Îðøèë Óðãàìàë ñóäëàëûí õºãæèë, ò¿¿íèé ñóäëàõ ç¿éëñ Óðãàìàë ñóäëàë áîë áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû íýã

õýñýã ìºí. Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí àìüä áàéãàëèéí ¿¿ñýë, õºãæèë, ò¿¿íèé ìºíõèéí õºäºë㺺í õóâèðàëòóóäûã ñóäàëäàã þì. Èéìýýñ õàìãèéí ýãýë á¿ä¿¿ëýã á¿òýö á¿õèé áèå ìàõáîäèîñ ýõëýí íàðèéí á¿òýöòýé áèå ìàõáîäü õ¿ðòýë á¿ãäèéã õàìààðóóëàí òýäãýýðèéí õºãæëèéí õóóëèéã ñóäàëäàã þì.

18-ð çóóí õ¿ðòýë áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíä ìåòàôèçèê îíîë íî¸ðõîæ áàéãàëèéã áóðõàí áóé áîëãîñîí áºãººä öààøèä õóâèð÷ ººð÷ëºãäºõã¿é ãýæ ¿çäýã áàéâ. Õàðèí 19-ð çóóíû ýõýí ¿åä Ëàìàðê ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûã áóé áîëãîñîí íü öààøèä Äàðâèíû á¿òýýë¿¿äýä òóñãàëàà îëæ, õºãæèæ èðñýí áàéíà. Åðòºíöºä áàéãàà àìüä áèå ìàõáîäü íü á¿ä¿¿ëýã áèåòýíýýñ õºãæëèéí çàìààð õýäýí ñàÿ æèëèéí õóãàöàà çàðöóóëàí ¿¿ññýí áîëîõûã òîãòîîæýý. Ëàìàðê ººðèéõºº îíîëä àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæèõºä ãàäààä îð÷íû íºëºº àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã çààæ ºã÷ýý. Äàðâèí íü õóâüñëûí ò¿ãýýìýë áîëîõûã òîãòîîæ, ò¿¿í äýýð ¿íäýñëýí àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæèë ÿâàãäàõ áà áàéãàëèéí øàëãàðëûí çàìààð àøèãòàé õóâüñàë áèå ìàõáîäèä õóðèìòëàãäàæ óëìààð òýð íü óäàìøëààð äàìæèí áýõæèíý ãýäãèéã íýýñýí áàéíà. Äàðâèí áà Ëàìàðêèéí ñóðãààëûã îðîñûí ýðäýìòýä õàëóóíààð õ¿ëýýí àâ÷ öààøèä òýäãýýðèéí îíîëûí àëäààòàé òàøàà õýñãèéã ¿ëäýýí õàÿæ æèíõýíý øèíæëýõ óõààíû áèîëîãèéí ¿íäñèéã òàâüæýý.

Ǻâëºëòèéí áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã òàâèã÷ È.Â. Ìè÷óðèí áîë Äàðâèí, Ëàìàðê íàðààñ á¿òýýñýí ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûã öààøèä õºãæ¿¿ëýí áèå ìàõáîäèéí àìüäðàëûí õºãæëèéí õóóëèéã íýýâ. Ýíý õóóëèéã ýðäýìòýä ¿ðãýëæë¿¿ëýí óðãàìëûí øàòàëñàí õºãæëèéí îíîëûã áèé áîëãîâ. Àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæëèéí õóóëèéã èéíõ¿¿ íýýñýí íü îðãàíèê åðòºíöèéã çºâõºí òàéëáàðëàõ ÷àíàðòàé

áàéñàí äàðâèíèçìûã îðãàíèê åðòºíöèéã õóâèðãàí ººð÷ëºõ îíîë ººðººð õýëáýë á¿òýýë÷ äàðâèíèçì áîëãîæýý. Ìè÷óðèíû áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí íü àìüä áàéãàëèéí òóõàé æèíõýíý ìàòåðèàëèñò ñóðãààë ìºí áºãººä òýð íü åðòºíöèéã ¿çýõ ãàíö øèíæëýõ óõààí äèàëåêòèê ìàòåðàëèçì äýýð òóëãóóðëàí ñóóðèëæýý.

Áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààí íü àìüòàí ñóäëàë, óðãàìàë ñóäëàë, áè÷èë àìüç¿é çýðýã õýäýí õýñãýýñ á¿ðäýë áîëíî.

Óðãàìàë ñóäëàë ãýäýã áîë óðãàìëûí àìüäðàë, á¿òýö, ºñºëò õºãæèëòèéí ç¿é òîãòîëûã ñóäëàõ øèíæëýõ óõààí ìºí. Óðãàìëûí ñóäëàë íü õýëáýð ç¿é (ìîðôîëîãè), äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè), ôèçèîëîãè, àíãèëàë ç¿é, ãàçàðç¿é, ýêîëîãè, ãåîáîòàíèê çýðýã ¿íäñýí õýëáýð¿¿äýýñ á¿ðäýë áîëíî.

Õýëáýð ç¿é (ìîðôîëîãè) áîë óðãàìëûí õýëáýð, ãàäíà á¿òýö, ÿíç á¿ðèéí ýðõòýíèé áàéðøèë, ò¿¿íèé ä¿ðñ õóâèðëûã ñóäàëäàã.

Óðãàìëûí àíãèëàë íü õýëáýð ä¿ðñ, ãàðàë ¿¿ñëýýð óðãàìëûã òîäîðõîé íýãæ¿¿äýä àíãèëàí, óëìààð óðãàìëûí àéìãèéã ñóäëàõàä ýìõ æóðàìòàé áîëãîõ õýñýã þì. ̺í óðãàìëûã àíãèëàõàä (ä¿ðñ) òîîöîîëîõ àæèë õàìààðàãäàíà.

Äîòîîä á¿òýö (àíàòîìè) óðãàìëûí ÿìàð íýã ýðõòýíèé áè÷èë á¿òöèéã (ýñ, ýä òýäãýýðèéí ãàðàë, õºãæèë ãýõ ìýò )-èéã ñóäàëíà.

Óðãàìëûí ôèçèîëîãè óðãàìëûí áèåä ÿâàãäàæ áóé àìüäðàëûí ÷óõàë ÿâöóóäûã (õîîëëîõ, àìüñãàëàõ, áîäèñûí ñîëèëöîë, ºñºëò õºãæèëò ãýõ ìýò) ñóäàëíà.

Óðãàìëûí ãàçàð ç¿é ºíãºðñºí áà îäîî ¿åä äýëõèé äýýð óðãàæ áàéñàí áîëîí óðãàæ áàéãàà óðãàìëûí áàéðøèë, òîäîðõîé ç¿éë, á¿ëýã óðãàìëûí òàðõàëò çýðãèéã ñóäàëíà.

Ãåîáîòàíèê óðãàìëûí á¿ëãýìäëèéã ãàäààä îð÷íû íºõöºëòýé óÿëäóóëàí ñóäàëíà.

Óðãàìàë ñóäëàë áîë ãýíýò øèíæëýõ óõààí áîëîí ãàð÷ èðýýã¿é áºãººä ýíý íü õºãæëèéí îëîí çóóí æèëèéí ò¿¿õòýé. Ìàíàé òîîëëîîñ ãóðâàí çóó ãàðóé æèëèéí ºìíº ãðåêèéí ýì÷

Ãèïïîêðàò õýìýýã÷ àíõ óäàà ýìèéí 200 îð÷èì óðãàìëûã òîîöîîëîí áè÷æýý. Ò¿¿íèé äàðàà ãðåêèéí ôèëîñîôè÷ Àðèñòîòåëü, Òåîôðàñò íàð òýð ¿åä öóãëóóëñàí ìàòåðèàëûí ¿íäñýí äýýð óðãàìëûã àíãèëàõ ñàíààðõëûã òºð¿¿ëæ áàéâ. Òåîôðàñò ãàçàð òàðèàëàíãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 500 îð÷èì óðãàìëûã òîîöîîëæýý. Òýðýýð á¿õ óðãàìëûã ìîä, ñººã, ºâñ õýìýýí àíãèëñàí íü îäîî ¿åä õýâýýð õýðýãëýãäýæ áàéãàà þì.

Èíãýýä 16-ð çóóíûã õ¿ðòýë óðãàìëûí ñóäëàëä òîäîðõîé ¿çýãäýõ¿éö õºãæèë ãàðààã¿é áà õàðèí 16-ð çóóíààñ ýõëýí õóäàëäàà áîëîí äàëàéãààð àÿëàõ ÿâäàë íèëýýä õºãæñºí ó÷èð øèíý ãàçàð îðíûã íýýæ óðãàìëûí øèíý ç¿éëèéã îëæ èëð¿¿ëýõ áîëîâ.

Óðãàìëûí ñóäëàëûã æèíõýíý øèíæëýõ óõààí áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò Øâåäèéí ýðäýìòýí Ëèííåé èõ ç¿éëèéã á¿òýýñýí áºãººä òýð íü îäîî ¿åèéí óðãàìëûí àíãèëëûí ¿íäñèéã áóé áîëãîâ. Ãýâ÷ Ëèííåé, ç¿éëèéã õóâèðàí ººð÷ëºãäºõã¿é, òîãòìîë ãýæ îéëãîñîí áóðóó ¿çýëòýí õ¿í áàéñàí þì. Îðãàíèê åðòºíöèéí ¿¿ñýë õºãæëèéã ýâîëþöè õºãæëèéí ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ àíõ Ëàìàðê òàéëáàðëàí óðãàìàë áà àìüòíû ç¿éë (ä¿ðñ) áîë òîãòìîë áóñ, ãàäààä îð÷íû ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íºõöëèéí àÿñààð çîõèöîí õóâèð÷ áàéäàã ãýäýã çºâ ñàíààã ãàðãàñàí áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý ýâîëþöè õºãæëèéí àñóóäëûã òàâèàä ò¿¿íèéãýý øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é þì. 19-ð çóóíû ýõýí ¿åä Ëàìàðê àìüòíû àéìãèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéã òàâèõ ñàíààðõëûã àíõ óäàà õèéñýí áîë îðîñûí ýðäýìòýí Ï.Ô.Ãîðÿíèíîâ óðãàìëûí àéìãèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéã àíõ ºã÷ýý. Òýð ¿åä íî¸ðõîæ áàéñàí ìåòàôèçèê îíîëûã ×.Äàðâèí áóò öîõèæ ò¿¿íä õóâüñãàëûã õèéí óëìààð àìüä áèå ìàõáîäèéí ýâîëþöè õºãæëèéí ñèñòåìèéí òóõàé îíîëûã áóé áîëãîâ. Òýðýý𠺺ðèéíõºº ìàòåðèàëèñò ñóðãààëààð ç¿éë áîë òîãòìîë ãýæ íîìîí÷èëæ áàéñàí èäåàëèñò ñóðãààëûã öîõèæ äýëõèé äýýð àìüäðàë ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ õºãæèæ áàéäàã

ãýñýí áàéãàëèéí õóóëèéã òîãòîîæýý. Åðòºíöèéã ¿çýõ èäåàëèñò ¿çýëä õ¿÷òýé öîõèëòûã Äàðâèí ºãñºí ó÷èð õºðºíãºòíèé îíîë÷äîîñ ò¿¿íèé ýñðýã çîõèõ òýìöëèéã ÿâóóëæ ýõëýâ.

Èäåàëèçìèéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýð áà õàðãèñ óðñãàëóóäòàé òýìöýõ ÿâäàëä Äàðâèíû ýíýõ¿¿ îíîë òýð ¿åèéí òýðã¿¿íèé õ¿ì¿¿ñò çýâñýã íü áîëæ áàéæýý. Äàðâèí õýäèéãýýð äýâøèëòòýé îëîí îíîëóóäûã áóé áîëãîñîí áîëîâ÷ òýð àëäààòàé òàëóóäòàé áàéñàí ó÷èð õºðºíãºòíèé çàðèì îíîë÷äîä àøèãëàãäàæ áàéâ. 18-ð çóóíû äóíä ¿å áà 19-ð çóóíû ýõíèé õàãàñò îðîñ îðíîîð ýâîëþöè õºãæëèéí îíîë íèëýýä õºãæèæ ýíý òàëààð áàðóóí åâðîïûí îíîë÷äûã äàâñàí áºãººä òýä ÷óõàë õýäýí àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ ýöýñòýý ýäãýýð àñóóäëààð ýâîëþöè õºãæëèéí îíîëûí ¿íäñèéã òàâüæýý. Æèøýýëáýë; Îðãàíèê áóñ åðòºíöººñ îðãàíèê åðòºíö ¿¿ññýí áîëîõ àìüä áèå ìàõáîäèéí ãàðàë ¿¿ñëèéí íýãäìýë áà òýäãýýðèéí õîîðîíäûí òºðëèéí õîëáîî, ò¿¿íèé ýâîëþöè õºãæèëä ãàäààä îð÷íû íºëºº çýðýã àñóóäëûã îðîñûí ýðäýìòýä áîëîâñðóóëæýý.

Ìàòåðèàëèñò øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã õºãæ¿¿ëýí îðîñûí óðãàìàë÷ ýðäýìòäýýñ 19, 20-ð çóóíû ¿åä ÷óõàë íýýëò¿¿äèéã õèéâ. Æèøýýëáýë: Áººìèéí øóóä áóñ õóâààãäàë, ýñèéí Ẻìèéí ðåäóêöè õóâààãäàë, ýñ¿¿ä õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìààð õîëáîãäîõ, á¿ðõ¿¿ë ¿ðò óðãàìëûí äàâõàð ¿ð òîãòîëò çýðýã íü á¿ãä îðîñûí ýðäýìòäèéí íýýëò þì. Îðîñ îðîíä äàðâèíèçìûã äýëãýð¿¿ëýõ õýðýãò Ê.À.Òèìèðÿçåâ èõèéã á¿òýýæ óäàìøèë, õóâüñàë áàéãàëèéí øàëãàðëûí òàëààð óðãàìëûí àìüäðàë äýýð æèøýýëýí ñóäëàâ.

Áàéãàëèéã õóâèðãàí ººð÷ëºã÷ È.Â.Ìè÷óðèí áà ò¿¿íèé õýðãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýã÷ ýðäýìòýä óäàìøëûí ìàòåðèàëèñò øèíý îíîëûã áóé áîëãîí àìüä áèå ìàõáîäèéí õóâüñëûí øàëòãààíûã èëð¿¿ëæ óëìààð óðãàìàë àìüòíû óäàìøëûã ººð÷ëºõ àðãà çàìûã çààæýý. Òýä íàð Äàðâèíû ìàòåðèàëèñò îíîëîîñ óõàðñàí àëäààòàé õýñã¿¿äèéã áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíààñ ¿ëäýí õàñàæ, äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçì äýýð ¿íäýñëýí,

æèíõýíý ìàòåðèàëèñò áèîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã áóé áîëãîõûí õàìò ãàäààä îð÷íû íºõöºë áîë àìüä áèå ìàõáîäèéí õºãæëèéí ãîë øèéäâýðëýõ õ¿÷èí ç¿éë ìºí áîëîõûã òîãòîîæýý. Òýä íàð íýãýí áèåèéí õºãæëèéí õóóëèéã íýýæ, óðãàìàë àìüòíû ç¿éëèéí ¿¿ñýëä àìüäðàëûí òóðøèä øèíýýð îëæ àâñàí øèíæ òýìäýã øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ òóõàé, íýãýí ç¿éëä õàìààðàãäàõ áèå ìàõáîäèéí õàðèëöàí íºëººëºõ íºëººã øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé àâ÷ ñóäëàí óëìààð óðãàìàë àìüòíû õºãæëèéã õ¿ì¿¿ñ æîëîîäîõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëæýý. Èíãýñíýýð ýäãýýð ýðäýìòýä àìüä áàéãàëèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã íýýæ óëìààð ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ èõ áîëîëöîîã áóé áîëãîâ.

Áàéãàëü, àðäûí àæ àõóéä óðãàìëûí à÷ õîëáîãäîë Õîðâîî åðòºíöºä ÿíç á¿ðèéí óðãàìàë óðãàíà. Óðãàìàë

çºâõºí ýõ ãàçàðò óðãààä çîãñîõã¿é äàëàé, ãîë ìºðºí, òýíãèñ, öººðìèéí óñíàà õ¿ðòýë óðãàäàã þìàà. Óðãàìàë óðãààã¿é í¿öãýí ãàçàð òóí õîâîð áîëíî.

Åðòºíöºä èéíõ¿¿ óðãàìàë ãàçàð ñàéã¿é òàðõàõäàà áàéãàëüä òîäîðõîé ¿¿ðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýíý.

Äýëõèé äýýð óðãàæ áàéãàà áàðàã á¿õ óðãàìàë (öººí òîîíû äîîä óðãàìëààñ áóñàä) õ¿÷èëòºðºã÷èéí õèéãýýð áàéãàëèéã òýòãýæ áàéäàã áèëýý. Óðãàìàë àìüòíû àìüñãàëàõ, øàòàõ, èñýëäýõ çýðýã ïðîöåññîîð àãààðò òîãòìîë õýìæýýòýé (21% îð÷èì) áàéõ õ¿÷èëòºðºã÷ óëàì áàãàñ÷ áàéäàã. Õýðýâ íîãîîí óðãàìàë áàéãààã¿éñýí áîë òýð íü ýöýñòýý ¿ã¿é áîëæ äýëõèé äýýð àìüäðàë ñºíºõ áàéæýý. Ãýâ÷ ýíý õèéã ÿëãàðóóëàã÷ íîãîîí óðãàìàë áàéäàã ó÷èð õ¿÷èëòºðºã÷ öàã ÿìàãò òýòãýãäýæ ñýëáýãäýæ áàéíà.

Óðãàìëûí íîãîîí õýñýãò áàéãàëü äýýð ÿâàãääàã íàðèéí ¿çýãäë¿¿äèéí íýãýí áîëîõ ôîòîñèíòåç ÿâàãäàíà. Ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññîîð óðãàìàë àãààðò áàéãàà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áà ãàçðûí õºðñíºº áóé óñíààñ îðãàíèê íýãäë¿¿äýýñ ãàäíà õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðóóëíà. Èéíõ¿¿ îðãàíèê

áóñ áîäèñîîñ óðãàìëûí áóé áîëãîñîí îðãàíèê íýãäë¿¿äèéã õ¿í àìüòàí ººðñäèéí õ¿íñ òýæýýë áîëãîí çàìààñ íü àøèãëàõààñ ãàäíà óðãàìàë ººðºº ÷ àìüäðàëäàà çàðöóóëíà.

Óðãàìàë èõ óðãàñàí ãàçàð öàã óóðûí áàéäàë íýëýýä 纺ëºí áàéäàã ó÷èð òýð íü áàéãàëü äýýð áàñ öàã óóðûã 纺ëð¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Óðãàìàë áîë ìàëûí òýæýýëèéí ¿íäñýí áààç áîëäîã áºãººä ãýðèéí òýæýýìýë áîëîí áóñàä àìüòàä ãîë òºëºâ óðãàìëààð õîîëëîíî.

Äýýðõ ãîë à÷ õîëáîãäëîîñ ãàäíà óðãàìëûã õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðò ò¿¿õèé ýä áîëãîõ, ýð÷èì õ¿÷íèé ýõ ñóðâàëæ áîëãîí àøèãëàõ, ÿíç á¿ðèéí ºâ÷íèéã àíàãààõ ýì õýðýãë¿¿ðèéã ãàðãàæ àâàõ çýðýã àñàð îëîí òàëòàéãààð àøèãëàíà.

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Óðãàìëûí ýñò á¿òöèéí òóõàé

Óðãàìëûí ýñò á¿òýö Óðãàìëûí àëü ÷ ýðõòíýýñ æèæèã õýñãèéã àâ÷ áè÷èë

õàðóóð áàãàæààð (ìèêðîñêîïîîð) ¿çâýë òýð íü ýñò á¿òýöòýé áàéäàã þì. Ýñò á¿òöèéã õàðàõàä çºãèéí ¿¿ð ìýò òîðëîã ç¿éëñ ¿çýãäýõ áºãººä ¿¿ð òóñ á¿ðèéã (æèæèã òàñàëãààíóóä) ýñ õýìýýí íýðëýæ áàéãàà þì. Ýñò á¿òýö çºâõºí óðãàìëûí áèå ìàõáîäèéí á¿òýö òºäèéã¿é, àìüòíû ìàõáîäèéí íýã øèíæ áîëíî.

