04/13/23 1

04/13/23 2

04/13/23 3

ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÇÎÐÈËÃΕ Îðãàíèê õèìèéí ãîë ñóäëàãäàõóóí áîëîõ

í¿¿ðñóñòºðºã÷äèéã íýðëýõ, íýðíýýñ íü òîìü¸îã íü áè÷èõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ

ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÇÎÐÈËÒ• Îðãàíèê áîäèñûí íýðøëèéí òóõàé • Îðãàíèê áîäèñóóäûã íýðëýõ• Îðãàíèê áîäèñûí íýðøëýýñ á¿òöèéí òîìü¸îã íü

çîõèîõ • Ýð¿¿ë àþóëã¿é àæ òºðºõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä

øèíæëýõ óõààí÷ààð õàíäàõ, àñóóäëûã õàìòäàà øèéäâýðëýõ, áóñäûí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, õàìòðàí àæèëëàæ àìüäðàõàä ñóðàëöàõ04/13/23 4

04/13/23 5

• 19-р зууны сүүлч үе гэхэд олон тооны органик бодис мэдэгдэж байсан боловч аëбан ёсны нэршлийн нэгдсэн тогтолцоо бүрэлдээгүй байв. 1892 онд Женевт хуралдсан олон улсын химичдийн хурлаас олон улсын нэршлийн тогтолцоог анх боловсруулсан нь "Женев нэршил" гэж албан ёсоор нэрлэгдэх болсон байна. Үүнээс хойш органик нэгдлийн нэршлийн тогтолцоо улам боловсронгуй болж хөгжсөөр ИЮПАК нэршлийн дүрэм бий болжээ. ИЮПАК (IUРАС) гэдэг нь Олон улсын онолын ба хэрэглээний химийн холбооны International Union of Pure and Applied Chemistry гэсэн англи нэрийн товчлол юм.

04/13/23 6

• Нэршлийн үндсэн зарчим нь "нэр давхцахгүé” гэсэн зарчим юм. Органик нэгдлийн нэршлийн хөгжлийн явцад олон төрлийн нэршил үүсч бий болж зарим нь өнөөг хүртэл хэрэглэгдсээр байна.

• 1. Түүхэн нэр. Тухайн органик нэгдлийг гаргаж авсан эх булаг, шинж чанар, нээгдсэн түүх, нээсэн эрдэмтний нэр зэргийг үндэслэж тохиолдлын чанартай оноосон нэрийг түүхэн нэр (trivial name) гэж үздэг. Тухайлбал, шоргоолжны хүчил, бамбайн альдегид, хандгайн хүчил, дарсны хүчил, хурган чихний хүчил, цууны хүчил гэх мэт.

• Ò¿¿õýí íýðøèë: Öóóíû õ¿÷èë• ÈÞÏÀÊ íýðøèë: Ýòàíû õ¿÷èë

04/13/23 7

04/13/23 8

• Рациональ нэршил. Рациональ нэршлийн дүрэм нь байнга өөрчлөгдөж ирсэн бөгөөд нэгдлийн бүтэц байгууллыг тооцдог онцлогтой. Гомологийн гишүүд, тэдгээрийн изомерүүдийг гомологийн эхний гишүүний уламжлал мэтээр үзэж нэрлэнэ. Орчин үед энгийн, хялбар бүтэцтэй нэгдлүүдийг нэрлэхэд ихэвчлэн хэрэглэж байñаí.

• Рациональ нэршлээр нэрлэх дүрэм: 1. Өгөгдсөн нэгдлийн молекулын төвд

оршиж буй тухайн гомологийн хамгийн энгийн гишүүний (голцуу эхний) хамгийн их салбарласан бүтцийг сонгоíо.

04/13/23 9

2. Сонгосон бүтцийн нүүрстөрөгчийн атомтай холбогдсон язгууруудыг нэрлэнэ. 3. Тухайн гомологийн энгийн гишүүний нэрийг бичнэ.

