласту;працэсфотасінтэзу; будовумітахондрыі; працэс анаэробнага і аэробнагаэтапаў дыхання.Выдзяленнекіслароду раслінамі (у акварыуме)на святле.Відэаролікі, якія дэманструюцьпрацэсыклетачнагадыхання,фотасінтэзу,біясінтэзубялку.

Дэманстрацыйныя доследы2.Флуарэсцэнцыяхларафілупрыапраменьванніяркімсвятлом.3.Умовыўтварэннякрухмалуўлістахраслін.

Практычныя работы5.Параўнаннепрацэсаўбраджэння ідыхання.6.Рашэннезадачпатэме«Клетачнаедыханне».7.Рашэннезадачпатэме«Фотасінтэз».8.Рашэннезадачпатэме«Біясінтэзбялку».

Структурная арганізацыя і рэгуляцыя функцый жывых арганізмаў (10 гадзін)

Структурная арганізацыя жывых арганізмаў.Аднаклетачныяарганізмы. Сіфонавая арганізацыя.Каланіяльнаяформа.Мна-

203

гаклетачны арганізм.Тканкі і органыраслін.Утваральныя, по-крыўныя,механічныя, праводзячыя і асноўныя тканкі раслін.Вегетатыўныяігенератыўныяорганы.Тканкіжывёл:эпітэліяль-ныя, тканкі ўнутранага асяроддзя,мышачная,нервовая тканка.Органыісістэмыорганаўжывёл.

Мнагаклетачныарганізм—цэласная інтэграванаясістэма.Рэгуляцыя жыццёвых функцый арганізмаў.Паняццеабсама-

рэгуляцыі.Рэгуляцыяфункцыйураслін.Рэгуляцыяжыццёвыхфункцыйарганізмажывёл.Нервовая і гумаральнаярэгуляцыя.

Імунная ахова арганізма ад чужародных агентаў.Паняццеабімуннайаховеарганізма.Агульная(неспецыфічная)аховаарганіз-ма: скураныяпокрывы, слізістыяабалонкі, інтэрфероны, сістэмакамплементу, запаленне.Паняццеабспецыфічнай імуннайахове.Органыімуннайсістэмы.Імунныадказ.Імунакампетэнтныяклет-кі.Фарміраваннеклетакімуннайпамяці.Другасныімунныадказ.Паняццеалергіі.

Дэманстрацыі: табліцы, фатаграфіі з выявамі арганізмаўрознагаўзроўнюскладанасці.Схемыбудовытканакраслініжывёл,органаўісістэморганаўраслініжывёл,будовырэфлекторнайдугі,мікрапрэпараты розных тканак.Схема дзеяннянеспецыфічнагаімунітэту.Схемаразмяшчэння органаў імуннай сістэмы.Выявыклетак, якія забяспечваюць спецыфічны імунны адказ. Схемыфарміраванняімуннагаадказу.Відэаролікі,якіяадлюстроўваюцьмеханізм імуннагаадказу,праяўленнеалергіі.

Размнажэнне і індывідуальнае развіццё арганізмаў (16 гадзін)

Размнажэнне арганізмаў.Паняццеразмнажэння.Тыпыразмна-жэнняарганізмаў.Бясполаеразмнажэннеіягоформы(дзяленне,спораўтварэнне,пачкаванне,фрагментацыя,вегетатыўнаеразмна-жэнне).

Палавое размнажэнне.Паняццепалавогаразмнажэнняіпала-вогапрацэсу.Будовапалавыхклетак.Гаметагенез.Утварэннепала-выхклетакумлекакормячых(сперматагенезіаагенез).Асемяненнеіапладненне.Асаблівасціапладненняўспоравыхінасенныхраслін.

Партэнагенез—асобаяформапалавогаразмнажэнняжывёл.

204

Антагенез.Паняцце антагенезу.Эмбрыянальныперыядраз-віццяіягоэтапы.Узаемныўплыўчастакзародка,якіразвіваецца.Постэмбрыяльнае развіццё і яго перыяды.Ювенільныперыяд,прамоеінепрамоеразвіццё(зпоўныміняпоўнымметамарфозам).Перыядысталасціістарасці.Паняццеабжыццёвымцыкле.Про-стыіскладаныжыццёвыцыкл.Антагенезчалавека.Унутрыван-тробнаеразвіццёчалавека.Уплыўумоўнавакольнагаасяроддзянаўнутрывантробнаеразвіццёдзіцяці.Ростіразвіццёдзіцяціпаслянараджэння.Паняццеакселерацыі.

Дэманстрацыі: табліцы,якіяадлюстроўваюцьбудову:яйца-клеткі і сперматазоіда, этапаў эмбрыяльнага развіцця, постэмб-рыяльнае развіццёжывёл з поўным і няпоўнымператварэннем.Мадэлі-аплікацыі, якія адлюстроўваюць эмбрыяльнае развіццёхордавых.

Лабараторныя работы5.Будовапалавыхклетакжывёл.

Практычныя работы9.Параўнаннебясполага іпалавогаразмнажэння.10. Рашэннезадачпатэме«Размнажэннеарганізмаў».

Экскурсіі1.Спосабыразмнажэнняраслінупрыродзе(наваколлешколы;

праводзіцьузручнычас).

Спадчыннасць і зменлівасць арганізмаў (34 гадзіны)

Заканамернасці наследавання прымет, устаноўленыя Г. Мен-дэлем.Паняццеспадчыннасціізменлівасці.Вывучэннеспадчын-насці Г.Мендэлем.Монагібрыднае скрыжаванне.Паняцце абдамінаванні,дамінантныхірэцэсіўныхпрыметах.Законаднастай-насці гібрыдаў першага пакалення (першы законМендэля). За-кон расшчаплення (другі законМендэля). Статыстычныхарак-тар законаў спадчыннасці пры монагібрыдным скрыжаванні.Паняццеабдамінантныхірэцэсіўныхгенах.Паняццеабалельныхгенах,генатыпе,гомазігоце ігетэразігоце.Цыталагічныяасновынаследаванняпрыметпрымонагібрыднымскрыжаванні.Гіпотэзачыстатыгамет.

205

Узаемадзеяннеалельныхгенаў:поўнаедамінаванне,няпоўнаедамінаванне,кадамінаванне.Паняццеабмножнымалелізме.Ана-лізуючаескрыжаванне.

Дыгібрыднае скрыжаванне. Законнезалежнаганаследаванняпрымет.Цыталагічныяасновызаконунезалежнаганаследаванняпрымет.

Храмасомная тэорыя спадчыннасці.Паняццеабсчэпленымна-следаванні,групахсчэплівання.ПарушэннесчэпліванняўдоследахТ.Моргана,красінговер,частатакрасінговеру.

Генетычныякарты.Асноўныяпалажэнніхрамасомнайтэорыіспадчыннасці.

Генетыка полу.Паняццеполу.Палавыяадрозненні.Храмасом-наевызначэннеполу.Палавыяхрамасомыіаўтасомы.Асаблівасцінаследаванняпрымет,счэпленыхзполам.

Генатыпякцэласнаясістэма.Зменлівасць арганізмаў.Ролягенатыпуіўмоўасяроддзяўфар-

міраванніпрымет.Формызменлівасці:неспадчыннаяіспадчыннаязменлівасць.Мадыфікацыйнаязменлівасць.Нормарэакцыі.Ста-тыстычныя заканамернасцімадыфікацыйнай зменлівасці. Зна-чэннемадыфікацыйнайзменлівасці.

Генатыпічнаязменлівасцьіяевіды.Камбінатыўнаязменлівасць.Мутацыйнаязменлівасць.Паняццемутацыі.Мутагенныяфактары.Тыпымутацый.Спантанныя і індуцыраваныямутацыі. Генныя,храмасомныя і геномныямутацыі.Саматычныя і генератыўныямутацыі.Лятальныя, паўлятальныя, нейтральныя і карысныямутацыі.Законгамалагічныхрадоўспадчыннайзменлівасці.Зна-чэннегенатыпічнайзменлівасці.

Асаблівасці спадчыннасці і зменлівасці ў чалавека.Метадывывучэння спадчыннасці і зменлівасціўчалавека: генеалагічны,блізнятны, цытагенетычны, папуляцыйна-статыстычны, дэрма-тагліфічны, біяхімічныя, саматычнай гібрыдызацыі,малекуляр-на-генетычныя.

Спадчынныяхваробычалавека.Генныяхваробы(фенілкетану-рыя,гемафілія).Храмасомныяхваробы(сіндромШарашэўскага—Тэрнера,сіндромпалісомііпаХ-храмасоме,сіндромКляйнфельтэра,сіндромДаўна).Прафілактыка,дыягностыкаілячэннеспадчынныххвароб.

Дэманстрацыі: схемы і табліцы, якія ілюструюць:монагіб-рыднае, дыгібрыднае скрыжаванні і іх цыталагічныя асновы;

206

перакрыжхрамасом; няпоўнае дамінаванне; счэпленае наследа-ванне,узаемадзеяннегенаў.Насеннегарохузрознымфенатыпам(гладкае,зморшчанае,жоўтае,зялёнае).

Жывыярасліны,гербарыі,калекцыі,мадэлі,муляжы,табліцыдля ілюстрацыі заканамернасцей наследаванняпрымет;жывыярасліныці гербарныматэрыялдля ілюстрацыімадыфікацыйнай імутацыйнайзменлівасці.Табліцы,фатаграфіі,пакаёвыярасліны,якіяілюструюцьрозныямутацыі(розныяпародысабак,частковыальбінізмінезвычайнаяформалісцяупакаёвыхраслін).Фатаграфіінармальнай і мутантнай формы дразафілы. Схемымеханізмуўзнікнення генных, храмасомных і геномныхмутацый. Схемыгенетычныхкартхрамасомчалавека;радаводаўвядомыхлюдзей,храмасомныханамалійчалавекаі іхфенатыпічныхпраяўленняў.

Лабараторныя работы6.Вывучэннезменлівасціўраслініжывёл,пабудоваварыяцый-

нагарада іварыяцыйнайкрывой.

Практычныя работы11.Рашэннезадачпатэме«Монагібрыднаескрыжаванне».12.Рашэннезадачпатэме«Дыгібрыднаескрыжаванне».13.Рашэнне задачпа тэме«Счэпленаенаследаванне і красін-

говер».14.Рашэннезадачпатэме«Наследаваннепрымет,счэпленых

зполам».15.Складаннерадаводу.

Селекцыя і біятэхналогія (7 гадзін)

Селекцыя раслін, жывёл і мікраарганізмаў.Паняцце сорту,пароды,штама.Асноўныя кірункі сучаснай селекцыі.Метадыселекцыі:штучныадбор(масавыііндывідуальны),індуцыраванымутагенез,гібрыдызацыя(імбрыдынгіаўтбрыдынг),аддаленаягіб-рыдызацыя.Пераадоленнеміжвідавойнескрыжаванасці.Паняццеалаполіплаідыііаўтаполіплаідыі.Дасягненнісучаснайселекцыі.

Асноўныя кірункі біятэхналогіі. Паняцце біятэхналогіі.Аб’екты і асноўныянапрамкі біятэхналогіі.Клетачная і геннаяінжынерыя.Атрыманнетрансгенныхжывёл.Поспехіідасягненнігеннай інжынерыі.