Äýýä óðãàìëóóä ¿éë àæèëëàãààãààðàà õîîðîíäîî íýãäýí á¿õýë á¿òýí áèå ìàõáîäèéã ¿¿ñãýæ áóé õýëáýð ä¿ðñ, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí õóâüä èæèëã¿é òîî òîéìã¿é îëîí ýñýýñ òîãòæýý. Æèøýýëáýë: àëèìûí çºâõºí íýã íàâ÷ 50 ñàÿ îð÷èì ýñýýñ òîãòñîí áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýð ýñ¿¿ä íèéëæ ãàíö ýðõòýíã áóé áîëãîñíîîðîî íýã òîäîðõîé ¿¿ðãèéã àëèìûí àìüäðàëä ã¿éöýòãýæ áàéãàà þì. Äîîä óðãàìàë ãýãäýõ çàðèì 캺ã, çàìàã áîëîí áàêòåðè çºâõºí ãàíö ýñýýñ òîãòñîí áàéíà. Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ¿¿ä áàéðøëûí õóâüä ººð ººð áàéõ òóë òóñãàé ìýðãýæèëòýé áîëîí òîäîðõîé íýã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã áîë íýã ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ á¿õýë á¿òýí áèå ìàõáîäèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ýíý íü ÿëàíãóÿà çàìàãò èõýýõýí òîõèîëäîíî. Æèøýýáýë: Chlamydomonas çàìàã øèëá¿¿ð á¿õèé ãàíö ýñýýñ òîãòîõ áºãººä øèëá¿¿ðýýðýý óñàí äîòîð õºäºëæ ÿâíà. Óðãàìëûí ýñ ãàäààä áàéäëààðàà íÿëöãàé õàãàñ øèíãýíýýð ä¿¿ðãýãäñýí öýâð¿¿ ìýò þì. Ýäãýýð öýâð¿¿í¿¿ä áèå áèåòýéãýý ìàø îëíîîð íààëäàí èø, íàâ÷, ¿íäýñ ãýõ ìýò ýðõòýí¿¿äèéí àìüä ýäèéã ¿¿ñãýíý. Ýñ áîë àìüä áèå ìàõáîäèä òîõèîëäîõ áàãà íýãæ áîëíî. Íýã ýñò áèå ìàõáîäèéã á¿òýýã÷ ãàíö ýñ áîë ôèçèîëîãè, áèîõèìèéí íàðèéí ¿éë àæèëëàãààòàé áºãººä îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ ìºí ÿëãààã¿é íàðèéí þì. Àìüä ýñ áîë àìüñãàëàõ, õîîëëîõ, ¿ðæèõ, ºñºõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ öàã ¿ðãýëæ áîäèñûí ñîëèëöîî ÿâóóëæ áàéäàã.

Àìüä áèå ìàõáîäèéí øèíæ áîëîõ òîäîðõîé íýã àæëûã ýñ¿¿ä ã¿éöýòãýæ áàéäãààðàà àìüã¿é áàéãàëèàñ ÿëãààòàé áîëíî. Îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ãàíö ýñ áèåý äààñàí òóñãàé ç¿éë îãò áèø õàðèí òèéì îëîí ýñ¿¿ä íýãäýæ îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéã á¿òýýíý. Èéì ó÷ðààñ îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí ýñ òóñ á¿ð òóñãàéëàí ñàëãàí àâ÷ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é. Ãàíö ýñèéã ñóäëàõäàà îëîí ýñò áèå ìàõáîäèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé çºâõºí º÷¿¿õýí õýñýã ãýæ ¿çâýë çîõèíî. Óðãàìàë, àìüòíû áèå ìàõáîäèóä, ýñèéí ÿëãààã¿é á¿òýöòýé áîëîâ÷ òýäãýýðèéí ýñ¿¿ä õîîðîíäîî òàíèãäàõ ÿëãàâàðóóäòàé áàéäàã þì. ¯¿íä: óðãàìëûí ýñ ãàäíà òàëäàà íÿãò õàëüñàí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéäàã áîë àìüòíû ýñ òîäîðõîé ¿çýãäýõ þì áàðàã ¿ã¿é áîëíî. Óðãàìëûí áýëãèéí ýñ¿¿äýä òîäîðõîé õàðàãäàõ õàëüñ áàéäàãã¿é. ̺í óðãàìëûí àéìàãò áàãòàõ ñàëñòàí õºãæëèéíõºº çàðèì ¿åä õàëüñã¿é ýñòýé áàéäàã. Óðãàìëûí ýñ ïðîòîïëàñò áà ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äýýñ òîãòîíî. Ïðîòîïëàñò íü öèòîïëàçì (ñèéâýí), Ẻ캺ñ òîãòîíî. Ïðîòîïëàñòûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ýñèéí õàëüñàí á¿ðõ¿¿ë áóé áîëæ, ìºõëºã, ìºí ÿíç á¿ðèéí îðóóëãà áîäèñ, ÿëãàäàñ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿¿ñäýã (1-ð çóðàã).

Óðãàìëûí ýñèéí õýëáýð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, çýðãýëäýý ýñ¿¿äýýñ ò¿¿íä ó÷ðóóëàõ äàðàëò çýðýã îëîí ÿíçûí øàëòãààíààñ áîëæ øîî äºðâºëæèí, çóóâàí, Ẻðºíõèé áîðòãîí, óðòàâòàð, îëîí ºíöºãò, öýöãýí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí áàéíà.

Ãýâ÷ òýäãýýð íü ïàðåíõèì, ïðîçåíõèì ãýäýã õî¸ð õýëáýðò ÿëãàãäàíà. Ïàðåíõèì õýëáýðòýé ýñèéí óðò, ºðãºí íü õîîðîíäîî àäèë áóþó ýñâýë áàãà çýðãèéí ÿëãààòàé áàéõààñ ãàäíà äóãóé áóþó ìóõàð ¿ç¿¿ðòýé áàéíà. Ïàðåíõèì ýñýä Ẻðºíõèé, çóóâàí, îëîí ºíöºãò ãýõ ìýòèéí õýëáýðòýé, èõýâ÷ëýí àìüä ýñ¿¿ä áàãòàíà. Ïðîçåíõèì õýëáýðò óðò íü ºðãºíººñºº õýä äàõèí èë¿¿ ãîíçãîé ñóíàñàí ýñ¿¿ä îðíî.

Ýñ ïàðåíõèì þì óó? Ýñâýë ïðîçåíõèì õýëáýðòýé áàéíà óó? ãýäãèéã òîäîðõîéëîõäîî òóóø îãòëîëûã õèéæ ¿çýõýä õÿëáàð ìýäýãäýõ áºãººä õºíäëºí îãòëîõîä áàðàã ÿëãààã¿é àäèë áàéäàã þì. Ïðîçåíõèì ýñ¿¿ä áàðàã ãîë òºëºâ øîâõ ¿ç¿¿ðòýé áàéäàã.

Óðãàìëûí ýñ¿¿ä òîì æèæãýýðýý õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Óðãàìëûí ýñèéã èõýâ÷ëýí áè÷èë õàðóóð áàãàæèéí òóñëàìæòàéãààð ¿çýõ áºãººä ýñ äóíäæààð 10-50 ìêì õýìæýýòýé áàéäàã. Çàðèì ýñèéí òîì æèæãèéí õýìæýý ìèëëèìåòðèéã õýäýí çóó õóâààñíû íýãòýé òýíöýõ òèéì º÷¿¿õýí áàéõàä çàðèì óðãàìëûíõ áèäíèé åðäèéí í¿äýíä õàðàãäàõóéö òîì áàéíà. Æèøýýëáýë: øèéãóà, íèìáýã ìýòèéí óðãàìëûí ýñ õ¿íèé í¿äýíä õààÿà õàðàãäàíà. Íýõìýëèéí óðãàìëóóäûí øèðõýãèéí ýñ èõ òîì áàéäàã. Íýõìýëèéí ìààëèíãûí øèðõýãèéí ýñèéí óðò 4 ñì, õàëãàéíõ 7 ñì òóñ òóñ õ¿ðäýã þì. Õºâºíãèéí ¿ðèéí ãàäóóð áàéäàã ¿ñ 5,0-6,5 ñì óðò íýã ýñýýñ òîãòîíî. Åð íü öýöýãò óðãàìëóóäûí ýñ òîì õýìæýýòýé áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí áèå ìàõáîäèéí èõýíõèéã ýçýëäýã ¿íäñýí ýäèéí ïàðåíõèì ýñ¿¿ä õºíäëºí îãòëîëîîðîî äóíäæààð 0,015-0,066 ìì áàéíà. Óðãàìëûí áýëòãýë øèì òýæýýëèéí áîäèñûã

1-ð çóðàã. Ñîíãèíûí õàéðñàí íàâ÷íû ýïèäåðìèéí ýñèéí á¿òýö (Allium cepa L.) À. Ýïèäåðìèéã õóóëæ áàéãàà íü Á. Õàéðñàí íàâ÷íû ýïèäåðìèéí ýñ 1-ýñèéí õàíà, 2-öèòîïëàçì, 3-Ẻì, 4-Ẻìõºí, 5-âàêóîëü

õàäãàëàõ ïàðåíõèì ýñ¿¿ä íýëýýí òîì õýìæýýòýé. Æèøýýëáýë: ø¿¿ñëýã æèìñ, áóëöóó çýðýãòíèé ýñ õºíä뺺øºº 1 ìì õ¿ðäýã þì. Ñ¿¿ëýã ø¿¿ñò óðãàìëóóäûí ñ¿¿ëýã ø¿¿ñèéã äàìæóóëàã÷ õîîëîéä õýäýí ìåòð õ¿ðòýë óðò ýñ¿¿ä òîõèîëäîõ ÿâäàë áèé. Íýã ýñò Caulerpa ãýäýã çàìàã óðòààðàà 60 ñì õ¿ðäýã þì. Îäîî áèä óðãàìëûí ýñèéí ýðõòýí¿¿ä ò¿¿íä òîõèîëäîõ çàðèì áîäèñûã òîäðóóëàí àâ÷ ¿çüå.