04/13/23 10

3. Áîäèò íýðøèë: Ãðåê òîîíû íýðíýýñ ¿¿ñýëòýé. Ìåòà, ýòà, ïðîïà, 11-óíäåêàí, 12-äîäåêàí, 20-ýéêîçàí ãýõ ìýò. Ñàëáàðëàñàí òîõèîëäîëä “èçî” óãòâàð àâäàã. Æèøýý íü:

• èçîãåêñàí

• 4. ßçãóóðûí íýðøèë. Íýã áóþó õýä õýäýí óñòºðºã÷èéí àòîì äóòóó íýãäëèéã ðàäèêàë ãýõ áà “èë” äàãàâàð õýðýãëýäýã. Æèøýý íü: ìåòàí – ìåòèë ïåíòàí – àìèë, äåêàí – äåöèë ãýõ ìýò. Ýíý íýðøëýýð ãîëäóó ãàëîãåíò í¿¿ðñóñòºðºã÷èä, ñïèðò¿¿ä, ýíãèéí ýôèð, êåòîí, àìèí ãýõ ìýò íýãäë¿¿ä íýðëýãäýíý. Æèøýý íü:

• Ìåòèëèéí ñïèðò CH3-OH

04/13/23 11

04/13/23 12

• ИЮПАК нэршил: Онолын ба Хэрэглээний Химийн Холбооноос ИЮПАК нэршлийн дүрмийг удаа дараа (1957, 1961,1965) шинэчлэн боловсронгуй болгож ирсэн бөгөөд нийлмэл бүтэцтэй нэгдлүүдийг нэрлэдэг. Энэ нэршлийн тогтолцоо нь одоогоор мэдэгдэж байгаа органик нэгдлүүдийг нэрлэхэд хүрэлцдэг.

04/13/23 13

• ÈÞÏÀÊ íýðøëýýð íýðëýõäýý: 1. Нүүрстөрөгчийн атомын хамгийн урт

хэлхээг олж тогтооно.

04/13/23 14

2. Урт хэлхээгээ салбарласан язгуур (функциональ бүлэг, давхар холбоо) ойрхон талаас нь эхлэн цифрээр дугаарлана.

04/13/23 15

3. Дугаарт ороогүй халагч бүлгүүд (язгуур, функциональ бүлгүүд)-ийн байрлалыг зааж, нэрлэнэ.

04/13/23 16

• Хоёр ба түүнээс дээш салбарлалт байгаа тохиолдолд:

– Хэрвээ нүүрсустөрөгчийн язгуур байвал язгуурын англи нэрний цагаан толгойн үсгийн дарааллаар нэрлэнэ. Нэршилд дараах хүснэгтэд өгөгдсөн алканы үндсэн нэр болон органик нэгдлийн ИЮПАК нэршлийн төгсгөлийг ашиглана.

04/13/23 17

04/13/23 18

4. Õýðâýý îëîí èæèë õàëàã÷ áàéâàë äè, три, тетра, пента гэх мэт угтвар залгаж нэрлэнэ. Органик нэгдлийн ИЮПАК нэршлийн төгсгөл

ÈÞÏÀÊ íýðøëýýð íýðëýõäýý:• 1. Нүүрстөрөгчийн атомын хамгийн урт

хэлхээг олж тогтооно.• 2. Урт хэлхээгээ салбарласан язгуур (функциональ

бүлэг, давхар холбоо) ойрхон талаас нь эхлэн цифрээр дугаарлана.

• 3. Дугаарт ороогүй халагч бүлгүүд (язгуур, функциональ бүлгүүд)-ийн байрлалыг зааж, нэрлэнэ.

• 4. Õýðâýý îëîí èæèë õàëàã÷ áàéâàë äè, три, тетра, пента гэх мэт угтвар залгаж нэрлэнэ.

• 5. Органик нэгдлийн ИЮПАК нэршлийн төгсгөл

04/13/23 19

04/13/23 2004/13/23 20

• Органик нэгдлийн ИЮПАК нэршлийн төгсгөл

04/13/23 2104/13/23 21

• Õýðâýý функциональ бүлгүүд байвал ахлахын дүрмийг баримтлана.

04/13/23 2204/13/23 22

• Салбарлалт хоёр талаасаа ижил зайд байрласан бол хоёр талаас нь дугаарлаад хаëагчуудын байршлын нийлбэр нь хамгийн бага талыг сонгож дугаарлана.