Генетычная інжынерыяібіябяспека.

207

Дэманстрацыі: табліцы,якіяілюструюць:схемыправядзенняселекцыйнайработы;дасягненніселекцыі,разнастайнасцьсартоўкультурныхраслін і парод свойскіхжывёл,метадыклетачнай ігеннай інжынерыі;прыёмыбіятэхналогіі; схемывыдзяленняне-абходныхфрагментаўДНКабоРНКііхўвядзеннеўклеткііншыхарганізмаў.Фатаграфіізвыявамітрансгенныхраслін іжывёл.

Экскурсіі2.Разнастайнасцьсартоўраслін (пароджывёл).

ЛІТАРАТУРА

Для настаўніка

КодексРеспубликиБеларусьобобразовании.—Минск:Нац.центрправовойинформ.Респ.Беларусь,2011.—400с.

Положениеобучрежденииобщегосреднегообразования,утверж-дённоепостановлениемМинистерстваобразованияРеспубликиБеларусь,20.12.2011г.,№283.

Правилапроведенияаттестацииучащихсяприосвоениисодержанияобразовательныхпрограммобщегосреднегообразования,утверждённыепостановлениемМинистерстваобразованияРеспубликиБеларусь,20.06.2011г.,№38.

Санитарныенормыиправила«Требованиядляучрежденийобщегосреднегообразования»,утверждённыепостановлениемМинистерстваздравоохраненияРеспубликиБеларусь,27.12.2012г.,№206.

Борщевская, Е. В.Методическиерекомендациипоиспользованиюэлектронныхобразовательныхресурсовпоучебномупредмету«Био-логия»/Е.В.Борщевская//Біялогія іхімія.—2013.—№2.—С.49—51.

Гарбар, Е. Е.Развитиеуменийработатьстекстом/Е.Е.Гарбар//Біялогіяіхімія.—2013.—№11.—С.19—24.

Гричик, В. В.Урокибиологиив10—11классах:пособиедляучи-телейучрежденийобщ.сред.образованиясбелорус.ирус.яз.обучения/В.В.Гричик[идр.].—Минск:Аверсэв,2014.—159с.

Дромашко, С. Е. Генно-модификационныеорганизмы,экология,здоровье :мифыиреальность /С.Е.Дромашко //Біялогія і хі-мія.—2013.—№8.

208

Клевец, И. Р. Подходыкразвитиюуучащихсякоммуникативныхуменийнаурокахбиологии/И.Р.Клевец//Біялогіяіхімія.—2013.—№12.—С.24—38.

Колян, Н. К.Экскурсиипобиологии:6—11кл.:пособиедляучи-телейобщеобразоват.учреждений/Н.К.Колян,Т.А.Кучмистова.—Минск:Зорныверасень,2009.—32с.

Плейфер, Дж.Нагляднаяиммунология:учеб.пособие/Дж.Плей-фер,Б.М.Чейн;пер.сангл./подред.А.В.Караулова.—2-еизд.,перераб.идоп.—2008.—120с.

Яковлева, Т. Г.Использованиетехнологииразвитиякритическогомышлениянаурокахбиологии/Т.Г.Яковлева//Біялогіяіхімія.—2014.—№1.—С.28—35.

Яцына, И. Д.Активизацияпознавательнойдеятельностиучащихсяинтегрированнымиметодами/И.Д.Яцына//Біялогіяіхімія.—2013.—№12.—С.43—47.

Для учащихся

Біялогія:падручнікдля10-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/М.Д.Лісаў[і інш.];падрэд.М.Д.Ліса-ва.—3-евыд.,перапрац.—Мінск:Народнаяасвета,2014.—270с.

Биология:терминыипонятия.Словарь-справочникдляучащихсяиабитуриентов/Н.Д.Лисов.—Минск:Народнаяасвета,2008.—304с.

Дубков, С. Г.Сборникзадачпообщейбиологии.10—11класс/С.Г.Дубков,И.В.Богачёва,И.Р.Клевец.—Минск:Сэр-Вит,2012.

Колян, Н. К.Экскурсиипобиологии:6—11кл.:пособиедляучи-телейобщеобразоват.учреждений/Н.К.Колян,Т.А.Кучмистова.—Минск:Зорныверасень,2009.—32с.

Лисов, Н. Д.Биология:пособиедляподготовкикцентрализованномутестированию/Н.Д.Лисов.—6-еизд.—Минск:Аверсэв,2013.—639с.

Лисов, Н. Д.Биология :полныйшкольныйкурс/Н.Д.Лисов,Л.В.Камлюк.—3-еизд.—Минск:Аверсэв,2015.—512с.

Лисов, Н. Д. Биологияввопросахиответах.11класс/Н.Д.Лисов,З.И.Шелег.—Минск,2014.—237с.

Лисов, Н. Д.Рабочаятетрадьпобиологиидля10класса/Н.Д.Ли-сов,З.И.Шелег.—4-еизд.,перераб.—Минск:Аверсэв,2015.—144с.

Лісаў, М. Д.Сшытакдлялабораторных іпрактычныхработпабіялогіідля10класа/М.Д.Лісаў,З.І.Шэлег.—9-евыд.,перапрац.—Мінск:Аверсэв,2015.—48с.

Писарчик, Г. А.Биология:10—11классы:сборникзадачиупраж-нений/Г.А.Писарчик,Н.Д.Лисов.—4-еизд.—Минск :Аверсэв,2014.—192с.

209

ФIЗIКА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Агульная характарыстыка вучэбнага прадмета. Каштоўнасныя арыенціры зместу вучэбнага прадмета

Значэнневучэбнагапрадмета«Фізіка»вызначаеццатойроляй,якуюадыгрываефізічнаянавукаўжыцці сучаснага грамадства,яе ўплывам на тэмпы развіцця навукова-тэхнічнага прагрэсу,развіццё культуры чалавека,фарміраванне сацыяльна значныхарыентацый,якіязабяспечваюцьгарманізацыюадносінчалавеказнавакольнымсветам.

Фізіка як навука аб найбольш агульных законах прыроды іяквучэбныпрадметуносіцьістотныўкладусістэмуведаўпрана-вакольнысвет.Янараскрываеролюнавукіўэканамічнымікуль-турнымразвіцціграмадства,садзейнічаефарміраваннюсучаснаганавуковагасветапогляду.

Длявырашэннязадачфарміраванняасноўнавуковагасветапо-гляду,развіццяінтэлектуальныхздольнасцейіпазнавальныхінта-рэсаўвучняўупрацэсевывучэнняфізікіасноўнуюўвагунеабходнанадавацьнеперадачысумыгатовыхведаў,азнаёмствузметадамінавуковагапазнаннянавакольнагасвету,пастаноўцыпраблем,якіяпатрабуюцьадвучняўсамастойнайдзейнасціпа іхвырашэнні.

Гуманітарнаезначэннефізікіяксастаўнойчасткіагульнайся-рэдняйадукацыізаключаеццаўтым,штоянасадзейнічаеавалодан-нювучнямінавуковымметадампазнання,якідазваляеатрымлівацьаб’ектыўныяведыпранавакольнысвет.

Веданнефізічныхзаконаўнеабходнадлявывучэнняхіміі,бія-логіі,астраноміі і іншыхнавук.

Абавязковаевывучэннефізікіпрыасваеннівучнямізместуаду-кацыйнайпраграмысярэдняйадукацыіабумоўленатымфактам,штоавалоданнеасноўныміфізічныміпаняццяміізаконамісталанеабходнымпрактычнакожнамучалавекуўсучаснымжыцці.

210

Змествучэбнагапрадмета«Фізіка»ўХкласе,канцэнтруючысяпазмястоўныхлініях(фізічныяметадыдаследаванняз’яўпрыро-ды;фізічныяаб’екты і заканамернасціўзаемадзеянняпаміж імі;фізічныяаспектыжыццядзейнасцічалавека),наасновефізічныхтэорыймаенаступнуюструктуру:малекулярнаяфізіка,класічнаяэлектрадынаміка.

Месца вучэбнага прадмета ў Тыпавым вучэбным плане агульнай сярэдняй адукацыі

ТыпавывучэбныпланагульнайсярэдняйадукацыіўстанаўліваедляХкласанавывучэннефізікінапавышанымузроўні4вучэбныягадзінынатыдзень.

Час,адведзенынавывучэннеасобныхтэму змесцевучэбнагапрадмета, з’яўляеццапрыкладным.Гэта залежыць ад таго, якіяметадынавучанняіпедагагічныятэхналогіі,формывучэбныхза-няткаўвыкарыстоўваенастаўнік,адвучэбныхдасягненняўвучняў.

Мэты і задачы вывучэння вучэбнага прадмета на павышаным узроўні

ВывучэннефізікінапавышанымузроўніўХкласенакіравананадасягненненаступныхмэт і задач: lзасваенне ведаў абметадахнавуковагапазнанняпрыроды,

сучаснай фізічнай карціне свету: уласцівасцях рэчыва іполя, прасторава-часавых заканамернасцях, дынамічных істатыстычныхзаконахпрыроды;знаёмствазасноваміфун-даментальныхфізічных тэорый:малекулярна-кінетычнайтэорыі,тэрмадынамікі,класічнайэлектрадынамікі;

lавалоданнеўменняміправодзіцьназіранні,планаваць і вы-конваць эксперыменты, апрацоўваць рэзультаты вымярэн-няў, выстаўляць гіпотэзы і будавацьмадэлі, устанаўлівацьмежыіхпрымянімасці;

lпрымяненневедаўдлятлумачэнняз’яўпрыроды,уласцівасцейрэчыва,прынцыпуработытэхнічныхустройстваў,рашэнняфізічныхзадач,самастойнаганабыццяіацэнкідакладнасціновайінфармацыіфізічнагазместу,выкарыстаннясучасныхінфармацыйныхтэхналогійдляпошуку,перапрацоўкііпрад’яў-леннявучэбнайінавукова-папулярнайінфармацыіпафізіцы;

211

lразвіццёпазнавальныхінтарэсаў,інтэлектуальныхітворчыхздольнасцейупрацэсерашэнняфізічныхзадачісамастойнаганабыццяновыхведаўпрывыкананніпраектаў,эксперымен-тальныхдаследаванняў,падрыхтоўцыдакладаў,рэфератаў ііншыхтворчыхработ;

lвыхаваннездольнасцідасупрацоўніцтваўпрацэсесумеснагавыкананнязадач,уважлівыхадносіндамеркаванняапанента,абгрунтаваннявыказваемайпазіцыі,гатоўнасцідамаральна-этычнайацэнківыкарыстаннянавуковыхдасягненняў,гордас-цізавучоных-фізікаў,якіясыгралівядучуюролюўстварэннісучаснагасветунавукі ітэхнікі;

lвыкарыстанненабытыхведаўіўменняўдлявырашэнняпрак-тычных,жыццёвыхзадач,рацыянальнагапрыродакарыстанняіаховынавакольнагаасяроддзя,забеспячэннябяспекіжыц-цядзейнасцічалавека і грамадства.