Öèòîïëàçì (ñèéâýí) Ýñèéí ÷óõàë õýñýã áîë öèòîïëàçì áºãººä ãàäààä

áàéäëààðàà ºíãºã¿é, òóíãàëàã, íÿëöãàéâòàð, õàãàñ øèíãýí îð÷èí þì. Öèòîïëàçìûã ººðººð ïðîòîïëàçìûí Ẻìã¿é õýñýã áóþó ïëàçì ãýæ íýðëýíý. Ïëàçì çàëóó ýñýä áàðàã á¿õ äîòîîä çàéã ýçëýí îðøèõ óëìààð ýñ õºãøðºõºä áèé áîëäîã õîîñîâ÷èíä (âàêóîëü) õººãäºí õàíà (õàëüñ) ðóó ò¿ðýãäýíý. Àíõ ýñ çàëóó áàéõàä æèæèã õîîñîâ÷óóä ýñèéí äîòîð ýíä òýíä òàðõàé îðøèõ áºãººä ñ¿¿ëäýý Ẻãíºðºí íèéëæ íýã òîì õîîñîâ÷ áîëíî. Õºãøèí ýñèéí õîîñîâ÷ ýñèéí äîòîðõ ýçýëõ¿¿íèé èõýíõèéã ýçëýõ áºãººä ò¿¿í äîòîð óñàíä óóññàí ÿíç á¿ðèéí áîäèñûí óñàí óóñìàë àãóóëàãäàõûã ýñèéí ø¿¿ñ ãýíý. Öèòîïëàçì áîë óðãàìëûí á¿õ àìüä ýñ¿¿äýä áàéõ áºãººä òîâ÷îîð õýëýõýä òàõèàíû ºíäºãíèé óóðàã ìýò ç¿éë þì. Öèòîïëàçì ãýðýë ñàéí õóãàëäàã òóë áè÷èë õàðóóðààð ¿çýõýä õÿëáàðõàí õàðàãäàíà. Àìüä ýñèéí öèòîïëàçì õºäºë㺺íòýé áàéäàã. Öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í ÿíç á¿ðèéí óðãàìëûí ýñýä õàðèëöàí àäèëã¿é õýìæýýòýé áàéõ áºãººä ãàäààä îð÷íû íºõöºë, ÿëàíãóÿà õàëóóí õ¿éòíýýñ èõ õàìààðíà. Õýòýðõèé õ¿éòýí, ýñâýë õàëóóí áàéõàä õºäºë㺺í íü ñóëàðäàã. Öèòîïëàçì æèãä õºäºë㺺íòýé áàéõ áîëîâ÷ çàðèì ¿åä òóí ààæèì õºäëºõ ó÷ðààñ àæèãëàãääàãã¿é øàõàì áàéíà. Óðãàìëûí ýðõòýíã øàðõäóóëàõ áóþó îãòîëæ öî÷ðîîõîä

öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í õóðäàñàí áè÷èë õàðóóðààð õàðàõàä àìàð áîëäîã. Ïðîòîïëàçìûì õºäºë㺺í ìàø áàãà áàéäàã, òåìïåðàòóðûã èõýñãýõýä ò¿¿íèé õºäºë㺺í øèð¿¿ñíý. Õàëãàéí ¿ñ, ñàõàë ºâñ, ýëîäåé (Elodea) çýðãèéí öèòîïëàçìûí õºäºë㺺íèéã àìàðõàí ¿çýæ áîëíî. Óðãàìëûí ýñèéí öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í áîë ýñèéí àìüäðàëä õýðýãöýýòýé, ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íèé òóñëàìæòàéãààð áîäèñûí ñîëèëöîîíû ïðîöåññ õóðäàñíà. Ïðîòîïëàçìûí õºäºë㺺íèéã õýëáýëçýõ, ýðãýëäýõ, ìóøãèðàõ, îðãèëóóí ãýæ äºðºâ ÿëãàíà (2-ð çóðàã). Õýëáýëçýõ õºäºë㺺í ýñèéí æèæèã õýñã¿¿ä õàãàñ øèíãýí îð÷èíäîî íýã äîð óñàíä õºâºõ çàâü ìýò õºäëºíº. Ýðãýëäýõ áóþó òîéðîã õºäºë㺺í ÿâàãäàõàä ïðîòîïëàçì ýñèéí õàíûã (õàëüñèéã) äàãàí íýãýí ÷èãýýð óðñàí ÿâíà. Èéì õºäºë㺺í õºãøèí ýñèéí öèòîïëàçìä áàéõ áºãººä çàëóó ýñèéí öèòîïëàçì ìóøãèðàõ õºäºë㺺íòýé áàéíà. Öèòîïëàçìûí ìóøãèðàõ õºäºë㺺í ýñèéí õàíàíààñ òºâ õ¿ðòýë, òºâººñ õàíà õ¿ðòýë çºðæ ÿâíà.

2-ð çóðàã. Ýëîäåéí (Elodea canadensis) íàâ÷ À. Á. Áàãà ºñãºëòººð õàðâàë Â. Íàâ÷íû ýñèéí öèòîïëàçìûí õºäºë㺺íèé ÷èãèéã ñóìààð çààâ. 1-ýñèéí õàíà, 2-âàêóîëü, 3-öèòîïëàçì, 4-õëîðîïëàñò

Çàëóó ýñýä áàéäàã æèæèã õîîñîâ÷óóä ñàðíèóí áàéõ òóë

òýäãýýðèéí õîîðîíäóóð öèòîïëàçì ìóøãèðàõ õºäºëãººíººð òºâººñ õàíà óðóó, õàíàíààñ òºâ óðóó ÿâäàã. Çàëóó ýñèéí òºâä ãîë òºëºâ Ẻì íü áàéõ áºãººä Ẻì, õàíà õî¸ðûí õîîðîíä öèòîïëàçì íààø öààø õºäëºõèéã ìóøãèðàõ ãýíý. Èõ õàëóóí þìóó õ¿éòýí ¿åä öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í ñóëàð÷ çºâõºí òºâ人 ÿâàãäàõûã îðãèëóóí õºäºë㺺í ãýíý. Öèòîïëàçìûí õºäºë㺺í çºâõºí ìåçîïëàçìûí (äóíä) äàâõàðãàä ÿâàãäàíà. Õàðèí ¿õñýí ýñèéí ïðîòîïëàçì ÿìàð ÷ õºäºë㺺í áàéõã¿é áºãººä ñ¿¿ëäýý ïðîòîïëàçì ÷ áàéõã¿é áîëíî. Ïðîòîïëàçì çîõèõ õýìæýýíèé õºäºë㺺íòýé áàéõààñ ãàäíà ôèçèêèéí òóñãàé øèíæ¿¿äòýé. Ïðîòîïëàçì ôèçèêèéí øèíæýýðýý êîëëîèäûí íàðèéí ñèñòåì áîëíî. Êîëëîèä áàéäàëòàé áîäèñûí ãîë øèíæ áîë òàëñæèõã¿é áºãººä ò¿¿íèé æèæèã õýñã¿¿ä óñàíä óóñàõã¿é èëýí õàëèí õºâæ ÿâäàã. Êîëëîèä æèæèã õýñã¿¿ä 0,1-0,001 ìêì çàðèìäàà ò¿¿íýýñ ÷ áàãà õýìæýýòýé áºãººä çîãñîëòã¿é õºâæ ÿâíà. Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí êîëëîèä áàéäàë ¿íýíäýý äèñïåðñèéí ñèñòåì ìºí. Ò¿¿íèéã æèøèæ ¿çýõýä ÿìàð íýãýí óóñäàãã¿é áîäèñûã æèæèãëýýä øèíãýí äîð õèéæ ñýãñýðõýä æèíõýíý óóñìàë áîëîõã¿é, õàðèí äèñïåðñèéí õîëèìîã áîëäîã. Áîäèñûí æèæèãëýëòèéã ñàéí õèéæ ÷àäâàë òóíàëò íü óäààí, ìóó æèæèãëýâýë õóðäàí òóíàæ êîëëîèä òºñã¿é áîëîõ æèøýýòýé þì. Êîëëîèäûí æèæèã õýñã¿¿ä óäààíäàà õîîðîíäîî íèéëæ àìàðõàí òóíàæ áîëîõ ìýò ñàíàãäàâ÷ òýäãýýð íü öàõèëãààíû èæèë áèø öýíýãòýé áàéõ òóë áèå áèåý ò¿ëõýí îðøèíî. Òºñººëæ ¿çýõýä òàõèàíû ºíäºã, öàðäóóë çýðãèéã óñàíä õèéæ ñàéí õóòãàâàë êîëëîèä áîëíî. Öèòîïëàçì êîëëîèä øèíæ ÷àíàðòàé áàéõ íü ýñèéí àìüäðàëä àìèí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Êîëëîèäûí òýð

