1

ЗАСГИЙН ГАЗРЫН 2012-2016 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХӨТӨЛБӨРИЙГ

ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨНД ТУСГАГДСАН

ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРТ ХАМААРАХ АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ

ХЭРЭГЖИЛТИЙН ЯВЦАД ХИЙСЭН ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭ,

ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТАНИЛЦУУЛГА

/2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар/

Нэг. Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний зорилго

Хөтөлбөр хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн явцад хяналт-шинжилгээ хийж,

гүйцэтгэлийг тавьсан зорилт, хүрэх түвшинтэй нь харьцуулан хэрэгжилтийн түвшинг тогтоон үр

дүнг үнэлэх, зөвлөмж, дүгнэлт гаргах, удирдлагыг үнэн зөв, бодит мэдээллээр хангах, төлөвлөсөн

зорилтыг бүрэн биелүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхэд оршино.

Хоёр. Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний арга зүй

Хяналтад авсан зорилт, арга хэмжээнүүдийн хэрэгжилтийн явцад хяналт-шинжилгээ, үр

дүнгийн үнэлгээ хийхдээ Засгийн газрын 2013 оны 322 дүгээр тогтоолоор баталсан “Захиргааны

байгууллагын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний нийтлэг журам”-ыг удирдлага болгов.

Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээг Монгол Улсын Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл

ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн 2016 оны

эхний хагас жилийн тайланг судлах, Улсын бүртгэл статистикийн ерөнхий газраас гаргасан

“Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл 2015”, “Хөдөө аж ахуй 2015”, Гааль, татварын ерөнхий

газраас гаргасан “Барааны экспорт, импортын статистикийн мэдээлэл 2015” болон тухайн ажлыг

хариуцсан албан тушаалтнуудтай уулзаж ярилцах, холбогдох газруудаас тодруулга авах замаар

цуглуулсан мэдээ, мэдээлэлд үндэслэн гүйцэтгэв.

Төлөвлөсөн арга хэмжээ бүрийн хэрэгжүүлэх хугацааны төгсгөлд гарах үр дүнг үнэлгээ

хийх үед хүрсэн бодит үр дүнгийн түвшинтэй харьцуулан биелэлтийг хувиар тодорхойлж үнэлгээг

гаргав.

Гурав. Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний үр дүн

Засгийн газрын 2012 оны 120 дугаар тогтоолоор батлагдсан Монгол Улсын Засгийн газрын

2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөнд хүнс,

хөдөө аж ахуйн яам дангаар болон толгойлон хэрэгжүүлэхээр тусгагдсан бодлогын 27 зорилтын 84

арга хэмжээг хяналтад авч хэрэгжилтийг ханган ажилласан.

Төлөвлөгдсөн нийт арга хэмжээнээс 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар 28 арга

хэмжээ бүрэн хэрэгжсэн, 56 арга хэмжээ хэрэгжих шатандаа 30-90 хувийн биелэлттэй байна. Арга

хэмжээнүүдийн хэрэгжилт дунджаар 86.2 хувьтай дүгнэгдсэн нь 2015 оны жилийн эцсийн дүнгээс

3.0 пунктээр өссөн байна.

1. Арга хэмжээнүүдийг төлөвлөсөн оноор нь авч үзвэл 24 арга хэмжээ 2012 оноос, 56 арга

хэмжээ 2013 оноос, 4 арга хэмжээ 2014 оноос эхлэн хэрэгжсэн байна. Эдгээрээс 30 хувийн

гүйцэтгэлтэй 1 арга хэмжээ, 50 хувийн хэрэгжилттэй 2 арга хэмжээ байна.

2. Төлөвлөгөөнд тусгагдсан арга хэмжээнүүдийн биелэлтийг бодлого, зорилтоор нь авч

үзвэл “Ажилтай, орлоготой монгол хүн” бодлогын хүрээнд төлөвлөгдсөн 2 зорилтын 4 арга

хэмжээ дунджаар 95 хувийн биелэлттэй дүгнэгдсэн.

“Ноос, ноолуур, арьс ширний чиглэлээр хэрэгжүүлэх бодлого”-ын хүрээнд 2 зорилтод

хамаарах 2 арга хэмжээний гүйцэтгэл дунджаар 95.0 хувь буюу хангалттай сайн үнэлгээтэй

дүгнэгдэв.

“Уламжлалт мал аж ахуй, мах, сүүний чиглэлээр хэрэгжүүлэх бодлого”-ын хүрээнд 6

зорилтод хамаарах 28 арга хэмжээний хэрэгжилт дунджаар 81.8 хувьтай, үүнээс 3 арга хэмжээ

удаашралтай хэрэгжиж байгаагаас 1 арга хэмжээ 30 хувь, 2 арга хэмжээ 50 хувийн биелэлттэй

байна. Үүнд:

“77.3. Биржээр малын худалдаа зохион байгуулах ажлыг сум бүрт туршилтын журмаар зохион

байгуулна” /2014-2015 он/ гэсэн арга хэмжээг хэрэгжүүлэх хүрээнд 2014 онд биржээр малын

арилжааг анх удаа зохион байгуулж 12 хонь худалдсан бөгөөд сум бүрд зохион байгуулж, “нийт

малын 10-30 хувийг биржээр борлуулсан байх” хүрэх түвшингийн шалгуурыг хангах боломжгүй

буюу хүрэх үр дүн хэт өндөр төлөвлөсөн гэж үзэж байна.

2

“77.5. Улаанбаатар хот болон загасны нөөцтэй аймгуудад загас боловсруулах үйлдвэр байгуулна”

/2013-2015 он/ гэсэн арга хэмжээг хэрэгжүүлэх хүрээнд суурь судалгаа хийж, “Загасны үйлдвэр

байгуулах” ТЭЗҮ-ийг зөвлөх үйлчилгээний гэрээгээр гүйцэтгүүлсэн. НҮБ-ын ХХААБ-ын

тусламжтай хэрэгжүүлж буй төслийн хүрээнд 2 аж ахуйн нэгж сонгон цөөрмийн аж ахуйг

хөгжүүлэхэд тусламж, дэмжлэг үзүүлж байна. Уг арга хэмжээг хэрэгжүүлснээр хүрэх үр дүн болох

“Загас боловсруулах 5 үйлдвэр цех байгуулах” шалгуур хангагдаагүй байна.

“78.8. Малын гоц халдварт, халдварт өвчинтэй тэмцэх, сэргийлэх, эрүүлжүүлэх ажлын бэлэн

байдлын чадавхийг дээшлүүлж, гоц халдварт өвчнөөр тайван орны статус хангана” арга хэмжээ

2002 оноос хойш 2013 оны эхний хагас жил хүртэл тайван байсан баруун бүсэд малын гоц

халдварт шүлхий өвчний А хэвшлийн дэгдэлт гарсанаар хүрэх түвшинг хангах боломжгүй болсон.

“Импортыг орлох экспортын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлого”-ын хүрээнд

5 зорилтод хамаарах 32 арга хэмжээний хэрэгжилт дунджаар 85 хувийн биелэлттэй дүгнэгдэв.

“Үйлчилгээний бизнесийг дэмжих чиглэлээр хэрэгжүүлэх бодлого”-ын хүрээнд 1

зорилтод хамаарах 1 арга хэмжээний хэрэгжилт 50 хувийн биелэлттэй дүгнэгдэв.

“Эрүүл чийрэг Монгол хүн” бодлогын хүрээнд 3 зорилтыг хэрэгжүүлэх 5 арга хэмжээний

гүйцэтгэл дунджаар 96 хувийн биелэлттэй дүгнэгдсэн байна.

“Аюулгүй орчинтой Монгол хүн” бодлогын хүрээнд 8 зорилт, 12 арга хэмжээ

төлөвлөгдсөн ба гүйцэтгэлийн дундаж 92.5 хувиар дүгнэгдэв.

Дөрөв. Дүгнэлт

Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний

төлөвлөгөөнд ХХААЯ-ны дангаар болон толгойлон хэрэгжүүлэхээр тусгагдсан зорилт, арга

хэмжээнүүдийн хэрэгжилт 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар 86.2 хувьтай дүгнэгдэв.

Тав. Зөвлөмж

1. Суурь түвшин /судалгаанд үндэслэн, нөөц боломж /төсөв, санхүү/-д тулгуурлан, цаг

хугацааг тооцон хэрэгжих үндэслэлтэй, бодитой хүрэх үр дүнг төлөвлөх;

2. Асуудал хариуцсан мэргэжилтэн хяналтад авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний үр дүнг

бий болгох явцын ахиц өөрчлөлтийн талаарх чанарын болон тоон мэдээллийг боломжит эх

үүсвэрээс бүрэн авахад анхаарч, санаачлагатай ажиллах, динамик өөрчлөлтийг хөтөлдөг байх.

3

ЗАСГИЙН ГАЗРЫН 2012-2016 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ

АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨНД ТУСГАГДСАН

ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРТ ХАМААРАХ АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ

ХЭРЭГЖИЛТИЙН ЯВЦЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТОВЧОО

/ 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар, хугацаа, арга хэмжээгээр/

2012 2012-

2013

2012-

2014

2013 2013-

2014

2013-

2015

2014-

2015

2012-

2016

2013-

2016

2014-

2016

Нийт

дүн

НИ

ЙТ

Бүгд 2 3 2 4 11 7 2 17 34 2 84

Бүрэн

хэрэгжсэн 2 2 2 1 6 3 1 2 8 1 28

Хэрэгжих

шатанд 1 3 5 4 1 15 26 1 56

90% 1 2 4 1 5 16 1 30

70% 1 1 2 9 10 23

50% 1 1 2

30% 1 1

Хэрэгжилт,

/2016.VI / % 100.0 96.7 100.0 87.5 93.6 82.9 65.0 78.2 86.5 95.0 86.2

ЗАСГИЙН ГАЗРЫН 2012-2016 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ

АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨНД ТУСГАГДСАН

ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРТ ХАМААРАХ ЗОРИЛТ, АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ

ХЭРЭГЖИЛТИЙН ЯВЦЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ТОВЧОО

/ 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар, зорилт, арга хэмжээгээр/

Зорилт Зорилтын

тоо

Арга

хэмжээний

тоо

Хэрэгжилтийн хувь,

арга хэмжээний тоо Хэрэгжилт ,

өссөн дүнгээр

/хувь/ 100 90 70 50 30

Нэг. Ажилтай, орлоготой монгол

хүн 2 4 2 2

95.0

2. Ноос, ноолуур, арьс ширний

чиглэлээр хэрэгжүүлэх бодлого 2 2 1 1

95.0

3.Уламжлалт мал аж ахуй, мах,

сүүний чиглэлээр хэрэгжүүлэх

бодлого

6 28 5 13 7 2 1 81.8

6.Импортыг орлох экспортын

бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг

дэмжих бодлого

5 32 8 12 12

85.0

7. Үйлчилгээний бизнесийг

дэмжих чиглэлээр хэрэгжүүлэх

бодлого

1 1

1

70.0

Хоёр. Эрүүл чийрэг монгол хүн 3 5 3 2

96.0

Дөрөв. Аюулгүй орчинтой

монгол хүн 8 12 9

3

92.5

Дүн 27 84 28 30 23 2 1 86.2

4

МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН 2012-2016 ОНЫ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ХӨТӨЛБӨРИЙГ

ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨНД ТУСГАГДСАН ХҮНС, ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН САЛБАРЫН

ЗОРИЛТ, АРГА ХЭМЖЭЭНИЙ ХЭРЭГЖИЛТЭД 2016 ОНЫ ЭХНИЙ ХАГАС ЖИЛИЙН БАЙДЛААР ХИЙСЭН ХЯНАЛТ-ШИНЖИЛГЭЭ, ҮНЭЛГЭЭ

№

Засгийн

газрын үйл

ажиллагааны

хөтөлбөрт

тусгагдсан

зорилт

Ар

га х

эмж

ээн

ий

ду

гаар

Зорилтыг

хэрэгжүүлэх арга

хэмжээ

Хэр

эгж

үү

лэх

ху

гац

аа Хүрэх

түвшин,

Үр дүнгийн

үзүүлэлт

Гарсан үр дүн

Яамны

үнэл-

гээ,

%

ЗГХЭГ-

ын

үнэл-

гээ

Тайлбар

НЭГ. АЖИЛТАЙ, ОРЛОГОТОЙ МОНГОЛ ХҮН

1. 31. Хүнс,

хөдөө аж

ахуйн

үйлдвэрлэ-

лийн

салбарыг бие

даасан, цөөн

орноос

хамааралтай

байдлыг

арилгахад

анхаарч

өрсөлдөх

чадварыг нь

бэхжүүлэх.

1

“Хүнс, хөдөө аж

ахуйн талаар

төрөөс баримтлах

бодлого”-ыг

шинэчилж,

бүтээмжийг

нэмэгдүүлж

өрсөлдөх чадварыг

бэхжүүлэх эрх зүй,

эдийн засгийн

таатай орчинг

бүрдүүлнэ.

2013-

2015

Бодлогыг

шинэчлэн

баталж,

хэрэгжүүлж

эхэлсэн

байна.

УИХ-ын 2003 оны 29 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Хүнс, хөдөө аж

ахуйн талаар төрөөс баримтлах бодлого”-ын хэрэгжих хугацаа 2015 онд

дуусгавар болсонтой холбогдуулан “Хүнс, хөдөө аж ахуйн талаар төрөөс

баримтлах бодлого”-ын төслийг боловсруулан УИХ-ын чуулганы 2015

оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдрийн нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлж,

УИХ-ын 104 дүгээр тогтоолоор батлуулсан ба уг тогтоолыг 2016 оны 01

дүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөж байна.

Бодлогын эхний үе шат/2016-2020 он/-нд хэрэгжүүлэх арга хэмжээний

төлөвлөгөөг ХХАА-н сайдын 2016 оны А/60 дугаар тушаалаар батлуулан

хэрэгжүүлж байна.

100.0

2.

2

Хүнс, хөдөө аж

ахуйн үйлдвэрлэлд

дэвшилтэт

технологи,

инновацийг

нэвтрүүлнэ.

2013-

2015

Дэвшилтэт

технологи,

инновацийг

нэвтрүүлсэн

байна.

ШУТ-ийн Үндэсний зөвлөл нь 2012-2016 онд хүнс, хөдөө аж ахуйн

салбарт шинжлэх ухаан, технологийн болон цөм технологийн 40 гаруй

төслийг хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэж нийт 3 тэрбум орчим төгрөгийн

санхүүжилт хийжээ.

ХХААЯ-ны захиалгаар хэрэгжүүүлж буй шинжлэх ухаан

технологийн төслүүд

Салбар Төслийн тоо Санхүүжилт /сая төгрөг

2013 2014 2015 2016 2013 2014 2015 2016

Мал аж ахуй 2 1 - 1 449.1 20.0 Гэрээ хийг-

дээ-

гүй

Мал эмнэлэг 2 3 1 1 326.3 400.0 123.8

Хүнс - 1 1 2 - 200.0 115.2

Газар тариалан 3 3 3 2 1071.1 1405.3 65.0

Нийт 7 8 5 6 2346.4 2025.3

Эх сурвалж:ХХААЯ, СБТГ

ХХААЯ-ны захиалгаар ШУТС-ийн санхүүжилтээр 2017 оноос

хэрэгжүүлэх ШУТ-ийн 20 төслийн саналыг ШУТ-ийн салбар зөвлөлийн

хуралдаанаар 2016.02.26-ны өдөр хэлэлцэн, хурлын шийдвэрийг БСШУЯ-

100.0

5

нд 2016 оны 01/589 тоот албан бичгээр хүргүүлэв.

ШУТС-ийн санхүүжилтээр үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн салбарт 2010-2013

болон 2011-2013 онд хэрэгжиж дууссан 11 төслийн үр дүнг ҮХААЯ-ны

ШУТ-ийн 2 салбар зөвлөлийн 2014 оны хуралдаанаар хэлэлцүүлж, 10

төслийн үр дүнг хүлээн авахаар шийдвэрлэсэн.

ШУТС-ийн санхүүжилтээр ХХАА-н салбарт 2010-2014, 2012-2014 онд

хэрэгжиж дууссан 11 төслийн үр дүнг ХХААЯ-ны ШУТ-ийн салбар

зөвлөлийн 2015.06.03-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцүүлэн 9 төслийн үр

дүнг хүлээн авахаар шийдвэрлэв.

ШУТС-ийн санхүүжилтээр ХХАА-н салбарт 2011-2013, 2012-2014 болон

2013-2015 онд хэрэгжиж дууссан ШУТ-ийн 9, цөм технологийн 1 төслийн

үр дүнг ШУТ-ийн салбар зөвлөлийн 2016.06.02-ны өдрийн хуралдаанаар

хэлэлцэн ШУТ-ийн 8, цөм технологийн-1 төслийн үр дүнг тус тус хүлээн

авахаар шийдвэрлэсэн.

/2012-2015 оны үр дүн үү?/ Салбарын эрдэмтэн, судлаачдын судалгаа,

шинжилгээний ажлын үр дүнд үр тарианы 96 сорт; төмсний 14 сорт;

хүнсний ногооны 39 сорт; жимс жимсгэний 16 сорт бий болсон. Мөн

төрөл бүрийн таримлуудыг тарималжуулж ургуулах 120 технологийн

зөвлөмж боловсруулж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн байна. Судлаачдын

гаргаж баталгаажуулсан үр тарианы сортын 30 хувь, төмсний сорт 100

хувь, хүнсний ногооны сортын 60 хувь, жимс, жимсгэний сортын 70 хувь

нь Монголд тариалагдаж байна. Түүнчлэн мал аж ахуйн салбарт адууны 1

үүлдэр 3 омог, тэмээний 3 үүлдэр, үхрийн 3 үүлдэр, хонины 22 үүлдэр,

ямааны 4 үүлдэр, 5 омог бий болж баталгаажсан байна. Мал эмнэлгийн

салбарын эрдэмтэн судлаачдын 4 нээлт Дэлхийн шинжлэх ухаанд

бүртгэгдэж, малын эмчилгээний 64 вакцин, оношлуур, 72 эм, био бэлдмэл

бий болсон байна. Үр дүнг нь шууд үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх боломжтой

200 гаруй технологи, бүтээгдэхүүн бэлэн болоод байна. Салбарын шинжлэх ухаан-үйлдвэрлэлийн холбоог бэхжүүлэх зорилгоор

“Сайдын дэргэдэх эрдэмтдийн зөвлөл байгуулах тухай” ХХАА-н сайдын

2015 оны А/32 дугаар тушаал гаргав. Тус зөвлөлийн хуралдааныг

2015.04.16-ны өдөр зохион байгуулж салбарын шинжлэх ухаан,

үйлдвэрлэлийн холбоог бэхжүүлэх, шинжлэх ухааны ололтыг

үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх зэрэг асуудлыг хэлэлцсэн болно.

Инновацийн бүтээгдэхүүн болгох чиглэлээр төр, хувийн хэвшил, эрдэм

шинжилгээний байгууллагын хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх зорилгоор

“Мониторинг-2015”, “Мониторинг-2016” үйл ажиллагааг зохион

байгуулав. Энэ ажлын хүрээнд ХХАА-н сайд бөгөөд ХХААЯ-ны

шинжлэх ухаан, технологийн салбар зөвлөлийн даргаар ахлуулсан ажлын

хэсэг эрдэм шинжилгээний байгууллага, үйлдвэрийн газруудын үйл

6

ажиллагаатай танилцан цаашид хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэх

чиглэлээр арга хэмжээ авахаар болов.

Салбарын эрдэмтэн, судлаачдын оюуны бүтээлийг дэмжих зорилгоор

“Судалгааны ажилд грант олгох журам”-ыг ХХАА-н сайдын 2015 оны

А/80 дугаар тушаалаар батлуулав. Журмын дагуу Грант горилж ирсэн

бүтээлүүдийн шалгаруулалтыг зохион байгуулж “Судалгааны ажилд

грант олгох тухай” ХХАА-н сайдын 2015 оны А/17, 2016 оны А/58 дугаар

тушаалаар 4 бүтээлийн багт 40 сая төгрөг олгосон.

“Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарын шинжлэх ухаан, технологи, инноваци”

Үндэсний чуулганыг 2016.03.23-ны өдөр зохион байгуулж, үйл

ажиллагаанд нийт 260 гаруй төлөөлөл оролцсон ба салбарын эрдэмтэн,

судлаачдын судалгааны үр дүн болон үйлдвэрлэгчдийн бий болгосон

инновацийн 30 гаруй бүтээгдэхүүнээр үзэсгэлэн гаргаж, олны хүртээл

болгосон.

2000-2010 онд хэрэгжсэн 140 төслийн үр дүнгийн судалгаанд үндэслэн

“ХАА, хүнс, хөнгөн үйлдвэрийн салбарт ШУТС-ийн санхүүжилтээр

хэрэгжсэн төслүүдийн үр дүнгийн эмхэтгэл” 2 ном хэвлүүлэв.

Мөн салбарын хэмжээнд сүүлийн 10 жилд хэрэгжсэн шинжлэх ухаан,

технологийн төслийн үр дүнд бий болсон 510 бүтээгдэхүүнийг багтаасан

“Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарын шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн

бүтээгдэхүүний эмхэтгэл”-ийг 2016 онд гаргав.

3. 34. Хөдөө, аж

ахуйн

биржийн

тухай хууль,

Улсын Их

Хурлаас

баталсан

“Шинэ

бүтээн

байгуулалт

дунд

хугацааны

зорилтот

хөтөлбөр”,

“Төрөөс

төмөр замын

тээврийн

талаар

баримтлах

1

Биржээр арилжих

бараа, түүхий

эдийн жагсаалтыг

баталж, биржийн

барааны

стандартыг

мөрдүүлэх,

итгэмжлэгдсэн

агуулах бий

болгоно.

2012-

2016

Итгэмжлэгд-

сэн агуулах,

тээврийг бий

болгосон

байна.

ҮХАА-н сайдын 2013.03.07-ны өдрийн А/35 дугаар тушаалаар “Бараа,

түүхий эдийн жагсаалт, ангиллын код”, “Бараа түүхий эдийг коджуулах

журам”-ыг тус тус батлан, ҮХАА-н сайдын 2013.10.14-ний өдрийн А/135

дугаар тушаалаар биржээр арилжих барааны жагсаалтад нэмэлт, өөрчлөлт

оруулж, хүнсний буудай болон тосны ургамал (рапс), малыг биржээр

арилжих барааны жагсаалтанд оруулан батлуулав. Биржийн барааны

тодорхойлолт /6/, гэрээний стандарт /7/, гэрээ /2/, итгэмжлэлийн шалгуур

үзүүлэлт /6/-үүдийг баталж, биржийн үйл ажиллагаанд мөрдөн ажиллаж

байна. ХАА-н бирж дээр 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар ямааны

9 төрлийн ноолуур, тэмээний ноос 8 төрөл, хонины ноос 6 төрөл, тосны

ургамал 2 төрөл, ямааны завод ноос 2 төрлөөр, тэмээний завод ноос 1

төрлөөр, хонины завод ноос 1 төрлөөр, сарлагийн завод ноос 1 төрлөөр,

сарлагийн хөөвөр 1 төрлөөр, мал 1 төрлөөр, хүнсний буудай 2 төрлөөр

тус тус арилжигдаад байна.2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар 21

итгэмжлэгдсэн агуулах байгаа бөгөөд Улаанбаатарт 17, хөдөө орон нутагт

4 агуулах биржийн итгэмжлэл авч үйл ажиллагаа явуулж байна.

ХАА-н бирж 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар нийт 586 удаагийн

арилжаа зохион байгуулж 1706.5 тэрбум төгрөгийн арилжаа хийсэн

байна.

90.0

7

бодлого”,

Засгийн

газраас

баталсан

“Хүнсний

аюулгүй

байдал”,

“Монгол

Улсыг

үйлдвэржүү-

лэх

хөтөлбөр”-

үүдийн

хэрэгжил-

тийг

эрчимжүүлэх

“Хөдөө аж ахуйн Бирж”-ийн арилжааны мэдээ,

/2013.04.05-2016.06.30/

2013 он 2014 он 2015 он 2016.VI 2013 он 2014 он 2015 он 2016.VI

Ямааны ноолуур 60357 79729 55803 58170 6,382.06 6,123.74 6,877.04 5,071.12 24,454.0 1,552.2

Хонины ноос 1475 1786 1753 1606 1,005.40 7,641.30 10,170.80 3,847.80 22,665.3 38.96

Тэмээний ноос 4828 5061 5422 1,047.99 1,025.60 433.90 182.21 2,689.7 13.51

Ямааны завод ноос 23343 18411 14329 1,546.22 1,954.81 1,043.59 4,001.6 77.04

Тэмээний завод ноос 2500 2500 24 19.00 43.0 0.11

Хонины завод ноос 1227 1200 878.30 699.60 1,577.9 1.92

Тосны ургамал 794,910 797,487 14,912 12,535 27,447.0 21.85

Амьд хонь 83558 12 12 0.001

Хүнсний буудай 1576 1,576.0 1,576.0 0.873

Сарлагийн завод ноос 2800 1.1 1.1 0.003

Сарлагийн хөөвөр 19000 1.6 1.6 0.030

БарааНийт

хэмжээ, тн

Нийт үнэ,

тэрбум төг

Жигнэсэн дундаж үнэ, ₮ Хэмжээ, тн

Эх сурвалж:ХАА-н бирж ХХК

4.

2

Биржийн барааг

шалгах итгэмжилсэн

лабораторийн

чадавхийг

дээшлүүлж, хөдөө

аж ахуйн

хоршоодыг биржийн

арилжаа явуулах

онлайн сүлжээтэй

болгож, шаардагдах

тоног төхөөрөмжөөр

хангана.

2012-

2013

Лабораторийн

чадавхи

сайжирч,

хоршоодыг

тоног

төхөөрөмжөөр

хангаж,

онлайн

сүлжээтэй

болгосон

байна.

Улсын 2013 оны төсвийн 5.0 тэрбум төгрөгөөр “ХАА-н биржийн бараа,

түүхий эдийн лаборатори”-ийг ХААИС-ийн Биологийн нөөцийн

менежментийн сургууль дээр 2013 оны 11 дүгээр сард шинээр нээснээр

биржээр худалдаалах барааны чанарыг тодорхойлох хүчин чадал бүрдсэн.

Бүх аймгийн төвүүд дээр мал эмнэлгийн итгэмжлэгдсэн лабораториуд

үйл ажиллагаа явуулж байна. “Хөдөө аж ахуйн бирж” ХХК үйл

ажиллагааныхаа хүрээнд Гаалийн ерөнхий газрын лаборатори,

Нэхмэлийн хүрээлэнгийн лаборатори, ХААИС-ийн лабораторитой

хамтарч ажиллахаар Санамж бичиг байгуулсан.

Улаанбаатар хотын 14 компани, 16 аймгийн төв, зүүн 3 аймгийн 49 сум

биржийн сүлжээнд холбогдон үйл ажиллагаа явуулж байна.

2015 онд Баянхонгор, Завхан аймгийн Улиастай, Хэнтий аймгийн Чингис

хаан сумаас Улаанбаатар хоттой онлайнаар шууд холбогдон ноолуурын

арилжааг амжилттай зохион байгууллаа. Орон нутгийн малчид, иргэд,

хоршоо биржийн байнгын оролцогч брокерын компани болох

“Бадархундага Оргил” ХХК, Хэнтий аймгийн “Ханбүргэдэй” ХХК-аар

зуучлуулан захиалга өгч биржийн арилжаанд оролцлоо.

Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын “Буянт богдын андууд дундын

хоршоо” болон Ховд аймгийн Мөст сумын “Алтайн уулсын оргил”

хоршоо, Өмнөговь аймгийн “Хөтөл таван эрдэнэ” хоршоо, Говь-Алтай

аймгийн “Буян-Ундрах” хоршоодыг биржийн арилжаанд оруулах

зорилгоор онлайн сүлжээнд холбож эхлээд байна. “Хоршоологчдын

чадавхийг бэхжүүлэх бүсчилсэн сургалт, хэлэлцүүлэг”-ийг Зуунмод,

Борнуур суманд зохион байгуулсан. “Хоршоо биржийн арилжаанд

90.0

8

оролцох боломж” сэдэвт уулзалтыг 2 удаа Монголын хоршоологчдын

холбоотой хамтран зохион байгуулав.