Упрацэсеасваеннязместувучэбнагапрадмета«Фізіка»праду-гледжваеццафарміраваннеўвучняўметапрадметных(агульнаву-чэбных)уменняў інавыкаў,універсальныхспосабаўдзейнасці.

Прыярытэтнымі для вывучэння зместуфізікі напавышанымузроўні з’яўляюцца:вучэбна-пазнавальная, інфармацыйна-камуні-катыўнаяірэфлексіўнаядзейнасць.

Вучэбна-пазнавальная дзейнасць: lвыкарыстанне для пазнання навакольнага свету розных

прыродазнаўчанавуковыхметадаў: назірання, вымярэння,эксперыменту,мадэліравання;

lфарміраваннеўменняўадрознівацьфакты,гіпотэзы,прычы-ны,вынікі,доказы,законы,тэорыі;

lавалоданне адэкватнымі спосабамі рашэння тэарэтычных іэксперыментальныхзадач;

lнабыццёвопытувыстаўленнягіпотэздлятлумачэнняфактаўідляэксперыментальнайправерківыстаўленыхгіпотэз.

Інфармацыйна-камунікатыўная дзейнасць: lвалоданнеманалагічным і дыялагічныммаўленнем, здоль-

насць разумець думку субяседніка і прызнаваць права наіншаемеркаванне;

lвыкарыстаннедлярашэнняпазнавальныхікамунікатыўныхзадачрозныхкрыніц інфармацыі.

212

Рэфлексіўная дзейнасць: lвалоданненавыкамікантролюіацэнкісваёйдзейнасці,умен-

непрадбачыцьмагчымыявынікісваіхдзеянняў; lарганізацыявучэбнайдзейнасці:пастаноўкамэты,планаван-

не,вызначэннеаптымальныхсуадносінмэтыісродкаў.Прывывучэнніфізікіасноўнаяўвагапавіннанадаваццафармі-

раваннюўвучняўфізічныхпаняццяўнаасновеназіранняўфізічныхз’яў,выкананнювучнямісамастойныхдоследаўіэксперыментаўзнаступныманалізаміхвынікаў,развіццюўменняўпрымяняцьнапрактыцытэарэтычныяведы,атрыманыянаўрокахфізікі.Асноў-ныяпаняцціізаконыфізікіпавінныбыцьпададзенывучнямнеякканчатковыяінязменныяісціны,аўіхгістарычнымразвіццізвы-святленнеммежаўпрымянімасцівывучаныхзаконаўзпрыкладамііснаваннярозныхсістэмнавуковыхпаняццяў.

Асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў

Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўнакіраванынарэалізацыюдзейнаснага і асобасна арыентаванагападыходаў;асваенневучняміінтэлектуальнайіпрактычнайдзей-насці; авалоданне неабходнымі ў паўсядзённымжыцці ведамі іўменнямі, якія дазваляюць арыентавацца ў навакольным свецеі з’яўляюцца важнымі для захаваннянавакольнага асяроддзя іздароўя.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

МАЛЕКУЛЯРНАЯ ФІЗІКА

1. Асновы малекулярна-кінетычнай тэорыі (29 гадзін)

Асноўныяпалажэннімалекулярна-кінетычнайтэорыі(МКТ)ііхдоследнаеабгрунтаванне.

Макра- імікрапараметры. Ідэальны газ.Асноўнае ўраўненнемалекулярна-кінетычнайтэорыі ідэальнагагазу.

213

Цеплаваяраўнавага.Абсалютнаятэмпература.Тэмпература—мерасярэдняйкінетычнайэнергііцеплавогарухучасціцрэчыва.Ураўненне стану ідэальнага газу. ЗаконДальтона. Ізатэрмічны,ізабарныі ізахорныпрацэсызмяненнястану ідэальнагагазу.

Будова іўласцівасціцвёрдыхцел.Будова іўласцівасцівадкасцей.Паверхневаенацяжэнне.Выпарэнне і кандэнсацыя.Насычанаяпара.Вільготнасцьпа-

ветра.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліМеханічнаямадэльброўнаўскагаруху.Змяненнеаб’ёмугазусазмяненнемціскупрыпастаяннайтэм-

пературы.Змяненнеаб’ёмугазусазмяненнемтэмпературыпрыпастаян-

нымціску.Змяненнеціскугазусазмяненнемтэмпературыпрыпастаянным

аб’ёме.Мадэлікрышталічныхрашотак.Паверхневаенацяжэнне.З’явызмочвання інязмочвання.Капілярнаепадняццевадкасці.Уласцівасцінасычанайпары.Прыборыдлявымярэннявільготнасціпаветра.

Франтальныя лабараторныя работы1.Вывучэнне ізатэрмічнагапрацэсу.2.Вывучэнне ізабарнагапрацэсу.3.Вымярэннепаверхневаганацяжэння.4.Вымярэннеадноснай іабсалютнайвільготнасціпаветра.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:мець уяўленне:

абфізічныхз’явах:броўнаўскірух; будовецвёрдыхцел;

ведаць/разумець: сэнсфізічныхмадэлей: ідэальныгаз;

214

сэнсфізічныхпаняццяў: адносная атамная імалекулярнаямаса,малярнаямаса,колькасцьрэчыва,ціскгазу,парцыяль-ныціскгазу,сярэдняякінетычнаяэнергіяпаступальнагару-хумалекулгазу,сярэдняяквадратычнаяскорасць,цеплаваяраўнавага, абсалютнаятэмпература, ізатэрмічны, ізабарны іізахорныпрацэсы,паверхневаенацяжэнне,капілярныяз’явы,насычаная іненасычанаяпара,абсалютная іадноснаявіль-готнасцьпаветра,кропкарасы;

сэнсасноўныхпалажэнняўмалекулярна-кінетычнайтэорыі,фізічных законаў (ураўненняў) і межаў іх прымянімасці:асноўнаеўраўненнемалекулярна-кінетычнайтэорыіідэальна-га газу, ураўненне стану ідэальнага газу, законыДальтона,Бойля—Марыёта,Гей-Люсака,Шарля;

умець: тлумачыцьфізічныяз’явы,зыходзячызасноўныхпалажэнняў

МКТ; апісвацьуласцівасцівадкасцей;

валодаць: эксперыментальныміўменнямі:выконвацьвымярэннемакра-

параметраў газу,паверхневаганацяжэння,адноснай і абса-лютнайвільготнасціпаветра;

практычнымі ўменнямі: рашацьякасныя, графічныя і раз-ліковыя задачы на вызначэнне масы і памераў малекул,колькасці рэчыва, канцэнтрацыі малекул,шчыльнасці,аб’ёму, ціску, тэмпературы, сярэдняй квадратычнай ско-расці і сярэдняй кінетычнай энергіі паступальнага рухумалекул,паверхневаганацяжэння,сілыпаверхневаганаця-жэння, паверхневай энергіі, вышыні пад’ёму вадкасці ўкапіляры,абсалютнайіадноснайвільготнасціпаветразвыка-рыстаннем: асноўнага ўраўненнямалекулярна-кінетычнайтэорыі ідэальнага газу, ураўнення стану ідэальнага газу,законаўДальтона,Бойля—Марыёта,Гей-Люсака,Шарля;формулдлявызначэннямасымалекулы,колькасцірэчыва,канцэнтрацыі, сярэдняйквадратычнай скорасці і сярэдняйкінетычнайэнергііпаступальнагарухумалекул,паверхневаганацяжэння,вышыніпад’ёмувадкасціўкапіляры,адноснайвільготнасціпаветра.

215

2. Асновы тэрмадынамікі (22 гадзіны)

Тэрмадынамічнаясістэма.Унутранаяэнергія.Унутранаяэнергіяідэальнагааднаатамнага

газу.Работаўтэрмадынаміцы.Колькасцьцеплыні.Першызаконтэрмадынамікі.Прымяненне першага закону тэрмадынамікі да ізапрацэсаў

змяненнястану ідэальнагагазу.Адыябатныпрацэс.Неабарачальнасцьтэрмадынамічныхпрацэсаўупрыродзе.Цеплавыя рухавікі.Прынцып дзеянняцеплавых рухавікоў.

ЦыклКарно.Каэфіцыенткарыснагадзеяння(ККД)цеплавыхруха-вікоў.Экалагічныяпраблемывыкарыстанняцеплавыхрухавікоў.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліУзаемасувязьзмяненняўнутранайэнергііівыкананайработы.Мадэліцеплавыхрухавікоў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:мець уяўленне:

абнеабарачальнасцітэрмадынамічныхпрацэсаўупрыродзе; цеплавых рухавіках, іх значэнні і экалагічныхпраблемах

выкарыстання;ведаць/разумець:

сэнсфізічныхпаняццяў:тэрмадынамічнаясістэма,унутранаяэнергія,работаўтэрмадынаміцы,колькасцьцеплыні,адыя-батныпрацэс,ККДцеплавогарухавіка;

сэнсфізічныхзаконаў:першызаконтэрмадынамікі;умець:

прымяняцьпершызаконтэрмадынамікідаізапрацэсаўзмя-неннястану ідэальнагагазу;

апісвацьцыклКарно;валодаць:

практычнымі ўменнямі: рашацьякасныя, графічныя і раз-ліковыязадачынавызначэннеработы,колькасціцеплыні ізмяненняўнутранайэнергіі,ККДцеплавыхрухавікоў,ККДцыклаКарнозвыкарыстаннем:першагазаконутэрмадынамі-

216

кі, ураўнення цеплавога балансу;формул для вызначэнняўнутранай энергіі ідэальнага аднаатамнага газу, колькасціцеплыніўрозныхцеплавыхпрацэсах,ККДцеплавыхруха-вікоў,ККДцыклаКарно.

ЭЛЕКТРАДЫНАМІКА

3. Электрастатыка (33 гадзіны)

Электрычнызарад.Законзахаванняэлектрычнагазараду.Узаемадзеяннепунктавыхзарадаў.ЗаконКулона.Электрастатычнае поле.Напружанасць электрастатычнага

поля.Напружанасць поля, якое стварае пунктавы зарад.Лініінапружанасці электрастатычнага поля.Прынцып суперпазіцыіэлектрастатычныхпалёў.

Работасілэлектрастатычнагаполя.Патэнцыяльнасцьэлектра-статычнагаполя.Патэнцыялэлектрастатычнагаполяпунктавагазараду.Патэнцыял электрастатычнага поля сістэмыпунктавыхзарадаў.Рознасцьпатэнцыялаў электрастатычнагаполя.Напру-жанне. Сувязь паміж рознасцю патэнцыялаў і напружанасцюаднароднагаэлектрастатычнагаполя.

Праваднікіўэлектрастатычнымполі.Электрастатычнаяіндук-цыя.

Дыэлектрыкі ў электрастатычным полі.Палярызацыя ды-электрыка.

Электраёмістасць.Кандэнсатары.Электраёмістасцьплоскагакандэнсатара.Паслядоўнаеіпаралельнаезлучэннекандэнсатараў.