æèæèã îëîí õýñã¿¿ä òóñ á¿ðäýý òîõèðñîí çîõèõ õýìæýýíèé ãàäàðãóóòàé áàéõ áºãººä íèéòäýý íèëýýä òîì ãàäàðãóóã áèé áîëãîæ òýãñíýýðýý ãàäààä îð÷èíòîé õàðüöàõ òàëáàé èõñýí ôèçèê õèìèéí ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññ ÿâóóëäàã þì. Èéì ó÷ðààñ ýñèéí öèòîïëàçìûí º÷¿¿õýí õýñýã íü ÿíç á¿ðèéí ïðîöåññ ÿâóóëæ íýëýýä òîì ãàäàðãóóòàé áàéäàã þì. Öèòîïëàçìûí êîëëîèä øèíæ ÷àíàðòàé áàéñíààñ þóíû óðüä àäñîðáöèé áèé áîëíî. Àäñîðáöèé áèé áîëîõîä íýãýí òºðëèéí áîäèñóóä íºãºº áîäèñûí ãàäàðãóóä òóíàæ Ẻãíºðºí öóãëàðäàã þì. Öèòîïëàçìûí êîëëîèä æèæèã õýñã¿¿ä ººðòºº èõ õýìæýýíèé óñûã øèíãýýõ ÷àäâàðòàé (ãèäðîôèë ÷àíàð) áàéäàã. Óñ øèíãýýñíýýñ êîëëîèäûí õýñã¿¿ä õººæ òîìðîõ áîëîâ÷ òýð íü óñíààñ òóñãààðëàãäñàí õýâýýð áàéíà. Èéìýýñ öèòîïëàçìûí îíöãîé íýã øèíæ ÷àíàð áîë óñòàé õîëèëääîãã¿é ÷àíàð áîëíî. Ýíý ÷àíàð íü ýñèéí àìüäðàëä ìàø ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë þì. Öèòîïëàçì óñòàé õîëèëäîõã¿é øàëòãààíûã îäîî ¿åä ÿâ öàâ òîäîðõîéëîîã¿é áîëîâ÷ öèòîïëàçì óñàíä óóñàõã¿é íèìãýí äàâõàðààãààð á¿ðõýãäñýí áàéäàã áîëîâ óó? ãýæ òààâàðëàäàã áàéíà. Ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä õýäèéãýýð óñ çîíõèëîõ õóâèéã ýçýëäýã áîëîâ÷ òýð íü æèðèéí øèíãýíòýé àäèëã¿é þì. Åðäèéí øèíãýíýýñ ïðîòîïëàçì íèëýýä ÿëãààòàé áàéäàã. Óñ èõ áàéâàë ïðîòîïëàçìûí íààëäàíãè ÷àíàð èõ áîëäîã áºãººä èéì ÷àíàð áóñàä åðäèéí øèíãýí¿¿äýä áàéäàãã¿é. Ïðîòîïëàçì, õýäèéãýýð õàãàñ øèíãýí óÿí õàòàí ÷àíàðòàé, ñóíãàæ òàòàõàä íàðèéí óòàñ ìýò áîëòëîî òàñðàõã¿é. Õàðèí æèðèéí øèíãýí¿¿ä óÿí õàòàí ÷àíàðã¿é òóë ñóíàõã¿é æèðèéí øèíãýí¿¿äýýñ îíöãîé ïðîòîïëàçìûí äýýðõ øèíæ íü êîëëîèäûí æèæèã õýñã¿¿äèéí õîîðîíä ÿìàð íýã õîëáîî ¿¿ñãýí ïðîòîïëàçìä òîäîðõîé á¿òýö áèé áîëãîíî. Èéì ó÷ðààñ ïðîòîïëàçì øèíãýí ç¿éë ìºí áîëîâ÷ áóñàä øèíãýí¿¿äýýñ ýðñ ÿëãàãäàõ òóí íàðèéí á¿òýöòýé áàéõ áºãººä òýð íü ýñèéí õºãæèë ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì.

Ïðîòîïëàçìûí íàðèéí á¿òýö òýð ÷ áàéòóãàé ò¿¿íèé äàâõàðãà òóñ á¿ð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ýíý íü þóíû ºìíº àìüä ýñýä àìüä ïðîòîïëàçìûã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ áîäèñóóä õîîðîíäîî õèéãýýä ãàäààä îð÷íîîñ îðæ èðæ áàéãàà áîäèñóóäòàé õàðèëöàí ¿éë÷èëãýýòýé áàéäãààðàà òàéëáàðëàãäàíà.

Öèòîïëàçì õýä õýäýí äàâõàðãààñ òîãòîõ áºãººä äàâõàðãóóäûí òîî ýñèéí çàëóó õºãøèíººñ øàëòãààëàí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Çàëóó ýñèéí öèòîïëàçì õî¸ð äàâõàðãàòàé õºãøèí ýñèéõ ãóðâàí äàâõàðãàòàé áîëíî. Öèòîïëàçìûí õàìãèéí ãàäíà òàëûí íèìãýí õàëüñàí äàâõàðãèéã ïëàçìîëåìì ãýæ íýðëýíý. Ïëàçìîëåìì áîë öýãëýã á¿òýöã¿é áºãººä ýñèéí á¿ðõ¿¿ë õàëüñòàé øóóä õèëëýíý.

Õî¸ðäóãààð äàâõàðãûã ìåçîïëàçì ãýæ íýðëýíý. Ýíý íü ïðîòîïëàçìûí òîãòîöûí ¿íäñýí õýñýã áºãººä öýãëýã á¿òýöòýé. Öèòîïëàçìûí ãóðàâäóãààð äàâõàðãûã òîíîïëàñò ãýæ íýðëýíý. Òîíîïëàñò áîë öèòîïëàçìûí õàìãèéí äîòóóð îðøèõ íèìãýí õàëüñ òóë ýñýä áàðàã áàéõã¿é þì. Õàðèí ýñ õºãøèðºõ òóñàì õîîñîâ÷ áèé áîëæ ò¿¿íýýñ öèòîïëàçì íü òîíîïëàñò ãýãäýõ ýíýõ¿¿ íèìãýí õàëüñààð òóñãààðëàãäàíà.

Ýñèéí öèòîïëàçì èéìýðõ¿¿ õýä õýä õýäýí äàâõàðãààñ á¿ðääýã íü ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàë à÷ òóñòàé þì. Èéì îëîí äàâõàðãà áàéñíààñ öèòîïëàçì õàãàñ íýâòð¿¿ëýõ ÷àíàð á¿õèé áàéíà. ¯¿íä öèòîïëàçìûí äàâõàðãóóä çàðèì áîäèñûã àìàðõàí íýâòð¿¿ëýõ áîëîâ÷ çàðèìûã äóðã¿éõýí áóþó îãò íýâòð¿¿ëäýãã¿é. ªºðººð õýëáýë öèòîïëàçì òýð á¿õ áîäèñûã íýâòð¿¿ëýõã¿é õàðèí òýäãýýðýýñ çàðèìûã íü ñîíãîí íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé þì. Öèòîïëàçìûí ýíý ÷àíàð (õàãàñ íýâòð¿¿ëýã÷) ýñèéí áîäèñûí ñîëèëöîë òóðãîð ïëàçìîëèçûí ¿çýãäýëä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ýñèéí àìüäðàëûí ÿâöàä öèòîïëàçì ÿìàð ÷ ººð÷ëºëò õóâèðàëã¿é îðøèõ òîãòìîë øèíæ ÷àíàðòàé áóñ, ¿ðãýëæ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì.

Öèòîïëàçìûí àìüäðàõ ÷àäâàð ãàäààä îð÷íû îëîí íºõöºëººñ õàìààðíà. Èõ õàëóóí áóþó õ¿éòýí áàéõ ÿâäàë íü öèòîïëàçìä ìóóãààð íºëººëºí ¿õ¿¿ëäýã þì. Åð íü öèòîïëàçì óóðãèéí áîäèñûí íàéðëàãàòàé òóë èõ õàëáàë àìàðõàí á¿ëýãíýíý.

50-60 ãðàäóñ õ¿ðòýë õàëààõàä öèòîïëàçì ¿õýõ áîëîâ÷ çàðèì íýã áèå ìàõáîäü 90 ãðàäóñûí õàëóóíûã òýñâýðëýäýã þì. Çàðèì ñïîðóóä 100 ãðàäóñûí õàëóóíûã, 200 ãðàäóñûí õ¿éòíèéã òýñâýðëýæ ÷àääàã áàéíà. ̺í òîäîðõîé õýìæýýíèé êîíöåíòðàöè á¿õèé õèìèéí ÿìàð íýãýí áîäèñîîð ¿éë÷ëýõýä öèòîïëàçì àìàðõàí ¿õíý.

Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí êîíöåíòðàöè (ºòãºí, øèíãýí, õàòóó, 纺ëºí ÷àíàð) ÿíç á¿ð áàéäàã. Øèíýýð ¿¿ñ÷ ºñºæ áàéãàà ¿ðèéí ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàò 50-80% óñ áàéõ òóë ïðîòîïëàçì íÿëöãàé øèíãýí áàéäàëòàé áàéíà. Õàðèí ã¿éöýä áîëîâñîðñîí (õàòñàí) ýñèéí ïðîòîïëàçì õàòóó áàéäàëòàé áàéõ áºãººä ýíý ¿ðýíä 10-15% -èàñ õýòðýõã¿é óñ áàéäàã. Ãýâ÷ ïðîòîïëàçì øèíãýíýýñ õàòóó áàéäàëä, õàòóóãààñ øèíãýí áàéäàëä òóñ òóñ øèëæäýã þì. Æèøýýëáýë ¿ðèéã óñàíä äýâòýýâýë õººæ òîìðîõ íü õàòóó áàéäàëä áàéñàí ïðîòîïëàçì øèíãýí áàéäàëä øèëæèæ áóé ¿çýãäýë äàðóé ìºí.

Ïðîòîïëàçìûí õàòóó, øèíãýí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí áàéäàë íü ò¿¿íèé õàëóóí õ¿éòíèéã òýñâýðëýõ ÿâäàëä èõýýõýí íºëººòýé. Æèøýýëáýë: õóóðàé ¿ðèéã 80-100 ãðàäóñ õ¿ðòýë õàëààõàä óðãàõ ÷àäâàðàà àëäààã¿é áàéäàã áîë óðãàæ áàéãàà ¿ðèéã (èéì ¿ðèéí ïðîòîïëàçì øèíãýí áàéäàëòàé áàéíà) 50-60 ãðàäóñ õ¿ðòýë õàëààâàë ýñèéí ïðîòîïëàçì ¿õíý.

Íýãýí ýñèéí äîòîð îðøèõ ïðîòîïëàçì ãàäóóðàà ýñèéí õàëüñààð á¿ðõýãäñýí áàéõ òóë áóñàä ýñ¿¿äèéí ïðîòîïëàçìòàé ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é òàñàðõàé ìýò áîäîãäîíî.

Ýíý áîë òèéì áèø, àìüä ýñ¿¿äèéí ïðîòîïëàçì õîîðîíäîî ïëàçìîäåñìà ãýæ íýðëýãäýõ íàðèéí óòàñ ìýò ïðîòîïëàçìûí õýñãýýð õîëáîîòîé îðøäîã áàéíà.