Фьючерсийн арилжаа зохион байгуулах ажлын хүрээнд орон нутгийн

брокерын компаниудад TCP-IP протоколоор холбогдож арилжаанд

оролцох API (application program interface)-г боловсруулж Хэнтий, Завхан

аймгийн брокерын компанийг холбож фьючерсийн туршилтын арилжааг

хийсэн. Онлайн захиалгын бүртгэлийн системийг нэвтрүүлэх зорилгоор

Малчид, иргэдийг орон нутгаас биржийн арилжаанд оролцох боломжоор

хангах зорилгоор Өмнөговь аймгийн “Хотол таван эрдэнэ хоршоо”-той

хамтран биржийн арилжааг 2016 оны 02 дугаар сарын 22-ны өдөр

амжилттай зохион байгуулсан.

5. 68.Ноолууры

н салбарын

зээлийн санг

300.0 тэрбум,

арьс ширний

салбарын

зээлийн санг

300.0 тэрбум,

ноосны

салбарын

зээлийн санг

50.0 тэрбум,

махны

үйлдвэрлэ-

лийг дэмжих

зээлийн санг

100.0 тэрбум

төгрөгт

хүргэх.

2

Мал, мах бэлтгэн

нийлүүлэгч

компаниудад

эргэлтийн

хөрөнгийн зээл

олгоно.

2013

Нийт 25.4

мянган тонн

мах зах зээлд

нийлүүлж

нийслэлийн

хүн амын

махны

хэрэгцээний

23 хувийг

хангадаг

болсон байна.

Монголбанкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн бараа,

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн бүрэлдэхүүн

хэсэг “Махны нөөц бүрдүүлэх, үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлэх хүрээнд 2013-2015 онд давхардсан тоогоор нийт 7 компанид

улсын төсвөөс 194.8 тэрбум, арилжааны банкнаас 46.2 тэрбум нийт 241.0

тэрбум төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгийн зээл олгож, 40.5 мянган тонн

махыг Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотын хүн амын хэрэгцээнд

зориулан нөөцлөн борлуулсан байна.

Улаанбаатар хотын жилийн нийт махны хэрэгцээний 15.4 хувийг 2013

онд нөөцийн махаар бүрдүүлсэн бол 2014, 2015 онд 16.2 хувийг бүрдүүлж

байна.

“Махны нөөц бүрдүүлэх үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд

2013-2015 онд давхардсан тоогоор нийт 7 компанид 198.4 тэрбум

төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгийн зээл олгож, 40.5 мянган тонн махыг

нөөцлөн худалдан борлуулсан.

Хүн амын 2013 оны хэрэгцээнд зориулж УБ хотын жилийн нийт махны

хэрэгцээний 15.4 хувийг бүрдүүлсэн бол 2014, 2015 онд 16.2 хувийг

бүрдүүлсэн байна.

Засгийн газрын 2015 оны 492 дугаар тогтоолоор “Мах” хөтөлбөрийг

баталсан бөгөөд хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх зорилгоор Хөгжлийн банкны

ТУЗ-ийн 2016 оны 2 сарын 16 тоот тогтоолоор дамжуулан олгох зээлийн

хэмжээг 100 тэрбум төгрөг байхаар баталсан.

Хөтөлбөрийн хүрээнд “Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотын хүн амын

2016 оны 3-7 дугаар сарын хэрэгцээнд зориулан тогтвортой үнээр мах

нийлүүлэх, 2016 оны 02 дугаар сарын 24-ний өдрөөс өмнө 500 тонноос

багагүй хэмжээний махыг бэлтгэн зориулалтын хөргөлттэй агуулахад

хадгалсан” 26 аж ахуйн нэгжийг сонгон шалгаруулснаас нийт 5090 тн мах

нөөцөлсөн 10 аж ахуйн нэгжид арилжааны банкны зээлийн хорооноос

90.0

9

25.0 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг олгохоор шийдвэрлээд

байна. Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотын хүн амын 2016 оны хаврын

улирлын хэрэгцээнд зориулан тогтоосон үнээр махыг худалдан борлуулж

эхэлсэн.

6. 69. Малын

гаралтай

түүхий эд,

ноолуур,

ноос, арьс

ширийг

боловсруулж,

зах зээлд

нийлүүлдэг

болох.

2

Боловсруулах

үйлдвэрт хонь,

тэмээний ноос

тушаасан малчдад

урамшуулал олгодог

болно.

2012-

2014

80 хувийг

дотоодын

үйлдвэрт

боловс-

руулдаг

болсон байна.

УИХ-ын 2011 оны “Үндэсний үйлдвэрлэгчдийг дэмжих ажлын байр

нэмэгдүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” 30 дугаар тогтоолоор

“Малчин, мал бүхий этгээдийн үндэсний үйлдвэрт бэлтгэн нийлүүлсэн

хонины ноос, тэмээний ноосны килограмм тутамд 2000 төгрөгийн мөнгөн

урамшуулал олгох”-оор тогтож, Засгийн газрын 2011 оны 221 дүгээр

тогтоолоор “Хонины ноос, тэмээний ноос бэлтгэж үндэсний үйлдвэрт

тушаасан хоршооны гишүүн малчин, мал бүхий этгээдэд мөнгөн

урамшуулал олгох тухай” журмыг баталж урамшуулал олгодог болсон.

Малчид, мал бүхий этгээдийн бэлтгэн нийлүүлсэн ноосонд урамшуулал

олгох явцын хэрэгжилт, түүхий эдийн чанартай уялдуулан уг журмыг

Засгийн газрын 2013 оны 394 дүгээр тогтоол, 2015 оны 122 дугаар

тогтоолоор тус тус шинэчилсэн болно.

Ноосны урамшууллын мэдээ Урамшуулалд хамрагдсан

малчдын тоо

Ноосны хэмжээ,

тонн

Санхүүжилт,

тэрбум төгрөг

2012 103162 14695.6 29.4

2013 117667 18307.3 36.6

2014 80619 16643.5 18.3

2015* 79500 17544.6 19.4

*урьдчилсан байдлаар Эх сурвалж ХХААЯ, МХС

Монголын ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийн холбооны мэдээгээр

улсын хэмжээнд бэлтгэсэн нийт ноосны 2012 онд 90.0%, 2013 онд 92.8%,

2014 онд 93.6%, 2015 онд 69.2 хувийг тус тус үндэсний үйлдвэрт

нийлүүлсэн байна.

100.0

7. 72. Хангайн

бүсийн

аймгуудад

өндөр ашиг

шимт мах,

сүүний

чиглэлийн

үхрийн

эрчимжсэн

аж ахуй, говь

хээрийн

бүсэд өндөр

1

Хангайн, баруун,

зүүн бүсийн

аймгуудад махны

чиглэлийн үхрийн

цогцолбор аж ахуй

байгуулна.

2013-

2016

8000–аас

доошгүй

үхрийг

үржүүлж

эхэлсэн

байна.

Монголбанкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн бараа,

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд “Мах,

мах-сүүний чиглэлийн үхрийн, махны чиглэлийн хонь, гахай, тахианы

цогцолбор аж ахуйг шинээр байгуулах, өргөжүүлэх” төсөл сонгон

шалгаруулж, махны чиглэлийн үхрийн аж ахуй эрхэлж буй 14 аж ахуйн

нэгжид 24.7 тэрбум төгрөгийн зээл олгов. “Эрчимжсэн мал аж ахуйн

хөгжлийг дэмжих” хөтөлбөрийн хүрээнд 2012 онд 3172.5 сая, 2013 онд

2170.1 сая, 2014 онд 3254.3 сая, 2015 онд 90 аж ахуйн нэгжид 1909.0 сая,

нийт 10505.9 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг Мал хамгаалах сангаар

дамжуулан эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчдэд олгосон.

Мөн гадаад орноос махны чиглэлийн үхэр, үр импортоор худалдан авч

90.0

10

ашиг шимт

хонь, ямааны

аж ахуйг

дэмжиж,

тариалангийн

бүс нутагт

дэвшилтэт

технологи

бүхий

фермерийн

аж ахуйг

хөгжүүлэх.

иргэн, аж ахуй нэгжүүдэд зээлээр олгох, тэдний хүсэлтээр зохиомол

хээлтүүлэг хийх үйлчилгээ үзүүлэх замаар махны чиглэлийн үхрийн тоо

толгойг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн. Тухайлбал,

“Гацуурт” ХХК нь 2012 онд махны чиглэлийн Лимүзэн үүлдрийн 144

үхэр, мах-сүүний хосолмол ашиг шимт Монтбелиард үүлдрийн 32 үхрийг

нийт 2.0 тэрбум төгрөгөөр Франц Улсаас импортоор оруулж ирсэн. 2016

онд Франц Улсаас эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй оруулж ирэн үржүүлж

байгаа махны чиглэлийн Лимүзэн үүлдрийн 60 толгой үхрийг

жижиг,дунд фермерүүдийн махны чиглэлийн үхрийн чанарыг

сайжруулах зорилгоор хуваарилан олгох ажлын бэлтгэлийг хангаж байна.

2013 онд, сүү-махны чиглэлийн Монтбелиард үүлдрийн 242 үхрийг

импортлон авчирч нутагшуулан Төв аймгийн Aрхуст, Баянчандмань,

Цагааннуур, Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумдад үржүүлж байна. Мөн

мах, мах-сүүний чиглэлийн 4 үүлдрийн нийт 19000 тун гүн хөлдөөсөн үр

импортоор авч аж ауйн нэгжийн хүсэлтээр үйлчилгээ үзүүлэв.

Үүний үр дүнд махны чиглэлийн үхрийн аж ахуй эрхлэх иргэн, аж ахуй

нэгжийн тоо жил дараалан өсч, түүнд өсгөн үржүүлж буй махны үхрийн

тоо 2015 оны байдлаар улсын хэмжээнд 20847, дурдсан 3 бүсэд 6237-д

тус тус хүрсэн байна.

Махны үхрийн аж ахуй, тэдгээрт өсгөн үржүүлж буй

үхрийн тоо

Бүс

2012 он 2013 он 2014 он 2015 он

АА

Н-н

то

о

үхр

ий

н т

оо

АА

Н-н

то

о

үхр

ий

н т

оо

АА

Н-н

то

о

үхр

ий

н т

оо

АА

Н-н

то

о

үхр

ий

н т

оо

ДҮН 79 11257 88 5 925 351 12705 248 20847

Баруун 5 136 2 31 26 1189 15 702

Хангайн 21 1152 42 2194 180 3698 71 2969

Төвийн 39 5444 34 1883 89 6239 59 9 002

Зүүн 14 4525 9 1715 53 1315 6 2566

УБ 0 0 1 102 3 264 97 5608

Эх сурвалж: ХХААЯ, МААБХЗГ

Махны чиглэлийн үхрийн аж ахуйн дийлэнх хувь нь хангайн болон

төвийн бүсэд байна.

Махны чиглэлийн “Сэлэнгэ” үүлдрийн үхрийн үүлдэрлэг байдлыг

сайжруулах зорилгоор стандартын шаардлага хангасан өсвөр хээлтүүлэгч

бойжуулахад дэмжлэг үзүүлэх” төслийг сонгон шалгаруулж “Хөгнө

мээж” ТББ-тай 50.0 сая төгрөгийн төсөвтэй төсөл хэрэгжүүлэх гэрээ

байгуулан ажиллаж байна

11

Махны үхрийн аж ахуйн тархалт 2012 он 2013 он 2014 он 2015 он

АА

-н т

оо

үх

ри

йн

тоо

АА

-н т

оо

үх

ри

йн

тоо

АА

-н т

оо

үх

ри

йн

тоо

АА

-н т

оо

үх

ри

йн

тоо

Баруун бүс 6 1 2 3 7 9 17 8

Хангайн бүс 27 10 76 42 51 29 25 18

Төвийн бүс 49 48 20 55 25 49 30 37

Зүүн бүс 18 40 1 15 10 8 17

УБ 0 0 1 2 19 20

Эх сурвалж: ХХААЯ, МААБХЗГ

8.

2

Нийслэл болон

томоохон хот

суурингийн

ойролцоо сүүний

чиглэлийн үхрийн

цогцолбор аж ахуй

хөгжүүлнэ.

2013-

2016

Цогцолбор аж

ахуй

байгуулагд-

сан байна.

“Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих” хөтөлбөрийн хүрээнд 2012

онд сүүний үхрийн 25 аж ахуйн нэгжид 400.0 сая, 2013 онд 74 аж ахуйд

1.6 тэрбум, 2015 онд 45 аж ахуйн нэгжид 500.0 сая төгрөгийн

хөнгөлөлттэй зээлийг олгосон. Зээлийн дэмжлэгийн үр дүнд 2012 онд

Хан-Уул дүүргийн Өлзийт хороололд сүүний үхрийн 70 үнээтэй

цогцолборыг улсын төсвийн хөрөнгөөр байгуулсан.

Хот, суурин газрын ойролцоох сүүний үхрийн аж ахуй,

тэдгээрт өсгөн үржүүлж буй үхрийн тоо

Аймаг

2012 он 2013 он 2014 он 2015 он

фер

мер

ий

н

тоо

үхр

ий

н т

оо

фер

мер

ий

н

тоо

үхр

ий

н т

оо

фер

мер

ий

н

тоо

үхр

ий

н т

оо

фер

мер

ий

н

тоо

үхр

ий

н т

оо

Нийт 547 22248 529 27493 745 40544 714 45982

Булган 35 1135 25 979 52 1592 52 1673

Орхон 22 640 14 166 33 460 28 1071

Дархан-Уул 27 2042 10 582 44 2755 47 3229

Сэлэнгэ 99 2281 80 6283 109 2239 102 5190

Төв 224 10250 228 12550 259 15580 260 15557

Улаанбаатар 140 5900 172 6933 248 17918 225 19262

Эх сурвалж: ХХААЯ, МААБХЗГ

Засгийн газрын 2013 оны 141 дүгээр тогтоолоор сүү, сүүн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж 27.7 сая ам.долларын хөрөнгө

оруулалтын зээлийг олгохоор шийдвэрлэсэн. “Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэл” төслийн хүрээнд Голомт банкнаас нийт 47 төсөлд нийт 38.5

тэрбум төгрөгийн зээл батлагдаж 44 төсөлд 29.4 тэрбум төгрөгийн зээл

олгогдоод байна. Үүнээс эрчимжсэн мал аж ахуйн 24 төсөлд 18.7 тэрбум

төгрөгийн зээл олгосон байна. Төсөл эхэлснээс хойш Франц, Герман,

Словак улсуудаас өндөр ашиг шимтэй Симменталь болон Монтбелиард,

90.0

12

Хартарлан, Швейцын бор үүлдрийн 920 үхэр импортолж Төв аймгийн

Архуст, Баян, Баянчандмань, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумдад

нутагшуулан үржүүлж байна. Дээрх дэмжлэгийг олгосноор сүүний

чиглэлийн үхрийн аж ахуй, түүнд өсгөн үржүүлж буй үхрийн тоо толгой

жил бүр өссөн дүнтэй байна. Улсын хэмжээнд 200-аас дээш сүүний

чиглэлийн үхэртэй цогцолбор аж ахуй 15 байна.Мал аж ахуйн салбарын

үйлдвэрлэлийн мэдээгээр 2012-2015 онд үйлдвэрлэсэн нийт сүүний

дунджаар 57.6 хувийг үнээний сүү эзэлж байгаа бөгөөд 2012 онд 39.8

мянга, 2013 онд 43.6 мянга, 2014 онд 60.4 мянга, 2015 онд 72.0 мянган

тонноор тус тус нэмэгдсэн байна. 2016 онд Нийслэл болон томоохон хот

суурингийн ойролцоо сүүний чиглэлийн эрчимжсэн үхрийн аж ахуй

эрхлэгчдийн үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор нийт 300.0 сая төгрөгийн

хөнгөлөлттэй зээлийг олгохоор шийдвэрлэн хэрэгжүүлж байна.

9.

3

Улаанбаатар хотыг

эрүүл, экологийн

цэвэр хүнсний

бүтээгдэхүүнээр

тогтвортой хангах

зорилгоор

“Стратегийн

хүнсний

биотехнологийн

үйлдвэрлэл,

хөгжлийн загвар

бүс” төслийг

хэрэгжүүлнэ.

2012-

2016

Төслийг

хэрэгжүүл-

сэн байна.

Стратегийн хүнсний биотехнологийн үйлдвэрлэл, хөгжлийн загвар бүс”

төслийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд “Мөнх-Агит” ХХК-ийн

боловсруулсан “Сүүний чиглэлийн загвар аж ахуй байгуулах төсөл”-ийг

Шинжлэх ухаан, технологийн сангийн инновацийн төсөл сонгон

шалгаруулах хурлаар хэлэлцэн дэмжиж 2013.07.02-нд IN-A/231-12/2013

тоот гэрээг байгуулан, төслийг хэрэгжүүлж байна. Төслийн нийт

санхүүжилтэд 80.0 сая төгрөг олгогдсон.

Уг инновацийн төслөөр нийт 3 бүтээгдэхүүнийг шинээр бий болгосон.

Үүнд:

1. Өндөр ашиг шимтэй сүүний үнээний хүчит тэжээлийн үндэсний жор

гаргах зорилгоор төслийн хүрээнд Төв аймгийн Жаргалан суманд

багсармал тэжээлийн үйлдвэр байгуулан ажиллаж байна.

2. Өндөр ашиг шимтэй сүүний үнээний тусгай шүүст тэжээлийг тарьж

/эрдэнэ шиш ба судан өвсний тусгай шинэ дарш/ ургуулсан.

3. Хоногт 38-50л сүү өгөх сүүний гойд хүртээмжтэй 10 цэвэр үүлдрийн

үнээг бий болгох. Сүүний чиглэлийн шилмэл үүлдрийн эдгээр үнээг

байршуулахаар биотехнологийн үйлдвэрлэлийн байр нарны байшинг

шинэчлэн засварлаж бэлэн болгосон.

70.0

10.

4

Говь, хээрийн

бүсийн аймгуудад

махны чиглэлийн

хонь бордох

цогцолбор аж

ахуйнууд

байгуулна.

2013-

2016

Нийт махны

хэрэгцээний

1.5-аас

доошгүй

хувийг

хангадаг

болсон байна.

Монголбанкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн бараа,

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд “Мах,

мах-сүүний чиглэлийн үхрийн, махны чиглэлийн хонь, гахай, тахианы

цогцолбор аж ахуйг шинээр байгуулах, өргөжүүлэх” төсөл сонгон

шалгаруулж, өсвөр хонь бордох аж ахуй бий болгох 6 төслийг

санхүүжүүлэхээр холбогдох банкинд хүргүүлснээс 3 иргэн, аж ахуйн

нэгж 230 сая төгрөгийн зээл авч, хонь бордох нөхцлийг бүрдүүлээд

байна. 2014 онд “Хонь бордох загвар аж ахуй бий болгоход дэмжлэг

90.0

13

үзүүлэх” ТШ/14/02/4/5/3/4ЭМААХД төсөл сонгон шалгаруулалтад

шалгарсан “Бага-Өлгий” ХХК-ийн Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт суманд

хонь бордох загвар цогцолбор бий болгох төсөлд 300.0 сая төгрөгийн

зээл олгосноор махны чиглэлийн 1800 хоньтой, битүү дулаан байр,

өвөлжөө, хаваржаа, худаг, хадлангийн иж бүрдэл болон 10 га газрыг

хашсан дэвшилтэт технологи бүхий хонины фермерийн аж ахуй бий

болов. ҮХАА-н сайдын 2014 оны төсвийн багцад тусгагдсан 1.5 тэрбум

төгрөгийг “Нарийн ноост хонины аж ахуйг өргөтгөх, махны чиглэлийн

хонь бордох аж ахуйд хөнгөлөлттэй зээлийн дэмжлэг үзүүлэх” төсөл

сонгон шалгаруулалтанд тэнцсэн нийт 84 аж ахуйд олгосон ба говь,

хээрийн бүсээс Баянхонгор аймгийн 1, Говьсүмбэр аймгийн 2, Дорнод

аймгийн 5, Дундговь аймгийн 1, Сүхбаатар аймгийн 1, Төв аймгийн 13,

Хэнтий аймгийн 7 аж ахуйн нэгж уг зээлд хамрагдсан.

Говь, хээрийн бүсийн махны хонь өсгөн үржүүлж буй

аж ахуй нэгж, хонины тоо Бүс 2012 он 2013 он 2014 он 2015*

АА-н

тоо

малын

тоо

АА-н

тоо

малын

тоо

АА-н

тоо

малын

тоо

АА-н

тоо

малын

тоо

ДҮН 229 253810 10259 1558446 236 43388 397 79226

Баруун бүс 37 19447 8431 1191972 0 0 3 3400

Хангайн

бүс

45 57594 453 130296 196 22346 231 41163

Төвийн бүс 30 80691 1365 233903 21 17708 158 31721

Зүүн бүс 117 96078 10 2275 19 3334 5 2942

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

Дотоодын хонины махны үйлдвэрлэл биет хэмжээгээр жил бүр

нэмэгдсэн.

Хонины мах үйлдвэрлэл Бүтээгдэхүүн 2012он 2013он 2014он 2015 он

Хонины мах /нядалгааны жингээр,

мян.тн /

67.2 91.0 91.3 134.6

ХАА-д бэлтгэсэн нийт мах

/нядалгааны жингээр, мян.тн /

263.4 299.3 291.7 448.3

Хонины махны эзлэх хувь 25.5 30.4 31.3 30.1

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015,УБСЕГ

2015 онд БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Зүүн үзэмчин хошуунаас үзэмчин

үүлдрийн 18 хурган хуцыг 92.0 сая төгрөгөөр худалдан авч Сүхбаатар

аймгийн ХХААГ-т хүлээлгэн өгч үзэмчин үүлдрийн хонины ашиг

шимийг дэшлүүлэх чиглэлээр ашиглаж байна. 2016 онд Сүхбаатар аймагт

өсгөн үржүүлж буй 18 хурган хуцыг ХХАА-н сайдын тушаалаар Дорнод,

Сүхбаатар, Төв аймгудад хуваарилан олгож, дээрх аймгуудын хонины

чанарыг сайжруулах бэлтгэлийг хангаж байна.

14

11.

5

Тариалан-

гийн бүс нутаг дахь

эрчимжсэн аж ахуйн

тоо, бүтээмжийг

нэмэгдүүлнэ.

2013-

2016

Эрчимжсэн

аж ахуйн тоо,

бүтээмж

нэмэгдсэн

байна.

“Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих” хөтөлбөрийг

хэрэгжүүлснээр Засгийн газраас 2012 онд 3172.5 тэрбум, 2013 онд 2170.1

тэрбум, 2014 онд 3254.3 тэрбум, 2015 онд 1909.0 тэрбум төгрөг буюу

нийт 10505.9 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг Мал хамгаалах

сангаас эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчдэд олгосон.

Үүний үр дүнд эрчимжсэн аж ахуй эрхлэгч аж ахуйн тоо нэмэгдэж байна.

Тухайлбал: сүү, махны үхэр, гахай, тахиа, зөгий эрхлэгчдийн тоо жил бүр

нэмэгдсэн байна.

Эрчимжсэн МАА-н тоо Чиглэл 2012 2013 2014 2015*

ДҮН 1706 11983 3017 2877

Сүүний үхрийн ферм 977 912 1432 1440

Махны үхрийн ферм 78 88 351 248

Мах, ноосны хонины ферм 229 10259 236 397

Гахайн ферм 181 314 476 331

Тахиан ферм 152 319 405 244

Зөгийн ферм 89 64 83 161

Сүүний чиглэлийн ямааны ферм - 9 4 6

Туулайн ферм - 18 30 50

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

Эрчимжсэн аж ахуйд өсгөн үржүүлж буй мал, амьтны тоо Малын төрөл 2012 2013 2014 2015

Сүүний үхэр 32876 37518 59799 68519

Махны үхэр 11247 5925 12705 20847

Мах, ноосны хонь 253810 1558446 43388 79226

Гахай 17775 31501 32094 29946

Тахиа 594936 544234 761973 761794

Зөгий /бүл/ 2707 4624 5876 6309

Ямаа - 898 542 927

Туулай 1533 1262 1102 517

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

“Хүнсний гол нэрийн бараа, бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд

хөтөлбөрийн хүрээнд “Мах, мах-сүүний чиглэлийн үхрийн, махны

чиглэлийн хонь, гахай, тахианы цогцолбор аж ахуйг шинээр байгуулах,

өргөжүүлэх” төсөл сонгон шалгаруулж 24 аж ахуйн нэгжид 38.13 тэрбум

төгрөгийн зээл олгосон байна.

2016 онд “Эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчдэд таримал тэжээл тариалахад

хөнгөлөлттэй зээлийн дэмжлэг үзүүлэх” төсөл сонгон шалгаруулалтыг

зохион байгуулж байна.

90.0

15

12.

6

Цогцолбор аж

ахуйг түшиглэн

малын тэжээлийн

үйлдвэр, цех

шинээр барьж

байгуулна.

2013-

2016

Тэжээлийн

үйлдвэр, цех

байгуулагдсан

байна.

Тэжээл үйлдвэрлэлийн хангамжийг сайжруулах зорилгоор 2013 онд 2-3

тн тэжээл үйлдвэрлэх хүчин чадалтай хүчит тэжээлийн 17 үйлдвэрийг

400.0 сая, ногоон тэжээлийн 15 үйлдвэрийг 500.0 сая, өвс хуйлж боох 45

техникийг 500.0 сая, нийт 1400.0 сая төгрөгийн худалдан авах ажлыг

зохион байгуулан, иргэн, аж ахуй нэгжид олгов. ҮХАА-н сайдын 2013

оны А/100 дугаар тушаалаар Сэлэнгэ, Төв аймаг болон нийслэлийн

ойролцоох эрчимжсэн мал аж ахуйд тэжээлийн үйлдвэрийн 5 иж

бүрдлийг олгов. Хүчит тэжээлийн үйлдвэрүүд үйл ажиллагаа явуулснаар

мал аж ахуйн салбарт бэлтгэсэн өвс, тэжээлийн 30-аас доошгүй хувийг

үйлдвэрийн аргаар бэлтгэх боломжийг бүрдүүлсэн. ҮХАА-н сайдын 2014

оны төсвийн багцад малын тэжээл үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийн

хангамжийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээнд зориулан 3.0 тэрбум төгрөг

тусгагдсанаар Украйн Улсаас нийт 695.6 сая төгрөгөөр 28 ширхэг өндөр

нягтралтай өвс хаман боогч, БНХАУ-аас нийт 1.5 тэрбум төгрөгөөр тус

бүр нь 40.0 сая төгрөгийн үнэтэй 80 морины хүчтэй трактор /LT-850/, тус

бүр нь 8.6 сая төгрөгийн үнэ бүхий өвсний хадуур /9SGJ-4.1/, тус бүр нь

4.7 сая төгрөгийн үнэ бүхий тармуур, 30 иж бүрдэл бүхий хадлангийн

тоног төхөөрөмж, ОХУ-аас тус бүр нь 150.0 сая төгрөгийн үнэ бүхий нэг

ба олон наст тэжээлийн ургамлын өндөр хүчин чадалтай 5 үрлүүрийг тус

тус худалдан авч, орон нутагт нийлүүлсэн байна. Хадлангийн тоног

төхөөрөмжийг орон нутагт олгосноор жил бүр 1000-1100 мянган тонн

байгалийн хадлан, 3.1-7.9 мянган тонн сурэл, 36.6-46.7 мянган тонн гар

тэжээл, 2.1-8.5 мянган тонн бэлтгэсэн даршийг тус тус бэлтгэн,

тэжээлийн хангамжийг бүрдүүлсэн байна.