Энергіяэлектрастатычнагаполякандэнсатара.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліЭлектраметр.Узаемадзеяннезарадаў.Электрастатычнаеполепунктавагазараду.Электрастатычная індукцыя.Праваднікі ідыэлектрыкіўэлектрастатычнымполі.Кандэнсатары.Залежнасцьэлектраёмістасціплоскагакандэнсатараадягогеа-

метрычныхпамераўідыэлектрычнайпранікальнасцідыэлектрыка.Энергіяэлектрастатычнагаполякандэнсатара.

217

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:мець уяўленне:

абфізічныхмадэлях:пунктавызарад,аднароднаеэлектраста-тычнаеполе,праваднік,дыэлектрык;

эквіпатэнцыяльныхпаверхнях; электрастатычнайахове; будове іпрактычнымпрымяненнікандэнсатараў;

ведаць/разумець: сэнсфізічныхпаняццяў:электрычнызарад,электрастатычнае

поле, напружанасць,лініінапружанасці электрастатычнагаполя,патэнцыял,рознасцьпатэнцыялаў,напружанне,элект-раёмістасць,дыэлектрычнаяпранікальнасць,энергіяэлектра-статычнагаполякандэнсатара;

сэнсфізічныхзаконаў(прынцыпаў)імежыіхпрымянімасці:захаванняэлектрычнагазараду,Кулона;прынцыпсуперпазі-цыіэлектрастатычныхпалёў;

умець: апісвацьітлумачыцьфізічныяз’явы:узаемадзеяннезараджа-

ныхцел,электрастатычнаяіндукцыя,палярызацыядыэлек-трыка;

валодаць: практычнымі ўменнямі: рашацьякасныя, графічныя і раз-

ліковыя задачына вызначэнне сіл электрастатычнага ўзае-мадзеяннязарадаў,напружанасці іпатэнцыялуэлектраста-тычнагаполя, работы сіл электрастатычнагаполя,на рух іраўнавагу зараджаныхчасціцу электрастатычнымполі,навызначэнне электраёмістасці адасобленагаправадніка, пло-скагакандэнсатараібатарэікандэнсатараў,энергііэлектра-статычнага поля з выкарыстаннем законаў: захавання за-раду,Кулона; прынцыпу суперпазіцыі электрастатычныхпалёў, створаных сістэмайпунктавых зарадаў;формулдлявызначэннянапружанасці і патэнцыялу электрастатычнагаполя, напружанасці электрастатычнага поля, створанагапунктавымзарадам,раўнамерна зараджанайсферай,раўна-мерназараджанайбясконцайплоскасцю,патэнцыялуэлектра-статычнагаполя,створанагапунктавымзарадам,раўнамерна

218

зараджанай сферай, работы сіл электрастатычнага поля,электраёмістасці, энергіі электрастатычнагаполякандэнса-тара;заканамернасцейпаслядоўнагаіпаралельнагазлучэннякандэнсатараў.

4. Пастаянны электрычны ток (13 гадзін)Умовыіснаванняпастаяннагаэлектрычнагатоку.Пабочныя сілы. Электрарухаючая сіла (ЭРС) крыніцы току.

ЗаконОмадляпоўнагаэлектрычнагаланцуга.ККДкрыніцытоку.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліЗалежнасцьсілытокуадЭРСкрыніцыіпоўнагасупраціўлення

ланцуга.Крыніцыпастаяннагатоку.

Франтальныя лабараторныя работы5.ВымярэннеЭРС іўнутранагасупраціўленнякрыніцытоку.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:мець уяўленне:

абумовах існаванняпастаяннагаэлектрычнагатоку; крыніцахпастаяннагаэлектрычнагатоку; пабочныхсілах;

ведаць/разумець: сэнсфізічныхпаняццяў: электрарухаючая сіла, сіла току

кароткага замыкання, работа і магутнасцькрыніцы току,ККДкрыніцытоку;

сэнсфізічныхзаконаў:Омадляпоўнагаланцуга;валодаць:

эксперыментальнымі ўменнямі: вымярацьЭРС і ўнутранаесупраціўленнекрыніцытоку;

практычнымі ўменнямі: рашацьякасныя, графічныя і раз-ліковыязадачынавызначэннехарактарыстыкпоўнагаэлект-рычнагаланцуга і яго асобныхучасткаў з выкарыстаннем:законаўОмадляўчасткаланцугаіпоўнагаланцуга,Джоўля—Ленца;заканамернасцейпаслядоўнагаіпаралельнагазлучэн-няправаднікоў;формулдлявызначэнняработыімагутнасціэлектрычнагатоку,ККДкрыніцытоку.

219

5. Магнітнае поле. Электрамагнітная індукцыя (28 гадзін)

Уздзеяннемагнітнагаполянаправаднікзтокам.Узаемадзеяннеправаднікоў з токам. Індукцыямагнітнагаполя.Лініі індукцыімагнітнагаполя.ЗаконАмпера.Прынцыпсуперпазіцыімагнітныхпалёў. Індукцыямагнітнагаполясамыхпростыхсістэмтокаў.

СілаЛорэнца.Рухзараджаныхчасціцумагнітнымполі.Магнітныпаток. З’ява электрамагнітнай індукцыі.Правіла

Ленца.Закон электрамагнітнай індукцыі.Віхравое электрычнаеполе.ЭРС індукцыіўправадніку,якірухаецца.

З’явасамаіндукцыі. Індуктыўнасць.Энергіямагнітнагаполяшпулізтокам.Электравымяральныяпрыборы.Электрарухавік.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліДоследЭрстэда.Дзеяннемагнітнагаполянаправаднікзтокам.ДоследАмпера.Узаемадзеяннеправаднікоўзтокам.Адхіленнеэлектроннагапучкамагнітнымполем.Магнітнаеполепрамалінейнагаправадніка і кругавога вітка

зтокам.Магнітнаеполешпулізтокам.Электравымяральныяпрыборы.Мадэльэлектрарухавіка.З’яваэлектрамагнітнай індукцыі.ПравілаЛенца.Залежнасць ЭРС індукцыі ад скорасці змяненнямагнітнага

патоку.Самаіндукцыяпрызамыканні іразмыканніланцуга.ЗалежнасцьЭРСсамаіндукцыіадскорасцізмяненнясілытоку

ўправадніку іад індуктыўнасціправадніка.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:мець уяўленне:

абфізічныхпаняццях:віхравоеэлектрычнаеполе; электравымяральныхпрыборах,электрарухавіку;

220

ведаць/разумець: сэнсфізічныхпаняццяў:магнітнаеполе,індукцыямагнітнага

поля,лініііндукцыімагнітнагаполя,магнітныпаток,элект-рамагнітнаяіндукцыя,ЭРСіндукцыі,індукцыйныток,ЭРСсамаіндукцыі, індуктыўнасць,энергіямагнітнагаполя;

сэнсфізічныхзаконаў(прынцыпаў,правіл):Ампера,электра-магнітнай індукцыі,прынцыпусуперпазіцыімагнітныхпа-лёў,правілаЛенца;

умець: апісваць,тлумачыцьфізічныяз’явы:узнікненнемагнітнага

поля і яго дзеяннена зараджаныячасціцы,якіярухаюцца(электрычныток),электрамагнітнаяіндукцыя,самаіндукцыя;

валодаць: практычныміўменнямі:графічнапаказвацьмагнітныяпалі;

вызначацьнапрамкііндукцыімагнітнагаполя,сілАмпераіЛорэнца, індукцыйнагатоку;

рашацьякасныя,графічныя,разліковыязадачынавызначэн-неіндукцыімагнітнагаполя,індукцыімагнітнагаполясамыхпростыхсістэмтокаў(прамалінейныбясконцадоўгіправаднікзтокам,кругавывітокзтокам,саленоід),сілыАмпера,сілыЛорэнца іхарактарыстыкрухузараджанайчасціцыўадна-родныхэлектрычнымімагнітнымпалях,магнітнагапатоку,ЭРС індукцыі і самаіндукцыі, ЭРС індукцыі, якая ўзнікаеў прамалінейнымправадніку,што раўнамерна рухаецца ўаднародныммагнітнымполі, індуктыўнасцішпулі, энергіімагнітнагаполязвыкарыстаннем:законуэлектрамагнітнайіндукцыі,прынцыпусуперпазіцыімагнітныхпалёў;формулдля вызначэння індукцыімагнітнага поля, сілыАмпера,сілыЛорэнца,магнітнагапатоку,ЭРСсамаіндукцыі,энергіімагнітнагаполя.

6. Электрычны ток у розных асяроддзях (15 гадзін)

Электрычнытокуметалах.Залежнасцьсупраціўленняметалаўадтэмпературы.Звышправоднасць.

Электрычнытокуэлектралітах.ЗаконыэлектролізуФарадэя.Электрычнытокугазах.Самастойныінесамастойныразрады.

Плазма.

221

Электрычнытокупаўправадніках.Уласнаяіпрымеснаяпра-воднасцьпаўправаднікоў.Электронна-дзіркавыпераход.Паўпра-вадніковыдыёд.Транзістар.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліЗалежнасцьсупраціўленняметалаўадтэмпературы.Электрычнытокуэлектралітах.Электроліз.Электрычныразрадугазах.Электрычныяўласцівасціпаўправаднікоў.Аднабаковая электронная праводнасць паўправадніковага

дыёда.Паўправадніковыяпрыборы.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучань пав інен:мець уяўленне:

абфізічныхз’явах:звышправоднасці; плазме; відахсамастойнагагазавагаразраду і іхпрымяненні; будове іпрактычнымпрымяненнітранзістараў; практычнымвыкарыстанні электролізу, току ў газах, пра-

воднасціметалаў іпаўправаднікоў;ведаць/разумець:

прыроду электрычнага токуўметалах, электралітах, газахіпаўправадніках;

сэнсфізічныхпаняццяў:тэмпературныкаэфіцыентсупраціў-лення,электрахімічныэквівалентрэчыва,уласнаяіпрымес-наяправоднасцьпаўправаднікоў;

сэнсфізічныхзаконаў:электролізу; электронна-дзіркавыпераход; прынцыпдзеянняпаўправадніковагадыёда;

умець: апісваць,тлумачыцьфізічныяз’явы:электроліз,самастойныі

несамастойныгазавыяразрады,электронна-дзіркавыпераход;валодаць:

практычныміўменнямі:рашацьякасныязадачынаправод-насцьрозныхасяроддзяў,разліковыязадачызвыкарыстан-нем залежнасці супраціўленняметалічнага правадніка адтэмпературы,законаўэлектролізуФарадэя.

222

ХIМIЯ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Змест адукацыі вучэбнагапрадмета«Хімія» арыентаванынаасваенне вучнямі кампетэнцый, неабходных для рацыянальнайдзейнасці ў свеце рэчываў і хімічных ператварэнняў на асновеведаў аб уласцівасцяхнайважнейшыхрэчываў, якія акружаюцьчалавекаўпаўсядзённымжыцці,прыродзе,прамысловасці,іразу-менне сутнасціхімічныхператварэнняў.Змест адукацыі таксамаарыентаваны і нафарміраванне ў вучняў разумення ролі хімііў вырашэнні найбольш актуальныхпраблем,што стаяць перадчалавецтвам уXXI стагоддзі.Ад правільнага вырашэння гэтыхпраблем залежыць здароўелюдзей, узровень іхжыцця і станна-вакольнагаасяроддзя.