Ïðîòîïëàçì õèìèéõýý øèíæ ÷àíàðààð íèëýýí íàðèéí áºãººä ýñ òóñ á¿ðä ºâºðìºö îíöëîãòîé ÿíç á¿ðèéí áîäèñûí íèéëìýë áîäèñ áàéäàã þì. Ò¿¿íèé íàéðëàãàä îðãàíèê, îðãàíèê áóñ (ýðäýñ áîäèñ) áîäèñóóä îðîëöîõîîñ ãàäíà èõýýõýí õýìæýýíèé óñ áàéíà. Ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä óñ ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé áàéõ áîëîâ÷ èõýâ÷ëýí ººðèéõºº (ïðîòîïëàçì) æèíãèéí 60-80% õóâèéã ýçýëíý. Ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä áàéãàà îðãàíèê íýãäëèéí 50-èàñ äýýø õóâèéã óóðàã ýçýëäýã þì. Óóðãèéí ìîëåêóëä í¿¿ðñòºðºã÷ (50,7-55%), óñòºðºã÷ (6,7-7,3%), àçîò (15.4-19,3%), õ¿÷èëòºðºã÷ (19,1-23,7%), ôîñôîð (0,0-0,5%), õ¿õýð (0,4-1,5%) òóñ òóñ îðîëöñîí áàéíà. Ýñèéí ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàíä áàéãàà óóðãèéã îðóóëãà áîäèñûí (òýð íü ìºí óóðàãò íýãäýë¿¿äòýé áàéäàã þì.) óóðãààñ ÿëãàõûí òóëä ¿íäñýí óóðàã ãýæ íýðëýäýã þì. Æèøýýëáýë áàéöààíû íàâ÷íû öèòîïëàçìûí õóóðàé áîäèñûí 63,1 õóâèéã óóðàãò áîäèñ ýçýëíý. Óóðãààñ ãàäíà ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàä í¿¿ðñ óñ ººõ òîñëîãèéí áîäèñ îðîëöîíî. ̺í ýäãýýðýýñ ãàäíà íàðèéí íàéðëàãàòàé òîñîðõóó áîäèñ áîëîõ ëèïîèä öèòîïëàçìûí íàéðëàãàä òîõèîëääîã þì. Ëèïîèä áîë ïðîòîïëàçìûí ãàäíà äàâõàðãà ïëàçìîëåììûí íàéðëàãàä îðîëöäîã, óñàíä óóñäàãã¿é áîäèñ òóë ãàäíà îð÷íîîñ ýñýä øèì òýæýýë íýâòðýí îðîõîä à÷ òóñòàé áàéäàã þì. ¯¿íä óñàíä óóñàõã¿é ÿíç á¿ðèéí áîäèñóóä ëèïîèäèä óóñ÷ ÷àäñàíààñ ýñèéí õàíûã íýâòëýí îðíî. Ïðîòîïëàçìûí õèìèéí íàéðëàãà òîãòìîë áàéõã¿é ººð÷ëºãäºæ áàéäàã þì. Ïðîòîïëàçì ººðèéíõºº çàðèì áàéäëààð õàòóó áèåòýé òºñòýé áàéíà. ¯ð ã¿éöýä áîëîâñðîõûí õàìòàä óñàà àëäàæ õàòóó áîëäîã þì. Ýíý ¿åä ïðîòîïëàçì íü ìºí õàòóóðàõ áîëîâ÷ àìüäðàõ ÷àäâàðàà àëääàãã¿é áîëíî. Áîëñîí ¿ðèéã óñàíä äýâòýýãýýä äóëààí ãàçàð áàéëãàâàë õººæ, öèòîïëàçì ººð÷ëºãäºí øèíãýí áàéäàëòàé áîëíî.

Áººì Áººì áîë ïðîòîïëàñòûí ¿íäñýí õýñýã áºãººä àìüä ýñ

á¿ãäýä îðøèíî. Èõýâ÷ëýí ýñ á¿ðä íýã Ẻì áèé. Çàðèì óðãàìàëä õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ îëîí Ẻìòýé ýñ¿¿ä (캺ã, çàìãóóä) òîõèîëääîã þì. Ãýâ÷ áàêòåðè, õºõ íîãîîí çàìàãò Ẻì íü òîäîðõîé áóñ îãò ¿çýãäýõã¿é áºãººä Ẻìèéí ¿¿ðãèéã äàí ãàíö ÄÍÕ –èéí óòàñëàã ã¿éöýòãýíý. Áººì áîë ïðîòîïëàçìûã áîäâîë òèéì èõ òóíãàëàã áóñ áºãººä ãîë òºëºâ Ẻðºíõèé áóþó çóóâàí õýëáýðòýé áàéíà. Ãýâ÷ çàðèì óðãàìëûí ýñèéí Ẻì íàðèéí óðò ýñâýë ìóøãèðñàí ñàëààëñàí òîõèîëäîíî. Ýñèéí Ẻìèéí õýëáýð ä¿ðñ òýðõ¿¿ ýñèéí íàñíû áàéäëààñ øàëòãààëíà. Çàëóó ýñ¿¿ä èõýâ÷ëýí Ẻðºíõèé Ẻìòýé, õºãøèí ýñýä çóóâàí áóþó òàâãàí õýëáýðòýé áîëäîã þì.

Áººìíèé õýìæýý æèãäã¿é, õºãöíèé 캺㿿äèéí Ẻì äºíãºæ 1-2,5 ìêì áàéõàä õàìãèéí òîì Ẻì 1,5 ìì õ¿ðíý. Áººìèéí îðøèëò ýñèéí äîòîð ÿíç á¿ð áàéíà. Çàëóó ýñ¿¿äèéí Ẻì ãîë òºëºâ òºâèéí õýñýãò îðøèæ ò¿¿íèé õºãøèð÷ õîîñîâ÷ ¿¿ñýõèéí õàìò ò¿ëõýãäýí õàíà óðóóãàà îéðòîíî. Çàðèì ¿åä ýñèéí Ẻì èõýýõýí õºäºëíº. ßëàíãóÿà ýñèéí õàíà ãýìòýæ øàðõëàõ áóþó ýñâýë ò¿¿íèé çóçààðàëò ÿâàãäàõàä òýð õàâüöàà Ẻì î÷ñîí áàéäàã. Áººì áîë ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Áººìèéí àæèëëàãàà íèëýýí íàðèéí áºãººä òýð íü öèòîïëàçìûí õàìò ýñèéí ¿éë àìüäðàëûã æîëîîääîã þì. Áººìã¿é ýñ áàðàã áàéõã¿é, çºâõºí õºõ-íîãîîí çàìàã, áàêòåðè ìýòèéí á¿ä¿¿ëýã äîîä óðãàìëóóäûí ýñýä áººì ¿ã¿é áºãººä ò¿¿íèéã ïðîêàðèîòóóä ãýæ íýðëýíý. ªíãºðñºí çóóíû 90-ýýä îíû ¿åä îðîñûí ýðäýìòýí ïðîôåññîð È.È.Ãåðàñèìîâ Spirogóra çàìãèéí Ẻì ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàì þó õèéæ áàéäãèéã ñóäàëæýý. È.È.Ãåðàñèìîâ ÿíç á¿ðèéí àðãûã õýðýãëýæ Ẻìã¿é, õîñ Ẻìòýé ýñ¿¿äèéã ãàðãàí àâ÷ýý. Ýíýõ¿¿ ãàðãàæ àâñàí Ẻìã¿é ýñýä õóâààãäëûí ïðîöåññ åð áóñûí ÿâàãäñàíààñ ãàäíà òýð ýñ öààø ºñºõºº

áîëüæ, îðãàíèê íýãäýë ¿¿ñãýõ ÷àäâàðàà àëäàí áîäèñûí çàäàðëûí ïðîöåññ õýòýð÷ ñ¿¿ëäýý ¿õæýý. Çàðèì ýñýä öàðäóóë ¿¿ñ÷ áàéñàí áîëîâ÷ áàñ ë ÿëãààã¿é ¿õñýí áàéíà. Õàðèí õîñ Ẻìòýé áîëñîí ýñ õóðäàí ºñºæ òîì áîëæýý. Áººìã¿éãýýð ýñèéí öèòîïëàçì àìüäðàõã¿éí íýãýí àäèë öèòîïëàçìã¿éãýýð Ẻì àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é. Áººìèéí õóâààãäàë ÿâàãäñàíû äàðàà ýñèéí õóâààãäàë ÿâàãäàíà. Ïðîòîïëàçìààñ Ẻì øèíýýð ¿¿ñýõã¿é. Øèíý Ẻì çºâõºí õóó÷èí áàéñíààñàà ¿¿ñíý (ýõ ýñýýñ õóâààãäëûí çàìààð). Áººì áîë ýñèéí àìüäðàëä àìèí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã ó÷ðààñ ºñºëò, áîäèñûí ñîëèëöîë, ýñýä õàëüñ áóé áîëîõ, ýñèéí õóâààãäàë çýðýã ÷óõàë ïðîöåññóóä çààâàë ò¿¿íèé îðîëöîîòîé ÿâàãääàã áèëýý. Áººì õèìèéí íàéðëàãààðàà ïðîòîïëàçìòàé òºñòýé áîëîâ÷ ò¿¿íä íóêëåîïðîòåéä ãýæ íýðëýãäýõ îíöãîé øèíæ ÷àíàðòàé óóðàã áàéäàã áîëîé. Íóêëåîïðîòåéä-óóðãèéí íàéðëàãàä óñòºðºã÷, õ¿÷èëòºðºã÷, í¿¿ðñòºðºã÷, àçîò õ¿õðýýñ ãàäíà ôîñôîð îðîëöäîã þì. Íóêëåîïðîòåéäûí íàéðëàãàä òèìîíóêëåéíû õ¿÷èë îðîëöîíî. Òèìîíóêëåéí õ¿÷èë çºâõºí Ẻìèéí íàéðëàãàä îðîëöîõ áºãººä ò¿¿íèé õóâààãäàõ ïðîöåññò ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Áººì ôèçèê-õèìè øèíæýýðýý êîëëîèä ñèñòåì áºãººä ïðîòîïëàçìûã áîäâîë àðàé ºòãºí êîíöåíòðàöèòàé þì. Áººì ãàäíà òàëäàà õàëüñòàé áàéíà. ̺í ò¿¿íèé äîòîð íýã áóþó õýä õýäýí Ẻìõºí áàéäàã. Èéì ó÷ðààñ Ẻì íü Ẻìèéí õàëüñ, Ẻìèéí øèíãýí îð÷èí, Ẻìõºí ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí õýñã¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Áººìèéí ýäãýýð á¿ðäýë õýñãèéã òóñãàé áóäàã÷ áîäèñîîð áóäààä áè÷èë õàðóóðààð õàðàõàä òîäîðõîé ¿çýãäýíý. Áººìèéí õàëüñ ò¿¿íèé òàéâàí áàéäàëòàé áàéõàä ïðîòîïëàçìààñ òóñãààðëàæ, õóâààãäëûí ¿åä àëãà áîëîîä õóâààãäàæ äóóñàõûí çýðýãöýýãýýð äàõèí áóé áîëíî. Áººìèéí øèíãýí îð÷íûã êàðèîïëàçì áóþó Ẻìèéí ïëàçì ãýæ íýðëýíý. Êàðèîïëàçì íü õðîìàòèí, Ẻìèéí ø¿¿ñ