Хадлан, тэжээл бэлтгэл, мянган тонн Тэжээлийн төрөл 2012 2013 2014 2015*

Байгалийн хадлан 1175.1 1169.3 1178.7 1028.7

Сүрэл 4.6 3.1 7.9 8.5

Гар тэжээл 39.1 36.6 40.3 39.9

Бэлтгэсэн дарш 2.1 3.9 4.0 1.6

Эрдэс тэжээл 36.6 31.8 29.7 61.3

Үйлдвэрлэсэн тэжээл-бүгд 624.6 609.8 614.0 576.9

Эх сурвалж:Хөдөө аж ахуй 2015, УБСЕГ

“Түмэн шувуут” ХХК-ийн цогцолбор аж ахуйд шинээр ашиглалтад оруулсан

бүрэн автомат тэжээлийн үйлдвэр нь цагт 12 тонн малын тэжээл үйлдвэрлэх

хүчин чадалтай бөгөөд түүхий эдийн хангамжийг сайжруулбал /микро

элементүүдээс бусад/ дотоодын хэрэгцээт тахианы тэжээлийг бүрэн үйлдвэрлэх

боломжтой. 2016 онд эрчимжсэн мал аж ахуйн тэжээлийн хангамжийг

нэмэгдүүлэх зорилгоор 350.0 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийн дэмжлэг

үзүүлэхээр шийдвэрлэн хэрэгжилтийг зохион байгуулж байна.

90.0

16

13. 73. Малын

гаралтай

түүхий эд,

бүтээгдэхүүн

ийг бэлтгэх,

зах зээлд

нийлүүлэх

зорилго

бүхий хөдөө

аж ахуйн

биржийг

байгуулах.

1

Аймаг, сумдад

хөдөө аж ахуйн

биржийн сүлжээ

байгуулна.

2013-

2016

Биржүүд

байгуулагд

-сан байна.

“Хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эдийн биржийн тухай” хуулийн

4.1-д Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт арилжаа зохион байгуулах төрөлжсөн

нэг бирж үйл ажиллагаа явуулна гэж заасан. Үүний дагуу Засгийн газрын

2013 оны 30 дугаар тогтоолоор “Хөдөө аж ахуйн бирж” Төрийн өмчит

хуулийн этгээд байгуулагдаж, ТӨХ-ны 2013 оны 40 дүгээр тогтоолоор

компанийн дүрэм, бүтцийг батлан 2013.04.05-ны өдөр үйл ажиллагааг

эхлүүлсэн. 2016 оны эхний хагас байдлаар Биржийн байнгын гишүүн

брокерын 17 компани үйл ажиллагаа явуулж байгаа ба Архангай,

Говьсүмбэр, Дорноговь, Орхон, Сэлэнгэ, Сүхбаатар зэрэг 6 аймагт

брокерын компани байгуулагдаагүй байна.

Хөдөө аж ахуйн биржийн үйл ажиллагааг тогтвортой явуулах,

шаардлагатай хөрөнгийн эх үүсвэрийг шийдвэрлэх зорилгоор УИХ-ын

2015 оны 70-р тогтоолоор батлагдсан “Төрийн өмчийг 2014-2016 онд

хувьчлах, өөрчлөн байгуулах, үндсэн чиглэл”-ийн “Хувьчлах, өөрчлөн

байгуулах төрийн өмчит хуулийн этгээд” бүлгийн 4.13-т, Засгийн газрын

2015 оны 330 дугаар тогтоолоор батлагдсан “2014-2016 онд хувьчлах,

өөрчлөн байгуулах төрийн өмчит хуулийн этгээдийн жагсаалт”-ын 11

дүгээрт “Хөдөө аж ахуйн бирж” ТӨХХК–ийг тус тус оруулан, “Хөдөө

аж ахуйн бирж” хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн төрийн

эзэмшлийн хувьцаа 34 хувь байх хэмжээнд, түүний технологийн

шинэчлэл хийхэд шаардлагатай хөрөнгийн санхүүжилтэд хамтарч

ажиллах сонирхолтой хөрөнгө оруулагч этгээдэд оруулсан хөрөнгөд нь

тохируулан нэмэлт хувьцаа гаргаж эзэмшүүлэн хувьчлах” –аар заасан.

Эдгээр тогтоолыг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд Төрийн өмчийн хорооны

2016 оны 699 дүгээр тогтоолоор “Нэмэлт хувьцаа гаргах” ажлын хэсэг

байгуулагдаж, хөрөнгө оруулалт татах замаар технологи, логистик дэд

бүтцийн шинэчлэлийг хийхээр ажиллаж байна.

100.0

14.

3

Хөдөө аж ахуйн

бүтээгдэхүүний

цахим биржийг

байгуулна.

2013-

2014

Цахим

биржийг

байгуулсан

байна.

Цахим арилжааны системд шилжихээр бэлтгэл ажлыг хангах хүрээнд

олон төрлийн хөрөнгө арилжих боломжууд нь бүрэн батлагдсан арилжаа,

клиринг-төлбөр тооцооны цогц систем худалдан авахаар 2013.11.30-ны

өдөр “Насдак Омкс” ХХК–тай гэрээ байгуулан хамтран ажиллаж байна.

ХАА-н бирж нь олон улсын жишгийн дагуу арилжааг цахимаар явуулдаг.

“Хөдөө аж ахуйн бирж” ХХК нь өөрийн арилжааны болон төлбөр

тооцооны системд олон улсын жишигт нийцсэн техник, технологийн

шийдлийг нэвтрүүлж шинэчлэл хийхээр ажиллаж байгаа ба ингэснээр

бараа түүхий эдийн бодит үнэ, ханшийн мэдээг олон нийтэд шуурхай

хүргэх, биржийн арилжааг “онлайн” хэлбэрээр зохион байгуулж бараа,

түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчдийн оролцоог нэмэгдүүлэх, хөдөө аж

ахуйн салбарын түүхий эд бэлтгэгчид бизнесийн орчинд төлөвлөх

боломжийг бүрдүүлэхэд ахиц өгөх болно.

90.0

17

15. 75.

Эрчимжсэн

мал аж ахуй,

гахай,

шувууны аж

ахуй эрхэлж

байгаа аж

ахуйг

дэмжих

зээлийн санг

50 тэрбумаас

доошгүй

төгрөгийн эх

үүсвэртэй

байгуулах.

1

Мал хамгаалах

санд эрчимжсэн аж

ахуйг дэмжих

зээлийн эргэлтийн

сан бий болгох эрх

зүйн орчинг

бүрдүүлж, зээл

олгоно.

2013-

2016

Сангийн

хэмжээ 50.0

тэрбум

төгрөгт

хүрсэн байна.

Засгийн газрын тусгай сан - Мал хамгаалах сангийн эрх зүйн орчинг

боловсронгуй болгох, үйл ажиллагааны цар хүрээг өргөтгөх чиглэлээр

санал боловсруулан УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо, Байгаль орчин,

хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороонд 2013 оны 1, 3 дугаар сард

танилцуулга, мэдээллийн хамт, Сангийн яаманд 2013.01.15-ны өдрийн

01/182 тоот, 2013.03.22-ны өдрийн 01/947 тоот албан бичгээр саналыг тус

тус хүргүүлсэн. “Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих”

хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр Засгийн газраас 2012 онд 3172.5 тэрбум,

2013 онд 2170.1 тэрбум, 2014 онд 3254.3 тэрбум, 2015 онд 1909.0 тэрбум

төгрөг буюу нийт 10505.9 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг Мал

хамгаалах сангаас эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчдэд олгосон.

Эрчимжсэн аж ахуйд олгосон дэмжлэг Үзүүлэлт Хэмжих

нэгж

2012 2013 2014 2015

Мөнгөн

зээл

Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 83 106 146 190

Зээлийн хэмжээ сая.төг 3172.5 2170.5 2886.1 1909.0

Саалийн

үнээ

Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 25 74 0 45

Мөнгөн дүн сая.төг 400.0 1630.5 0 500.0

Махны үхэр

Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 11 0 0 90

Мөнгөн дүн сая.төг 2200.0 0 0 1000.0

Махны

хонь

Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 0 0 85 0

Мөнгөн дүн сая.төг 0 0 1800 0

Гахай Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 18 16 0 17

Мөнгөн дүн сая.төг 300.0 330.0 0 200.0

Тахиа Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 17 11 0 0

Мөнгөн дүн сая.төг 200.0 160.0 0 0

Зөгий Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 12 5 61 38

Мөнгөн дүн сая.төг 72.5 50.0 1086.1 209.0

Эх сурвалж: ХХААЯ, МХС

“Монгол мал хөтөлбөр”-ийн хүрээнд 258 зээлдэгчдэд 5.1 тэрбум, “Малын

эрүүл мэнд, мал аж ахуйн зах зээл төсөл”-ийн хүрээнд 44 зээлдэгчдэд

577.0 сая төгрөг, нийт 302 зээлдэгчдэд 5.67 тэрбум төгрөгийн зээл

олгосон.

Эрчимжсэн мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор 2016 онд Мал

хамгаалах сангаас нийт 1.9 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг төсөл

сонгон шалгаруулах журмаар олгохоор шийдвэрлэж, хэрэгжилтийг

зохион байгуулж байна.

70.0

16.

2

Сүүний чиглэлийн

үхрийн аж ахуйг

хөгжүүлэхэд зээлийн

дэмжлэг үзүүлнэ.

2013-

2016

Импортын

сүүний 30.0

хувийг

хангадаг

болсон байна.

Сүүний чиглэлийн үхрийн аж ахуйг хөгжүүлэх чиглэлээр 2012 онд

сүүний үхрийн 25 аж ахуйн нэгжид 400.0 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй

зээлийг 5 жилийн хугацаатай олгосон.

ҮХААЯ-ны ТНБД-ын 2013 оны А/220 тоот тушаалаар сүүний чиглэлийн

үхрийн эрчимжсэн аж ахуй эрхэлдэг 74 аж ахуйд нийт 1.6 тэрбум

төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийн дэмжлэг үзүүлэв. Хот суурин газрын хүн

90.0

18

амын хүнсний хангамжийг сайжруулах, мах сүү үйлдвэрлэлийг

нэмэгдүүлэх зорилгоор 2013 онд, сүү-махны чиглэлийн Монтбелиард

үүлдрийн 242 үхрийг импортлон авчирч нутагшуулан Төв аймгийн

Aрхуст, Баянчандмань, Цагааннуур, Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумдад

үржүүлж байна.

Засгийн газрын 2013 оны 141 дүгээр тогтоолоор Сүү, сүүн

бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжихэд зориулж 27.7 сая ам.долларын

хөрөнгө оруулалтын зээлийг олгохоор шийдвэрлэсэн. “Сүү, сүүн

бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл” төслийн хүрээнд Голомт банкнаас 47 төсөлд

нийт 38.5 тэрбум төгрөгийн зээл батлагдаж 44 төсөлд 29.4 тэрбум

төгрөгийн зээл олгосноос эрчимжсэн мал аж ахуйн 24 төсөлд 18.7 тэрбум

төгрөгийн зээл олгосон байна. Төсөл эхэлснээс хойш Франц, Герман,

Словак улсуудаас өндөр ашиг шимтэй Симменталь болон Монтбелиард,

Хартарлан, Швейцын бор үүлдрийн 920 үхэр импортолж Төв аймгийн

Архуст, Баян, Баянчандмань, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумдад

нутагшуулан үржүүлж байна.

Түүнчлэн 2014 онд нийслэлийн төсвийн хөрөнгө оруулалтад 5.0 тэрбум

төгрөг тусгагдаж, нийслэлийн Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн газартай хамтран

сүүний үхрийн аж ахуй эрхлэгчдэд жилийн 5% хүүтэй, 5 жилийн

хугацаатай хөнгөлөлттэй зээл хэлбэрээр олгохоор шийдвэр гаргуулан

Капитал банкаар дамжуулан хэрэгжилтийг хамтран зохион байгуулж

байна.

2015 онд сүүний чиглэлийн үхрийн аж ахуйг дэмжих зорилгоор төсөл

сонгон шалгаруулж 45 аж ахуйн нэгжид 500.0 сая төгрөгийг хөнгөлөлттэй

зээл хэлбэрээр олгов.

Дээрх зээлийн дэмжлэгийг олгосноор сүүний үүлдрийн үнээний тоо 2015

оны байдлаар 68519-д хүрсэн байна.

Сүүний үхрийн аж ахуй, тэдгээрт өсгөн үржүүлж буй

үхрийн тоо 2012 он 2013 он 2014 он 2015 он

АА

-н т

оо

үхри

йн

то

о

АА

-н т

оо

үхри

йн

то

о

АА

-н т

оо

үхри

йн

то

о

АА

-н т

оо

үхри

йн

то

о

ДҮН 977 32876 912 37518 1432 59799 1440 68519

Баруун бүс 101 1692 108 1957 67 1744 111 3163

Хангайн бүс 244 3981 124 2421 476 6702 458 9321

Төвийн бүс 410 15379 424 20464 512 22041 546 25692

Зүүн бүс 82 5924 84 5743 129 11394 100 11081

Улаанбаатар 140 5900 172 6933 248 17918 225 19262

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

19

Мөн ХАА-д үйлдвэрлэсэн үнээний сүүний хэмжээ жил бүр өссөн дүнтэй

байна.

Сүү үйлдвэрлэл, биет хэмжээгээр 2012 2013 2014 2015

Үнээний сүү /мян.тн/ 337.0 380.6 440.4 512.4 Дотоодын үйлдвэрт боловсруулсан сүү /сая.л/ 53.2 50.1 71.7 70.3

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

Гаалийн статистик мэдээгээр импортоор авсан шингэн сүү, цөцгийний

хэмжээ өсч, өтгөрүүлсэн сүүний хэмжээ жил дараалан буурсан байна.

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний импорт № Барааны нэр Хэмжих

нэгж

2013 он 2014 он 2015 он

1 Шингэн сүү, цөцгий мян.л 189.5 191.7 197.2

3 Хуурай сүү мян.кг 3959.2 4104.7 3137.1

4 Өтгөрүүлсэн сүү мян.кг 1689.1 1662.2 1483.5 Эх сурвалж: Барааны экспорт, импортын статистикийн мэдээлэл 2014, 2015

2016 онд сүүний чиглэлийн үхрийн аж ахуйг дэмжих зорилгоор 300.0 сая

төгрөгийн зээлийг Мал хамгаалах сангаас олгохоор шийдвэрлэн

хэрэгжүүлж байна.

17.

3

Тариалангийн бүсэд

гахайн цогцолбор аж

ахуй хөгжүүлэхэд

зээлийн дэмжлэг

үзүүлж, гахайн мах

үйлдвэрлэлийг

нэмэгдүүлнэ.

2013

-

2016

Импортын

гахайн махны

25.0 хувийг

хангадаг

болсон байна.

Гахайн аж ахуй эрхлэгчдэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор 2012-2015 онд 51

иргэн, аж ахуй нэгжид 839.0 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг Мал

хамгаалах сангаар дамжуулан олгов.

Гахайн аж ахуй эрхлэгчдэд МХС-аас үзүүлсэн дэмжлэг Үзүүлэлт Хэмжих нэгж 2012 2013 2014 2015

Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 18 16 - 17

Мөнгөн дүн сая.төг 300.0 330.0 - 209.0

Эх сурвалж: ХХААЯ, МХС

Улсын хэмжээнд 2015 оны жилийн эцсийн урьдчилсан мэдээгээр 331

иргэн, аж ахуйд 29946 толгой гахай өсгөн үржүүлж байна.

Гахайн аж ахуй, тэдгээрт өсгөн үржүүлж буй гахайн тоо 2012 он 2013 он 2014 он 2015 он

АА

-н т

оо

гах

айн

то

о

АА

-н т

оо

гах

айн

то

о

АА

-н т

оо

гах

айн

то

о

АА

-н т

оо

гах

айн

то

о

ДҮН 181 17775 314 31501 476 32094 331 29946

Баруун бүс 12 189 32 608 26 760 29 947

Хангайн бүс 38 1338 104 4120 118 2457 109 2874

Төвийн бүс 90 7168 142 9261 150 8146 127 7411

Зүүн бүс 36 1294 29 1515 130 2901 57 1714

УБ 5 7786 7 15997 52 17830 9 17000

Эх сурвалж:Хөдөө аж ахуй 2015, УБСЕГ

70.0

20

Монголбанкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн бараа,

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд “Мах,

мах-сүүний чиглэлийн үхрийн, махны чиглэлийн хонь, гахай, тахианы

цогцолбор аж ахуйг шинээр байгуулах, өргөжүүлэх” төсөл сонгон

шалгаруулж гахайн мах үйлдвэрлэх, боловсруулах чиглэлээр 4 иргэн, аж

ахуйн нэгжид нийт 4.5 тэрбум төгрөгийн зээлийг холбогдох банкаар

дамжуулан олгов.

Дээрх аж ахуй нэгжүүдээс 2012-2015 онуудад 0.4-0.8 мянган тонн гахайн

мах үйлдвэрлэсэн байна.

Гахайн мах үйлдвэрлэл Бүтээгдэхүүний нэр 2012 он 2013 он 2014 он 2015*

Гахайн мах /мян.тн/ 0.4 0.5 0.8 0.6

*Урьдчилсан гүйцэтгэл Эх сурвалж:Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл 2015,

УБСЕГ

Гаалийн ерөнхий газрын статистик мэдээгээр 2015 оны байдлаар 1795.6

тонн гахайн мах импортолсон нь өмнөх оны мөн үеийнхээс 9.4 хувиар

буурсан байна.

Гахайн мах, өөхний импорт Бүтээгдэхүүний нэр 2012 он 2013 он 2014 он 2015 он

Гахайн мах, тонн 1728.6 1643.0 1981.9 1795.6

Гахайн өөх , тонн 1646.2 2095.0 2819.7 3189.4 Эх сурвалж: Барааны экспорт импортын статистикийн мэдээлэл 2014, 2015

2016 онд Гахайн аж ахуй эрхлэгчдэд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор нийт

109.0 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг Мал хамгаалах сангаас

олгохоор шийдвэрлэн хэрэгжүүлж байна.

18.

4

Хот суурингийн

ойролцоо шувууны

аж ахуйг

хөгжүүлэхэд

зээлийн дэмжлэг

үзүүлж, өндөгний

хэрэгцээг бүрэн

хангана.

2013

-

2016

Өндөгний

хэрэгцээг

бүрэн

хангадаг

болсон байна.

Монголбанкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн бараа,

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд “Мах,

мах-сүүний чиглэлийн үхрийн, махны чиглэлийн хонь, гахай, тахианы

цогцолбор аж ахуйг шинээр байгуулах, өргөжүүлэх” төсөл сонгон

шалгаруулж 2014 онд шувууны аж ахуй эрхэлдэг 3 аж ахуйн нэгжид 8.6

тэрбум төгрөгийн зээлийн дэмжлэг үзүүлэв. 2014 онд өмнөх онтой

харьцуулахад баруун бус болон нийслэлд тахианы тоо буурч, хангай, төв

болон зүүн бүсийн тахиан тоо нэмэгдсэн байна.

2015 оны эхний хагас жилд шувууны аж ахуйнуудаас ирүүлсэн санал

хүсэлтийг судлан, импортын өндгөнд 2015 оны 6-10 дугаар сарын

хооронд 40 хувийн хязгаарлалт тогтоох, зохицуулалт хийх асуудлыг

МХЕГ-тай хамтран боловсруулж шийдвэрлүүлэв. “Импортын барааны

гаалийн албан татварын хувь хэмжээг батлах тухай” УИХ-ын 1999 оны 27

70.0

21

дугаар тогтоолын хавсралтад нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, УИХ-ын 2015

оны 74 дүгээр тогтоолоор өндөгний гаалийн албан татварын хувь,

хэмжээг 15 байсныг 20 хувь хүртэл болгосон ингэснээр ОХУ-аас

импортлох өндөгний тоо хэмжээ тодорхой хэмжээгээр буурч дотоодын

үйлдвэрлэл нэмэгдсэн байна. Үйлдвэржилтийг дэмжих, импортыг орлох

төслийн хөрөнгөөс санхүүжүүлсэн “Нион Шель” компани нь нэг ширхэг

өндгийг зах зээлд 170-230 төгрөгөөр нийлүүлэх “Наш” брэндийг нээж

эхний ээлжинд 70 хоногтой, ОХУ-ын “Родонит-3” үржлийн өндөглөгч 30

мянган тахиатай аж ахуй байгуулсан. Говьсүмбэр аймагт “Баялаг эмээлт”

ХХК 3000 тахиатай эх сүргийн аж ахуйг шинээр нээж өөрийн аймгийн

хэрэгцээг бүрэн хангаж байна.

Тахиан тоо толгой нэмэгдэж улсын хэмжээнд 2015 онд 244 иргэн аж

ахуйд 761794 толгой тахиаг өсгөн үржүүлж байна.

Тахианы аж ахуй, тэдгээрт өсгөн үржүүлж буй тахианы тоо 2012 он 2013 он 2014 он 2015 он

АА-н

тоо

Тахиа-

ны тоо

АА-н

тоо

Тахиа-

ны тоо

АА-н

тоо

Тахиа-

ны тоо

АА-н

тоо

Тахиа-

ны тоо

ДҮН 152 594936 319 544234 405 761973 244 761794

Баруун бүс 11 6832 17 3359 13 2802 15 5043

Хангайн бүс 38 14441 134 9821 138 11690 131 11393

Төвийн бүс 66 148250 90 180817 71 392796 61 421125

Зүүн бүс 14 3613 62 3444 134 16149 28 13233

УБ 23 421300 18 346793 49 338536 9 311000

Эх сурвалж:Хөдөө аж ахуй 2015, УБСЕГ

Нэг аж ахуйд ногдох тахиа Төвийн бүсэд 6904, нийслэлийн ойролцоо

34556 байгаа нь шувууны нягтрал өндөр байгааг илтгэж байна.

Гаалийн ерөнхий газрын импортын мэдээгээр өндөгний импорт буурч,

дотоодын өндөг үйлдвэрлэл нэмэгдэж байна.

Өндөгний үйлдвэрлэл, импорт Бүтээгдэхүүн Хэмжих нэгж 2012 2013 2014 2015*

Импортоор оруулсан өндөг сая.ш 91.9 103.0 87.3 66.4

Өндөг үйлдвэрлэл сая.ш 56.6 63.2 72.2 100.6

* урьдчилсан байдлаар Эх сурвалж: Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл

2015, УБСЕГ

ҮСХ-оос гаргасан “Хүнсний аюулгүй байдлын статистикийн үзүүлэлт-

2014”-ийн судалгаагаар өндөгний хүртээмж 43.1 хувьтай байна. ХХААЯ-

ны ХҮБХЗГ-аас хийсэн тооцооллоор 2015 оны байдлаар өндөгний

хангамж 45%, үүнд дотоодын үйлдвэрийн эзлэх хувь 52.8 байна.

Нэг хүнд 2012 онд 20 ширхэг өндөг ноогдож байсан бол 2015 онд 33 болж

өссөн дүнтэй байна.

22

19. 76. Газар

тариалан,

фермерийн

бүс нутгийг

түшиглэн

хуурай сүү

боловсруулах

үйлдвэр,

аймгуудад

цөцгийн тос

болон сүүн

бүтээгдэхүүн

ий үйлдвэр

байгуулахыг

дэмжих.

1

Хоногт 30 тонн сүү

боловсруулах

хүчин чадалтай

хуурай сүүний

үйлдвэр байгуулна.

2013-

2016

Хуурай

сүүний

импортыг 20

хувь бууруул-

сан байна.

Засгийн газрын 2013 оны 141 дүгээр тогтоолоор сүү сүүн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлд зориулж 27.7 сая ам.долларыг Засгийн газрын үнэт цаасыг

арилжаалж бүрдүүлсэн хөрөнгөнөөс санхүүжүүлэх шийдвэр гарсан. “Сүү,

сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл” төслийн хүрээнд Улаанбаатар, Дархан

хотод хоногт 30 тонн сүү боловсруулах хүчин чадал бүхий хуурай сүүний

үйлдвэр байгуулах 2 төслийг дэмжин санхүүжүүлэгч банкинд хүргүүлсэн

боловч банкны шаардлагыг хангах боломжгүй нь тогтоогдсон тул зээл

олгогдоогүй.

Дээрх төслийн (Чингис бонд) хүрээнд “ТЭСО” ХХК 7.0 тэрбум төгрөгийн

зээл авч, хоногт 100 тонн шингэн сүү хүлээн авч боловсруулан 10 тонн

хуурай сүү үйлдвэрлэх үйлдвэрийг 2014 оны 10 сард ашиглалтанд

оруулсан.

Гаалийн статистик мэдээгээр 2013 онд 3959.2 тонн, 2014 онд 4104.7 тонн,

2015 онд 3137.1 тонн хуурай сүү импортолсон байна. Дээрх хуурай

сүүний үйлдвэр ажиллаж эхэлсэнээр 2015 онд импортолсон хуурай

сүүний хэмжээ өмнөх оныхоос 23.5 хувиар, 2013 оныхоос 20.8 хувиар тус

тус буурсан.

100.0

20.

2

Баруун болон

төвийн бүсийн

аймгуудад хоногт 1

тонноос доошгүй

сүү боловсруулах

хүчин чадалтай

үйлдвэр

байгуулахад

хөнгөлөлттэй

зээлийн дэмжлэг

үзүүлнэ.

2013-

2014

Үйлдвэр

байгуулагдсан

байна

Хоногт 1000-аас доошгүй литр сүү хүлээн авч боловсруулах үйлдвэрийн

байр, тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгсэл нийлүүлэх” /ХҮТШ/2012/ӨВ-

СҮҮ/ тендерт шалгарсан “Монгол тариалан нэгдэл” ХХК-тай хөргөлтийн

төвтэй, 1.8 сая литр сүү боловсруулах хүчин чадалтай 5 үйлдвэр

байгуулахаар гэрээ байгуулж Өвөрхангай аймгийн Уянга, Хужирт,

Зүүнбаян-Улаан, Бат-Өлзий суманд хоногт 1 тонн сүү боловсруулах

үйлдвэрийг байгуулж, туршилт тохируулга хийн, ажлыг жигдрүүлсэн.

“СНF” ОУ-ын байгууллагатай хамтран Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд

өдөрт 2 тн сүү боловсруулах үйлдвэр байгуулах төсөл боловсруулж,

Чингис бондоос зээл авч үйлдвэр байгуулагдсан.

Засгийн газрын 2013 оны 141 дүгээр тогтоолоор “Сүү, сүүн

бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл” төсөлд 27.7 сая ам.долларын хөрөнгө

оруулалтын зээлийг Засгийн газрын үнэт цаас арилжаалж бүрдүүлсэн

хөрөнгөөс Голомт банкаар дамжуулан аж ахуйн нэгжүүдэд олгох

шийдвэр гарсан. Уг төслийн хүрээнд Голомт банкнаас төвийн болон

баруун бүсийн /Увс, Ховд, Сэлэнгэ, Дундговь, Баянхонгор/ аймгуудад сүү

боловсруулах цехийн 10 төсөлд нийт 1062.4 сая төгрөгийн зээлийг

олгоод байна. Үүний дүнд өдөрт 1 тонноос дээш сүү боловсруулах цех

Сэлэнгэ аймагт 2, Баянхонгор аймагт 1, өдөрт 500 кг сүү боловсруулах

цех Увс болон Сэлэнгэ аймагт тус бүр 1, өдөрт 5 тонн хүртэл аарц бэлтгэх

цех Сэлэнгэ аймагт 2, Төв аймагт 2, Улаанбаатарын бүсэд 1 / Милко

ХХК/ тус тус байгуулагдаад байна.

100.0

23

21. 77. Мах,

махан

бүтээгдэхүүн

ий үнийг

тогтвортой

байлгах

зорилгоор

махны

нийлүүлэлти

йн шинэ

тогтолцоог

бүрдүүлэх

1

Мах боловсруу-лах

үйлдвэр, мал

нядалгааны цехэд

3-7 дугаар сард мал

нийлүүлсэн

малчдад

урамшуулал

олгоно.

2013-

2015

Өвөл, хаврын

улиралд

нийлүүлж буй

махны хэмжээ

өссөн байна.