• Гол хэлхээний дээд талын дугаарлалтаар халагчуудын нийлбэр 2+4+5=11 байхад доод талын дугаарлалтаар 2+3+5=10 учир доод талын дугаарлалтыг баримтлана

04/13/23 23

Ò¿¿õýí: - Ðàöèîíàëü: äèìåòèë, ýòèë ìåòàíÁîäèò: èçîïåíòàíßçãóóðûí: - ÈÞÏÀÊ: 2 ìåòèë áóòàí

04/13/23 23

Ò¿¿õýí: - Ðàöèîíàëü: ìåòèë, èçîáóòèë ýòèëåíÁîäèò: èçîãåïòèëåíßçãóóðûí: - ÈÞÏÀÊ: 5 ìåòèë ãåêñåí - 2

04/13/23 24

04/13/23 25

Ò¿¿õýí: - Ðàöèîíàëü: èçîïðîïèë àöåòèëåíÁîäèò: èçîïåíòèíßçãóóðûí: - ÈÞÏÀÊ: 3 ìåòèë áóòèí - 1

04/13/23 25

1. Ò¿¿õýí (Òðèâèàëü) Ö-Àëêàí2. Ðàöèîíàëü3. ÈÞÏÀÊ4. Áîäèò5. ßçãóóðûí ( Ðàäèêàëèéí)

• Àëêàí Àëêåí

• Àëêàäèåí Àëêèí

04/13/23 26

Àëêàí Ö-àëêàí àëêåí àëêàäèåí

àëêèí

Ò¿¿õýí

Áîäèò

Ðàöèîíàëü

ßçãóóðûí

ÈÞÏÀÊ04/13/23 27

Ò¿¿õýí: - Ðàöèîíàëü: ìåòèë, ýòèë, èçîáóòèë ìåòàíÁîäèò: èçîîêòàíßçãóóðûí: - ÈÞÏÀÊ: 3,4 äèìåòèë ãåêñàí

Ò¿¿õýí: - Ðàöèîíàëü: äèìåòèë, èçîáóòèë ýòèëåíÁîäèò: èçîîêòèëåíßçãóóðûí: - ÈÞÏÀÊ: 3,4 äèìåòèë ãåêñåí04/13/23 28

04/13/23 29

Ò¿¿õýí: - Ðàöèîíàëü -Áîäèò: èçîãåïòàäèåíßçãóóðûí: - ÈÞÏÀÊ: 3 ìåòèë ãåêñàäèåí-1,4

Ò¿¿õýí: - Ðàöèîíàëü: ìåòèë, èçîïðîïèë ìåòàíÁîäèò: èçîãåêñèíßçãóóðûí: - ÈÞÏÀÊ: 4 ìåòèë ïåíòèí-204/13/23 29

04/13/23 3004/13/23 30

Ò¿¿õýí: - Ðàöèîíàëü: äèìåòèë ö-ïåíòàíÁîäèò: -ßçãóóðûí: - ÈÞÏÀÊ: 1,3 äèìåòèë ö-ïåíòàí

04/13/23 30

04/13/23 31

Äàðààõ áîäèñóóäûã ÈÞÏÀÊ íýðøëýýð íýðëýíý ¿¿?

04/13/23 31

Äàðààõ áîäèñóóäûí ÈÞÏÀÊ íýðøèë

Ýòàí àöåòèëåí ïðîïåí ö-ïðîïàí

áóòàí áóòàäèåí-1.3 2 ìåòèë ýòèëåí áóòàäèåí-1.304/13/23 32

• 2.2 äèìåòèë áóòàí

• 1 ìåòèë, 2 ýòèë ö-ïðîïàí

• 3.3 äèìåòèë áóòèí – 1

04/13/23 33

• 2.3 äèìåòèë áóòåí-1

• 2.3 äèìåòèë áóòàäèåí-1.3

04/13/23 34

04/13/23 3504/13/23 35

• Карбоцагирагт нэгдлүүдийн цагиргийн нүүрстөрөгчийн атомуудыг халагч бүлгээс нь эхэлж, дараагийн халагч (давхар холбоо) ойрхон тал руу дугаарлана. Æèøýý íü: Моноцагирагт алкан

04/13/23 3604/13/23 36

• Гетероцагирагт нэгдлүүд Гетероцагирагт нэгдлийг цагиргийн гетероатомаас эхлэн дугаарлана. Хэрэв цагираг нэгээс илүү гетероатомтай байвал дараагийн гетероатом ойрхон тал руу дугаарлана.

• Ãýðèéí äààëãàâàð: Ãåïòàíû áàéæ áîëîõ á¿õ

èçîìåðèéã áè÷èæ ÈÞÏÀÊ, Ðàöèîíàëü, Áîäèò íýðøë¿¿äýýð íýðëýíý ¿¿?

04/13/23 37