ãýäýã õî¸ð ¿íäñýí ç¿éëýýñ á¿ðäýíý. Õðîìàòèí æèæèã öýãëýã á¿òýöòýé, àìàðõàí áóäàãääàã áîäèñîîñ òîãòîíî. Õðîìàòèíû öýãëýã¿¿ä õîîðîíäîî íàðèéí óòñààð õîëáîãäîí õðîìàòèíû òîð ¿¿ñãýõ áºãººä òýäãýýðèéí äóíäàõ çàéä Ẻìèéí ø¿¿ñ áàéíà. Õðîìàòèíû íàéðëàãà íèëýýí íàðèéí áîäèñîîñ òîãòñîí óóðàã îðîëöîíî. Áººìèéí ø¿¿ñ, õðîìàòèíûã áîäâîë øèíãýõýí áºãººä áóäàã÷ áîäèñîîð ¿éë÷ëýõýä ºí㺺 õóâèðãàäàãã¿é áîëíî. Õðîìàòèíóóä Ẻìèéí ø¿¿ñýí äîòîð õºâñºí áàéäàëòàé îðøèíî. Áººìèéí äîòîð ò¿¿íèéã áîäâîë àðàé õàòóó êîíñèñòåíö á¿õèé Ẻìõºí áàéðëàíà. Áººìõºí ãîëäóó Ẻðºíõèé öàãèðàã õýëáýðòýé áºãººä ãýðýë ñàéí õóãàëäàã ó÷èð ÿìàð ÷ áóäëàãà øààðäàõã¿é ñàéí õàðàãäàíà. Áººìõºí ýñèéí àìüäðàëä ÷óõàì ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áîëîõûã ñàéí ìýäýýã¿é áàéãàà þì. Ãýâ÷ òýð íü ïðîòîïëàçìûí íàéðëàãàíû óóðàã áèé áîëîõîä îðîëöäîã õýìýýí ¿çäýã. Áººì ýñèéí äîòîð ÿâàãääàã áîäèñûí ñîëèëöëûí ïðîöåññûã èäýâõæ¿¿ëäýã ÿíç á¿ðèéí ôåðìåíò¿¿äèéã ÿëãàðóóëíà. Áººì òàéâàí áàéõäàà ãàäíà òàëààðàà ïðîòîïëàçìààð á¿òýí õ¿ðýýëýãäñýí áàéõ áîëîâ÷ ò¿¿íòýé õîëèëäîæ õóòãàëääàãã¿é þì. ̺õëºã¿¿ä

Íîãîîí óðãàìëûí ýñèéí îíöëîã áîë ìºõëºã¿¿äòýé ÿâäàë þì. Õºõ-íîãîîí çàìàã, áàêòåðè, ñàëñò, 캺ã, ìºí çàðèì íýã ïàðàçèò àìüäðàëòàé óðãàìëûí ýñýä ìºõëºã áàéõã¿é. ̺õëºã áîë çºâõºí óðãàìëûí ýñýä áàéäàã, àìüòíû ýñýä áàéäàãã¿é. Ýíý áîë óðãàìàë, àìüòàí õî¸ðûí ýñèéí ãîë ÿëãàà þì. Óðãàìëûí ýñýä ìºõëºã áàéãàà íü ò¿¿íèé õîîëëîõ îíöëîãòîé øóóä õîëáîîòîé áîëíî. ̺õëºã ïðîòîïëàçìûí äîòîð ¿çýãäýõ áºãººä îð÷èí òîéðíûãîî áîäâîë íýëýýä íÿãò êîíñèñòåíöèòàé ó÷ðààñ áè÷èë õàðóóðààð ¿çýõýä òºâºãã¿é áàéäàã. ̺õëºã ãýäýã áîë ïðîòîïëàçìûí äîòîð îðøèã÷, ôèçèê-õèìè ÷àíàðààð ò¿¿íòýé òºñòýé óóðàã, ëèïèäûí æèæèã öîãöñóóäûã õýëæ

áàéãàà þì. ̺õëºã¿¿ä ºñºõ, ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé. ̺õëºã ìºõëºãººñºº õóâààãäëûí çàìààð ¿¿ñíý. Òýäãýýð íü ºíãº, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð ä¿ðñ, õýìæýýíèé õóâüä àäèëã¿é áàéäàã. ̺õëºã, ïðîòîïëàçìûí õàìò ýñèéí äîòîð õºäëºí ÿâíà. ̺õëºã¿¿ä ººð ººð ºíãèéí ïèãìåíò¿¿äòýé áàéäãààñ îëîí ÿíçûí ºíãºò ìºõëºã òîõèîëäîíî. Íýã ýñèéí äîòîðõè ìºõëºã¿¿äèéí òîî òîãòìîë áèø (èõýâ÷ëýí 20-50 øèðõýã) áàéíà. Íýã ýñò äîîä çàðèì óðãàìëûí áèå ìàõáîäèä ãàíö øèðõýã áàéõ ÿâäàë òîõèîëäîíî. ̺õëºã¿¿ä ãîë òºëºâ çýýðýíöýã õýëáýðòýé áàéíà. Íîãîîí ìºí ºíãºã¿é ìºõëºã¿¿äèéí õýëáýð ãîëäóó òîãòìîë áºãººä çàìàãò ñàâõàí, óõàãäñàí, ç¿ðõýí, àÿãàí ãýõ ìýò îëîí õýëáýðòýé òîõèîëäîæ áîëîõ þì. ¯ðò äýýä óðãàìëóóäûí ìºõëºã äóíäæààð 5 ìêì îð÷èì õýìæýýòýé. ̺õëºã á¿ð ñòðîìà ãýæ íýðëýãäýõ ºíãºã¿é ïðîòîïëàçìûí ç¿éë, ïèãìåíò ãýã÷ áóäàã÷ áîäèñîîñ á¿ðäýíý. Õýðýâ ò¿¿íèé áóäàã÷ áîäèñûã àâ÷èõâàë ñòðîìà íü ººðèéí õýëáýðýý õàäãàëàí ¿ëäýíý. Óðãàìëûí ýñýä òîõèîëäîõ ìºõëºãèéã, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, õýëáýð ä¿ðñèéí õóâüä ãóðâàí òºðºë áîëãîíî. ¯¿íä: õðîìîïëàñò (øàð, õ¿ðýí, óëààí ìºõëºã¿¿ä), õëîðîïëàñò (íîãîîí ìºõëºã), ëåéêîïëàñò (ºíãºã¿é ìºõëºã) ãýõ ìýò (3-ð çóðàã).

1. Õëîðîïëàñò (õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãòýé) áîë íîãîîí ºíãºòýé. Ïëàñòèäàä õëîðîôèëë ãýäýã ïèãìåíò øèíãýí ó÷èð íîãîîí ºíãºòýé áîëæýý. Õëîðîïëàñò á¿õ íîãîîí óðãàìàëä çàéëøã¿é áàéõ áºãººä ò¿¿íèé äîòîð óðãàìëûí ãàéõàìøèãò ÷àíàð áîëîõ ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãäàíà. Ãàçðûí õºðñíººñ àâñàí óñ, àãààðààñ àâñàí í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéòýé íýãäýí íàðíû ãýðëèéí íºëººíä ÿâàãäàõ îðãàíèê áîäèñóóäûí íàðèéí ïðîöåññûã ôîòîñèíòåç ãýõ áºãººä òýð íü ÷óõàìõ¿¿ óðãàìëûí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ÿâàãääàã þì. Äýýä óðãàìëûí íîãîîí õëîðîôèëëûí íîãîîí õýëáýðýýðýý ëèíç øèë ìýò, õàæóóãààñàà çóóâàí äóãóé áàéäàã þì.

Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã äóíäæààð 4-9 ìêì ãîë÷òîé áàéäàã. Íýã ýñýíä 50 õ¿ðòýë øèðõýã õëîðîïëàñò áàéíà. Çàðèì óðãàìëûíõ Ẻðºíõèé áóþó ýýð¿¿ë õýëáýðòýé ÷ òîõèîëäîíî. Çàìãèéí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã îëîí ÿíçûí (òóóç, õàâòãàé, àÿãà ãýõ ìýòèéí) õýëáýðòýé, ò¿¿íèéã õðîìîòîôîð ãýæ òóñãàé íýðëýíý. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã äóíäæààð 4-9 ìêì ãîë÷òîé áàéäàã. Íýã ýñýíä 50 õ¿ðòýë øèðõýã õëîðîïëàñò áàéíà. Çàðèì óðãàìëûíõ Ẻðºíõèé áóþó ýýð¿¿ë õýëáýðòýé ÷ òîõèîëäîíî.

Çàìãèéí õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã îëîí ÿíçûí

(òóóç, õàâòãàé, àÿãà ãýõ ìýòèéí) õýëáýðòýé, ò¿¿íèéã õðîìîòîôîð ãýæ òóñãàé íýðëýíý. Óðãàìàë ýíýõ¿¿ ïëàñòèäààñ áîëæ íîãîîí ºíãºòýé áàéíà. Õëîðîïëàñò óðãàìëûí èø, íàâ÷ ìýòèéí âåãàòàòèâ (óðãàë) ýðõòýíä ýëáýã àæãóó. Ãýâ÷ óðãàìëûí ¿ð áîëîí ìîäëîã õýñýãò ÷ ¿çýãäýõ ÿâäàë áàéäàã (íèìáýã). Íîãîîí ïèãìåíò õëîðîôèëë, õëîðîïëàñòûí ñòðîìûã øèíãýýñíýýñ èõ íàðèéí íàéðëàãàòàé áîëäîã. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã èõýâ÷ëýí äºðâºí ç¿éëèéí ïèãìåíòòýé áàéäàã. ¯¿íä: À áà Á ãýñýí õî¸ð õëîðîôèëë áàéõààñ ãàäíà êàðîòèí, êñàíòîôèëë ãýäýã ïèãìåíò¿¿ä áàéäàã áîëíî. Õëîðîôèëë À ãýäýã ïèãìåíò õºõºâòºð òóÿàòàé õëîðîôèëë Á íü øàðàâòàð òóÿàòàé áàéäãèéã øèíæëýí òîäîðõîéëæýý (Ì.Ñ.Öâåò.).