2012 онд батлагдсан “Хүнсний тухай” хуулийн “Мал төхөөрөх ... үйлдвэр,

цехэд гарал үүсэл нь баталгаажсан эрүүл малыг, ... нийлүүлсэн малчин,

эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэгчид мөнгөн урамшуулал олгож болно”

гэсэн 8.3 дахь заалтыг үндэслэн “Боловсруулах үйлдвэр, цехэд бэлтгэн

нийлүүлсэн малд урамшуулал олгох тухай журам”-ын төслийг

боловсруулж Засгийн газрын 2013.03.02-ны өдрийн хуралдаанаар

хэлэлцүүлсэн. Хуралдаанаар уг асуудлыг зарчмын хувьд дэмжиж, махны

үйлдвэр, цехийн үйл ажиллагаа орон нутагт жигдэрсний дараа

шийдвэрлэх нь зохистой гэж үзэн хойшлуулсан. Монголбанкны

Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны А/166-А/24 дугаар

тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн бараа, бүтээгдэхүүний үнийг

тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд 2013 онд “Мах, мах-сүүний

чиглэлийн үхрийн, махны чиглэлийн хонь, гахай, тахианы цогцолбор аж

ахуйг шинээр байгуулах, өргөжүүлэх” төслийн сонгон шалгаруулалтыг

явуулж эрчимжсэн аж ахуйн чиглэлийн 24 аж ахуйн нэгжид 38.1 тэрбум

төгрөгийн зээл олгосон. “Махны нөөц бүрдүүлэх үнийг тогтворжуулах”

дэд хөтөлбөрийн хүрээнд 2013-2015 онд давхардсан тоогоор нийт 7

компанид 198.4 тэрбум төгрөгийн эргэлтийн хөрөнгийн зээл, 35,4 тэрбум

төгрөгийн урамшуулал олгож, 40.5 мянган тонн махыг хот суурин газрын

хүн амын хаврын махны хэрэгцээнд зориулан нөөцлөн, махны менежерт

28 тэрбум төгрөгийн урамшуулал олгосон.Нөөцийн махаар Улаанбаатар,

Дархан, Эрдэнэт хотын хүн амын жилийн махны хэрэгцээний 15.4 хувийг

2013 онд бүрдүүлсэн бол 2014, 2015 онд 16.2 хувийг хангасан байна.

Засгийн газрын 2015 оны 492 дугаар тогтоолоор “Мах” хөтөлбөрийг

баталсан бөгөөд хөтөлбөрийн хүрээнд эхний ээлжинд Улаанбаатар,

Дархан, Эрдэнэт хотын хүн амын 2016 оны 3-7 дугаар сарын хэрэгцээнд

зориулан тогтвортой үнээр мах нийлүүлэх, “2016 оны 02 дугаар сарын 24-

ний өдрөөс өмнө 500 тонноос багагүй хэмжээний махыг бэлтгэн

зориулалтын хөргөлттэй агуулахад хадгалсан” 26 аж ахуйн нэгжийг

сонгон шалгаруулснаас нийт 5090 тн мах нөөцөлсөн 10 аж ахуйн нэгжид

арилжааны банкны зээлийн хорооноос 25.0 тэрбум төгрөгийн

хөнгөлөлттэй зээлийг олгохоор шийдвэрлэж, Улаанбаатар, Дархан,

Эрдэнэт хотын 2016 оны хаврын улирлын хэрэгцээнд зориулан тогтоосон

үнээр махыг худалдан борлуулж эхэлсэн.

90.0

22.

2

Махны эрэлт

нийлүүлэлтийг

харгалзан экспорт,

импортын

зохицуулалтын

арга хэмжээг авна.

2013

Махны

нийлүүлэлт

4.8 хувиар

нэмэгдсэн

байна.

Засгийн газрын 2013 оны 77 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Стратегийн

хүнсийг экспортлох, импортлох зөвшөөрөл олгох журам”-ын дагуу 2013,

2014, 2015 он, 2016 оны эхний хагас жилд экспортлох, импортлох махны

нэр төрөл, тоо хэмжээний талаарх саналыг боловсруулан Хүнсний

аюулгүй байдлын Үндэсний зөвлөлд танилцуулсан.

Үндэсний зөвлөлөөс ирүүлсэн зөвлөмжийг үндэслэн ХХАА-н сайдын

90.0

24

тушаалаар мах экспортлох квот тогтоож, экспортын зөвшөөрлийг аж

ахуйн нэгжид олгож байна.

Мах экспортлох квот ба экспортолсон махны хэмжээ, тн

Махны нэр төрөл

2013 он 2014 он 2015 он 2016.VI сар

Зө

вш

өө

рө

л

олго

сон

хэм

жээ

Экп

ор

тол

-

сон

хэм

жээ

Зө

вш

өө

рө

л

олго

сон

хэм

жээ

Экп

ор

толс

он

х

эмж

ээ

Зө

вш

өө

рө

л

олго

сон

хэм

жээ

Экп

ор

тол

сон

хэм

жээ

Зө

вш

өө

рө

л

олго

сон

хэм

жээ

Экп

ор

тол

сон

хэм

жээ

Үхрийн мах 0 0 1000 480 8700 850 5800 0

Адууны мах 7500 2600 5400 0 17100 3800 11400 1461.08

Хонины мах 2000 400 4300 0 27480 4 18320 34.09

Ямааны мах 750 0 4000 0 23820 35 15880 56.2

Нийт мах 10250 3000 14700 480 77100 4689 51400 1551.37

Эх сурвалж: ХХААЯ, ХҮБХЗГ

Улсын хэмжээнд жилд дунджаар 8 сая гаруй толгой мал хүнсэнд

хэрэглэж, 200 гаруй мянган тн мах үйлдвэрлэн, дотоодын хэрэгцээгээ

бүрэн хангадаг.

Махны нөөц, мянган тонн

2012 он 2013 он 2014 он 2015*

ХАА-д бэлтгэсэн мах 263.4 299.3 291.7 448.3

Махны экспорт 3.1 3.0 2.3 4.7

Махны импорт 1.7 1.7 2.0 1.8

Нөөц 262.0 298.0 291.4 445.2

Эх сурвалж:Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл 2015,УБСЕГ

Нэг хүнд ногдох хөдөө аж ахуйн гол нэрийн бүтээгдэхүүний мэдээгээр

2012 онд 92.8 кг мах /нядалгааны жингээр/ ногдож байсан бол 2015 онд

148.1 кг болж 60 орчим хувиар өсөв. Махны нөөц бүрдүүлэх, экспортыг

дэмжих зорилгоор ”Мах“ хөтөлбөрийг Засгийн газрын 492 дугаар

тогтоолоор батлуулан хэрэгжүүлж байна.

23.

3

Биржээр малын

худалдаа зохион

байгуулах ажлыг

сум бүрт

туршилтын

журмаар зохион

байгуулна.

2014-

2015

Нийт малын

10-30 хувийг

биржээр

борлуулсан

байна.

ҮХАА-н сайдын 2013.10.14-ний өдрийн А/135 дугаар тушаалаар биржээр

арилжих барааны жагсаалтад нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, малыг уг

жагсаалтанд нэмэв.

Баянхонгор аймагт 2014.11.06-ны өдөр Хөдөө аж ахуйн биржээр

дамжуулан анх удаа амьд малын арилжааг амжилттай зохион байгуулсан

бөгөөд цаашдаа даваа, лхагва, баасан гараг бүр арилжаа хийхээр болж тус

аймагт амьд малын арилжаа хийх техникийн бэлтгэл ажил бүрэн

жигдэрсэн. Малын анхны арилжаагаар аймгийн төвөөс Улаанбаатар

хотод байрлах Хөдөө аж ахуйн биржтэй цахимаар холбогдон амьд мал

арилжих саналыг хүлээн авч, малын амьдын жингийн нэг кг-ыг 1850

төгрөгөөр тооцон 12 хонь арилжих хэлцэл хийсэн. Амьд малыг тус

аймгийн иргэд худалдсан бол, худалдан авах саналыг Улаанбаатар хот,

30.0

Хүрэх үр

дүн

бодит

биш

25

Дархан-Уул аймгаас ирүүлсэн.

ХАА-н биржээр дамжуулан Завхан Хөвсгөл, Увс, Хэнтий аймгуудад амьд

малын арилжаа зохион байгуулахаар төлөвлөж шаардлагатай сүлжээ,

програм хангамж, техникийн шийдлийн бэлтгэл ажлыг хангаж,

фьючерсийн арилжааны туршилтын системийг боловсруулсан. Хөдөө аж

ахуйн биржээр малын арилжаа зохион байгуулах ажлын хүрээнд

2015.06.09-ний өдөр Махны үйлдвэрийн удирдлагуудтай уулзалт зохион

байгуулав. Уг уулзалтаар Хөдөө аж ахуйн биржийн ерөнхий мэдээлэл,

малын арилжааны тухай, итгэмжлэгдсэн агуулах, барааны тодорхойлолт,

махны экспорт квотын тухай асуудлуудыг хэлэлцэв.

Хөдөө аж ахуйн биржийн үйл ажиллагаанд хөдөө аж ахуйн хоршоодын

оролцоог нэмэгдүүлэн, дадлагажуулах зорилгоор 2016 оны 2 дугаар сард

Өмнөговь аймгийн төвд биржийн арилжаанд орон нутгийн хоршоог

оролцуулсан сургалт-арилжааг зохион байгуулав.

24.

4

Хөргөлттэй

агуулах, лангуу,

тоног төхөөрөмж

бүхий махны

төрөлжсөн зах

байгуулахад

хөнгөлөлттэй

зээлийн дэмжлэг

үзүүлнэ.

2013-

2015

Захуудыг

байгуулж зээл

олгосон

байна.

Монгол банкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн бараа,

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн бүрэлдэхүүн

хэсэг “Хүнсний бүтээгдэхүүний зоорь, агуулахыг нэмэгдүүлэх,...” дэд

хөтөлбөрийн хүрээнд нийт 27 аж ахуйн нэгжид харилцагч арилжааны

банкуудаас 97.6 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон. Уг зээлийг дэмжлэгт 19.5

мянган тонн мах хадгалах хөргөлттэй агуулах барихаар төсөл ирүүлсэн 14

аж ахуйн нэгж хамрагдав. Үүнээс 12 аж ахуйн нэгж махны хөргөлттэй

агуулах барьж дуусгаснаар 14.4 мянган тонн махны агуулах

байгуулагдаад байна. Хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд Үндэсний аудитын

газраас 2015 оны 9-10 дугаар сард төлөвлөгөөт шалгалт явуулсан.

100.0

25.

5

Улаанбаатар хот

болон загасны

нөөцтэй аймгуудад

загас боловсруулах

үйлдвэр байгуулна.

2013

-

2015

5 үйлдвэр, цех

байгуулагд-

сан байна.

Худалдан авах ажиллагааны газраас сонгон шалгаруулалтад шалгарсан

“Солархаус” ХХК-тай “Загасны үйлдвэр байгуулах ТЭЗҮ-ийг

боловсруулах” гэрээ байгуулан ажиллаж, уг ажлын хүрээнд Архангай,

Хөвсгөл, Завхан, Ховд, Говь-Алтай зэрэг аймгуудын нутаг дэвсгэрт

орших томоохон нууруудад гидробиологи, загас, орчны (шувуу, хөхтөн

амьтан, ургамал, шавж) суурь судалгаа, загасны аж ахуй, боловсруулах

үйлдвэрийн төслийг гүйцэтгэсэн. Судалгааны дүнд байгалийн нуурыг

ашиглан загас үржүүлэх боломжгүй гэсэн дүгнэлт гарсан ба Архангай

аймгийн Тэрхийн цагаан нуурыг түшиглэн хаалттай усан сан байгуулан

жилд 50-70 тонн загас үржүүлэн, загасны үйлдвэр байгуулах төсөл

боловсруулсан.

НҮБ-ын ХХААБ, Монгол Улсын Засгийн газраас хамтран “Загас, загасан

бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэхэд цөөрмийн аж ахуйг

Монголд хөгжүүлэх” төслийг 2014 оны 4-р сараас хэрэгжүүлж эхэлсэн.

Тус төслийн хүрээнд УБ хотын Туулын сав дагуу байрлах “Хилэм ост”

50.0

26

ХХК, “Жижиг горхи” ХХК-уудыг жишиг цөөрмийн аж ахуй болгохоор

сонгон, НҮБ-ын зөвлөхүүдийн боловсруулсан цөөрмийн аж ахуйн

барилгын зураг төслийн дагуу “Хилэм ост” ХХК нь Чингис бондын 200.0

сая төгрөг, өөрийн 400.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар, “Жижиг

горхи” ХХК өөрийн хөрөнгө оруулалтаар үйлдвэрийн барилгыг барьж,

гадна цөөрөм байгуулсан. Төслийн хүрээнд “Хилэм ост” ХХК нь

2015.06.26-нд 6000 жарамхайг хоол тэжээлийн хамт /20.000 ам.доллар/

хүлээн авсан хэдий ч технологийн буруутай үйлдлээс хорогдсон. Энэүү

туршлага нь шаардлагад нийцсэн цөөрмийн загасны аж ахуйн үндсийг

тавьж, Монголд цөөрмийн аж ахуй хөгжих бүрэн боломжтой болохыг

харуулсан ач холбогдолтой юм.

Орон нутгаас ирүүлсэн мэдээгээр 2015 оны байдлаар 4 аймагт загас

нөөшлөх, утах чиглэлээр 12 үйлдвэр, цех ажиллаж байна. Дорнод аймагт

“Буйрын толио” ХХК-ийн загас нөөшлөх цех 2015 онд байгуулагдаж үйл

ажиллагаагаа эхэлсэн.

26.

78. “Төрөөс

малчдын

талаар

баримтлах

бодлого”,

“Монгол

мал”

үндэсний

хөтөлбөрийн

хэрэгжилтийг

эрчимжүүлж,

мал эмнэлэг,

үржлийн

төрийн

үйлчилгээ-

ний албыг

бүх суманд

бэхжүүлэх.

1 Мал аж ахуйн

үйлдвэрлэлд

бүртгэл,

мэдээллийн

нэгдсэн системийг

бий болгож, мал,

түүний түүхий эд,

бүтээгдэхүүний

гарал үүслийг

баталгаажуулдаг

болно.

2012-

2016

Гарал үүслийг

баталгаажуул

даг болсон

байна.

2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар 2.6 сая малыг бүртгэл мэдээллийн

нэгдсэн санд бүртгэсэн нь 2015 оны жилийн эцсийн үзүүлэлтээс 179593

толгойгоор нэмэгдсэн байна.

“Мал, амьтан тэдгээрийн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнд мал амьтны

эрүүл мэндийн, МЭАЦ болон лабораторийн магадлан шинжилгээний

гэрчилгээг олгох заавар”-ын төслийг боловсруулж аймаг, нийслэлийн

Мал эмнэлгийн албадад хүргүүлж, ХХААЯ-ны цахим хуудас, “Монголын

мал эмнэлэг” сэтгүүлд тавьж, албан бичгээр саналыг авч нэгтгэв. Мал,

амьтны эрүүл мэндийн 11 гэрчилгээ, түүхий эд бүтээгдэхүүнд олгох 13

гэрчилгээ, лабораторийн магадлан шинжилгээний 3 гэрчилгээ, нийт 27

гэрчилгээг шинээр боловсруулж оруулсан.

Улсын 2014 төсвийн 28.5 сая төгрөгийн хөрөнгөөр малын бүртгэл

мэдээллийн нэгдсэн сангийн программ хангамжийг сайжруулах,

модулаар нь салгах, хяналтын программыг боловсруулах, сургалт зохион

байгуулах арга хэмжээг “Интерактив” ХХК-аар гэрээгээр гүйцэтгүүлэхэд,

9.5 сая төгрөгийг цөм сүргийн малыг шинээр ээмэглэхэд, 2.0 сая

төгрөгийг малчид, олон нийтэд мал бүртгэлжүүлэлтийн зорилго ач

холбогдлыг сурталчлах, таниулах арга хэмжээнд зарцуулав.

Улсын 2015 оны төсөвт батлагдсан 170.0 сая төгрөгийн санхүүжилтээр

“Малын бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн сангийн программ хангамжийг

сайжруулах, онлайн орчинд ажиллах, малын гаралтай түүхий эд,

бүтээгдэхүүний гарал үүслийг тогтоох хяналтын программ боловсруулах”

тендер шалгаруулалтын техникийн тодорхойлолтыг боловсруулж

тендерийн үнэлгээний хороонд хүргүүлсэн. Үүнтэй холбогдуулан Малын

бүртгэл мэдээллийн сантай ҮСХ-ны хүн ам, өрхийн мэдээллийн сан, мал

70.0

27

тооллогын мэдээллийн санг холбох, мэдээллийн шуурхай байдлыг хангах

асуудлыг боловсруулах ажлын хэсгийг ХХАА-н сайд, ҮСХ-ны даргын

хамтарсан А/40-А/31 дугаар тушаалаар томилон ажиллуулж, мал

тооллогын мэдээллийн сангийн тайлангийн системийг хөдөө аж ахуйн

салбарын төрийн байгууллагад ашиглах асуудлыг шийдвэрлүүлэв. Мөн

салбарт ажиллаж байгаа салангид системүүдийг нэгтгэх, УБЕГ, ҮСХ-ны

бүртгэлийн системүүдийг холбох, уялдуулах чиглэлээр хамтран ажиллах

асуудлыг боловсруулах, техникийн шийдэл гаргахаар хамтран ажиллаж

байна.

27.

2

Мал аж ахуйн

үйлдвэрлэлийн

бүтээмж, өрсөлдөх

чадварыг

нэмэгдүүлж,

зорилтот зах

зээлийг хөгжүүлнэ.

2012-

2016

Үйлдвэрлэ-

лийн

бүтээмж,

өрсөлдөх

чадвар

дээшилсэн

байна.

Мал тооллогын дүнгээр 2015 оны жилийн эцэст малын тоо 55979.8

мянган толгойд хүрч, өмнөх оныхоос 3997.2 мянган толгой буюу 7.7

хувиар өслөө. Малын тооны өсөлтийн 30% нь хангайн бүсэд, 29.2% нь

баруун бүсэд, 23% нь төвийн бүсэд, 17.4%нь зүүн бүсэд, 0.5% нь

Улаанбаатарт ногдож байна.

Малын тоо, мянган толгой 2012 он 2013 он 2014 он 2015 он

Бүгд 40920.9 45144.4 51982.6 55979.8

Адуу 2330.4 2619.4 2995.8 3295.3

Үхэр 2584.6 2909.5 3413.9 3780.4

Тэмээ 305.8 321.5 349.3 368.0

Хонь 18141.4 20066.4 23214.8 24943.1

Ямаа 17558.7 19227.6 22008.9 23592.9

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

Маж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл 2010 оны зэрэгцүүлэх үнээр 2013

онд 1746.3 тэрбум, 2014 онд 1953.9 тэрбум төгрөгт хүрч жилийн өсөлт 10

гаруй хувьтай байна.

Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний нийт үйлдвэрлэл 2012 2013 2014 2015*

Тайлант оны үнээр /тэрбум/ 2114.8 2937.6 3468.4 3771.5

2010 оны зэрэгцүүлэх үнээр /тэрбум/ 1621.0 2018.8 2310.8 2657.4

* урьдчилсан гүйцэтгэл Эх сурвалж: Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл 201,

УБСЕГ Мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн дүнгээс харахад

арьс, шир үйлдвэрлэл 2014 онд, мах 2014 онд тус тус буурч бусад жилд

гол нэрийн бүх бүтээгдэхүүн өссөн дүнтэй байна.

Мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл Бүтээгдэхүүн Үйлдвэрлэл биет хэмжээгээр

2012 2013 2014 2015*

Мах, нядалгааны жингээр,мян.тн 263.4 299.3 291.7 448.3

Сүү, мян.тн 588.0 667.0 765.4 874.4

90.0

28

Арьс, шир мян.ш 8617.9 11037.9 10217.9 15198.8

Өндөг /сая.ш/ 56.6 63.2 72.2 100.6

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл 201,

УБСЕГ Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний экспортоос 2012 онд

213.8 сая, 2013 онд 267.3 сая, 2014 онд 308.6 сая, 2015 онд 333.2 сая

ам.долларын орлого олсон байна.

Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний экспорт Бүтээгдэхүүн 2012 2013 2014 2015*

Бохир ноолуур, т 3597 4070.3 4035.4 4988.2

Хонины самнаагүй ноос, мян.т 4.5 2.4 7.4 11.4

Тэмээний ноос, мян.т 1 1 1.1 0.5

Адууны дэл, мян.т 301 329 453.6 665.3

Үхрийн шир, мян.ш 4 140.5 174.6 111.7

Адууны шир, мян.ш 200 209.7 65.4 6.2

Малын дайвар бүтээгдэхүүн, т 821 790.4 202.8 42.7

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнээс олсон орлого нь нийт

экспортын орлогын 2012 онд 7%, 2013 онд 8.6%, 2014 онд 5.3%, 2015 онд

7.1 орчим хувийг тус тус эзэлж байна.

2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар оны эхний нийт 23.0 сая

хээлтэгчийн 80.8 хувь буюу 19.3 сая мал төллөж 18.8 сая төл хүлээн аваад

байна.Үүнээс: 55.0 мянган ботго, 568.1 мянган унага, 954.4 мянган тугал,

9.4 сая хурга, 7.8 сая ишиг бойжиж, төл бойжилт 98.0 хувьтай байна.

28. 3 Малын удмын

сангийн үндэсний

цогцолбор

байгуулж, малын

генетик нөөцийг

хамгаалах,

ашиглах,

биотехнологийн

ололтыг

нэвтрүүлэх арга

хэмжээ авна.

2013-

2016

Цогцолбор

байгуулсан

байна.

“Монгол мал” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд Дархан-Уул аймгийн

Хонгор сумын нутагт “Малын удмын сангийн үндэсний цогцолбор”-ыг

байгуулахаар 2012 оны Төсвийн тухай хуульд 12.2 тэрбум төгрөг

батлагдсан бөгөөд 2012 оны хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөнд 750.0 сая

төгрөг тусгагдсан.

Төсөвт тусгагдсан 12.2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөөр цогцолборын

инженерийн шугам сүлжээ болон захиргаа аж ахуй, үйлдвэрлэл, малын

байрны зориулалттай 14 барилга, объектыг барих гүйцэтгэгчээр

“НАБСАН” ХХК шалгарч, АГГ-20130724-001/162 тоот гэрээ байгуулсан.

МУСҮ-ний цогцолборын 1-р ээлжийн тендер шалгаруулалтанд /2013-

2015 он/ 14 барилга байгууламж, гадна дулаан, цэвэр ус, бохир ус,

цахилгаан хангамж, холбооны ажил тусгагдан, 11533.9 сая төгрөгийн

тендерийн саналаар “НАБСАН ХХК” бүтээн байгуулалтыг гүйцэтгэсэн

байна.

ҮХААЯ-ны захиалгаар Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын Засаг даргын

2011 оны 194 дүгээр захирамжаар тус сумын Буурлын энгэр гэдэг газарт

цогцолборын суурьшлын бүсийн зориулалтаар 22.3 га, малын тэжээл

90.0

29

тариалах зориулалтаар 200 га газрыг олгож газар эзэмших гэрчилгээг

авсан байна.

ҮХААЯ-ны харъяа Малын удмын сангийн үндэсний төвтэй 2013 оны 08

дугаар сарын 01-ний өдөр байгуулсан 13-2/ММҮХ/МУСҮЦ дугаартай

гэрээний дагуу Захиалагчийн техникийн хяналтыг хэрэгжүүлэхээр 2015

оны 9 сард цогцолборын барилга угсралтын гүйцэтгэлийн ажлын явцын

хяналтыг “Барилгын тухай” хууль болон стандарт барилгын норм ба

дүрмийн дагуу хийж, холбогдох акт, материалыг баталгаажуулав.

Цогцолборын цэвэр усны хангамжийн асуудлыг шийдвэрлүүлэх

зорилгоор 2016 оны эхний хагас жилд Дархан-Уул аймгийн болон Хонгор

сумын удирдлагуудтай уулзаж тус сумын усан санг өргөтгөхөөр санал

нэгдэж, шаардагдах техникийн нөхцөл, төсвийн төслийг боловсруулж

байна.

Цогцолборын эхний ээлжийг 2016 оны 8 дугаар сард улсын комисст

хүлээлгэн өгөхөөр төлөвлөн ажиллаж байна.

29.

4

Мал аж ахуйн

хөгжил, малын

генетик нөөц,

малын эрүүл

мэндийн талаар

хуулийн төсөл

боловсруулна.

2013-

2014

Хуулийн

төслийг өргөн

мэдүүлсэн

байна.

Хууль зүйн яамнаас “Малын генетик нөөцийн тухай” хуулийн төслийн

үзэл баримтлалыг 2013 оны 11 сард, “Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай”

хуулийн төслийн үзэл баримтлалыг 2014 оны 3 сард тус тус баталсан.

Эдгээр хуулийн төслийг Засгийн газраас 2015.07.08-ны өдөр УИХ-д

өргөн мэдүүлсэн.

“Малын генетик нөөцийн тухай хуулийн төслийн “хэлэлцэх эсэх”-ийг

2015.10.22-ны өдрийн УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар хэлэлцэн дэмжсэн.

Хуулийн төслийг УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэхэд

бэлтгэх дэд ажлын хэсэг БОХХАА-н Байнгын Хорооны тогтоолоор

байгуулагдан ажиллаж байна. БОХХАА-н Байнгын хорооны хуралдаанаас хуулийн төслийг дэмжин,

УИХ-ын нэгдсэн хуралдааны анхны хэлэлцүүлэгт оруулахаар хүлээгдэж

байна.

“Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай” хуулийн төслийг “хэлэлцэх эсэх”-

ийг дэмжиж УИХ-ын БОХХАА-н Байнгын хорооноос байгуулсан нэгдсэн

чуулганы хэлэлцүүлэгт бэлдэх ажлын дэд хэсэг ажиллаж байна.

БОХХАА-н Байнгын хорооны 2016 оны 04 дүгээр сарын 26-ны өдрийн

хуралдаан, УИХ-ын чуулганы 2016 оны 05 дугаар сарын 20-ны өдрийн

нэгдсэн хуралдаанаар тус хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг хийж,

эцсийн хэлэлцүүлэгт шилжүүлсэн.

“Мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих тухай” хуулийн үзэл баримтлал,

хуулийн төслийг боловсруулахтай холбогдсон судалгаанууд хийгдсэн.

Ажлын хэсэг байгуулагдаж хуулийн үзэл баримтлалын төсөл болон

хуулийн төслийн анхны хувилбарыг боловсруулаад байна.

90.0

30

30.

5

Малын үржлийн

үйлчилгээний

нэгжийн хүртээм-

жийг нэмэгдүүлж,

гойд ашиг шимт

мал, үр импортлон,

үржлийн

бүтээгдэхүүн

үйлдвэрлэдэг

болно.

2014-

2016

Үржлийн

үйлчилгээ-

ний нэгжийн

тоо өсч,

үржлийн

бүтээгдэ-

хүүнийг

дотооддоо

үйлдвэрлэдэг

болсон байна.

2012-2015 онуудад Малын удмын сангийн үндэсний төвийн үрийн санд

19 үүлдэр, омгийн 23161 тун үрийг стандарт арга зүйн дагуу авч

хадгалсан байна.