МэтавывучэнняхіміінаІІІступеніагульнайсярэдняйадука-цыі—фарміраваннесістэмыхімічныхведаўівопытуіхпрымянен-ня,якаязабяспечваеразуменнепрыродазнаўчанавуковайкарцінысвету,актыўнуюадаптацыюўсоцыумеібяспечныяпаводзіны,га-тоўнасцьпрацягвацьадукацыюнанаступныхузроўняхіступеняхпрафесійнайадукацыі.

Задачы вывучэнняхіміінаІІІступеніагульнайсярэдняйаду-кацыі: lфарміраванне сістэмных хімічных ведаў, якія ствараюць

асновудлябесперапыннайадукацыі і самаадукацыінаўсіхэтапахнавучання ібудучайпрафесійнайдзейнасці;

lфарміраванне і развіццё ключавых, агульнапрадметных іпрадметна-спецыяльных кампетэнцый— ведаў, уменняў,спосабаўівопытудзейнасцізулікамспецыфікіхімііякфун-даментальнайпрыродазнаўчайнавукі;

lфарміраванне іразвіццёсацыяльназначныхкаштоўнасныхарыентацый,штоўключаюцьагульнакультурнаеіасобаснаеразвіццёвучняў,усведамленнекаштоўнасціхімічнайадука-

223

цыі,якуюатрымліваюць,пачуцціадказнасцііпатрыятызму,сацыяльнуюмабільнасцьіздольнасцьадаптаваццаўрозныхжыццёвыхсітуацыях;

lфарміраваннепашыраных сістэмныххімічных ведаў, якіяствараюцьасновудлябесперапыннайпрыродазнаўчанавуковайадукацыіібудучайпрафесійнайдзейнасці,звязанайзхіміяй.

Дадзеная вучэбная праграмапа вучэбнымпрадмеце «Хімія»прызначана для вывучэнняхіміі ўХкласе ўстаноў агульнай ся-рэдняй адукацыі на павышанымузроўні ва ўмовахпрофільнаганавучання.

Вучэбнаяпраграмаскладзенаўадпаведнасцізвучэбнымпла-нам, які прадугледжвае для вывучэнняхіміі на павышанымуз-роўні4гадзінынатыдзень (усяго140гадзін).

Павышаныўзровень вывучэнняхіміі ўключае ў сябе базавыўзровень.На павышаным узроўні ажыццяўляецца больш глы-бокая падрыхтоўка вучняў за кошт пашырэння тэарэтычнайінтэрпрэтацыіхімічныхз’яў,пералікуэксперыментальныхіраз-ліковыхзадач,увядзенняўскладненыхзадач.

Структуравучэбнайпраграмыпрадугледжваевывучэннеарга-нічнай хіміі ўХ класе. Вывучэнне вучэбнагаматэрыялу пачы-наецца з тэмы «Увядзенне ў арганічнуюхімію», разлічанай нафарміраванненеабходныхкампетэнцый,накіраваныхнаразуменнеасноў тэорыі будовы рэчыва.Далейшыразгляд вучэбнагаматэ-рыялу грунтуецца на звестках аб электроннай будове атамаў іэлектроннайпрыродзе хімічнай сувязі ўмалекулах арганічныхзлучэнняў.Разглядаюцца будова і ўласцівасці арганічныхрэчы-ваўасноўныхкласаў.

Паслядоўнасць вучэбных тэм, якаяпрапануецца ўпраграме,дазваляе раскрыцьпрынцыпускладнення будовы і генетычнагаразвіцця ад вуглевадародаў да больш складаных арганічныхзлучэнняў.Прывывучэннікурсавучнібудуцьзнаёміццаззалеж-насцю ўласцівасцей арганічных рэчываў ад будовымалекул, зпрымяненнемарганічныхзлучэнняўурозныхсферахжыццядзей-насцічалавека.

Увучэбнайпраграменазванывучэбныятэмыіпазначаныпры-кладнычасна іхвывучэнне.

Длякожнайтэмыўпраграмевызначаныпытанні,якіянале-жыць вывучыць, тыпы разліковых задач, пазначаны пералікі

224

дэманстрацый,лабараторныхдоследаў, тэмыпрактычныхработ.Настаўнікудаеццаправазаменыдэманстрацыйныхілабараторныхдоследаўна іншыя (раўназначныя), большдаступныя ва ўмовахпэўнайшколы.Па сваіммеркаваннінастаўнікможапавялічыцьлікдэманстрацыйныхдоследаў.Прадугледжанычаснаправядзеннекантрольныхработ.

Пазначанаяўпраграмеколькасць гадзін,якія адводзяццанавывучэнневучэбныхтэм,з’яўляеццапрыкладнай.Янаможабыцьпераразмеркаванапаміжтэмаміўразумныхмежах(2—4гадзіны).Рэзервовы час настаўнік выкарыстоўвае па сваім меркаванні.Акрамятаго,магчымазмяненнепаслядоўнасцівывучэнняпытан-няў умежах асобнай тэмыпрыадпаведнымабгрунтаванні такіхзмяненняў.

Упраграме ёсцьраздзел«Асноўныяпатрабаванні да вынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў».Наасновегэтыхпатрабаванняўажыц-цяўляеццакантрольіацэнкавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў,якасцізасваення іўзроўнюсфарміраванасцікампетэнцый.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА

(4 гадзіны на тыдзень; усяго 140 гадзін, з іх 4 гадзіны — рэзервовы час)

Т э м а 1. Уводзіны ў арганічную хімію (10 гадзін)

Будоваатама.Станэлектронаўатаме.Атамнаяарбіталь.Энерге-тычныўзровеньіэнергетычныпадузровень.s­,р­Арбіталіўатаме.Электронныяканфігурацыіатамаў.Будоваэлектронныхабалонакатамаўэлементаўпершыхтрохперыядаў(размеркаваннеэлектро-наўпаарбіталях).Асаблівасцібудовыатамавугляроду.

Прыродаітыпыхімічнайсувязі.Кавалентнаясувязь.Палярнаяі непалярнаякавалентная сувязь.Адзінарныя і кратныя сувязі(σ- іπ-сувязі).Характарыстыка кавалентых сувязей: даўжыня,энергія,валентнывугал,палярнасць.Паняццеабзрушэнніэлект-роннайшчыльнасці.

225

Міжмалекулярнаеўзаемадзеянне івадароднаясувязь.Прадметарганічнайхіміі.Кароткіязвесткіабгісторыістанаў-

лення іразвіццяарганічнайхіміі.Асноўныяпалажэнні тэорыі хімічнай будовы арганічныхрэ-

чываў.Класіфікацыяарганічныхрэчываў.

Дэманстрацыі 1.Якаснаевызначэнневугляроду,вадародуігалагенаўуарга-

нічныхзлучэннях.

Т э м а 2. Вуглевадароды (32 гадзіны)

Алканы.Азначэннекласа,гамалагічнырадіагульнаяформулаалканаў.Гамалогі,гамалагічнаярознасць.

Метан—найпрасцейшыпрадстаўнікнасычаныхвуглевадаро-даў—алканаў.Электроннаяіпрастораваябудоваалканаў,sp3-гіб-рыдызацыя атамных арбіталей вугляроду ўмалекулах алканаў.ДаўжынясувязіС—Сівалентныявуглыўмалекулахалканаў.

НаменклатураIЮПАКітрывіяльныяназвыалканаў.Структур-наяізамерыяалканаў—ізамерыявугляроднагашкілета.Фізічныяўласцівасці.

Адноснаяшчыльнасцьгазаў.Аб’ёмнаядолягазуўсумесі.Хімічныяўласцівасці алканаў:рэакцыязамяшчэння—гала-

генаванне (свабоднарадыкальнымеханізм,паняцце абрадыкале,ланцуговыхрэакцыях)інітраванне;рэакцыіакіслення,ізамеры-зацыі; тэрмічныя ператварэнні (крэкінг).Атрыманне (дэкарба-ксіліраваннесолейкарбонавыхкіслот,гідрыраваннезлучэнняўзкратнымісувязямі,рэакцыяВюрца) іпрымяненнеалканаў.

Паняцце аб цыклаалканах.Азначэннекласаіагульнаяформу-ла.Хімічныяўласцівасціцыклагексану:рэакцыягалагенаванняіараматызыцыі.Атрыманнецыклагексанугідрыраваннембензолу.Прымяненнецыклаалканаў.

Алкены.Азначэнне класа і агульнаяформула алкенаў. Эты-лен—найпрасцейшыпрадстаўнікненасычаныхвуглевадародаў—алкенаў.Электроннаяіпрастораваябудоваалкенаў,sp2-гібрыдыза-цыяатамныхарбіталейвугляродуўмалекулахалкенаў.ДаўжынясувязіС==С,валентныявуглыўмалекулеэтылену.

226

НаменклатураIЮПАКітрывіяльныяназвыалкенаў.Ізамерыя:структурная(вугляроднагашкілетаістановішчадвайнойсувязі),міжкласавая(зцыклаалканамі),прасторавая(цыс­, транс­).Фізіч-ныяўласцівасціалкенаў.

Хімічныяўласцівасціалкенаў:акісленне;далучэнневадароду,галагенаў,вады,галагенавадародаў.ПравілаМаркоўнікава.Якас-ныярэакцыінадвайнуюсувязьзрастворамібромуіпермангана-тукалію.Полімерызацыя алкенаў.Паняцці: палімер,монамер,структурнаезвяно,ступеньполімерызацыі.Поліэтылен,поліпра-пілен,полівінілхларыд,політэтрафторэтылен.Атрыманнеалкенаў(дэгідрыраванне алканаў, дэгідрагалагенаванне галагеналканаў,дэгалагенаваннедыгалагенвытворных,дэгідратацыяспіртоў,гід-рыраваннеалкінаў).Прымяненнеалкенаў.

Дыены.Класіфікацыя: алкадыены з кумуліраванымі, спалу-чанымі і ізаляванымі двайнымі сувязямі. Асаблівасці будовыбутадыену-1,3і2-метылбутадыену-1,3(ізапрэну),малекулярныяіструктурныяформулы,прастораваябудова.Фізічныяўласцівасцібутадыену-1,3 і2-метылбутадыену-1,3.

Хімічныяўласцівасці бутадыену-1,3 і 2-метылбутадыену-1,3:далучэнневадароду,галагенаў,галагенавадародаў,рэакцыяполі-мерызацыі.

Атрыманнебутадыену-1,3і2-метылбутадыену-1,3:дэгідрыра-ваннем алканаў, дэгідрагалагенаваннем дыгалагенвытворных.Прымяненне дыенавых вуглевадародаў.Прыродны і сінтэтычныкаўчукі.

Алкіны.Азначэннекласаіагульнаяформулаалкінаў.Ацэты-лен—найпрасцейшыпрадстаўнікненасычаныхвуглевадародаў—алкінаў.Электроннаяіпрастораваябудовамалекулалкінаў, sp-гіб-рыдызацыя атамных арбіталей вугляроду ўмалекулах алкінаў.ДаўжынясувязіС≡≡С,валентнывугалумалекулеацэтылену.