â

À

3-ð çóðàã. ßíç á¿ðèéí ìºõëºã¿¿ä À. Äîëîîãîíûí æèìñíèé ýñèéí õðîìîïëàñòèä (1-õðîìîïëàñòûí ìºõëºã, 2-Ẻì, 3-ýñèéí õàíà) Á. Õºâäèéí íàâ÷íû ýñèéí õëîðîïëàñòèä (1-ïàðåíõèìè ýñ, 2-ïðîçåíõèìè ýñ, 3-õëîðîôèëëûí ìºõëºã) Â. Íîãîîí ñ¿ëæãýíèéí íàâ÷íû ýïèäåðìèéí ýñèéí ëåéêîïëàñòèä (1-ëåéêîïëàñòûí ìºõëºã, 2-Ẻì, 3-öèòîïëàçì, 4-âàêóîëü, 5-ýñèéí õàíà)

Êàðîòèí óëáàð øàð, ÿãààí ºíãºòýé, êñàíòîôèëë àëòàí øàðãàë ºíãºòýé þì. Õëîðîôèëë áîë õèìèéí á¿òöýýðýý öóñíû áóäàã÷ áîäèñ ãåìîãëîáèíòàé òºñòýé íýëýýí íàðèéí á¿òýöòýé áàéäàã áîëíî. À õëîðîôèëëûí õèìèéí òîìü¸î Ñ55Í72Î5N4Mg, Á õëîðîôèëëûõ Ñ55Í70Î6N4Mg þì. Óðãàìàëä À, Á õëîðîôèëë íºãºº êàðîòèí, êñàíòîôèëë õî¸ðûã áîäâîë àðàé èõ áàéäàã àæýý. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã íàðíû ãýðëèéí õ¿÷èéã ìýäðýõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ ãýðëýýñ áîëæ ýñèéí äîòîð èéø òèéø õºäºëíº. Õóðö ãýðýëòýé ¿åä õëîðîïëàñò ýñèéí äîòîð òàëûí õàíà óðóó ÿâæ, ãýðýë áàãàòàé áîë ãàäààä õàíà óðóó îéðòîíî. Õëîðîïëàñòûí õëîðîôèëë ïèãìåíò çºâõºí íàðíû ãýðýëä áèé áîëäîã þì. Õëîðîïëàñò åðäèéí õóâààãäëûí çàìààð ¿ðæèíý. Õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññ ÿâàãäàõàä í¿¿ðñ-óñ áèé áîëîí ò¿¿íýýñ öàðäóóë [Ñ6Í10Î5] n ¿¿ñíý. ¯¿ññýí öàðäóóëûí çàðèì õýñýã õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºãò ¿ðëýí õýëáýðòýéãýýð õàäãàëàãäñàí áàéäàã. 2. Õðîìîïëàñò. Ýíý íü øàð áóþó ÿãààí, óëààí ºíãºòýé. Õðîìîïëàñò (ñàâõàí) ãóðâàëæèí õýëáýðòýé ó÷ðààñ áóñàä ìºõëºã¿¿äýýñ ãîö ÿëãàãäàíà. Õðîìîïëàñòûí ºí㺠ººðòºº áàéãàà ïèãìåíòýýñ õàìààðíà. Õýðýâ êàðîòèíòîé áàéâàë õðîìîïëàñò ÿãààí ºíãºòýé, êñàíòîôèëë áàéâàë øàð ºíãºòýé áàéíà. Õðîìîïëàñò èõýâ÷ëýí óðãàìëûí öýöãèéí äýëáýý èõýâ÷ëýí, ¿ð æèìñýíä áàéõ áîëîâ÷ õàÿà ¿íäñýí ÷ ¿çýãäýíý. Æèøýýëáýë: íîõîéí õîøóó, óëààí ëîîëèéí æèìñ óëààí ºíãºòýé, øàð ëóóâàíãèéí ¿íäýñ øàð áàéäàã çýðýã íü õðîìîïëàñò àãóóëæ áàéãààãààñ áîëæ áàéíà. Õðîìîïëàñòûí à÷ààð òîä ãàíãàí ºíãºòýé (øàð, ÿãààí, óëààí) áîëñîí óðãàìëûí öýöýã, ¿ð æèìñèéã øàâüæóóä àëñàà õàðæ öóãëàí òýäãýýðèéã òàðààäàã áàéíà . Åð íü îëîí óðãàìàë äîòðîîñ òîä ñîäîí ºíãèéí öýöýã, ¿ð æèìñò óðãàìëûã øàâúæ øóâóó àìàðõàí ÿëãàæ õàðààä î÷íî.

Ýíý ÿâäàëä õðîìîïëàñòûí ÷óõàë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã þì. Õðîìîïëàñò óðãàìëûí âåãåòàòèâ ýðõòýíä òîõèîëäîõ ÿâäàë õîâîð ¿çýãäýë áèëýý. Çàðèì óðãàìëûí õðîìîïëàñòèä öàðäóóë áàéäàã þì. Õðîìîïëàñò ýñèéí ïðîòîïëàçìûí äîòîð æèãä òàðõàí îðøèõ áîëîâ÷, çàðèìäàà Ẻìèéã òîéðîí õ¿ðýýëñýí áàéõ íü áèøã¿é òîõèîëäîíî. Õðîìîïëàñòûí õýìæýý íü 4-12 ìêì áàéäàã. 3. Ëåéêîïëàñò. Ýíý íü ºíãºã¿é áºãººä íýëýýí æèæèã õýìæýýòýé. Ëåéêîïëàñòèä áîë ãàçðûí õºðñºí äýýðõè çàëóó èø ìº÷ð¿¿ä, ¿íäýñ, ¿ð ãýõ ìýòèéí ýðõòýíä ýëáýã òîõèîëäîíî. Ëåéêîïëàñò ãîë òºëºâ Ẻðºíõèé õýëáýðòýé áºãººä ýñèéí äîòîð Ẻìèéí îéðîëöîî îðøäîã þì. Ò¿¿íèé äîòîð õî¸ðäîã÷ áóþó áýëòãýë öàðäóóë ¿¿ñýí õàäãàëàãääàã ó÷èð õàÿà öàðäóóë ¿¿ñãýã÷ ãýæ íýðëýõ ¸ñîí áèé. Ëåéêîïëàñò õ¿ð÷ èðñýí ãëþêîçûã õóâèðãàí öàðäóóë áîëãîí ¿ðëýí õýëáýðòýéãýýð õàäãàëíà. Ëåéêîïëàñò óðãàìëûí ýðõòýíãèéí ºíãºã¿é õýñýã áîëîí á¿ðýëä¿¿ëýã÷ ýä¿¿äýä ýëáýã þì. Òýð íü ýñèéí äîòîð ìàø îëîí áàéõ áºãººä èõ æèæèã õýëáýðòýé ó÷èð òîîëîõîä áýðõøýýëòýé áàéäàã áèëýý. Íýãýí òºðëèéí ïëàñòèäàä ÿìàð íýãýí íºõöºëººñ øàëòãààëàí ººð òºðëèéí áîëîí õóâèðàõ ÿâäàë îëîí ¿çýãäýíý. Æèøýýëáýë: óëààí ëîîëèéí æèìñ áîëîîã¿é ò¿¿õèé áàéõäàà çºâõºí õëîðîôèëëûí ìºõëºãòýé áàéõ òóë íîãîîí ºíãºòýé áàéãààä ààæèìäàà áîëîâñðîõûí õàìò óëààí ºíãºòýé áîëäîã íü õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã ãýðýë, äóëààíû íºõöºëººñ øàëòãààëæ õðîìîïëàñò áîëîí õóâèð÷ áàéãàà õýðýãýý. ̺í òºìñíèé áóëöóó ãàçðààñ èë èë ãàðñàí õýñýãòýý íîãîîðñîí áàéõ íü ýëáýã òîõèîëääîã. Òºìñíèé áóëöóóíä ëåéêîïëàñò èõ áàéõ áºãººä õýðýâ íàðàíä óäààí õóãàöààãààð áàéâàë òýäãýýð íü õëîðîïëàñò áîëîí õóâèðíà. Òºìñíèé íîãîîðñîí áóëöóóã äàõèí øîðîîãîîð áóëâàë ýðãýýä ëåéêîïëàñò áîëíî. Øàð ëóóâàíãèéí ¿íäñýíä õðîìîïëàñò áàéõ òóë óëààí øàð ºíãºòýé áºãººä ò¿¿íèé õºðñíººñ èë ãàðñàí õýñýã íü ìºí

ë íîãîîð÷èõñîí ¿çýãääýã íü ìºí ë õðîìîïëàñò íàðíû èë÷èíä õóâèðàí õëîðîïëàñò áîëæ áàéãààã ãýð÷èëíý. Óðãàìëûí ýñýä ïëàñòèäóóä ¿¿ñýõ øàëòãààí íü ñàéí ñóäëàãäààã¿é áàéãàà íü íýëýýí òºâºãòýé àñóóäàë þì. Òýð íü ïðîòîïëàçì, Ẻ캺ñ ¿¿ñ÷ ÷àäàõã¿é íü ìýäýýæ õýðýã þì. Á¿õ òºðëèéí ïëàñòèäóóä õîîðîíäîî õîëáîîòîé, íýã íü íºãººäºº õóâèðäàã áîëîõûã áèä îäîî ìýäëýý. Ïëàñòèäóóä èéíõ¿¿ íýã íýãýíäýý øèëæäýã áîëîõûã áàéãàëü äýýð àìàðõàí àæèæ áîëíî. Á¿õ òºðëèéí ïëàñòèäóóä õóâààãäàõ çàìààð ¿ðæèíý. Æèøýýëáýë: õëîðîôèëëûí íîãîîí ìºõëºã õóâààãäàí õî¸ð áîëîõäîî ýõëýýä ñóíàñàí çóóâàí äóãóé õýëáýðòýé áîëæ äóíäóóðàà íàðèéñàí (íàéìûí òîî õýëáýðòýé áîëîí) òàñàð÷ áèåý äààñàí õî¸ð ìºõëºã áîëäîã. Èõýíõ ýðäýìòäýýñ ïëàñòèäûã ìèòîõîíäðîîñ ¿¿ñäýã õýìýýí ¿çäýã áºãººä çàðèì íü ïðîòîïëàçìûí äîòîð áàéõ ïðîòîïëàñòèä ãýæ íýðëýãäýõ òóñãàé æèæèã ¿ðëýí õýëáýðò ç¿éëýýñ ¿¿ñíý ãýäýã.