Үр үйлдвэрлэл, тун Төрөл Үүлдэр омгийн нэр 2012 2013 2014 2015 Дүн

Бух Алатау 772 300 360 1432

Симменталь 772 1197 480 2449

Хар тарлан 269 269

Сэлэнгэ 180 180

Монтбелиард 80 80

Дүн 4 1544 1766 1020 80 4410

Хуц Орхон 3036 797 3833

Хангай 1767 937 2704

Ерөө 2268 520 2788

Байдраг 125 125

Сүмбэр 2704 2704

Барга 1237 160 1397

Үзэмчин 1126 437 410 3135 1973

Халх 590 25 615

Тал нутгийн цагаан 95 1385 1660 1385

Тал нутгийн цагаан 109 899 899

Сартуул 1666

Эделбайев 1545

Дүн 11 5657 7658 5108 8006 18423

Ухна Буурал 25 25

Өнжүүл 228 35 263

Альпин 43 43

Залаа жинст 22 22

Дүн 4 228 100 0 0 328

Нийт дүн 19 7429 9524 6128 8086 23161

Эх сурвалж: ХХААЯ, МУСҮТ

Малын удмын сангийн үндэсний төв дээр бод, бог малын зохиомол

хээлтүүлгийн техникч бэлтгэх сургалтыг жил бүр явуулдаг ба 2012-2015

онд бод малын үржүүлгийн техникчээр 167, бог малын үржүүлгийн

техникчээр 31, нийт 198 техникчийг бэлтгэсний 53 техникч нь тус төвтэй

гэрээг байгуулан, орон нутагт зохиомол хээлтүүлгийн үйл ажиллагааг

явуулж байна. 2015 оны байдлаар 65 мал үржлийн үйлчилгээний нэгжид

158 мал зүйч ажиллаж байна. Мэргэжил, арга зүйн зөвлөгөөг өгч

ажилласнаар 2014 онд 2582 толгой үнээ, 5079 толгой хонь, ямаа, нийт

7932 толгой малыг, 2015 онд 2000 үнээнд зохиомол хээлтүүлэг хийж, Төв,

Улаанбаатар хотын эрчимжсэн аж ахуйн нэгжүүдийн 22 үнээнд хөврөл

үрийг шилжүүлэн суулгав.

90.0

31

Дотоодын үр үйлдвэрлэлээс гадна импортоор ХБНГУ-ын “VER Gmbh”

Co.Ltd компанид үйлдвэрлэсэн Симменталь үүлдрийн үхрийн гүн

хөлдөөсөн үр 2700 тун, Хар ангус үүлдрийн үхрийн гүн хөлдөөсөн үр

2700 тун, Швейцийн бор үүлдрийн үхрийн гүн хөлдөөсөн үр 3600 тун,

нийт 9000 тун үрийг 2014 онд 97.0 сая төгрөгт багтаан худалдан авч

үрийн генийн санг баяжуулсан. БНЧех улсын Засгийн Газрын Хөгжлийн

Агентлагаас 2013-2015 онд хэрэгжиж буй “Үхэр сүргийн ашиг шимийг

дээшлүүлэх зохиомол хээлтүүлгийн сүлжээг сайжруулах” төслийн

хүрээнд 2015 онд өндөр ашиг шимт малын 13000 тун үр /хар тарлан,

симменталь, герефорд, лиммүзин/ нийлүүлж сүү, сүү-махны махны 60

тун хөврөл үр нийлүүлж 2014 онд 4 аж ахуйн 22 сүү, сүү-махны үнээнд

хөврөл үр шилжүүлэн суулгаж 2015 оны байдлаар Симменталь үүлдрийн

1, хар тарлан үүлдрийн 1, бүгд 2 эр тугал, 6 охин тугал авч тус аж

ахуйнууд дээр өсгөж байна.

Бог малын үзлэг ангилалтын үзүүлэх сургуулийг орон нутагт, малчны

хотонд зохион байгуулсан нь мэргэжлийн байгууллага, мэргэжилтэн, аж

ахуй эрхлэгчдийн хамтын оролцоог хангасан ажил болов. Сургалтад нийт

5 аймгийн 98 сумын 150 гаруй мал зүйч болон МҮҮН, МЭҮҮН-ийн

мэргэжилтнүүд хамруулав.

Малын үржлийн ажил, үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх,

чадавхижуулах зорилгоор 2016 онд үхрийн болон бог малын

хээлтүүлгийн техникчийн сургалтыг 2 удаа зохион байгуулахаар

төлөвлөсөн. Мөн орон нутагт зохиомол хээлтүүлгийн явуулын

үйлчилгээг өргөтгөх зорилгоор 25 техникчтэй гэрээ байгуулан, гүн

хөлдөөсөн үр, азотоор хангах ажлыг зохион байгуулж байна. Хот орчмын

сүүний чиглэлийн үхрийн тоо, ашиг шимийн бүртгэлийг өргөжүүлэх

ажлыг гүйцэтгэж байна.

“Мал, тэжээвэр амьтдын үржил, селекцийн ажлын ололтыг хянан

магадлах, баталгаажуулах бүртгэх, хяналт тавих журам”-ын хүрээнд

2015-2016 онд Монгол Улсын хэмжээнд адууны 1 үүлдэр, тэмээний 3

үүлдэр, ямааны 4 үүлдэр, 1 омог, хонины 1 үүлдэр, 2 омгийг ХХАА-н

сайдын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлэн баталгаажуулсны үр дүнд

Монгол Улсын хэмжээнд бие даасан баталгаажсан үүлдэр, омгийн мал 44

болж өслөө. Үүнд:

1.Адуу – “Галшар” үүлдэр

2.Тэмээ - “Төхөм тунгалагийн хүрэн”, “Галбын говийн улаан”, “Ханын

хэцийн хүрэн” үүлдэр

3.Ямаа - “Залаа жинст - Эдрэн”, “Завхан буурал”, “Баяндэлгэрийн улаан”,

“Алтайн улаан” үүлдэр, “Бөмбөгөрийн улаан” омог

4.Хонь – “Дархад” үүлдэр, “Буриад” , “Баянгол” омог

32

31.

6

Бэлчээр, тэжээл,

усан хангамжийг

зохистой ашиглах,

хамгаалах

менежментийн цогц

арга хэмжээг

хэрэгжүүлнэ.

2012-

2016

Малын

тэжээл, усан

хангамж

сайжирсан

байна.

Уламжлалт мал аж ахуйн эрсдэл даах чадварыг сайжруулах зорилгоор

бэлчээрийн хөнөөлт амьтан үлийн цагаан оготно, царцаатай тэмцэх

ажлыг жил бүр зохион байгуулж, үр дүнд 2012 онд 743.1 мянга, 2013 онд

747.5 мянга, 2014 онд 652.5 мянга, 2015 онд 744.5 мянган га талбайгаар

бэлчээрийн даац, багтамжийг нэмэгдүүлэх нөхцлийг бүрдүүлсэн байна.

Бэлчээрийн ургамлыг хамгаалах зорилгоор 2016 онд бэлчээрт хөнөөл

учруулж буй үлийн цагаан оготнотой тэмцэх ажлыг 11 аймгийн 525.0

мянган га талбайд, царцаатай тэмцэх ажлыг 3 аймгийн 67.4 мянган га

талбайд гүйцэтгэхээр шийдвэрлэж, холбогдох аймгуудын ХХААГ-тай

гэрээ байгуулж хэрэгжилтийг орон нутагт зохион байгуулж байна.

Бэлчээр хамгааллын арга хэмжээ Арга хэмжээний нэр 2012 2013 2014 2015

Үлийн цагаан оготнотой тэмцсэн талбай

/мян.га/

620.0 645.0 540.0 642.0

Зарцуулсан хөрөнгө /сая.төг/ 1184.0 1213.1 1069.4 946.4

Царцаатай тэмцсэн талбай /мян.га/ 123.1 102.5 112.5 102.5

Зарцуулсан хөрөнгө /сая.төг/ 483.2 394.4 426.0 549.0

Тэмцсэн нийт талбай /мян.га/ 743.1 747.5 652.5 744.5

Зарцуулсан нийт хөрөнгө /сая.төг/ 1667.2 1607.5 1495.4 1495.4

Эх сурвалж:ХХААЯ, МААБХЗГ

Бэлчээрийн газрын эрх зүйн орчинг менежментийг боловсронгуй болгох

зорилгоор УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хороотой хамтран “Бэлчээрийн

хуулийн төсөл”, холбогдох мэргэжлийн байгууллагатай хамтран “Бэлчээр

ашиглалтын журам”-ын төслийг тус тус боловсруулах ажлын хэсгийг

байгуулан ажиллаж байна.

Аймаг дундын отрын бэлчээрийн 9 бүсэд нийт 783.3 мянган га бэлчээр

байна. Бэлчээр сайжруулах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлснээр жил бүр 1.1

мянган тонн байгалийн хадлан, 3.1-7.9 мянган тонн сурэл, 36.6-46.7

мянган тонн гар тэжээл, 2.1-8.5 мянган тонн бэлтгэсэн даршийг тус тус

бэлтгэн, тэжээлийн хангамжийг бүрдүүлсэн байна.

Хадлан, тэжээл бэлтгэл, /мян.тонн/ Тэжээлийн төрөл 2012 2013 2014 2015*

Байгалийн хадлан 1175.1 1169.3 1178.7 1028.7

Сүрэл 4.6 3.1 7.9 8.5

Гар тэжээл 39.1 36.6 40.3 39.9

Бэлтгэсэн дарш 2.1 3.9 4.0 1.6

Эрдэс тэжээл 36.6 31.8 29.7 61.3

Үйлдвэрлэсэн тэжээл-бүгд 624.6 609.8 614.0 576.9

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

Улсын хэмжээнд 2012 онд 45.5, 2013 онд 43.8, 2014 онд 44.8, 2015 онд

43.0 мянган худаг байгаагаас ашиглахад бэлэн байгаа худаг нийт худагт

100.0

33

2012 онд 82 хувь, 2013 онд 90 хувь, 2014 онд 96 хувь, 2015 онд 93 хувийг

эзэлж байгаа бөгөөд 145.9-170.9 мянган өрх усаар хангагдах нөхцлийг

бүрдүүлсэн байна.

Худаг, уст цэгийн тоо

2012 2013 2014 2015

Нийт уст

цэгийн тоо

Инженер хийцтэй 15540 13173 12839 11151

Энгийн уурхайн 26535 27449 29722 29121

Усан сан 1719 2084 1126 2008

Шинээр гаргасан худаг 1789 1151 1128 732

Нийт худгийн тоо 45583 43857 44815 43012

Ашиглахад бэлэн худаг 37517 39592 42805 40082

Усаар хангагдсан өрх, мянга 167.8 160.6 166 145.9

Эх сурвалж:ХХААЯ, МААБХЗ

2013 онд улсын төсвийн 6.2 тэрбум төгрөгөөр 408, гадаадын төсөл,

хөтөлбөрийн 1.6 тэрбум төгрөгөөр 101 худаг, орон нутгийн төсвийн 2.1

тэрбум төгрөгөөр 254 инженерийн хийцтэй, нийт 763 худгийг шинээр

барьж байгуулснаас гадна малчдын санаачлагаар 388 гар худаг, нийт 1151

худаг гарган, 2.1 сая толгой малыг усаар хангах боломжтой болсон.

2014 онд гүний худгийн өрөмдлөгийн зориулалт бүхий 4 иж бүрдэл

машиныг импортоор худалдан авч Баян-Өлгий, Төв, Дундговь, Хөвсгөл

аймгуудад эргэн төлөгдөх нөхцөл бүхий түрээсийн гэрээгээр хуваарилан

олгов.

Шинээр гаргасан худгийн тоо 2012 2013 2014 2015

Улсын төсвөөр 463 408 439 15

Санхүүжилт /сая.төг/ 6636 6254.7 7295.4 267.6

Гадаадын төслөөр 314 101 54 46

Санхүүжилт /сая.төг/ 3607.8 1615.7 645.9 752.7

Орон нутгийн хөрөнгөөр 34 254 309 222

Санхүүжилт /сая.төг/ 169.9 2109.3 3357 2034.1

Малчдын санаачлагаар 978 388 326 449

Шинээр гаргасан нийт худаг 1789 1151 1128 732

Зарцуулсан зардал /сая.төг/ 10414 9979.7 11298 3054.4

Эх сурвалж:ХХААЯ,МААБХЗ

Үүний үр дүнд 2012 онд 1789, 2013 онд 1108, 2014 онд 1128, 2015 онд 707

худаг шинээр гаргасан.

Шинээр гаргасан худгийн нийт худагт эзлэх хувь 2012 2013 2014 2015

Улсын төсвөөр 26 35 39 2

Гадаадын төслөөр 18 9 5 6

Орон нутгийн хөрөнгөөр 2 22 27 30

Малчдын санаачлагаар 55 34 29 61

Эх сурвалж:ХХААЯ,МААБХЗ

34

Бэлчээрийн усан хангамжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор 2014 онд гүний

худгийн өрөмдлөгийн зориулалт бүхийн 4 иж бүрдэл машиныг

импортоор худалдан авч Баян-Өлгий, Төв, Дундговь, Хөвсгөл аймгуудад

эргэн төлөгдөх нөхцөл бүхий түрээсийн гэрээгээр хуваарилан олгов.

Бэлчээр усжуулах арга хэмжээнд 2014 онд улсын төсвөөс нийт 10.0

орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн.

“Мал аж ахуйн эрсдэлийг урьдчилан мэдээлэх тогтолцоо төсөл”-тэй

хамтран Улаанбаатар хотод 2015.06.22-23-ны өдрүүдэд “Монгол орны

бэлчээрийн мониторингийн талбайгаас цуглуулсан мэдээллийг ашиглах”

талаар болон бэлчээрийн менежментийг сайжруулах чиглэлээр сургалт-

семинар зохион байгуулав.

2016 онд хөдөөгийн хүн амын болон мал аж ахуйн усан хангамжийг

нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд улсын төсөвт хөрөнгө тусгагдаагүй бөгөөд

орон нутгийн өөрийн хөрөнгө оруулалтаар улсын хэмжээнд 100 гаруй

инженерийн хийцтэй худаг шинээр барих болон сэргээн засварлахаар

төлөвлөн эхний 6 сарын байдлаар тендер шалгаруулалт болон гэрээ

байгуулах ажил хийгдэж байна.

Мөн “Зах зээл ба бэлчээрийн удирдлагын хөгжил” төслийн хүрээнд

Архангай, Булган, Хөвсгөл, Говь-Алтай аймагт нийт 390.0 сая төгрөгийн

хөрөнгө оруулалтаар 2 худаг шинээр гаргах, 14 худаг засварлах, 2 хөв

цөөрөм шинээр барьж байгуулахаар гүйцэтгэгч аж ахуйн нэгжүүдтэй

гэрээ байгуулан хэрэгжүүлж байна.

32.

7

Малын эрүүл мэнд,

хорио цээрийн эрх

зүйн орчныг

боловсронгуй

болгож, мал

эмнэлгийн албаны

үндэсний

тогтолцоог олон

улсын жишигт

нийцүүлэн, малын

гаралтай

бүтээгдэхүүнийг

экспортлох

нөхцөлийг

бүрдүүлнэ.

2012-

2016

Малын

гаралтай

бүтээгдэхүү-

ний экспорт

нэмэгдсэн

байна.

“Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай” хуулийн төслийн үзэл баримтлалыг

2014 оны 3 сард баталсан. Хуулийн төслийг Засгийн газраас 2015. 07.08-

ны өдөр УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. “Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай”

хуулийн төслийг “хэлэлцэх эсэх”-ийг 2015.10.22-ны өдрийн УИХ-ын

нэгдсэн хуралдаанаар дэмжиж УИХ-ын БОХХАА-н Байнгын хорооноос

байгуулсан Байнгын хороо, Нэгдсэн чуулганы хэлэлцүүлэгт бэлдэх

ажлын дэд хэсэг ажиллаж байна Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн

байгууллага (ДМАЭМБ)-ын шинжээчдийн баг 2007, 2010 онд манай

улсын мал эмнэлгийн албаны бүтэц, тогтолцоо, хорио цээрийн асуудалд

судалгаа, дүн шинжилгээ хийж өгсөн дүгнэлт, зөвлөмжүүдийг үндэслэн

тогтолцооны өөрчлөлтийг олон улсын дүрэм, журам болон шинээр

батлагдах хуульд нийцүүлэн хийхээр төлөвлөж байна. ДМАЭМБ-ын Ази,

Номхон далайн бүсийн 29 дүгээр чуулганыг 2015.09.14-18-нд Монгол

улсад зохион байгуулсан нь манай орны мал аж ахуй, махны экспортыг

дэмжих, бүсийн хэмжээнд улс орнуудтай хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх,

Монгол улсын нэр хүндийг олон улсын тавцанд гаргахад чухал ач

холбогдолтой боллоо. Хуралд Ази, Номхон далайн бүсийн гишүүн 36

орон болон олон улсын байгууллагын төлөөлөл бүхий нийт 100 гаруй

70.0

35

төлөөлөгчид оролцов. Энэ хурлаас бүс нутгийн үйл ажиллагааны

стратеги төлөвлөгөөг баталж, зөвлөмж гаргасан. Монгол Улсад БНЧех,

Унгар, Франц болон БНХАУ-аас мал, амьтны гаралтай дулааны

боловсруулалт хийгдсэн нөөшилсөн болон махан бүтээгдэхүүнийг

экспортлоход хорио цээр, мал эмнэлэг ариун цэврийн гэрчилгээг

тохиролцож, гарын үсэг зурж баталгаажуулав. Гаалийн холбооны гишүүн

орнуудын (ОХУ, Беларусь, Казахстан Улс) Мал эмнэлгийн

мэргэжилтнүүдийн 8 хүний бүрэлдхүүнтэй баг 2014 оны 9 сард, БНСВУ-

ын ХААХХЯ-ны Мал эмнэлгийн газрын мэргэжилтнүүдийн 3 хүний

бүрэлдхүүнтэй баг 2015 оны 5 сард, БНХАУ-ын ХААЯ, Чанарын хяналт,

шалгалт хорио цээрийн газраас 8 хүний бүрэлдхүүнтэй баг 2015 оны 9

сард Монгол Улсад ирж, мал нядлах, мах, махан бүтээгдэхүүн

боловсруулах үйлдвэрүүдэд хянан магадлагаа хийсэн. Монгол Улсаас

Гаалийн холбооны гишүүн орнуудад үхэр, хонь, ямааны ястай, ясгүй мах

экспортлох эрхийг 7 аж ахуйн нэгжид, БНХАУ-д үхэр, хонины хөлдөөсөн

мах экспортлох эрхийг 1 аж ахуйн нэгжид, БНСВУ-д дулааны аргаар

боловсруулсан болон хонь, ямааны хөлдөөсөн мах экспортлох эрхийг 8

аж ахуйн нэгжид тус тус олгосон байна. Мөн ГХГО-ын Мал эмнэлгийн

байгууллагатай хамтран ажиллаж дараах асуудлыг шийдвэрлэсэн. Үүнд:

1. Монголын талаас үхэр, хонь, ямааны ястай, ясгүй мах экспортлох;

2. Үхрийн дотор эрхтэн, түүхий өөх, боловсруулаагүй болон угаасан

ноосыг тодорхой нөхцлөөр ОХУ-д нийлүүлэх;

3. Адууны дотор эрхтэн, түүхий өөхийг хязгаарлалтгүй нийлүүлэх;

4. Үржлийн болон хэрэглээний, нядалгааны үхэр, хонь, ямаа

5. Үхэр, адууны ястай махыг урд нь ОХУ-ын БНБуриад Улс, Эрхүү,

Хакас-д гаргаж байсан бол бүс нутгийг өргөжүүлж Амур, Хабаровск,

Приморский, Өвөрбайгаль, БНТува, Автомат Еврей Улс, Чити мужид

дээрхи бүтээгдэхүүнийг оруулахыг зөвшөөрсөн байна.

БНХАУ-ын ХААЯ, ЧХШХЦЕГ-тай хамтран ажиллаж дараах асуудлыг

шийдвэрлэсэн:

БНХАУ-ын ХХААЯ, ЧХШХЦЕГ-аас манай улсын баруун таван

аймаг (Увс, Завхан, Говь-Алтай, Хөвсгөл, Баянхонгор)-ийн хувьд

тухайлбал: үхэр, хонины маханд тавьсан шүлхийн хоригийг цуцалсан

тухай 2015 оны 140 дугаартай албан мэдэгдлийг 12 дугаар сарын 07-ны

өдөр БНХАУ-ын Чанарын хяналт, шалгалт хорио цээрийн ерөнхий

газрын (ЧХШХЦ) цахим хуудаст албан ёсоор тавьсан байна.

Увс, Завхан, Хөвсгөл, Баян-Өлгий аймгийн мал төхөөрөх, мах

боловсруулах 9 үйлдвэрт хорио цээр, хяналт, мал эмнэлэг ариун цэврийн

хянан магадлагааг хийж илэрсэн зөрчил, дутагдлын талаарх хянан

магадлагааны тайланг МХЕГ-т ирүүлсэн байна.

36

ҮХАА-н сайд, МХЕГ-ын даргын хамтарсан тушаалаар баталсан ажлын

хэсэг 2013 оны 11 сард Улаанбаатар хот болон Дархан-Уул, Орхон

аймгийн мах болон нөөшилсөн мах, махан бүтээгдэхүүн боловсруулах 10

үйлдвэрт техник технологи, мал эмнэлэг, ариун цэврийн байдалд хянан

магадлагаа явуулж, үнэлэлт, дүгнэлт өгч, МХЕГ-ын даргын зөвлөлийн

хурлаар хэлэлцэн, ”Траст трейд” ХХК, “Хүнс комплекс” ХХК, “Монгол

фүүдс” ХХК, “Приком” ХХК, “Хаан хүнс” ХХК, “Вон Март” ХХК,

“Дархан мийт фүүдс” ХХК зэрэг компаниудад “ААА”зэрэглэл буюу Олон

улсад мах, нөөшилсөн махан бүтээгдэхүүн экспортлох эрх, “Эрдмийт”

ХХК, “ЭМФ” ХХК-д импортлогч орнуудтай байгуулсан гэрээ,

хэлэлцээрийн дагуу тухайн улсад бүтээгдэхүүн экспортлох эрх,

зэрэглэлийг тус тус олгов.

Мал аж ахуйн гол нэрийн бүтээгдэхүүний экспорт 2012 2013 2014 2015

Хонь, ямааны мах, т 675.1 403.4 0 39.0

Адууны мах, т 1462.1 2597.8 1822.1 3856.9

Үхрийн шинэ мах,т 0 0 0 2.5

Үхрийн хөлдүү мах,т 959.0 0 480.0 847.7

Дайвар бүтээгдэхүүн,т 821.2 790.4 202.8 42.7

Хонины арьс,мян.ш 52.2 0 16.0 -

Бохир ноолуур,т 3597.8 4070.2 4035.4 4988.2

Хонины самнаагүй ноос,мян.т 4.5 2.4 7.4 11.5

Тэмээний ноос,мян.т 1.0 1.0 1.0 0.5

Үхрийн шир, мян.ш 4.0 140.5 174.5 111.7

Эх сурвалж: Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл 2015, УБСЕГ Барааны экспорт,

импортын статистикийн эмхэтгэл 2015

40 гаруй аж ахуйн нэгжийн хүсэлтийн дагуу Европын холбооны болон

Евроазийн эдийн засгийн холбооны орнууд (Казахстан, ОХУ, ХБНГУ,

Швейцарь, Австри, Египет, Ливан Улс)-д адууны болон богийн

боловсруулсан өлөн гэдэс, хонь, тэмээний боловсруулсан, самнасан ноос,

ноолуур, (БНСУ, БНСВУ, БНХАУ-ын Гонконг, ХБНГУ, Нидерланд)

бугын ясан эвэр, ан, ангийн олзвор экспортлоход дамжуулан өнгөрүүлэх

зөвшөөрлийн талаарх мэдээллийг Казахстан болон ОХУ-ын Мал эмнэлэг,

ургамал хорио цээрийн хяналтын алба, Беларусь Улсын ХАА, Хүнсний

үйлдвэрийн яаманд, Европын Холбооны TRACES- үйлчилгээний төвд тус

тус албан бичгээр хүргүүлж, асуудлыг цаг тухайд нь шийдвэрлэж, бизнес

эрхлэгчдийн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэв. Мөн Арабын орнууд

(Исламын БНИран, Малайз, Иордан Улс)-д хонины сэврээсэн мах

экспортлоход импортлогч орны эрх бүхий байгууллагаас ирүүлсэн

асуулга, мал эмнэлэг ариун цэврийн шаардлагад нь холбогдох баримт

мэдээлэл, албан тоотыг гарган өгөв.

37

33.

8

Малын гоц

халдварт, халдварт

өвчинтэй тэмцэх,

сэргийлэх,

эрүүлжүүлэх

ажлын бэлэн

байдлын чадавхийг

дээшлүүлж, гоц

халдварт өвчнөөр

тайван орны статус

хангана.

2012-

2016

Статус

хангагдсан

байна.

ҮХАА-н сайдын 2014.09.25-ны өдрийн А/112 дугаар тушаалаар “Шүлхий

өвчинтэй тэмцэх стратеги”, “Шүлхий өвчинтэй тэмцэх бэлэн байдлын

үндэсний төлөвлөгөө”-г, мөн ҮХАА-н сайдын 2014.08.28-ны өдрийн А/93

дугаар тушаалаар “Шүлхий өвчинтэй тэмцэх заавар”-ыг, ХХАА-н сайдын

2015.12.11-ний өдрийн А/154 дугаар тушаалаар “Бруцеллёзтой тэмцэх

стратеги, 2015-2021 онд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг” тус

тус шинэчлэн баталсан. “Мал эмнэлэг хорио цээр, хяналтын цэгийн үйл

ажиллагааг чадавхижуулах нь” сэдэвт сургалтыг 2015.06.03-05-ны

өдрүүдэд зохион байгуулж, “Мал эмнэлгийн ариун цэвэр, хорио цээрийн

хяналтын цэгт хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны заавар”-ын төслийг

хэлэлцүүлэн санал авч эцэслэн боловсруулаад байна.

2002 оноос хойш 2013 оны эхний хагас жил хүртэл тайван байсан баруун

бүсэд малын гоц халдварт шүлхий өвчний А хэвшлийн дэгдэлт 2013 оны

7 сард Баян-Өлгий аймагт дахин гарсан нь баруун болон төвийн бүс

нутгийг уг өвчнөөр тайван гэсэн статус авах төлөвлөгөөт ажлын хугацааг

хойш сунгах шалтгаан болсон. 2013 онд гоц халдварт хоёр төрлийн өвчин

оношлогдож, шүлхий өвчин Дорнод, Баян-Өлгий аймгуудад, хонины

цэцэг өвчин Дорноговь аймагт тус тус гарсан.

Шүлхий өвчнөөр 4 суманд 4 гаралтаар нийт 1387 хонь, ямаа, хонины

цэцэг өвчнөөр 1 суманд 1 гаралтаар 221 хонь өвчилсөн ба өвчилсөн

малыг зааврын дагуу устгасан. Баруун бүсэд гоц халдварт шүлхий өвчин

гарсантай холбогдуулан Баян-Өлгий, Ховд, Увс аймгийн 22 сумын

давхардсан тоогоор 6.5 сая малыг дархлаажуулж, 1.6 тэрбум төгрөгний

үйлчилгээний хөлсийг Засгийн газрын нөөц хөрөнгөөс гарган олгуулах

ажлыг зохион байгуулсан. Улсын хэмжээнд гоц халдварт шүлхий өвчнөөс

сэргийлж дархлаажуулах арга хэмжээг 8 аймгийн 84 сумын давхардсан

тоогоор 27.2 сая малыг дархлаажуулав.

2013 онд халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд

давхардсан тоогоор нийт 47.9 сая мал хамрагдахаас 47.3 сая малыг

хамруулж 98.7 хувийн биелэлттэй гүйцэтгэсэн. Мал, амьтны халдварт 21

төрлийн өвчин 2013 онд бүртгэгдэж, давхардсан тоогоор 756 суманд 3194

гаралтаар 24303 толгой мал, амьтан өвчилж, 10144 толгой хорогдож,

үүнээс 350 толгойг устгалд оруулж, 12 толгойг нядалсан байна. Мал,

амьтны халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд зориулж

2013 онд 32 нэрийн 143.9 мянган литр шингэн, 27655.7 мянган тун

хатаасан вакцинд нийт 4.8 тэрбум, 27 нэрийн өвчнийг оношлох 90.4 литр

шингэн, 35.5 мянган тун хатаасан вакцинд нийт 23.7 сая төгрөгийн

оношлуурыг нийлүүлж, хэрэгжилтийг зохион байгуулсан.