НаменклатураIЮПАКітрывіяльныяназвыалкінаў.Ізамерыя:структурная (вугляроднагашкілета і становішча трайной сувязі),міжкласавая(здыенамі).Фізічныяўласцівасціалкінаў.

Хімічныя ўласцівасці алкінаў: поўнае акісленне, далучэнневадароду, галагенаў, галагенавадародаў, вады.Якасныярэакцыінатрайнуюсувязьзрастворамібромуіперманганатукалію.Атры-маннеалкінаўдэгідрагалагенаваннемдыгалагеналканаў.Атрыман-неацэтыленузметану ікарбідукальцыю.Прымяненнеалкінаў.

227

Арэны.Азначэннекласа іагульнаяформулаарэнаўрадубен-золу.Бензол—найпрасцейшыпрадстаўнікараматычныхвуглева-дародаў.Наменклатураіізамерыяарэнаўрадубензолу.Электрон-ная і прасторавая будовамалекулы бензолу, sp2-гібрыдызацыяатамных арбіталей вугляроду ў бензольнымкольцы.Даўжынясувязівуглярод—вугляродівалентныявуглыўмалекулебензолу.Фізічныяўласцівасціарэнаў.

Хімічныяўласцівасціарэнаў:рэакцыізамяшчэнняўараматыч-нымядры(галагенаванне,нітраванне),каталітычнаегідрыраванне.Рэакцыягамолагаўбензолупабакавымланцугу:галагенаванне іакісленне.

Атрыманне бензолу трымерызацыяй ацэтылену.Фізічныяўласцівасці бензолу.Атрыманне араматычных вуглевадародаўдэгідрыраваннем алканаў і цыклаалканаў.Прымяненне арама-тычныхзлучэнняў.

Узаемасувязь паміжнасычанымі і ненасычанымі вуглевада-родамі.

Вуглевадароды ў прыродзе.Нафтаіпрыродныгазяккрыніцывуглевадародаў.Нафта. Састаў іфізічныя ўласцівасці. Спосабыперапрацоўкінафты:перагонка,тэрмічныікаталітычныкрэкінг.Прадуктыперапрацоўкі нафты.Ахова навакольнага асяроддзяад забруджванняўпрыперапрацоўцывуглевадароднай сыравіныі выкарыстанні прадуктаўперапрацоўкі нафты.ПрадпрыемствынафтахімічнагакомплексуРэспублікіБеларусь.

Разліковыя задачы1.Вывадформул арганічных рэчываў па агульнайформуле,

якаяадлюстроўвае іхсастаў.2.Вызначэннемалекулярныхформул арганічныхрэчываўна

асновепрадуктаў іхзгарання.3.Вылічэннеадноснайшчыльнасці імалярнаймасыгазаў.4.Разлікаб’ёмнайдолігазуўсумесі.

Дэманстрацыі1.Мадэлімалекулнасычаныхіненасычаныхвуглевадародаў.2.Узорыпластмас.3.Узорынатуральнага і сінтэтычныхкаўчукоў,рызіны.4.Атрыманнеацэтыленукарбіднымспосабам.5.Адносіныацэтыленударастворуброму.6.Калекцыя«Прадуктыперапрацоўкінафты».

228

Лабараторныя доследы1.Вырабшарастрыжнёвыхмадэлеймалекулвуглевадародаў.

Практычныя работы1.Атрыманнеэтыленуівывучэннеягоўласцівасцей(1гадзіна).

Т э м а 3. Спірты і фенолы (22 гадзіны)

Спірты. Функцыянальнаягрупаспіртоў,яеэлектроннаябудова.Класіфікацыяспіртоў:аднаатамныяімнагаатамныя;насычаныя,ненасычаныя,аліцыклічныяіараматычныя;першасныя,другас-ныя,трацічныя.

Насычаныя аднаатамныя спірты.Азначэннекласа, агульнаяформула,састаў,будова,малекулярныя,структурныяіэлектрон-ныяформулынасычаныхаднаатамныхспіртоў.Метаноліэтанолякпрадстаўнікінасычаныхаднаатамныхспіртоў.

Ізамерыянасычаных аднаатамных спіртоў: структурная (ву-гляроднагашкілетаістановішчафункцыянальнайгрупы),міжкла-савая(зпростыміэфірамі).НаменклатураIЮПАКітрывіяльныяназвыспіртоў.

Фізічныяўласцівасці.Вадароднаясувязьіяеўплыўнатэмпера-турыкіпення ірастваральнасцьспіртоў.

Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннесашчолачныміметаламі,арганічныміімінеральнымікіслотамі,галагенавадародамі,дэгідра-тацыя(унутрымалекулярнаяіміжмалекулярная);акісленне:поў-нае ічастковае.

Атрыманне спіртоў гідролізам галагеналканаў, гідратацыяйалкенаў.Атрыманнеметанолуіэтанолуўпрамысловасці.Прымя-ненне спіртоў.Таксічнасць спіртоў, іх уздзеяннена арганізмча-лавека.

Мнагаатамныяспірты.Этыленгліколь(этандыёл-1,2)ігліцэры-на(прапантрыёл-1,2,3)якпрадстаўнікімнагаатамныхспіртоў,іхсастаў,будова і структурныяформулы.

Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннесашчолачныміметаламі,арганічныміімінеральнымікіслотамі,галагенавадародамі,гідрак-сідаммедзі(ІІ) (якаснаярэакцыянамнагаатамныяспірты).Пры-мяненнеэтыленгліколюігліцэрыны.

Узаемасувязьпаміжнасычанымі,ненасычанымівуглевадародаміі спіртамі.

229

Фенолы. Паняцце абфенолах, азначэнне класа. Састаў і бу-дова фенолу: малекулярная і структурнаяформулы.Фізічныяўласцівасціфенолу.

Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннесашчолачныміметаламі,растворамішчолачаў,браміраваннеінітраваннепаараматычнымядры.Якасныя рэакцыі нафенол з бромнай вадой і растворамісолейжалеза(ІІІ).Узаемныўплыўгрупатамаўумалекулефенолу.

Атрыманнефенолузпрадуктаўкаксаваннякаменнагавугалюіхлорбензолу.Кумольныспосаб.Прымяненнефенолу.

Разліковыя задачы5.Разлікіпахімічныхураўненнях,каліаднозрэагуючыхрэ-

чываўузятазлішкам.

Дэманстрацыі1.Мадэлімалекулметанолу,этанолу,этыленгліколю,гліцэрыны.2.Параўнаннерастваральнасціўвадзенасычаныхаднаатамных

спіртоў.3.Узаемадзеяннеэтанолузнатрыем.4.Гарэннеэтанолу.

Лабараторныя доследы2.Акісленнеэтанолуаксідаммедзі(ІІ).3.Узаемадзеяннегліцэрынызгідраксідаммедзі(ІІ).

Т э м а 4. Альдэгіды (8 гадзін)

Альдэгіды. Функцыянальнаякарбанільнаягрупа,яеэлектрон-ная і прасторавая будова.Паняцце аб кетонах як разнавіднасцікарбанільныхзлучэнняў.Функцыянальнаяальдэгіднаягрупа,яеэлектронная іпрастораваябудова.

Азначэннекласа альдэгідаў.Метаналь і этанальякпрадстаў-нікі альдэгідаў, іх састаў, будова,малекулярныя, структурныя іэлектронныяформулы.

Насычаныяальдэгіды: агульнаяформула; структурная ізаме-рыявугляроднагашкілета іміжкласавая ізамерыязкетонамі.

НаменклатураIЮПАКітрывіяльныяназвыальдэгідаў.Фізіч-ныяўласцівасціальдэгідаў.

Хімічныяўласцівасці:аднаўленнедаспіртоў,акісленнедакарбо-навыхкіслот,далучэннеметанолу.Якасныярэакцыінаальдэгіднуюгрупу:«сярэбранагалюстэрка»ізгідраксідаммедзі(ІІ).

230

Атрыманне альдэгідаў акісленнемпершасных спіртоў.Атры-манне этаналюкаталітычнымакісленнем этылену і гідратацыяйацэтылену.Прымяненнеметаналюіэтаналю.

Дэманстрацыі1.Мадэлімалекулальдэгідаў.2.Акісленнеальдэгіду (рэакцыя«сярэбранагалюстэрка»).

Лабараторныя доследы4.Акісленнеальдэгідугідраксідаммедзі(ІІ).

Т э м а 5. Карбонавыя кіслоты (14 гадзін)

Карбонавыя кіслоты. Функцыянальнаякарбаксільная група,яе электронная і прасторавая будова.Азначэннекласакарбона-выхкіслот.Класіфікацыякарбонавыхкіслот: насычаныя, нена-сычаныя,араматычныя;аднаасноўныя,двухасноўныя.

Насычаныяаднаасноўныякарбонавыякіслоты:састаў,будова;агульная,малекулярныя, структурныя і электронныяформулы.Ізамерыя: структурная (вугляроднагашкілета) іміжкласавая (саскладаныміэфірамі).

Мурашыная і воцатная кіслоты як прадстаўнікі насычаныхаднаасноўныхкарбонавыхкіслот.Пальміцінавая і стэарынаваякіслотыякпрадстаўніківышэйшыхнасычаныхкарбонавыхкіслот.

НамеклатураIЮПАКітрывіяльныяназвыкарбонавыхкіслот.Фізічныяўласцівасцікарбонавыхкіслот.Уплыўвадароднайсувязінафізічныяўласцівасцікіслот.

Хімічныяўласцівасці: змяненнеафарбоўкі індыкатараў;узае-мадзеянне зметаламі; з асноўнымі, амфатэрнымі аксідамі і гід-раксідамі; солямі больш слабых кіслот. Рэакцыя замяшчэннягідраксільнай групы: са спіртамі з утварэннем складаных эфіраў(этэрыфікацыі);аміякоміамінамізутварэннемамідаў;замяшчэн-не атама вадароду ўα-вугляроднага атамана атам галагену.Па-няцце аб ангідрыдах карбонавыхкіслот.Асаблівасці акісленнямурашынайкіслаты.Атрыманнекарбонавыхкіслот акісленнемалканаў,першасныхспіртоўіальдэгідаў.Атрыманнемурашынайкіслатызаксідувугляроду(ІІ).

Ненасычаныяаднаасноўныякарбонавыякіслоты.Акрылаваяіалеінаваякіслоты:састаў,будова.Хімічныяўласцівасці:далучэнневадароду,галагенаўпадвайнойсувязівуглевадароднайгрупы.

Прымяненнекарбонавыхкіслот.

231

Узаемасувязь паміж вуглевадародамі, спіртамі, альдэгідамі,карбонавымікіслотамі.

Разліковыя задачы6.Вылічэнні па ўраўненняхрэакцый,якія адбываюццаў ра-

створах.

Дэманстрацыі1.Мадэлімалекулкарбонавыхкіслот.2.Растваральнасцькарбонавыхкіслот у вадзе, уздзеянне на

індыкатары.4.Адносіныалеінавайкіслатыдарастворуперманганатукалію

іброму;узаемадзеяннесашчолаччу.

Практычныя работы2.Атрыманневоцатнайкіслатыідаследаваннеяеўласцівасцей

(1гадзіна).