Шүлхий өвчний халдвар 2014 онд зүүн бүсэд гарсантай холбогдуулан

өвчин гарсан аймгууд болон эрсдэл бүхийаймаг, сумын нутагт шүлхий

50.0

38

өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх вакцинжуулалтын арга хэмжээг

хэрэгжүүлж нийт 9 аймгийн 14.8 сая толгой малыг шүлхийн урьдчилан

сэргийлэх вакцинжуулалтад хамруулж, үйлчилгээний хөлсөнд нийт 2.3

тэрбум төгрөг олгохоос 2014 оны жилийн эцсийн байдлаар 1.7 тэрбум

төгрөг олгоод байна. 2014 онд халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх

арга хэмжээнд давхардсан тоогоор нийт 40.4 сая толгой мал хамрагдахаас

39.6 сая толгой малыг хамруулж 98.0 хувийн биелэлттэйгээр гүйцэтгэсэн.

Үүнээс бруцеллёз өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд 16.0 сая

толгой мал хамрагдаас 15.5 сая толгой малыг хамруулж,

вакцинжуулалтын гүйцэтгэл 97.3 хувийн биелэлттэйгээр хэрэгжсэн. 2014

онд мал, амьтны гоц халдварт 3 төрлийн өвчин бүртгэгдэж, нийтдээ 20

суманд, 79 гаралтаар, 5199 толгой мал, амьтан өвчилж, 388 толгой мал,

амьтан хорогдож, 5111 толгой мал, амьтанг тэмцэх зааврын дагуу

устгасан байна. Жилийн эцсийн халдварт өвчний мэдээгээр 19 аймаг,

нийслэлийн нутаг дэвсгэрт 2791 гаралтаар 21 төрлийн халдварт өвчин

бүртгэгдэж 32504 мал, амьтан өвчилснөөс 5366 нь хорогдсон нь өмнөх

онтой харьцуулахад халдварт өвчний өвчлөл нэмэгдсэн ч малын хорогдол

буурсан үзүүлэлттэй байна. Ховд аймагт 2015 оны 3 дугаар сард шүлхий

гарсантай холбогдуулан улсын нөөцийн болон ДМАЭМБ-ын тусламжаар

авсан вакцинаар Ховд аймгийн 3, Баян Өлгий аймгийн нэг сумын нийт

477.0 мянган малыг вакцинд хамруулсан. “Мал, амьтны гоц халдварт

шүлхий өвчний оношлуур, эм урвалж” нийлүүлэх МЭТШ/2015/03

тендерийн хүрээнд 28 нэрийн барааг бүрэн хүлээн авч нийлүүлсэн.

Шүлхий, хонины цэцэг өвчний вакцины үйлчилгээний хөлсний

материалыг хянаж Сангийн яаманд шилжүүлсэн бөгөөд эхний хагас жилд

548 сая төгрөг олгуулах ажлыг зохион байгуулсан, хоердугаар хагаст 568

сая төгрөг олгуулахаар хүлээгдэж байна.

2015 онд зүүн болон төвийн бүс нутгийн малд шүлхий өвчний байгалийн

халдварын болон вакцины дархлааны идэвхи шалгах шинжилгээг, баруун

бүсийн мал сүрэгт шүлхий өвчнөөр тайван, халдваргүй эсэхийг

баталгаажуулах ийлдэс судлалын тандалт шинжилгээг, төвийн бүсэд

гахайн аж ахуй эрхлэгчдийн гахайд зонхилон тохиолдох халдварт

өвчнүүдийн /гахайн сонгомол мялзан, африкийн мялзан, үржил

амьсгалын замын хам шинж, ходоод гэдэсний хам үрэвсэл, парвовирус,

коронавирус, Гахайн томуу, бруцеллёз, шүлхий/ нөхцөл байдлыг

тодорхойлох, гахайн сонгомол мялзан өвчний дархлаажуулалтын

төвшинг тогтоох тандалт, шинжилгээний ажлуудыг тус тус

гүйцэтгүүлэхээр УМЭАЦТЛ-той 120 сая төгрөгний гэрээг байгуулсан.

Эпидемиолгийн судалгааны арга аргачлалын дагуу УМЭАЦТЛ нь 9300

ийлдсийн дээж цуглуулан тандалт, шинжилгээний ажлыг гүйцэтгэжээ.

39

Энэхүү эсрэг бием илрүүлэх тандалт шинжилгээгээр гахайн үржил-

амьсгалын зам хам шинж өвчний эсрэг биемийн халдвар 9.9 хувь, гахайн

парвовирус 50.8 хувь, гахайн томуу 16.6 хувьтай гарсан. Гахайн сонгомол

мялзан өвчний хувьд вирусын эсрэг бием илрүүлэх ЭЛИЗА урвалаар 702

дээж шинжлэхэд 330 дээжинд /47 хувь/ эсрэгбием илэрсэн бөгөөд

байгалийн халдвар болон вакцины дархлааны урвал ялгах шинжилгээний

ажил хийгдэхээр хүлээгдэж байна. Харин гахайн ходоод гэдэсний замын

халдварт үрэвсэл, африк мялзан, коронавирус, бруцеллёз, шүлхий өвчний

эсрэг бием илрээгүй байна. Хонь, ямааны цэцэг өвчинтэй тэмцэх дунд

хугацааны стратеги, төлөвлөгөөг шинээр боловсруулах, тус өвчинтэй

тэмцэх зааварт нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлыг гүйцэтгэж, 2016 оны 05

дугаар сарын 02-ны өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлж

гарсан шийдвэрийн дагуу ХХАА-н сайдын зөвлөлийн хуралдаанаар

хэлэлцүүлж дэмжигдсэн. Хонины цэцэг өвчин 2016 он гарсаар Сүхбаатар

аймгийн Сүхбаатар, Мөнххаан, Асгат, Түвшинширээ, Баяндэлгэр,

Түмэнцогт,Баяндэлгэр, Халзан, Баруун-урт, Хэнтий аймгийн

Цэнхэрмандал, Дэлгэрхаан, Батноров, Дорнод аймгийн Баянтүмэн,

Матад, Сэргэлэн, Хэрлэн Төв аймгийн Баяндэлгэр, Мөнгөнморьт, Эрдэнэ,

Баянчандмань, Сэргэлэн, Баянцагаан, Баян сум, Улаанбаатар хотын

Баянзүрх дүүрэг зэрэг нийт 6 аймаг, нийслэлийн 42 сум, дүүрэгт

УМЭАЦТЛ-ийн дүгнэлтээр шинээр оношлогдон 6756 хонь өвчилж, 4439

хонийг устгав. Засгийн газрын 2016 оны 05 дугаар сарын 09-ний өдрийн

256 дугаар тогтоолоор Хонины цэцэг өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээнд

1137.0 сая төгрөгийг шийдвэрлэн, тэмцэх арга хэмжээг хэрэгжүүлж

байна. Мөн 2016 онд хонийг цэцэг өвчнөөс сэргийлэх арга хэмжээнд 3.5

сая мал хамруулаад байна. НҮБ-ийн ХХААБ-ын шугамаар “Хонины

цэцэг өвчнийг хяналтад авахад шуурхай туслалцаа үзүүлэх нь”

TCP/MON/3603 төслийг 2016 оны 6 сараас эхлэн 6 сарын хугацаатайгаар

хэрэгжүүлж эхлээд байна. 2016 онд онд Шүлхийн баруун бүсийн тандалт

шинжилгээний гэрээг УМЭАЦТЛ-той байгуулж, эпидемиологийн

тооцооллоор 8040 малаас ийлдсийн дээж цуглуулж, шүлхийн халдварын

тандалтын шинжилгээнд хамруулахаар ажиллаж, төвийн бүсэд 5 аймгийн

6000 орчим малд шүлхийн тандалтын шинжилгээг гүйцэтгэхээр гэрээ

байгуулсан. Зүүн бүсэд шүлхийн вакцинд хамрагдалтын хувийг тогтоох

ажлыг тандалтын гэрээний хүрээнд гүйцэтгэхээр ажиллаж байна.

Шүлхийн оношлогоонд шаардлагатай 9 нэрийн хэрэглэгдэхүүнийг

төсвийн 145.8 сая төгрөгний санхүүжилтээр УМЭАЦТЛ-т нийлүүлэн

оношлогооны бэлэн байдлыг хангаад байна. Бусад халдварт өвчний

оношлогооны бэлэн байдлыг хангах зорилгоор 368 нэрийн 588.9 сая

төгрөгний оношлуур хэрэглэгдэхүүний хангалтыг хийсэн байна.

40

34.

9

Улсын хилээр мал,

амьтны халдварт

өвчин нэвтрэх,

дотоодод дамжин

тархах эрсдэлийг

тогтвортой

бууруулах

нөхцөлийг

бүрдүүлнэ.

2012-

2016

Хилээр

дамжин орж

ирэх эрсдэл

буурсан

байна.

2013 оны улсын төсөвт хилийн боомтуудад ариутгал

халдваргүйжүүлэлтийн зориулалтын байгууламж барихад 3.8 тэрбум,

өвчтэй мал, амьтны хүүр, сэг зэмийг устган шатаах тоног төхөөрөмж

байгуулахад 1.2 тэрбум, ариутгал халдваргүйжүүлэлтийн бэлдмэлийг

худалдан авахад 388.9 сая төгрөгийг тусгасан. Хөрөнгө оруулалтаар

нийлүүлэх ариутгал халдваргүйжүүлэлтийн зориулалтын байгууламж

байгуулах тендер зарлахад шаардлага хангасан санал ирээгүй ба Засгийн

газрын 2013 оны 324 дүгээр тогтоолын дагуу санхүүжилт хураагдсан.

Малын гоц халдварт шүлхий өвчний эрсдэлийн үнэлгээг ШХА-ийн

МЭМТ-ийн дэмжлэгтэйгээр гадны эксперт, мэргэшсэн мэргэжилтнүүдтэй

хамтран хийсэн ба үнэлгээний үр дүнд уг өвчний халдвар нэвтрэх эрсдэл

зүүн бүсэд, халдвар тархах эрсдэл баруун бүсэд өндөр байна гэсэн

дүгнэлтийг гаргасан.

Малын шилжилт хөдөлгөөн, мал, амьтны гаралтай түүхий эд

бүтээгдэхүүнд хяналт тавих зорилгоор мал эмнэлэг, хорио цээрийн

байгууламжийг Төв аймгийн Лүн, Архангай аймгийн Цахир, Өвөрхангай

аймгийн Нарийнтээл, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр суманд 2012 онд

байгуулсан. Хяналтын цэгүүдийн мал эмнэлэг, хорио цээрийн арга

хэмжээг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай 588.6 сая төгрөгийн зардлыг 2014

оны ҮХАА-н сайдын багцад тусган, холбогдох аймгийн Үйлдвэр хөдөө

аж ахуйн газраар дамжуулан санхүүжүүлж байна. 2014 оны жилийн

эцсийн байдлаар: Өвөрхангай аймгийн Нарийн тээл сумын хяналтын

постоор нийт 86031 тээврийн хэрэгсэл дамжин өнгөрснөөс мал, амьтны

гаралтай түүхий эд тээвэрлэсэн 1333 тээврийн хэрэгсэлд үзлэг шалгалт

хийсэн. Шалгалтаар гарал үүслийн гэрчилгээнд мэргэжлийн

байгууллагын баталгаажуулалт хийгдээгүй, тамга тэмдэггүй, ачиж яваа

мал, малын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүний тоо зөрүүтэй, малын тоог

зассан, машины дугаар тэмдэглээгүй зэрэг зөрчил дутагдлууд илрүүлсэн.

Төв аймгийн Лүн сумын хяналтын постоор 2014 онд 13308 удаагийн

үзлэгээр 725.4 тн мах махан бүтээгдэхүүн, 37.6 тн сүү сүүн бүтээгдэхүүн,

22659 ш арьс шир, 645.7 тн ноос ноолуур, 6455 толгой малд МЭАЦ-ийн

үзлэг, хяналтыг хийж зөрчлийг арилган ажилласан.

Постоор нэвтрэн өнгөрч байгаа 20757 иргэнд мал эмнэлгийн

холбогдолтой зөвлөгөө өгч, 6093 тээврийн хэрэгсэлд хяналт хяналт

шалгалтыг хийж, 4674 тээврийн хэрэгсэл, 46.7 мян.м2 талбайг

халдваргүйжүүлсэн.

2013 онд улсын хэмжээнд 2317 зоорь, агуулах, 49301 малын хашаа,

хороо, 1754 худаг уст цэг, 636 тэжээлийн агуулах, 15930 түүхий эд,

бүтээгдэхүүн хадгалах цэг, 29095 мал, амьтдын тоног хэрэгсэл, 19207

тээврийн хэрэгсэл, 2043 шувууны болон гахайн байр, 47З хорогдсон

70.0

41

малын сэг зэм, 75 мал нядалгааны газрууд болон хүнсний зах, худалдааны

төвүүдийг хамруулан нийт 2118537.2 мянган метр квадрат талбайд, 2014

онд 2023 зоорь, агуулах, 72808 малын хашаа, хороо, 3899 худаг уст цэг,

1140 тэжээлийн агуулах, 3207 түүхий эд, бүтээгдэхүүн хадгалах цэг,

43631 мал, амьтдын тоног хэрэгсэл, 58952 тээврийн хэрэгсэл, 2779

шувууны болон гахайн байр, 1730 хорогдсон малын сэг зэм, 3 мал

нядалгааны газруудыг хамруулан нийт 23657.6 мянган метр квадрат

талбайд, 2015 онд 2255 зоорь, агуулах, 52173 малын хашаа, хороо, 2360

худаг уст цэг, 478 тэжээлийн агуулах, 2783 түүхий эд, бүтээгдэхүүн

хадгалах цэг, 23897 мал, амьтдын тоног хэрэгсэл, 2977 тээврийн хэрэгсэл,

2798 шувууны болон гахайн байр, 9789 хорогдсон малын сэг зэм, 748 мкв

талбайд голомтын ариутгал тус тус хийж нийт 15229.6 мянган метр

квадрат талбайд ариутгал халдваргүйтгэлийг хийж гүйцэтгэжээ.

Шүлхий өвчний хяналтын постуудаас мал амьтан, тэдгээрийн гаралтай

бүтээгдэхүүн дамжин өнгөрсөн болон хорио цээрт оруулсан талаарх

мэдээлэл цуглуулах маягтын төслийг 2015 онд боловсруулж, орон нутаг,

холбогдох мэргэжилтнүүдээс санал авч хэрэгжүүлэхэд бэлэн болголоо. Дэлхийн банкны “Мал аж ахуйн маркетинг” төсөлтэй хамтран Засгийн

газрын батлагдсан “Шүлхий өвчний эрүүл бүс нутаг байгуулах, хорио

цээрийн үйл ажиллагаа явуулах тухай” 2011 оны 247 дугаар тогтоолд

заагдсан бүс нутаг, хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа болон хорио цээрийн

постын үйл ажиллагааг сайжруулах, жигдрүүлэх талаар 2015 онд 3

хоногийн уулзалт, семинар зохион байгууллаа. Дээрх постуудын үйл

ажиллагааны чадавхийг нэмэгдүүлэхэд шаардлагатай тоног, төхөөрөмж,

техник хэрэгслийн саналыг Мал аж ахуйн маркетинг төсөлд хүргүүлж,

худалдан авах ажиллагаа хийгдэж байна. Нийслэлийн мал эмнэлгийн

газартай хамтран Багануур дүүргийн Хэрлэнгийн гүүр, Улаанбаатар

хотын Сонгинохайрхан Шарын дөрөлжид Нийслэлийн засаг даргын

шийдвэр, хөрөнгөөр 2 пост шинээр ашиглалтанд оруулахаар ажиллаж

байна.

Цаашид дээрх постуудад мэдээлэлийн сүлжээ бий болгох, үйл ажиллагааг

дэмжин ажиллах хөрөнгийн эх үүсвэрийг шийдэх шаардлагатай байна.

2016 оны 05 дугаар сарын 22-27-ны өдрүүдэд Бүгд Найрамдах Франц

Улсын Парис хотноо зохион байгуулагдсан Дэлхийн мал амьтны эрүүл

мэндийн байгууллагын ассамблейн 84 дэх удаагийн Ерөнхий чуулганд

холбогдох албаны хүмүүс оролцсон ба чуулганаар Монгол Улс Шүлхий

өвчинтэй тэмцэх Үндэсний хөтөлбөрөө хэлэлцүүлж баталсан ба

батламжаа аваад байна. Цаашид Монгол Улсын төвийн бүсийг Олон

улсын худалдааны хорио цээрт малын гоц халдварт өвчингүй тайван бүс

болгоход дэмжлэг үзүүлэн ажиллахаар тогтсон байна.

42

35. 93.

Импортоор

оруулдаг

хүнсний

бүтээгдэхүүн

ийг

дотооддоо

үйлдвэрлэ-

дэг болж,

төмс,

хүнсний

ногоо, сүү,

өндөгний

хэрэгцээг

дотооддоо

хангадаг

болох.

1 Таримал ургамлын

генетик нөөцийг

ашиглах,

хамгаалах, төмс,

хүнсний ногооны

тариаланг даатгалд

хамруулах

асуудлыг судалж,

эрх зүйн орчинг

бүрдүүлнэ.

2013

-

2016

Эрх зүйн

орчин

бүрдсэн

байна.

Таримал ургамлын генетик нөөцийг ашиглах, хамгаалах эрх зүйн орчныг

бүрдүүлэх, хуулийн төслийг боловсруулах, гадаад орны эрх зүйн байдлын

харьцуулсан судалгаа хийх зөвлөх үйлчилгээний ажлын даалгаврыг

боловсруулан, сонгон шалгаруулалтыг зохион байгуулан, гүйцэтгэгчтэй

2013.11.13-нд гэрээ байгуулан ажиллаж, зөвлөх үйлчилгээний ажлыг

хүлээн авсан.

2016 оны 01 дүгээр сарын 29-ний өдрийн УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар

“Тариалангийн тухай” хуулийг шинэчлэн баталсан. Тус хуулинд газар

тариалангийн бүтээгдэхүүний даатгалыг тусгай хуулиар зохицуулахаар

тусгасан.

Үүний дагуу “Тариалангийн даатгалын тухай” хуулийн болон үзэл

баримтлалын төслийг боловсруулах ажлын хэсгийг ХХАА-н сайдын 2016

оны 03 дугаар сарын 25-ны өдрийн А/51 дугаар тушаалаар байгуулсан ба

хуулийн төслийн эхний хувилбарыг боловсруулан ажлын хэсгээр

хэлэлцүүлж байна. “ХАА-н тогтвортой хөгжил” төсөл, НҮБ-ын ХХААБ-

ын Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газартай “Тариалангийн даатгалын

тухай” хуулийн төсөл дээр хамтран ажиллахаар төлөвлөж байна.

70.0

36.

2

Төмс, хүнсний

ногооны үр

үржүүлэг, сорт,

сорилт,

үйлдвэрлэлийн

тогтолцоог

шинэчлэн зохион

байгуулна.

2013-

2014

4 бүсэд үр

үржүүлэг,

сорт

сорилтын төв

байгуулсан

байна.

2013 оны төсвийн 198.0 сая төгрөгөөр “Сорт сорилтын төвүүдийн үйл

ажиллагааг сэргээх ТЭЗҮ боловсруулах ажлыг “Монголын хөдөөг

шинэчлэхийн төлөө фермерүүдийн холбоо” зөвлөх үйлчилгээний хүрээнд

хийж, тайланг 11 дүгээр сард хүлээн авав. Уг ТЭЗҮ-д сорт сорилтын

салбаруудын бүтэц, үйл ажиллагаа, дэмжлэг үзүүлэх чиглэлийг тусгасан.

Сэлэнгэ аймгийн Найрамдал, Сайхан сумд, Хөвсгөл аймгийн Тариалан

сум, Төв аймгийн Борнуур сумын сорт сорилтын салбарын үйл

ажиллагааг сэргээж, Төв аймгийн Жаргалант суманд шинээр

байгуулахаар төлөвлөөд байна.

“Төрийн өмчийг 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөх байгуулах үндсэн

чиглэл батлах тухай” УИХ-ын тогтоолын төсөлд бүтцийн өөрчлөлт хийх

этгээдүүдийн жагсаалтад Дархан-Уул, Төв, Хөвсгөл, Сэлэнгэ аймгууд

дахь Сорт, сорилтын төвүүд болон лабораторийг өөрчлөн зохион

байгуулж, ХААҮШУОНТ-д нэгтгэхээр тусгаж, Засгийн газрын

2014.06.07-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцүүлж, хувьчлах үндсэн

чиглэлийн төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр тогтож, бүтцийн өөрчлөлт

хийх этгээдийг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэхээр шийдвэрлэсэн.

Үр үржүүлэг, сорт сорилтын төв байгуулах талаар “Төрөөс хүнс, хөдөө

аж ахуйн талаар баримтлах бодлого”-д тусгасан.

2015 оны байдлаар хүнсний ногооны үр үйлдвэрлэгч 21 иргэн, аж ахуйн

нэгж таримал ургамлын үр үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөлтэй үйл

ажиллагаа явуулж, хүнсний ногооны голлох таримлын үрээр дотоодын

хэрэгцээг 46.8 хувиар хангаж байна. Улсын сорт сорилтын зөвлөлийн

70.0

43

хуралдаанаар хүнсний ногооны 6 сортыг ирээдүйтэй, 2 сортыг нутагшсан

сортоор батлуулж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэв. Төл сонгины 7 тонн үрийг

импортоор авч үр үржүүлэээд байна.

2016 онд хүнсний ногооны үр үржүүлэх 1 байгууллага, шинээр 1 иргэнд,

төмсний үр үржүүлэх 8 аж ахуйн нэгжид тусгай зөвшөөрөл олгож, 10

иргэний тусгай зөвшөөрлийг сунгасан. Төл сонгины 5.2 тонн үрийг

импортоор авч үржүүлсэн. “ХАА-н тогтвортой хөгжил” төслийн хүрээнд

Герман Улсын “Үр сортын албаны бүтэц, зохион байгуулалт, үйл

ажиллагаа”-тай танилцсан.

Үр үржүүлэг, сорт сорилтын төв байгуулах талаар “Төрөөс хүнс, хөдөө

аж ахуйн талаар баримтлах бодлого”-д тусгагдсан.

Хүнсний ногооны үр үйлдвэрлэл, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт,

сая төгрөг

45.5 146.0 120.0 80.0 120.0

Хүнсний ногооны үр үржүүлэх аж

ахуйн нэгжийн тоо

12 17 19 21

Ирээдүйтэй сорт 6 11 17 6

Нутагшсан сорт - - - 2

Хүнсний ногооны үрийн хангамж,

хувь

50.0 37.5 37.5 46.8

Дотоодод үржүүлсэн үр, тонн 8.0 6.0 6.0 7.5

Импортын үр, тонн - 40.0 10.0 7.0

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2015 оны байдлаар төмсний албан бус үр үржүүлэгч 300 иргэн, аж ахуйн

нэгж үйл ажиллагаа явуулж, төмсний үрээр дотоодын хэрэгцээг бүрэн

хангаж байна. Улсын сорт сорилтын зөвлөлийн хуралдаанаар төмсний 2

сортыг ирээдүйтэй сортоор батлуулж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэв.

Төмсний үр үйлдвэрлэл, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, сая

төгрөг

60.0 - - - 80.0

Төмсний үр үржүүлэх аж ахуйн нэгжийн тоо

160 190 230 300

Ирээдүйтэй сорт 3 2 1 2

Нутагшсан сорт 3 3 - -

Төмсний үрийн хангамж, % 80 100 100 100

Дотоодод үржүүлсэн үр, тонн 40.0 34.5 33.2 35.0

Импортын үр, тонн 143.8 0.09 - -

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2016 онд Улсын төсвийн 50.0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар

төмсний бичил булцуу үржүүлж, элит үр авах тендер зарлаж, 2017 онд

35.2 тонн элит үр авах гэрээг “Элит үр” ХХК-тай хийсэн.

44

37.

3

Ганд тэсвэртэй,

ургац өндөртэй

элит болон супер

элит буудайн 3

сорт, усалгаанд

эрчимжсэн 2

сортыг

үйлдвэрлэлд

нэвтрүүлнэ.

Элит болон супер

элит үрийг

импортолж

үржүүлнэ.

2013-

2016

Стандартад

нийцсэн үрээр

100 хувь

тариалалт

хийдэг болсон

байна.

2015 оны байдлаар УГТСЭШХ-ийн үржүүлсэн ганд тэсвэртэй, ургац

өндөртэй буудайн 3 сорт, усалгаанд эрчимжсэн 1 сортыг тус тус

үйлдвэрлэлд шилжүүлж үр үржүүлгийн ажлыг эрчимжүүлж байна.

2015 оны байдлаар буудайн үр үржүүлэх чиглэлээр 5 аж ахуйн нэгж үйл

ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд буудайн үрийн хангамж 100 хувьтай

байна.

Буудайн үр үйлдвэрлэл, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, сая төгрөг

- - 55 -

Буудайн үр үржүүлэх аж ахуйн

нэгжийн тоо

13 3 4 5 5

Ирээдүйтэй сорт 2 - 1 1 1

Нутагшсан сорт 3 - 1 1

Буудайн үрийн хангамж, хувь 60.0 60 100 100 60.0

Дотоодод үржүүлсэн үр, тонн 175 250 180 165 250

Импортын үр, тонн 1200 6400 1200 14 20000

ТЭДС, Улсын нөөцийн газраас олгосон

үр, тонн

2800 3000 9200 7800 -

Үр хүлээн авсан аж ахуйн нэгжийн тоо 126 98 298 340 -

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

ОХУ-аас “Алтайский 320” сортын 1200 тонн үрийг 2012 онд импортоор

оруулан үр тарианы үйлдвэрлэл эрхэлдэг 50 аж ахуй нэгжид гэрээгээр

олгон үржүүлж байна.

ТЭДС нь 2014 оны хаврын тариалалтад ОХУ-ын Алтай мужаас 4 төрлийн

элит сортын 5.1 мянган тонн, Буриад улсаас 4 төрлийн элит сортын 1.3

мянган тонн буудайн үрийг импортлон 10 аймгийн 298 иргэн, аж ахуйн

нэгжид зээлээр олгон 46.4 мянган га талбайд тариалалт хийж,74.6 мянган

тн үр гаргаж 2015 оны тариалалтад 42.0 мянган тн нутагшсан чанар

сайтай сортын үрийг нөөцлөөд байна.

Түүнчлэн 2015 оны тариалалтад зориулан “Элит үр” ХХК хатуу буудайн

үр 14 тонныг импортоор авч үр үржүүлгийн ажлыг эхлүүлээд байна.

2015 онд ОХУ-ын Засгийн газрын санхүүжилтээр хэрэгжүүлэхээр

“Монгол орны цаг уурын нөхцөлд тохирсон эрт болцтой ган, өвчинд

тэсвэртэй үр тарианы шинэ сорт гаргах, нутагшсан сортын үр үржүүлэх”

төслийг боловсруулан Сангийн яаманд хүргүүлэв.

2016 онд Үр тариа, тэжээлийн таримлын шинэ сорт гаргах, нутагшсан

сортын үр үржүүлэх, нөөц бүрдүүлэх зорилгоор “Улаанбуудайн элит үр

үржүүлж нийлүүлэх” Таримлын сэлгээний оновчтой бүтэц тогтоох, шинэ

таримлын элит үр үржүүлж нийлүүлэх” тендерүүдэд шалгарсан Дархан-

Уул аймаг дахь УГТСЭШХ-тэй нийт 210 тонн буудайн элит үрийг 180.0

сая төгрөгт, 180 тонн тэжээлийн таримлын элит үрийг 155.0 сая төгрөгт

90.0

45

тус тус багтаан нийлүүлэх гэрээ байгуулав.

Мөн Монгол орны цаг уурын нөхцөлд тохирсон эрт болцтой ган, өвчинд

тэсвэртэй үр тариа, тэжээлийн таримлын шинэ сорт гаргах, нутагшсан

сортын үр үржүүлэх зорилгоор төсөл боловсруулан ОХУ-ын Засгийн

газрын санхүүжилтээр хэрэгжүүлэхээр төслийг хүргүүлэв. Энэ хаврын

тариалалтад зориулан ОХУ-аас 6.5 мянган тонн үрийн буудайг импортоор

авч нөөц бүрдүүлсний зэрэгцээ хаврын тариалалтад зориулан ТЭДС-аас

нийтдээ 345 аж ахуйн нэгжид 12.1 мянган тонн буудайн үрийг 10-30

хувийн урьдчилгаатайгаар зээлээр олгож тариалалтыг төлөвлөсөн

хэмжээнээс 15 хувиар ахиу тариалав.

38.

4

Тэжээл, тос,

техникийн

таримлын

тариалалтын

техник, тоног

төхөөрөмжийн

хангамжийг

нэмэгдүүлнэ.

2013-

2016

Хангамж

нэмэгдүүлсэн

байна.

Импортоор оруулж байгаа болон дотооддоо худалдан борлуулсан ХАА-н

зориулалттай шинэ трактор, комбайн, машин механизмыг гаалийн болон

НӨАТ-аас чөлөөлсөн татварын дэмжлэгийг үргэлжлүүлэхээр УИХ-аас

шийдвэр гарч, Засгийн газрын 2016 оны 04 дүгээр сарын 04-ний өдрийн

197 дугаар тогтоолоор Гааль болон нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас

чөлөөлөгдөх ХАА-н зориулалттай техникийн жагсаалтыг баталсан.

”Хөдөө аж ахуйн тогтвортой хөгжил” төслийг хэрэгжүүлэн үр тариа,

тэжээл үйлдвэрлэлд цомхотгосон технологид суурилсан Германы Клаас

брендийн зүтгэх хүчний трактор, Лемкен үйлдвэрийн хөрс боловсруулах

техникийг, төмсний үйлдвэрлэлд Германы Гримме үйлдвэрийн үрлүүр,

сийрүүлүүр, комбайныг ашиглахаар Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын

“Агрокомплекс” ХХК, Сэлэнгэ аймгийн “Элит үр” ХХК-тай гэрээ

байгуулан хамтран ажиллав. 2014 онд туршилтын 110 га талбайд

улаанбуудай, тосны ургамлын шинэ сортын үрийг тариалсан ба 700 м2

талбайд эрдэнэшиш, шар буурцаг тариалан таримлын сэлгээнд туршсан.

Газар тариалангийн техникийн шинэчлэл

Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Улсын төсөв, сая төгрөг 7000 2200 499 502.6

Гадаадын зээл, сая доллар (Бага оврын

трактор) 10.1 3 2.6 7.8

Гадаадын зээл, сая доллар (Үр тарианы

комбайн, трактор) 12.07

Техникийн шинэчлэл, төмс, хүнсний ногооны механикжилтийн түвшин

Үр тарианы техникийн шинэчлэл, % 52 56 60 65

Төмсний механикжилтийн түвшин, % 54 60 64 70

Хүнсний ногооны механикжилтийн

түвшин, % 20 30 35 450

Жимс жимсгэнэ 10 20

Улсын төсвийн хөрөнгө болон гадаадын зээлийн хөрөнгөөр нийлүүлсэн техник

Үр тарианы комбайн 23 51

100.0

46

Төмсний өндөр хүчин чадлын

техникийн иж бүрдэл

9иж

бүрдэл 60 72

Хүнсний ногооны зориулалттай техник 477

Бага оврын трактор 3153 908 801 2438 1100

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Газар тариалан эрхлэгчид 2014 онд ХАА-н техник нийлүүлдэг дилер

компаниудаас үр тариа, тос, тэжээлийн таримал тарих хосолмол

ажиллагаатай 18 үрлүүр, үр тариа хураах 26 комбайныг худалдан авч

тариалангийн үйлдвэрлэлд шинээр ашигласан байна.

“Газар тариалангийн техникийн шинэчлэл” төслийг боловсруулж байна.

Уг ажлын хүрээнд “Хөдөө аж ахуйн техникийн санхүүгийн түрээсийн

үйлчилгээ нэвтрүүлэх, баталгаа гаргах тухай” Засгийн газрын тогтоолын

төсөл боловсруулан яамдаас санал авч тусган тогтоолын төслийг 2014

оны 11 сард 01/4084 тоот албан бичгээр Засгийн газрын хэрэг эрхлэх

газарт хүргүүлэв.

2016 онд ТЭДС-аас БНХАУ-ын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд

нийлүүлэгдсэн нийт 2.0 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий 125-165 морины

хүчтэй 15 ширхэг тракторыг тариаланчдад 20 хувийн урьдчилгаа

төлбөртэй 5 жилийн хугацаатай зээлээр олгов. Газар тариалангийн

техникийн шинэчлэл 67.0 хувьтай байна.

39.

5

Тэг болон

цомхотгосон

технологиор

боловсруулсан

уриншийн эзлэх

хувийг нэмэгдүүлэх,

эрдэс бордооны

үйлдвэр байгуулна.

2013-

2016

Үйлдвэр

байгуу-

лагдсан

байна.

2012 онд 316.9 мянган га талбайд уринш бэлтгэснээс 148.4 мянган га

талбайд химийн уринш хийсэн бол 2015 онд 335.8 мянган га-д чанар

сайтай уринш боловсруулж бэлтгэснээс 141.3 мянган га талбайд химийн

уринш хийсэн .

Уринш боловсруулалт Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Нийт уринш, мянган га 316.9 311.1 337.2 335.8

Химийн уринш, мянган га 148.4 135.0 133.9 141.3

Химийн уриншийн нийт уриншид эзлэх

хувь

46.8 43.4 39.7 42.1

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Уринш бэлтгэлийн ажилд зориулан аж ахуйн нэгж, иргэнд дизелийн

түлшийг 50 хувийн урьдчилгаа нөхцөлтэйгээр, ургацын чанарыг

сайжруулах, өвчин хортонтой тэмцэх ажлын хүрээнд аж ахуйн нэгжид

ургамал хамгааллын бодис, гербицид, эрдэс бордоог 30 хувийн

урьдчилгаа нөхцөлтэйгээр тус тус гэрээ байгуулан зээлээр олгож байна.

Уринш бэлтгэлд үзүүлсэн дэмжлэг Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Дизель түлш, тонн 1685 4027 4741 4300

Түлш авсан аж ахуйн нэгж 609 1118 1236 1050

Ургамал хамгааллын бодис, гербицид, 574 370 432 475.1

100.0

47

мянган литр

Ургамал хамгааллын бодис авсан аж

ахуйн нэгж

367 702 666 514

Эрдэс бордоо, тонн 551,75 419.85 215.0 998.9

Эрдэс бордоо авсан аж ахуйн 53 57 17 41

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Тэг элдэншүүлгийн технологи нэвтрүүлэх төсөл сонгон шалгаруулалт

явуулж өндөр хүчин чадлын трактор үрлэгчийн 10 иж бүрдэл, ургамал

хамгааллын бодис цацагч 4-ийг худалдан авахад зориулж 13 аж ахуйн

нэгжид 5.5 тэрбум төгрөгийн зээлийн дэмжлэг үзүүлэв. Дээрх техникээр

23.6 мянган га талбайд үрлэгээ,7.8 мянган га талбайд химийн уринш хийх

боломж бүрдүүлэв.

Ойролцоогоор 140 мянган тонн бордоо жилд шаардлагатай бөгөөд 2015

онд 2 үйлдвэр шинээр байгуулж, 23760 тонн бордоо үйлдвэрлэснээр

бордооны хангамж 20 хувьд хүрсэн.

Бордооны үйлдвэрлэл, хангамж Үзүүлэлт 2012-2014 2015

Эрдэс бордооны үйлдвэрийн тоо - 2

Хүчин чадал, тонн - 23760

Бордооны хангамж - 20

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Эрдэс бордооны үйлдвэр байгуулах 2 төслийн саналыг дэмжиж, Чингис

бондын эх үүсвэрээс санхүүжүүлэхээр ЭЗХЯ-нд хүргүүлсэн боловч одоог

хүртэл санхүүжилт авч чадаагүй байна.

“Минерал Агро” ХХК нь Багануур дүүрэгт хоногт 60 тонн бордоо

үйлдвэрлэх хүчин чадал бүхий 3.0 орчим тэрбум төгрөгийн өртөгтэй

үйлдвэрийг байгуулаад байна. Тус үйлдвэр нь бууц, шувууны сангас,

органик хүнс, ногооны үлдэгдэл ашиглан органик бордоо, азот фосфор,

кали гэх эрдэс бордоо мөн түүн дээр яс, нүүрс нэмэн нийлмэл бордоо

үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байна. Энэ жилийн хаврын тариалалтад

зориулан 1500 тонн 25 хувийн нүүрс, ястай азотын бордоо, 50 тонн

органик бордоо үйлвэрлэхээр ажиллаж байна.

Мөн “Хийрэв”, “Монгол экологийн бордоо”, Хастав” зэрэг ХХК-иудын

бордооны үйлдвэр шинээр байгуулах, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх тухай

хүсэлтийг дэмжин Аж үйлвэрийн яамны Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг

хөгжүүлэх санд уламжлав.

Жилд 51.1 мянган тонн бордоог үйлдвэрлэх бордооны үйлдвэр Төв

аймгийн Баянчандмань суманд, 21.9 мянган тонн бордоо үйлдвэрлэх

үйлдвэр Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэгт 2016 онд тус тус

ашиглалтад ороод байна. Ингэснээр жилийн хэрэгцээт бордооны 50

хувийг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангах боломжтой болно. 2016 онд

48

хөрсний үржил шимийг сайжруулах зорилгоор КР-2 төслийн

санхүүжилтээр 7.8 мянган тонн эрдэс бордоог 378 аж ахуйн нэгжид 60

хувийн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгов.

ТЭДС-гаас 288 аж ахуйн нэгжид 233.3 тонн ургамал хамгааллын бодисыг

30 хувийн урьдчилгаатайгаар олгов.

40.

6

Ойн зурвас

байгуулах,

хашаажуулах замаар

тариалангийн

талбайн хөрсийг

элэгдэл, эвдрэлээс

хамгаалж, үржил

шимийг сайжруулна.

2012-

2016

20000-аас

доошгүй

га-д ойн

зурвас

байгуулсан

байна.

Ойн зурвас байгуулах арга хэмжээний хүрээнд 21 аймгийн 326

байгууллага, 1303 аж ахуйн нэгж, 18116 иргэн бүртгэлд хамрагдаж ойн

зурвас болон хашаажуулах ажлыг гүйцэтгэсэн.

Төв аймгийн Архуст сумын “Хишигтэн нүүдэлчин” компани 2000 ширхэг

мод тариалан ойн зурвас байгуулж өөрийн эзэмшлийн 4000га талбайн

хөрсийг салхины элэгдэл, эвдрэлээс хамгаалав. Мөн “Чацаргана

хөтөлбөр”-ийн хүрээнд нийт 2.5 сая ширхэг чацарганы суулгацыг иргэн,

аж ахуйн нэгжүүдэд зээлээр олгон улсын хэмжээнд 20000 га талбайн

хөрсийг элэгдэл эвдрэлээс хамгаалах нөхцөл бүрдсэн.

2015 онд хөрсний үржил шимийг сайжруулах зориулалтаар дотоодын

үйлдвэрлэгчид 700 тонн био бордоо үйлдвэрлэж, тариалангийн

үйлдвэрлэлд ашиглах сургалт, сурталчилгааг зохион байгуулав.

“Бордооны хангамж, хэрэгцээ, цаашдын төлөв” сэдэвт хэлэлцүүлгийг

зохион байгуулсан бөгөөд манай улсын бордооны хэрэгцээ, цаашдын

зорилтын талаар хэлэлцсэн.

Ойролцоогоор 140 мянган тонн бордоо жилд шаардлагатайгаас 2015 оны

байдлаар дотоодын үйлдвэрлэлээр хангасан үзүүлэлт эрдэс бордоонд 20,

био бордоонд 6 хувьд хүрэв.

Биобордооны үйлдвэрлэл, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Био бордооны үйлдвэрийн тоо 4 4 4 6

Хүчин чадал 2420 2420 2420 -

Био бордооны хангамж, хувь 3 3 3 5

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2015 онд био бордооны 6 үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулж,

үйлдвэрлэлийн хэмжээ 2012 онтой харьцуулахад 66 хувиар өссөн дүнтэй

байна.

2016 онд нийт 73 мянган тонн бордоо үйдвэрлэх хүчин чадал бүхий 2

ашиглалтад орсон. Энэ нь жилийн хэрэгцээний бордооны 50 хувийг

дотоодын үйлдвэрлэлээр хангах үзүүлэлт юм. Хөрсний үржил шимийг

сайжруулах зорилгоор КР-2 төслийн санхүүжилтээр 7.8 мянган тонн

нийлмэл бордоог тендерээр авч 378 аж ахуйн нэгжид 60 хувийн

хөнгөлөлттэй үнээр олгов.

70.0

49

41.

7

Төмсний үрийг

шинэчлэх ажлыг

эрчимжүүлж 500.0

мянган ширхэг

бичил булцуу

үйлдвэрлэнэ.

2013-

2016

Супер элит,

элит үрээр

дотоодын

хэрэгцээг 100

хувь хангасан

байна.

2015 оны байдлаар төмсний албан бус үр үржүүлэгч 300 иргэн, аж ахуйн

нэгж үйл ажиллагаа явуулж, төмсний үрээр дотоодын хэрэгцээг бүрэн

хангаж байна.

Төмсний үр үржүүлэг, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, сая

төгрөг

60.0 - - - 80.0

Төмсний үр үржүүлэх аж ахуйн

нэгжийн тоо

160 190 230 300

Ирээдүйтэй сорт 3 2 1 2

Нутагшсан сорт 3 3 - -

Төмсний үрийн хангамж, хувь 80 100 100 100

Дотоодод үржүүлсэн үр, тонн 40.0 34.5 33.2 35.0

Импортын үр, тонн 143.

8

0.09 - -

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Улсын сорт сорилтын зөвлөлийн хуралдаанаар төмсний 2 сортыг

ирээдүйтэй сортоор батлуулж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэв.

“Монгол төмс” хөтөлбөрийн хүрээнд 2012 онд “Импала”, “Гала”,

“Солист” сортуудын 131.4 мянган бичил булцуу, 2013 онд 125.0 мянган

бичил булцуу тус тус үйлдвэрлэв. 2014 онд Аэропоник орчинд ургуулсан

125.0 мянган ширхэг булцуугаар тариалалт хийсэн. 2015 онд 150.0

мянган вирусгүй бичил булцуу хураан авах тариалалт хийсэн боловч хэт

халалтын улмаас ургац алдаж 40.0 мянган ширхэг булцуу хураан авсан.

Төмсний үйлдвэрлэл, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Төмсний үйлдвэрлэл, тонн 245935 191619 161489 163800

Төмсний хангамж, хувь 219.8 167.5 138.2 100.0

Монгол төмс хөтөлбөрийн хүрээнд

үйлдвэрлэсэн бичил булцуу, мян.ш 131.4 125 112.0 40.0

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Төмсний үр шинэчлэлийн хүрээнд 2013 онд аймгуудын ХХААЖДҮГ-аар

дамжуулан 130 тн элит үрийг олгож, 2014 оны тариалалтад 520 тн элит

үрээр тариалалт хийх нөхцөлийг бүрдүүлэв. Баянхонгор, Увс, Завхан,

Сэлэнгэ, Дархан-уул, Дорнод, Хэнтий аймгуудын ногооны үр

үйлдвэрлэгчдэд төрөөс дэмжлэг үзүүлэх ажлыг зохион байгуулж 106.0

сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэв.

2016 онд 50.0 мянган ширхэг вирусгүй бичил булцуу үйлдвэрлэхэд 50.0

сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэхээр тендер шалгаруулж Сэлэнгэ аймгийн

“Элит үр” ХХК-д гэрээгээр олгов. 2017 оны тариалалтад тус компани нь

35.2 тонн элит үр ХХААЯ-нд нийлүүлнэ. Үүний үр дүнд 2017 онд 183

тонн элит үр хураан авч үр шинэчлэлд зориулах юм.

90.0

50

42.

8

Хүнсний ногооны

тариалан бүхий

аймгуудад төмс,

хүнсний ногоо

угаах, ангилах,

савлах, дахин

боловсруулах,

төмсний гурил,

шарсан төмс

үйлдвэрлэх,

хөргөөж хөлдөөн

савлах үйлдвэр

байгуулахад

дэмжлэг үзүүлнэ.

2013-

2016

10-аас

доошгүй

үйлдвэр, цех

байгуулагд-

сан байна.

2015 оны судалгаагаар улсын хэмжээнд хүнсний ногоо боловсруулж

нөөшилдөг 81, шарсан төмс, төмс боловсруулах 9 үйлдвэр, жимс

боловсруулах 35 үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байна.

Төмс, хүнсний ногоо боловсруулах үйлдвэр, цех

Байрлал Боловсруулах үйлдвэр

Төмс Хүнсний ногоо Жимс

Хот 8 38 10

Орон нутаг 1 43 25

Нийт 9 81 35

Эх сурвалж:ХХААЯ, ХҮБХЗГ

Эдийн засгийн хөгжлийн яамнаас санаачилсан сумдад “Хүнсний ногоо

боловсруулах 60 цех” байгуулах зургийн даалгаврыг “Архитектур

нэгдэл” ХХК-аар гүйцэтгүүлсэн боловч хөрөнгийн асуудал

шийдэгдээгүй.

Чингис бондын 888 төсөлд “Актив групп” ХХК-ийн төмс боловсруулж,

ангилан савлах, улмаар экспортод гаргах” төслийг дэмжин ЗГХЭГазарт

хүргүүлсэн боловч дэмжигдээгүй. “Дөрвөн өлзий” ХХК “Хүнсний ногоо

боловсруулах цогц үйлдвэрлэл ба хүүхдийн тэжээлийн үйлдвэрлэлийг

санхүүжүүлэх” төслөөр 1.4 тэрбум төгрөгийн зээлэнд хамрагдан үйл

ажиллагаа явуулж байна.

2014 онд хүнсний ногоо боловсруулах чиглэлээр Дорнод аймагт 2, Ховд

болон Орхон аймагт тус бүр 1 аж ахуйн нэгж нийт 4 аж ахуйн нэгж

шинээр үйл ажиллагаа явуулж эхлэв. Орхон аймгийн Жаргалант суманд

“Талын шүүдэр” ХХК нь БНХАУлсад үйлдвэрлэсэн цагт 150-200 кг төмс

боловсруулах хүчин чадалтай хагас автомат бага оврын шарсан төмсний

үйлдвэрийг ашиглалтанд оруулав. “Монгол төмс” хөтөлбөрийн хүрээнд

2014 онд Улаанбаатар хотод франц савханцрын 3 цех, чипсний 1 үйлдвэр

үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн бөгөөд төслийн зүгээс мэргэжлийн

зөвлөгөө өгөх, зориулалтын сорт сонгох, турших зэрэг ажлууд дээр

хамтарч ажиллаж байна.

Сэлэнгэ аймгийн Баянгол суманд аймгийн хөгжлийн хөрөнгөөс 260 сая

төгрөгийг хүүгүй зээлээр олгож Беларусь улсын тоног төхөөрөмж бүхий

цагт 10 тн төмс, хүнсний ногоо ангилж цэвэрлэж савлах цехийг

ашиглалтад оруулсан. Мандал суманд шинээр ашиглалтад орсон хүлэмж-

зоорийн аж ахуйн цогцолборт угаалга савлагааны цехийг АҮЯ-наас

жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төслийн хүрээнд байгуулахаар ажиллаж

байна.

Шарсан төмсний үйлдвэрлэл жил бүр өсч 2013 онд 529.1 т, 2014 онд

682.5 т, 2015 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр 949.9 тоннд хүрэв.

90.0

51

43.

9

Хүнсний ногооны

өрхийн бичил

үйлдвэрлэл, босоо

ба хөдөлгөөнт

тариалан

хөгжүүлэх “СТ-

100” Үндэсний

сүлжээ

байгуулахад

дэмжлэг үзүүлнэ.

2013-

2016

Суурин

газрын хүн

амын 20 хувь

нь гэртээ

ногоо тарьдаг

болно.

2012 онд “Комаг” ХХК-тай гэрээ байгуулан хүнсний ногооны бичил

үйлдвэрлэлийн загварыг Шинжлэх ухаан, технологи, мэдээллийн төвд

гаргасан. СТ-100 хүнсний ногооны бичил үйлдвэрийн загварыг гаргасан.

Хүнсний ногооны өрхийн бичил үйлдвэрлэл “СТ-100” үндэсний сүлжээг

5 аймагт нэвтрүүлэхээр бэлтгэл хангаж үндэсний сүлжээний төв

байгуулахаар төлөвлөсөн боловч газрын асуудал шийдэгдээгүй.

Чингис бондын санхүүжилтээр хэрэгжиж буй “Хүлэмжийн аж ахуй

байгуулах” төслийн хүрээнд “Грийнвижитал” ХХК-д 3.7 тэрбум

төгрөгийн зээл олгож Япон улсын технологиор босоо, усан орчинд

хүнсний ногоо тариалах 1000м2 таримлын үйлдвэрийг Өмнөговь аймаг,

Улаанбаатар хотод байгуулсан. Үүний дүнд өдөрт 200 кг, сард 6 тонн,

жилд 80 тонн 5 төрлийн навчит ногоо ургуулан жилийн аль ч улиралд

шинэ ургацын хүнсний ногоогоор хүн амын хэрэгцээг хангаж байна.

Иргэн болон өрхийн үйлдвэрлэлээс 2012 онд 86.2, 2013 онд 89.5, 2014 онд

104.9, 2015 онд 72.7 мянган тонн хүнсний ногоо хураан авсан ба энэ нь

нийт ургацын 83.5 хувийг бүрдүүлсэн байна. Хүнсний ногоо тариалдаг

өрхийн тоо 2015 онд 35000 байна.

70.0

44.

1

0

Чацаргана болон

жимс жимсгэний

сорт судалгааны

талбарыг бүсчлэн

байгуулж, нийт 7

төрлийн жимс

жимсгэний

ургамлын 19

сортыг сонгон

тариалах агро-

технологийг

үйлдвэрлэлд

нэвтрүүлнэ.

2013-

2016

19 сортыг

үйлдвэрлэлд

нэвтрүүлсэн

байна.

Жимсний суулгац үржүүлгийн плантаци байгуулах зорилгоор 2013 онд

750 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Увс, Дорнод, Дархан-Уул аймагт

эрдэм шинжилгээний байгууллага, 5 аж ахуйн нэгжүүдийг түшиглэн

алим, чавга, интоор, бөөрөлзгөнө, гүзээлгэнэ, үхрийн нүд, даланхальс

зэрэг 7 төрлийн жимс, жимсгэний 60 сортын 36948 ширхэг суулгацыг

ижил төстэй уур амьсгалтай ОХУ, Канад зэрэг орнуудаас импортлон авч

тариалж нутагшуулан, 215-478 мянган ширхэг жимсний суулгацыг жил

бүр дотооддоо үржүүлэн гаргах, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх боломжийг

бүрдүүлэв. Сорт судалгаа, нутагшуулалтын ажил хийгдэж байгаа ба 2017

оноос анхны сортын суулгацуудыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлнэ.

2015 онд “Жимсний сортуудын катологи хэвлүүлэх, хүйтэнд тэсвэртэй

жимсний сортуудыг нутагшуулах” ажлыг ХААИС-тай гэрээ байгуулан

гүйцэтгүүлэв.

100.0

45.

1

1

Чацаргана, алим,

гүзээлгэнэ, чавга,

интоор үржүүлгийн

загвар аж ахуй

байгуулахад зээл

олгож, импортоор

суулгац нийлүүлэх

замаар тариалалт,

үйлдвэрлэ-лийг

нэмэгдүүлнэ.

2013-

2016

Тариалалтыг

16.0 мянган

га, ургацыг

33.5 мянган

тоннд

хүргэсэн

байна.

2015 онд жимс, жимсгэнэ тариалсан талбай 5859 га-д хүрч 2041 тонн

жимс жимсгэнэ хураан авсан нь 2012 оны үзүүлэлттэй харьцуулахад

тариалсан талбай 30 хувиар, хураан авсан ургац 2 дахин нэмэгдсэн байна.

Жимсний үйлдвэрлэл Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Жимс тарьсан талбай, га 4502 4904.5 5640.0 5859.0

Хураасан жимс, тн 1043.0 1422.7 1733.5 2041.0

Жимсний хангамж, хувь 0.36 0.48 0.57 0.67

Олгосон суулгац, мян.ш 765.9 770.0

Чацарганы суулгацыг зээлээр авсан 512 182 118 60

70.0

52

ААН-ийн тоо

Олгосон зээл, сая төгрөг 2400.0 1050.0 -

Зээлд хамрагдсан ААН 74 28 -

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Хамгаалагдсан хөрсөнд гүзээлзгэнэ тариалалтыг нэмэгдүүлэх зорилгоор

240 м2 талбай бүхий 50 иж бүрдэл, 1050 м2 талбай бүхий автомат

ажиллагаатай 2 иж бүрдэл, нийт 1.4 га талбай бүхий хүлэмжийг 60.0

мянган ширхэг гүзээлгэний суулгацын хамт нийлүүлж, Улаанбаатар, Төв,

Баянхонгор, Архангай, Орхон, Сүхбаатар аймгийн 32 иргэн, ААН-д

зээлээр олгон гүзээлгэнэ тариалалтыг Монгол Улсад дэлгэрүүлсэнээс ба

гүзээлзгэний тариалалт, үйлдвэрлэлийг жилд 3-10 тонноор нэмэгдүүлэв.

Мөн 2013-2014 онд нийт 100 гаруй аж ахуйн нэгжид зээл олгосноор

Монголд ургах боломжтой алим, чавга, интоор, гүзээлгэнэ, үхрийн нүд,

бөөрөлзгөнө зэрэг жимс жимсгэний талбайг 300 га-гаар нэмэгдүүлсэн.

Увс аймагт 410 га талбайд чацарганы хөнөөлт шавжтай тэмцэх ажлыг

2013-2014 онд 2 жил дараалан зохион байгуулж ургацыг 2012 онтой

харьцуулахад 2 дахин нэмэгдүүлэв.

46.

1

2

Бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийг

кластераар

хөгжүүлэх

тогтолцоог

бүрдүүлэх ажлыг

эхлүүлнэ.

2013-

2016

Тогтолцооны

эхлэл

тавигдсан

байна.

“Жимс, жимсгэний зах зээлийн нөхцөл байдлын үнэлгээ, кластерийг

хөгжүүлэх” судалгааг хийлгэж монгол орны 5 бүсэд чацаргана, жимс

жимсгэнэ тариалах талбайн хэмжээг тодорхойлон, зах зээлийн нөхцөл

байдал, кластерээр хөгжүүлэх аргачлал, стратеги, боловсруулах

үйлдвэрлэлийн байршил бүхий ерөнхий төлөвлөгөөг гаргасан.

2014 онд “Чацарганы кластерийн санаачилга” төсөл шалгаруулалт зохион

байгуулж “Хархорин” ХК, “Эко-Эрдэнэ” ХХК, ШУТИС-ын Техник,

технологи туршилтын төвийн түншлэлийг шалгаруулан 1.0 тэрбум

төгрөгийн зээлийн дэмжлэг олгов.