Т э м а 6. Складаныя эфіры. Тлушчы (10 гадзін)

Складаныя эфіры.Азначэннекласа.Агульнаяформула,састаў,будова,малекулярныяіструктурныяформулы.Этылавыэфірво-цатнайкіслатыякпрадстаўнікскладаныхэфіраў.

Ізамерыя:структурнаяіміжкласавая(зкарбонавымікіслотамі).Наменклатура IЮПАК і трывіяльныяназвы складаных эфіраў.Фізічныя ўласцівасці. Атрыманне складаных эфіраў: рэакцыяэтэрыфікацыі,яеабарачальнасць.

Хімічныяўласцівасці:гідроліз (кіслотныішчолачны).Складаныя эфіры ў прыродзе. Прымяненне. Поліэфірныя

валокны(лаўсан).Тлушчы.Састаўібудоватрыгліцэрыдаў.Фізічныяўласцівасці.

Хімічныяўласцівасці:гідроліз,гідрыраванне,акісленне.Біялагіч-наяролятлушчаў.

Мылы.Сінтэтычныямыйныясродкі (СМС).Выхадпрадуктурэакцыі.

Разліковыя задачы7.Вызначэнневыхадупрадуктурэакцыі.

Дэманстрацыі1.Атрыманнескладанагаэфірувоцатнайкіслаты.2.Узорыскладаныхэфіраў,поліэфірныхвалокнаўіпалімераў.

232

Лабараторныя доследы6.Даследаваннеўласцівасцейтлушчаў(растваральнасць,доказ

ненасычанагахарактарурэшткаўкарбонавыхкіслот).7.Параўнаннеўласцівасцеймылаісінтэтычныхмыйныхсродкаў.

Т э м а 7. Вугляводы (18 гадзін)

Вугляводы. Азначэннекласа.Агульнаяформула, састаў, бу-дова,класіфікацыявугляводаў.

Монацукрыды. Глюкоза:састаў,будова,функцыянальныягру-пы,будовамалекулы.Лінейнаяіцыклічныяα-іβ-формымалеку-лы глюкозы.Фруктоза— ізамер глюкозы.Фізічныяўласцівасціглюкозыіфруктозы.

Прадстаўнікіпентоз—рыбозаідэзоксірыбоза.Будоваібіяла-гічнаезначэнне.

Хімічныяўласцівасціглюкозы:акісленнедаглюконавайкісла-ты,аднаўленнедашасціатамнагаспіртусарбіту;браджэнне(спір-тавое,малочнакіслае,маслянакіслае).Якасныярэакцыінаглюко-зу:«сярэбранагалюстэрка» і з гідраксідаммедзі(ІІ).Знаходжаннеўпрыродзе,атрыманне іпрымяненнеглюкозы.

Дыцукрыды. Цукрозаякпрадстаўнікдыцукрыдаў,яесастаў.Малекулярнаяформула.Фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласці-васці:гідроліз.Атрыманне іпрымяненнецукрозы.

ПрадпрыемствыпавытворчасціцукруўРэспубліцыБеларусь.Поліцукрыды. Крухмал—прыродныполіцукрыд.Састаў і бу-

довамакрамалекулкрухмалу (астаткіα-глюкозы).Фізічныяўлас-цівасці.

Хімічныяўласцівасцікрухмалу:гідроліз(ферментатыўны,кіс-лотны);рэакцыязёдам (якаснаярэакцыянакрухмал).

Значэнневугляводаўякпажыўныхрэчываў.Цэлюлоза—прыродныполіцукрыд.Састаўібудовамакрамале-

кулцэлюлозы(астаткіβ-глюкозы).Фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціцэлюлозы:гарэнне,гідроліз,узаемадзеян-

незнеарганічнымііарганічнымікіслотамізутварэннемскладаныхэфіраў.Натуральныяіштучныявалокны.Прымяненнецэлюлозыіяевытворных.

ПрадпрыемствыпавытворчасціхімічныхвалокнаўуРэспублі-цыБеларусь.

233

Дэманстрацыі1.Акісленнеглюкозы(рэакцыя«сярэбранагалюстэрка»).2.Гідролізцукрозы.3.Узорыштучныхвалокнаў ітканін.

Лабараторныя доследы7.Узаемадзеяннеглюкозызгідраксідаммедзі(ІІ).8.Вывучэннефізічныхуласцівасцейкрухмалу.Узаемадзеянне

крухмалузёдам.

Практычныя работы3.Гідролізкрухмалу іцэлюлозы(1гадзіна).4.Рашэннеэксперыментальныхзадач (1гадзіна).

Т э м а 8. Азотзмяшчальныя арганічныя злучэнні (16 гадзін)

Аміны. Азначэннекласа.Класіфікацыя амінаў.Структурнаяізамерыя інаменклатураамінаў.

Першасныя насычаныя аміны,агульнаяформула.Функцыя-нальная групапершасныхамінаў, яе электронная будова.Мале-кулярныя,структурныяіэлектронныяформулы.Фізічныяўлас-цівасці першасных насычаных амінаў.Хімічныя ўласцівасці:асноўныя ўласцівасці амінаў (рэакцыі з вадой і неарганічнымікіслотамі),поўнаеакісленне.

Анілінякпрадстаўнікараматычныхамінаў,ягосастаўібудова.Малекулярная, структурная і электроннаяформулы.Фізічныяўласцівасці.Узаемныўплыўатамаўумалекулеаніліну.Хімічныяўласцівасці:рэакцыіанілінупаамінагрупе (знеарганічнымікіс-лотамі) іараматычнымядры(збромнайвадой).

Атрыманненасычаныхамінаўзгалагеналканаўіспіртоў,анілі-нузнітрабензолу.Прымяненнеанілінуіяговытворных.

Параўнальнаяхарактарыстыка будовы і ўласцівасцей амінаўіаміяку.

Амінакіслоты. Азначэннекласа.Функцыянальныягрупыамі-накіслот.Класіфікацыя.Ізамерыяінаменклатура:трывіяльнаяіIЮПАК.

α-Амінакіслоты.Амінавоцатнаякіслатаякпрадстаўнікаміна-кіслот,яесастаў,будовамалекулы.

234

Фізічныя ўласцівасціα-амінакіслот.Хімічныя ўласцівасціα-амінакіслот:узаемадзеяннезасновамі ікіслотамі (амфатэрныяўласцівасці);узаемадзеяннезамінакіслотамі(утварэннепептыдаў).Пептыднаясувязь.Атрыманнеα-амінакіслотзα-галагензамешча-ныхкарбонавыхкіслот.

Прымяненнеібіялагічнаяроляамінакіслот.Амінакіслотыза-менныяінезаменныя.

Сінтэтычныяполіамідныявалокны:капрон.Бялкі. Бялкі—прыродныя высокамалекулярныя злучэнні.

Састаў і будова бялковыхмакрамалекул.Першасная, другасная,трацічная ічацвярцічнаяструктурыбялкоў.

Хімічныяўласцівасцібялкоў:гідроліз,дэнатурацыя,каляровыярэакцыі.

Прымяненне ібіялагічнаяролябялкоў.

Дэманстрацыі1.Мадэлімалекулметыламіну і этыламіну.2.Дэнатурацыябялкоў.

Лабараторныя доследы9.Уласцівасцібялкоў:дэнатурацыя,каляровыярэакцыі.

Практычныя работы5.Рашэннеэксперыментальныхзадач (1гадзіна).

Т э м а 9. Абагульненне і сістэматызацыя ведаў па арганічнай хіміі (6 гадзін)

Разнастайнасцьарганічныхзлучэнняў.Узаемасувязьпаміжарганічнымізлучэннямірозныхкласаў.Класіфікацыя хімічных рэакцый, заканамернасці іх праця-

кання.Залежнасцьуласцівасцейрэчываўадбудовыіхмалекул.Асаб-

лівасцібудовыіўласцівасцейвысокамалекулярныхзлучэнняў.Арганічныязлучэнніваколнас.Уплыўсінтэтычныхарганічных

рэчываўнанавакольнаеасяроддзе.

Практычныя работы6.Распазнаваннеівывучэннеўласцівасцейпластмасівалокнаў

(1гадзіна).

235

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Вучні пав інны:даваць азначэнні паняццям:атам,малекула,атамнаяарбіталь,

энергетычныўзровеньіэнергетычныпадузровень,s-,p-,d-арбіталі,электроннаяканфігурацыя атама;кавалентная сувязь: палярнаяінепалярная,адзінарная ікратная (двайная, трайная),σ-сувязь,π-сувязь, спалучаная, пептыдная, вадародная; даўжыня сувязі,валентны вугал; хімічнаяформула (агульнаякласа,малекуляр-ная, структурная, эмпірычная); ізамер, ізамерыя (прасторавая,структурная); арганічнаяхімія, арганічныя злучэнні (азотзмяш-чальныя: аміны, амінакіслоты, бялкі; высокамалекулярныя:натуральныя,штучныя, сінтэтычныя; кіслародзмяшчальныя:альдэгіды, тлушчы, кетоны, карбонавыя кіслоты, складаныяэфіры, спірты, вугляводы,фенолы; вуглевадароды: насычаныя,ненасычаныя, цыклічныя, араматычныя); гамалогія (гамолаг,гамалагічная рознасць); група: альдэгідная, алкільная, аміна-група, гідраксільная,кетагрупа,карбаксільная,нітрагрупа,пеп-тыдная, вуглевадародная; малекула: састаў, будова (хімічная,электронная іпрасторавая);наменклатура IЮПАК,трывіяльныяназвыарганічныхзлучэнняў;пептыд;палімер,манамер,ступеньполімерызацыі,структурнаезвяно;хімічныярэакцыіарганічныхзлучэнняў(браджэння,галагенавання,гідрагалагенавання,гідра-тацыі, гідрыравання, гідролізу, дэгідратацыі, дэгідрыравання,дэгідрагалагенавання,замяшчэння,ізамерызацыі,каталітычныя,якасныя, нітравання, акіслення, адшчаплення, полімерызацыі,полікандэнсацыі,далучэння,радыкальныя,фотахімічныя,этэры-фікацыі).

Вучніпавінны ўмець:называць:асноўныяпалажэнні тэорыі хімічнай будовы арганічных рэ-

чываў, віды гібрыдызацыі атамных арбіталей; правілаМаркоў-нікава; алкільныя групы; якасныя рэакцыі на вывучаныя арга-нічныя рэчывы; агульныяформулы злучэнняў розных класаў;азначэннікласаў арганічных злучэнняў; арганічныя злучэнні панаменклатурыIЮПАКітрывіяльныхназвах;вобласціпрактычнагавыкарыстання арганічных рэчываў і вырабаў з іх; прыметыкласіфікацыіхімічныхрэакцый;састаў ібудовуарганічныхзлу-

236

чэнняў розныхкласаў, спосабы атрымання арганічныхрэчываўрозныхкласаў, валокнаў,пластмас,каўчукоў; від ізамерыі; тыпхімічнайрэакцыі;умовыпрацяканнярэакцый;фізічныяўласцівасціарганічныхрэчываў;функцыянальныягрупы;характарзмяненняфізічныхуласцівасцейрэчываўу гамалагічнымрадзе і прычынуіхзмянення;хімічныяўласцівасцііндывідуальнагарэчывапэўнагакласа;

вызначаць:прыналежнасцьарганічнагазлучэннядапэўнагакласапаструк-

турнайформуле; прасторавую будовумалекул з пазіцыі гібры-дызацыіатамныхарбіталей;тыпыхімічныхрэакцыйарганічныхзлучэнняўпаўраўненнях;арганічныязлучэнні(эксперыментальнапаякасныхрэакцыях);

адрозніваць:гамолагі; ізамеры;малекулярныя, структурныя,шкілетныя

і электронныяформулы арганічных злучэнняў; тыпыхімічныхрэакцыйарганічныхзлучэнняўпаўраўненнях ісхемах.

Вучніпавінныажыццяўляцьнаступныяспосабыдзейнасці:састаўляць:формулы электронных канфігурацый і схемы запаўнення

электронамі атамных арбіталей атамаў элементаў першых трохперыядаў;формулуарганічнага злучэння (малекулярную, струк-турную,шкілетную, скарочаную структурную, электронную);мадэлімалекул;структурныяформулыарганічныхзлучэнняўпаіхназвах;схемы,якіяадлюстроўваюцьузаемасувязьпаміжарга-нічнымірэчывамірозныхкласаў;ураўненнірэакцый,якіяадлю-строўваюцьхімічныяўласцівасці вывучаныхрэчываў і спосабыіхатрымання;

характарызаваць:асаблівасці электроннай будовы атама вугляроду; спосабы

атрымання арганічных рэчываў; будову рэчываў; тып хімічнайсувязі;фізічныяўласцівасціарганічныхзлучэнняўпэўнагакласа;хімічныяўласцівасці арганічныхзлучэнняўпэўнагакласа;утва-рэннеадзінарнай,двайной,трайнойхімічнайсувязі;

тлумачыць:узаемасувязьпаміжсаставам,будовайіўласцівасцяміарганіч-

ныхрэчываў;узаемасувязьарганічныхзлучэнняўрозныхкласаў;прычыныразнастайнасціарганічныхрэчываў;прычыныўзаемнагаўплывуатамаўумалекулахарганічныхзлучэнняў;прычыныпра-

237

яўленняарганічнымізлучэнняміамфатэрныхуласцівасцей;пры-чыныпадабенствахімічныхуласцівасцей арганічных злучэнняўаднагокласа;прасторавуюбудовумалекуларганічныхзлучэнняў;хімічныяўласцівасціарганічныхзлучэнняўзпазіцыітэорыіхіміч-найбудовы;

аналізаваць:вынікі лабараторныхдоследаў, практычныхработ; вучэбную

інфармацыю;прымяняць:вывучаныяпаняцці і законыпрыхарактарыстыцы саставу і

ўласцівасцейрэчываў,хімічныхрэакцый,спосабаўатрыманнярэ-чываў;правілыбяспечныхпаводзінпрыабыходжаннізрэчывамі,хімічнымпосудам,лабараторнымабсталяваннем іпрыборамі;

абыходзіцца:зарганічнымірэчывамі,хімічнымпосудам,лабараторнымаб-

сталяваннем,прыборамі;праводзіць:матэматычныя вылічэнні прырашэнні разліковых задач; хі-

мічныэксперымент;мадэліраваннемалекуларганічныхзлучэнняў;карыстацца:падручнікам; інструкцыяйпаправілах бяспечныхпаводзін у

хімічнымкабінеце;інструкцыяйпрывыкананніхімічнагаэкспе-рымента.

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНЫ КОМПЛЕКС ПА ХІМІІ

Асноўныя кампаненты ВМК

Хімія : падручнік для 10-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі збеларус.мовайнавучання/І.Я.Шымановіч[іінш.];падрэд.І.Я.Шы-мановіча ; пер. з рус.мовыА.Ф.Конышавай.—Мінск :Адукацыя івыхаванне,2013.

Хімія : падручнік для 11-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі збеларус.мовайнавучання/А.П.Ельніцкі,А. І.Шарапа ;пер.зрус.мовыН.Г.Ляўчук.—3-евыд.,перагледж.ідап.—Мінск:Народнаяасвета,2013.

Хвалюк, В. М.Зборнікзадачпахіміі :вучэб.дапам.для10-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/В.М.Хва-люк,В.І.Рэзяпкін;падрэд.В.М.Хвалюка.—2-евыд.перапрац.—Мінск :Адукацыяівыхаванне,2013.

238

Шарапа, А. І. Зборнік задачпахіміі : вучэб. дапам. для10-гакл.агульнаадукац. устаноў з беларус.мовайнавучання /А. І.Шарапа,А.П.Ельніцкі.—2-евыд.,выпр.—Мінск :Народнаяасвета,2010.

Дадатковыя кампаненты ВМК

Борушко, И. И.Химический эксперимент : тетр. дляпракт. работи лаборатор. опытов : 11-й кл. : пособие для учащихся учрежденийобщ. сред. образования с рус. яз. обучения /И.И. Борушко.— 6-еизд.—Сэр-Вит,2015.

Колевич, Т. А.Удивительныймирнеорганическойхимии:10-йкл.:пособиедляучащихсяучрежденийобщ.сред.образованиясбелорус.ирус.яз.обучения/Т.А.Колевич,В.Э.Матулис,В.Э.Матулис.—2-еизд.— Минск :Адукацыя івыхаванне,2014.

Колевич, Т. А.Удивительныймирнеорганическойхимии:10-йкл.:пособие для учителей учреждений общ. сред. образования с белорус.и рус. яз. обучения / Т.А.Колевич, В. Э.Матулис, В. Э.Матулис.2-еизд.— Минск :Адукацыя івыхаванне,2014.

Лахвич, Ф. Ф.Химиявтаблицахисхемах:пособиедляучащихсяучрежденийобщ.сред.образованиясрус.яз.обучения/Ф.Ф.Лахвич,О.М.Травникова.—3-еизд.—Минск :Аверсэв,2013.

Лахвич, Ф. Ф. Удивительныймирорганическойхимии :11-йкл. :пособие дляучащихсяучрежденийобщ. сред. образования с белорус.и рус. яз. обучения /Ф.Ф.Лахвич,О.М.Травникова.—2-еизд.—Минск :Адукацыя івыхаванне,2014.

Лахвич, Ф. Ф. Удивительныймирорганическойхимии :11-йкл. :пособие для учителей учреждений общ. сред. образования с белорус.и рус. яз. обучения /Ф.Ф.Лахвич,О.М.Травникова.—2-еизд.—Минск :Адукацыя івыхаванне,2014.

Мякинник, Т. Н.Химия.10класс:сборниксамостоятельныхработ:пособие для учащихся учреждений общ. сред. образования с рус. яз.обучения / Т.Н.Мякинник,И.И.Борушко.—3-е изд.—Минск :Сэр-Вит,2015.

Мякинник, Т. Н.Химия.11класс:сборниксамостоятельныхработ:пособие для учащихся учреждений общ. сред. образования с рус. яз.обучения / Т.Н.Мякинник,И.И.Борушко.—2-е изд.—Минск :Сэр-Вит,2015.

Урокихимиив7—11классах :учеб.-метод.пособиедляучителейучреждений общ. сред. образования с белорус. и рус. яз. обучения /Е.Я.Аршанский[идр.];подред.Е.Я.Аршанского,Т.А.Колевич.—Минск :Аверсэв,2014.

Химия. 10—11классы.Химический практикум /Ф.Ф.Лахвич[идр.].—Минск :«ИНИС-СОФТ»,2010.

Химия :Контрольныеипроверочные работы.Тестовые задания :7—11классы:пособиедляучителейучрежденийобщ.сред.образованияс белорус. и рус. яз. обучения / Е.Я.Аршанский [и др.] ; под ред.Е.Я.Аршанского.—3-еизд.—Минск :Аверсэв,2015.

Химияв10классе:учеб.-метод.пособиедляучителейучрежденийобщ.сред.образованиясбелорус.ирус.яз.обучения/И.Е.Шиманович[идр.];подред.И.Е.Шимановича.—Минск:Народнаяасвета,2014.

Шарапа, Е. И.Химия.11класс:рабочаятетрадь/Е.И.Шарапа.—2-еизд.,испр.—Минск :Народнаяасвета,2010.

Шарапа, А. І. Сшытак для лабараторных доследаў і практычныхработпахіміідля10класа:дапам.длявучняў10-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/А.І.Шарапа,А.П.Ель-ніцкі.—6-евыд.,дап.—Мінск :Аверсэв,2015.

Шарапа, А. І. Сшытак для лабараторных доследаў і практычныхработпахіміідля11класа:дапам.длявучняў11-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/А.І.Шарапа,А.П.Ель-ніцкі.—Мінск :Аверсэв,2015.

Шарапа, Е. И. Химияв11классе:учеб.-метод.пособиедляучите-лейучрежденийобщ.сред.образованиясбелорус.ирус.яз.обучения/Е.И.Шарапа,А.П.Ельницкий,Т.Н.Мякинник.—Минск:Народнаяасвета,2014.

ЗМЕСТ

Беларускаямова................................................. 3Беларускаялiтаратура........................................ 15Русскийязык..................................................... 42Русскаялитература............................................. 61Замежныямовы................................................. 77Матэматыка....................................................... 101ГiсторыяБеларусi............................................... 113Сусветнаягiсторыя............................................. 126Грамадазнаўства................................................. 144Геаграфiя........................................................... 163Бiялогiя............................................................. 188Фiзiка............................................................... 209Хiмiя................................................................. 222

Вучэбнаевыданне

ВУЧЭБНЫЯ ПРАГРАМЫПА ВУЧЭБНЫХ ПРАДМЕТАХ

ДЛЯ ЎСТАНОЎ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ З БЕЛАРУСКАЙ МОВАЙ НАВУЧАННЯ І ВЫХАВАННЯ

Х КЛАС(ПАВЫШАНЫ ЎЗРОВЕНЬ)

Нач.рэдакцыйна-выдавецкагааддзелаГ. І. БандарэнкаРэдактарЛ. Ф. Леўкіна

МастацкірэдактарЛ. М. РудакоўскаяКамп’ютарнаявёрсткаА. М. Брыкет

КарэктарК. В. Шобік

Падпісанаўдрук30.07.2015.Фармат60×841/16.Папераафсетная.

Друкафсетны.Ум.друк.арк.14,41.Ул.-выд.арк.13,21. Тыраж3000экз.Заказ

Навукова-метадычнаяўстанова«Нацыянальныінстытутадукацыі»МіністэрстваадукацыіРэспублікіБеларусь.Пасведчаннеабдзяржаўнай

рэгістрацыівыдаўца,вытворцы,распаўсюджвальнікадрукаваныхвыданняў№1/263ад02.04.2014.Вул.Караля,16,220004,г.Мінск

ААТ«Прамдрук».Пасведчаннеабдзяржаўнайрэгістрацыівыдаўца,вытворцы,распаўсюджвальнікадрукаваныхвыданняў№2/21ад23.11.2013.

Вул.Чарняхоўскага,3,220049,г.Мінск