2015 онд “Чацарганыг газар зүйн заалттай бүтээгдэхүүнээр

бүртгэлжүүлэх, шинж чанар найрлагыг тодорхойлох, нэгдсэн өртгийн

сүлжээ бий болгох” зөвлөх үйлчилгээний тендер шалгаруулж Монголын

чацаргана тариалагч үйлдвэрлэгчдийн холбоотой гэрээ байгуулан

гүйцэтгүүлэв. Чацаргана тариалагч, үйлдвэрлэгчдийг хамтын

ажиллагааны зохион байгуулалтад оруулах, бүс нутгийн төрөлжсөн

сортын тариалалтыг нэмэгдүүлэх, үрсэлгээ үржүүлэх, услах шинэ

технологи нэвтрүүлэх, боловсруулах үйлдвэрийг шинэчлэх, хөргөлттэй

агуулах байгуулах зэргээр монгол чацарганы үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх,

экспортод чиглэсэн борлуулалтын нэгдсэн өртгийн сүлжээ үүсгэх ажлыг

эхлүүлээд байна. Монгол чацарганы биологийн идэвхит бодисын

агууламж, хүний эрүүл мэнд, дархлаа дэмжих судалгаа, антиоксидиант

идэвхи тодорхойлох, хавдрын эс дарангуйлах үйлчлэлийг судлах,

полимерийн гинжин урвал явуулж сортын генетик зураглал гаргах зэрэг

100.0

53

судалгааг орчин үеийн арга зүй, тоног төхөөрөмжөөр хийж гүйцэтгэн

химийн бүрдлийг жимсний зөөлөн эд болон үрний чийглэг, тос, уураг,

нүүрс-ус, минериаллаг бодисоор үзүүлсэн шинжилгээний дүнг хураалтын

хугацааны давтамжаар химийн бодисын хөдлөл зүйгээр гаргасан нь ямар

төрлийн /шүүс, тос/ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээс хамаарч хураалтын

хугацаагаа тогтоох, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тариалалт,

үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх боломжийг нэмэгдүүлэв. Чацарганы хүний

дархлааг дэмжих үйлдлийн судалгааг эсийн түвшинд хийж чацаргана

дагуулагдаж буй полифенолт нэгдэл /флавонойд, сапонин, полисахарид/

дархлааны анхдагч хариу урвалыг хариуцдаг СD-8 буюуТ-лимфоцит,

киллэрэс буюу NKэс CD54 эсүүдийн залгих болон цитокин

нийлэгжүүлэгч шингэний дархлааны замыг идэвхижүүлж байгааг

баталсан байна. Үүний зэрэгцээ чацарганы өртгийн сүлжээний бизнесийн

загвар, төлөвлөгөө, санхүүжилтийн урсгал загвар, төрөл хэрэгслийг

тодорхойлон, санхүүжилт татах уулзалт, хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж

нэгдсэн өртгийн сүлжээ үүсгэх ажлыг эхлүүлээд байна.

47.

1

3

Хөрс боловсруу-

лах, ургац хураах,

ургамал хамгаалах

орчин үеийн

техник, тоног

төхөөрөм-жийн

хангамжийг

нэмэгдүүлнэ.

2013-

2016

Механикжилт

ын түвшин 50

хувьд хүрсэн

байна.

Жимс, жимсгэний таримлын механикжилтын түвшин 2013 онд 10 хувь,

2014 онд 20 хувь 2015 онд 25хувьтай байна.

Жимс, жимсгэний техник тоног төхөөрөмжийн хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Жимс жимсгэний техник тоног төхөө-

рөмжийн хангамжийн түвшин, хувь - 10 20 25

Хөрөнгө оруулалт, сая төгрөг - 50 499.9 502.6

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Итали улсын “Cifarelli” компаниас жимсийг доргиож хураах SC-800,

соруулж хураах V77S төхөөрөмжийг 2012 онд нэвтрүүлсэн.

Улсын 2013 оны төсвийн 50.0 сая төгрөгөөр чацаргана хураах тоног

төхөөрөмжийн судалгаа, туршилтын инновацийн төсөл хэрэгжүүлж, олон

улсын чацаргана хураах тоног төхөөрөмжүүдтэй харьцуулсан судалгаа

хийж, Монгол эрдэмтдийн гар аргаар чацаргана хураах жижиг оврын

доргиогч төхөөрөмжийн загварыг гарган Төв аймгийн Батсүмбэр сумын

“Поливет” ХХК-д үйлдвэрлэлд туршин, монгол орны нөхцөлд ашиглах

боломжтойг тогтоосон.

2014 онд хуурай уур амьсгалтай орнуудад жимст мод тариалахад

зориулсан мөр гаргагч, мөр хоорондын хог ургамал устгагч 2 хадуур,

ургамал хамгааллын бодис цацах 2 төхөөрөмж, өндөр хүчин чадлын

1трактор нийлүүлж 500 га талбайд жимс жимсгэнэ тариалах нөхцлийг

бүрдүүлэв.

2015 онд Финланд улсын чацарганыг соруулж хураах тоног

төхөөрөмжийг нийлүүлж турших ажлыг “Бэлчээрийн менежмент”

90.0

54

төслийн хүрээнд зохион байгуулж, 5 га жимс жимсгэний талбай услах 20

иж бүрдэл усанд хэмнэлттэй, дэвшилтэт дуслын усалгааны төхөөрөмж

нийлүүлэв.

2016 онд 6 га жимс жимсгэний талбай услах 20 иж бүрдэл дуслын

усалгааны төхөөрөмж нийлүүлэх тендер шалгаруулалт зохион байгуулж

байна.

48.

1

4

Жимсийг огцом

хөлдөөн хадгалах

зөөврийн хөргөлттэй

агуулахын

хангамжийг

сайжруулж, бүс

нутгуудыг хамарсан

хадгалалтын

агуулахын сүлжээ

байгуулна.

2013-

2016

Сүлжээ

байгуу-

лагдсан

байна.

2012 онд 586.5 сая төгрөгийн үнэ бүхий 150 тонн жимс хадгалах

багтаамж бүхий хөргүүртэй 24 агуулахыг жимс, жимсгэний тариалан

эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон.

Улсын 2013 оны төсвийн 289.9 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 110

тонн жимс хадгалах зөөврийн, огцом хөлдөөх хөргөлттэй 11 агуулахыг 30

хувийн урьдчилгаатай, 4 жилийн хугацаатай зээлийн гэрээгээр аж ахуйн

нэгжүүдэд олгох ажлыг зохион байгуулснаар хураасан чацаргана,

жимсийг чанарыг нь муутгалгүй хадгалах, боловсруулах үйлдвэрт

нийлүүлэх боломжийг бүрдүүлж, хадгалалт борлуулалтын үеийн

эрсдлийг бууруулав. Жимсний хөргөлтийн агуулахын нийт багтаамж 260

тонн болж, нийт шаардагдах агуулахын 10 хувийг хангаж байна.

“Чацарганыг газарзүйн заалттай бүтээгдэхүүнээр бүртгэлжүүлэх, шинж

чанар найрлагыг тодорхойлох, нэгдсэн өртгийн сүлжээ бий болгох”

зөвлөх үйлчилгээний тендер шалгаруулалтыг 2015 онд явуулснаар

хадгалалт, борлуулалтын сүлжээ байгуулах ажлын эхлэл тавигдав.

90.0

49.

1

5

Сүү бэлтгэлийн

тогтолцоог

боловсронгуй

болгох зорилгоор

сүү хөргөх,

хадгалах, тээвэрлэх

зориулалт бүхий

иж бүрэн

хөргөлтийн төв

байгуулахад

дэмжлэг үзүүлнэ.

2013-

2014

50-аас

доошгүй

хөргөлтийн

төв

байгуулагд-

сан байна.

Төв аймгийн Борнуур, Батсүмбэр, Мөнгөнморьт, Сэлэнгэ аймгийн

Мандал сум, УБ Гачуурт тосгонд “Мон-Фреш” ХХК-ийн хөрөнгө

оруулалтаар өдөрт 5 тн сүү хүлээн авах хүчин чадалтай, хөргөлтийн иж

бүрэн систем бүхий, тус бүр нь 100 сая төгрөгний хөрөнгө оруулалттай

сүүний хөргөлтийн 6 төвийг 2013 оноос хойш ашиглалтад оруулсан

байна.

“ТЭСО” ХХК нь “Чингис бонд”-ын зээлийн санхүүжилтийн дэмжлэгээр

хоногт 100 тн шингэн сүү боловсруулан, 10 тн хуурай сүү үйлдвэрлэх

үйлдвэрийг 2014 оны 10 сард ашиглалтанд оруулсан Мөн үйлдвэрээсээ

300 км-ийн радиуст байрлах сумдад тус бүр 15 тонны хүчин чадалтай 14

хөргөлтийн төв, 20 тасгийг байгуулж, 5 тонны багтаамж бүхий 8

цистернээр сүүг үйлдвэртээ татан авч байна.

“АПУ” ХК нь хоногт 150 тонн шингэн сүү хүлээн авч боловсруулах

хүчин чадал бүхий бүрэн автомат сүүний үйлдвэрийг 2014 оны 6 сард

ашиглалтанд оруулж, орон нутагт сүүний хөргөлтийн 14 цэгийг

байгуулан үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

“Чингис бонд”-ын зээлийн санхүүжилтээр “Эн Жи Жи” ХХК- үнээний

сүүний хөргөлтийн 10 цэг, гүүний сүүний 3 цэг, ингэний сүүний 4 цэг

шинээр байгуулахаар бэлтгэж байна.

100.0

55

“Сүү” ХК нь өөрийн хөрөнгөөр 21 сүүний хөргөлтийн төвийг байгуулсан

ба одоогоор 14 хөргөлтийн төв үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Сүү хөргөх төвийн судалгаа № Үйлдвэрийн нэр Шинээр байгуулсан хөргөлтийн төвийн тоо

1 АПУ ХК 14

2 ТЭСО ХХК 14

3 Эн Жи Жи ХХК 17

4 Монфрэш сүү ХХК 6

5 Сүү ХК 21

НИЙТ 72

Эх үүсвэр: ХХААЯ, ХҮБХЗГ

50.

1

6

Дотооддоо

үйлдвэрлэх

бололцоотой

шингэн сүү, тараг,

цөцгийн тос,

зайрмаг, бяслаг

зэрэг

бүтээгдэхүүний

импортын гаалийн

албан татварын хувь

хэмжээг улирлын

ялгаатайгаар

нэмэгдүүлнэ.

2013-

2014

Татварыг 10-

15 хувиар

нэмэгдүүлж,

уурагт

бүтээгдэхүү-

ний

10 үйлдвэр

байгуулсан

байна.

Засгийн газрын 2016 оны 185 дугаар тогтоолоор импортын зарим

барааны гаалийн албан татварын хувь, хэмжээг шинэчлэн баталсан ба

тухайлбал, БТКУС-ын 04.01 код бүхий Саахар болон бусад амтлагчийн

хольцгүй шингэн сүү, цөцгий, 04.03 код бүхий Саахар, эсхүл бусад

чихэрлэг амтлагч, үнэр оруулагч, жимс, самар, эсхүл какаогийн хольцтой,

эсхүл хольцгүй, өтгөрүүлсэн, эсхүл өтгөрүүлээгүй зөөхий, йогурт, тараг,

хоормог, ферментжүүлсэн, эсхүл исгэсэн бусад сүү болон цөцгий, 04.05

код бүхий Цөцгийн тос, сүүнээс гаргаж авсан бусад өөх тос; өтгөн

цөцгий, 04.06 код бүхий Бяслаг, аарцны импортын гаалийн албан татвар

5% -аас 15% болон тус тус нэмэгдсэн.

Засгийн газрын 2013 оны 141 дүгээр тогтоолоор сүү, сүүн бүтээгдэхүүний

үйлдвэрлэлийг цогц байдлаар нэмэгдүүлэх зорилгоор Засгийн газрын

үнэт цаас арилжаалж бүрдүүлсэн хөрөнгөөс 27.7 сая ам.долларын

хөрөнгө оруулалтын зээлийг аж ахуйн нэгжүүдэд олгох шийдвэрлэж,

“Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл” төслийн хүрээнд 2015 онд Голомт

банкнаас нийт 44 төсөлд 29.4 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон байна.

Үүнээс сүү боловсруулах 4 төсөлд нийт 8.5 тэрбум төгрөгийн, сүү

боловсруулах цехийн 16 төсөлд 2.2 тэрбум төгрөгийн зээл тус тус

олгосон байна. Уг төслийн хүрээнд орон нутагт байгуулагдаж буй 13 цех

нь уурагт бүтээгдэхүүн /ааруул, аарц/ үйлдвэрлэх зориулалттай.

Мөн “Монфреш” ХХК зээлийн хөрөнгөөр үйлдвэрлэлийн шугамаа

шинэчлэн монгол үнээний цэвэр сүүгээр франц технологи ашиглан 9 нэр

төрлийн бяслаг үйлдвэрлэн дотоодын зах зээлд нийлүүлж, экспортонд

гаргахаар ажиллаж байна. Баянхонгор аймгийн “Сүүн билэгдэл” ХХК нь

зээлийн хөрөнгөөр үйлдвэрлэлээ өргөтгөн “Хонгор” брэндийн европ

бяслаг үйлдвэрлэн хэрэглэгчдэд нийлүүлж эхэлсэн. “Милко” ХХК нь

зээлийн хөрөнгөөр “Зөв” аарцны ундааны түүхий эд болох аарцыг чанаж

бэлтгэн нийлүүлэх зорилгоор орон нутагт 5 цэг байгуулсан.

Түүнчлэн хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт гадаадын зээл тусламжаар

100.0

56

хэрэгжүүлж буй “Зах зээл ба бэлчээрийн менежмент” төслийн хүрээнд

Архангай аймгийн “Ар аз түвшин” хоршоонд сүүн хуруудын үйлдвэрлэл

өргөтгөхөд 130.0 сая төгрөгийн зээл олгосон байна.

Уурагт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 2012 он 2013 он 2014 он 2015*

Бяслаг аарц,т 329.9 140.7 106.9 146.6

*урьдчилсан гүйцэтгэлээр Эх үүсвэр:Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдал

2014/12, 2015/12

51.

1

7

Нийслэл болон

томоохон хот

суурингийн

ойролцоо 300-аас

доошгүй үнээтэй

сүүний чиглэлийн

үхрийн цогцолбор,

аймгийн төвүүдийн

ойролцоо 50-аас

доошгүй үнээтэй

аж ахуйг шинээр

байгуулна.

2013-

2016

Цогцолбор,

аж ахуй

байгуулагдсан

байна.

Сүүний чиглэлийн үхрийн аж ахуй эрхлэгч иргэн, аж ахуй нэгжийн үйл

ажиллагааг дэмжих чиглэлээр 2012-2015 онд нийт 144 иргэн, аж ахуй

нэгжид 2.5 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг Мал хамгаалах

сангаар дамжуулан олгосон.

Сүүний үхрийн аж ахуйд МХС-аас олгосон дэмжлэг Үзүүлэлт Хэмж.

нэгж

2012 2013 2014 2015

Мөнгөн зээл

Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 25 74 0 45

Зээлийн хэмжээ сая.төг 400.0 1630.5 0 500.0

Саалийн

үнээ

Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 25 74 0 45

Мөнгөн дүн сая.төг 400.0 1630.5 0 500.0

Саалтуур Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 0 0 0 0

Мөнгөн дүн сая.төг 0 0 0 0

Эх сурвалж:ХХААЯ, МХС

2015 оны жилийн эцсийн байдлаар сүүний үхрийн 1140 аж ахуйд 68519

толгой үхрийг өсгөн үржүүлж байна.

Сүүний үхрийн аж ахуй, тэдгээрт өсгөн үржүүлж буй

үхрийн тоо БҮС 2012 2013 2014 2015

АА

-н т

оо

үхр

ий

н т

оо

АА

-н т

оо

үхр

ий

н т

оо

АА

-н т

оо

үхр

ий

н т

оо

АА

-н т

оо

үхр

ий

н т

оо

ДҮН 977 32876 912 37518 1432 59799 1140 68519

Баруун 101 1692 108 1957 67 1744 111 3163

Хангайн 244 3981 124 2421 476 6702 458 9321

Төвийн 410 15379 424 20464 512 22041 546 25692

Зүүн 82 5924 84 5743 129 11394 100 11081

УБ 140 5900 172 6933 248 17918 225 19262

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

Хан-Уул дүүргийн Өлзийт хороололд сүүний үхрийн 70 үнээтэй

цогцолборыг 2012 онд улсын төсвийн хөрөнгөөр бий болгов.

Хот суурин газрын хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулах, мах, сүү

90.0

57

үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх зорилгоор 2013 онд, сүү-махны чиглэлийн

Монтбелиард үүлдрийн 242 үхрийг импортлон авчирч нутагшуулан Төв

аймгийн Aрхуст, Баянчандмань, Цагааннуур, Өвөрхангай аймгийн Тарагт

сумдад үржүүлж байна.

Засгийн газрын 2013 оны 141 дүгээр тогтоолоор сүүний үйлдвэрлэлийг

дэмжихэд зориулж 27.7 сая ам.долларын зээл олгохоор шийдвэрлэж

Голомт банкинд байршуулсан. “Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл”

төслийн хүрээнд Голомт банкнаас эрчимжсэн мал аж ахуйн 24 төсөлд

18.7 тэрбум төгрөгийн зээл олгоод байна. Төслийн хүрээнд нийт 920

сүүний чиглэлийн үнээ импортоор авч, Төв аймгийн Архуст, Баян,

Баянчандмань, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумдад нутагшуулан үржүүлж

байна. Үүнээс “Сүү” ХК Словак улсаас импортолсон сүүний чиглэлийн

300 үнээ бүхий цогцолбор фермийн нээлтээ 2015.02.08-нд Сэлэнгэ

аймгийн Мандал суманд хийж үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн.

52.

1

8

5 аймагт сүүний

чиглэлийн ямаа

үржүүлэх аж ахуй

байгуулж,

хүүхдийн сүүн

тэжээлийн

үйлдвэрлэлийг

нэмэгдүүлнэ

2013-

2016

Тус бүр 200

ямаа бүхий 5

аж ахуй бий

болсон байна.

Өвөрхангай аймгийн “АТААСҮ” ХХК нь гэрээний дагуу Франц улсаас

“Альпин” үүлдрийн 202 толгой сүүний чиглэлийн үржлийн өсвөр ямааг

импортоор оруулж ирэн, нутагшуулан үржүүлж байна. 2015 оны жилийн

эцсийн байдлаар төвийн бүсийн 6 аж ахуй нэгжид сүүний чиглэлийн 927

толгой ямааг өсгөн үржүүлж байна.

Ямааны үүлдэрлэг байдлыг сайжруулах зорилгоор “Алтайн улаан

үүлдрийн хэсгийн ямааны үүлдэрлэг байдлыг сайжруулах, стандартын

шаардлага хангасан өсвөр хээлтүүлэгчийг бойжуулахад дэмжлэг үзүүлэх”

төслийг сонгон шалгаруулж, 200 өсвөр хээлтүүлэгчийг бойжуулан 50.0

сая төгрөгийн санхүүжилтийг олгов. Сүүний чиглэлийн Альпин үүлдрийн

ямаа үржүүлж байгаа төсөл хэрэгжүүлэгч аж ахуйн нэгжээс эргэн

төлөгдөх нөхцөлөөр авах цэвэр үүлдрийн ямааг дараагийн аж ахуйд өгөх

бэлтгэлийг хангуулж байна.

70.0

53.

1

9

Хоногт 1 тонноос

доошгүй сүү

боловсруулах

үйлдвэр байгуулж,

хоршоо, малчны

бүлэг, өрхийн

үйлдвэрлэлээр

цөцгийн тос

үйлдвэрлэх

зориулалт бүхий

багц тоног

төхөөрөмж, багаж

хэрэгслийг

2013-

2014

5-аас доошгүй

үйлдвэр

байгуулаг-

даж, цөцгийн

тосны

хэрэглээний

20 хувийг

дотоодын

үйлдвэрлэ-

лээр хангадаг

болно.

Түүхий эд боловсруулах үйлдвэрийн байр, тоног төхөөрөмж, багаж

хэрэгсэл нийлүүлэх /ХҮТШ/2012/ТҮЭДБО/ болон хоногт 1000-аас

доошгүй литр сүү хүлээн авч боловсруулах үйлдвэрийн байр, тоног

төхөөрөмж, багаж хэрэгсэл нийлүүлэх /ХҮТШ/2012/ӨВ-СҮҮ/ тендерийн

ажлын хүрээнд Өвөрхангай аймгийн Уянга, Хужирт, Зүүнбаян-Улаан,

Бат-Өлзий суманд хоногт 1 тонн сүү боловсруулах үйлдвэрийг байгуулж,

туршилт тохируулга хийн, ажлыг жигдрүүлэн, ашиглалтанд ороод байна.

Засгийн газрын 2013 оны 141 дүгээр тогтоолоор сүүний үйлдвэрлэлийг

дэмжихэд зориулж 27.7 сая ам.долларын зээл олгохоор шийдвэрлэж

Голомт банкинд байршуулсан. “Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл”

төслийн хүрээнд сүү боловсруулах 4 төсөлд 8.5 тэрбум, эрчимжсэн мал

аж ахуйн 24 төсөлд 18.7 тэрбум, сүү боловсруулах цехийн 16 төсөлд 2.2

тэрбум төгрөгийн зээл олгогдсон.

90.0

58

нийлүүлж,

үйлдвэрлэл

эрхлэгчдэд

хөнгөлөлттэй

зээлийн дэмжлэг

үзүүлнэ.

Түүнчлэн хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт гадаадын зээл тусламжаар

хэрэгжүүлж буй “Зах зээл ба бэлчээрийн менежмент” төслийн хүрээнд

Булган аймгийн “Булган анар” хоршоонд 200.0 сая төгрөгийн айраг

вакуумдаж савлах тоног төхөөрөмж, Архангай аймгийн “Ар аз түвшин”

хоршоонд сүүн хуруудын үйлдвэрлэл өргөтгөхөд 130.0 сая төгрөгийн

зээл олгосон байна.

Цөцгий, цөцгийн тосны үйлдвэрлэл, тонноор 2012 2013 2014 2015*

Үйлдвэрлэл 1590.4 1191.9 1450.5 1445.4

Импорт 108.3 139.4 143.2 224.2

Нийт нөөц 1698.7 1331.3 1593.7 1669.6

Нийт нөөцөд дотоодын

үйлдвэрийн эзлэх хувь 93.6 89.5 91.0 86.6

Эх үүсвэр: Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдал 2014/12,2015/12

54.

2

0

Хот суурингийн

орчимд 100.0

мянгаас дээш

өндөглөгч-тэй

тахианы цогцолбор

аж ахуй 3, аймгийн

төвүүдэд 5.0

мянгаас дээш

өндөглөгч-тэй

эрчимжсэн аж ахуй

8-ыг тус тус

шинээр байгуулж,

өндөгний

хангамжийг

нэмэгдүүлнэ.

2013-

2015

Хүн амын

өндөгний

хэрэгцээг

дотоодоос

хангадаг

болсон байна.

Тахианы аж ахуй эрхлэгчдийг дэмжих зорилгоор 2012-2013 онд 28 иргэн,

аж ахуй нэгжид 360.0 сая төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийн дэмжлэгийг

Мал хамгаалах сангаар дамжуулан олгосон.

Тахианы аж ахуй эрхлэгчдэд МХС-аас олгосон дэмжлэг Үзүүлэлт Хэмжих нэгж 2012 2013 2014 2015

Иргэн, аж ахуйн нэгж тоо 17 11 - -

Мөнгөн дүн сая.төг 200.0 160.0 - -

Эх сурвалж:ХХААЯ, МХС

Монголбанкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Гол нэрийн бараа,

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд 2014 онд

шувууны аж ахуй эрхэлдэг 3 аж ахуйн нэгжид 8.6 тэрбум төгрөгийн

зээлийн дэмжлэгийг үзүүлсэн. Улсын хэмжээнд 2015 оны жилийн эцсийн

байдлаар 244 иргэн аж ахуйд 761794 толгой тахиаг өсгөн үржүүлж байна.

Тахианы аж ахуй, тэдгээрт өсгөн үржүүлж буй тахианы тоо Бүс 2012 2013 2014 2015

АА

-н

тоо

тах

иан

ы т

оо

АА

-н

тоо

тах

иан

ы т

оо

АА

-н

тоо

тах

иан

ы т

оо

АА

-н

тоо

тах

иан

ы

то

о

ДҮН 152 594936 319 544234 405 761973 244 761794

Баруун 11 6832 17 3359 13 2802 15 5043

Хангайн 38 14441 134 9821 138 11690 131 11393

Төвийн 66 148250 90 180817 71 392796 61 421125

Зүүн 14 3613 62 3444 134 16149 28 13233

УБ 23 421300 18 346793 49 338536 9 311000

Эх сурвалж:Хөдөө аж ахуй 2015, УБСЕГ

70.0

59

25000 өндөглөгч үржүүлэх байрны зураг төслийн даалгаврыг

боловсруулж, “ЭГЭ” ХХК-аар зураг төслийн эскизийг хийлгэн, тахианы

аж ахуй эрхлэгчдэд хүргүүлснээр аж ахуй эрхлэгчид зураг төслийн дагуу

өөрсдийн байрыг өргөтгөх, шинэчлэх олон улсын стандартад нийцсэн

байрыг барих боломж бүрдсэн.

2014 онд “Баян шувуу” ХХК нь 32.8 тэрбум төгрөгийн өртөг бүхий 400

мянган өндөглөгч, 100 мянган дэгдээхэй буюу нийт 500 мянган шувуу

бүхий аж ахуйг дэд бүтцийн хамт ашиглалтанд оруулсан. Энэхүү үйлдвэр

нь жилд 110 сая ширхэг өндөг үйлдвэрлэх хүчин чадалтай.

Импортын барааны гаалийн албан татварын хувь хэмжээг батлах тухай

УИХ-ын 1999 оны 27 дугаар тогтоолын хавсралтад нэмэлт өөрчлөлт

оруулах тухай 74 дүгээр тогтоолыг гаргаж өндөгний гаалийн албан

татварын хувь, хэмжээг 15 байсныг 20 хувь болгосон. Ингэснээр ОХУ-аас

импортоор орж ирэх өндөгний тоо хэмжээ тодорхой хэмжээгээр буурч

дотоодын үйлдвэрлэл нэмэгдсэн байна.

Үйлдвэржилтийг дэмжих, импортыг орлох төслийн хөрөнгөөс

санхүүжүүлсэн “Нион Шель” компани нь нэг ширхэг өндгийг зах зээлд

170-230 төгрөгөөр нийлүүлэх “Наш” брэндийг нээж эхний ээлжинд 70

хоногтой, ОХУ-ын “Родонит-3” үржлийн өндөглөгч 30 мянган тахиатай

аж ахуй байгуулсан.

Говьсүмбэр аймагт “Баялаг эмээлт” ХХК 3000 тахиатай эх сүргийн аж

ахуйг шинээр нээж өөрийн аймгийн хэрэгцээг бүрэн хангаж байна.

Өндөгний үйлдвэрлэл Бүтээгдэхүүн 2012 2013 2014 2015*

Импортоор оруулсан өндөг, сая.ш 91.9 103.0 87.3 66.4

Өндөг үйлдвэрлэл, сая.ш 56.6 63.2 72.2 100.6

*урьдчилсан гүйцэтгэлээр Эх сурвалж: Монгол улсын статистикийн

эмхэтгэл 201, УБСЕГ Дээрх хүснэгтээс үзэхэд импортоор оруулсан өндөгний хэмжээ 2013

оноос жил бүр буурч, дотоодын өндөг үйлдвэрлэлийн хэмжээ жил бүр

нэмэгдсэн байна.

2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар улсын хэмжээнд 805.1 мянган

шувуу, үүнээс 552.4 мянган өндөглөгч байна. Нэг хүнд ногдох өндөг 2012

онд 25 ширхэг байсан бол 2015 онд 33 ширхэг болж нэмэгдсэн байна.

55.

2

1

Өндгийг угаах,

хатаах, ариутгах

жинлэх зэрэг

үйлдлийг хийдэг

өндөг боловсруу-

лах үйлдвэр, өдөрт

2014-

2016

Нийт өндөгний

70 хувийг

боловсруулан

нийлүүлж,

тахианы махны

нийлүүлэл-тийг

Монгол банкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Гол нэрийн бараа

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” хөтөлбөрийн хүрээнд өндөг,

тахианы мах үйлдвэрлэгчдийг дэмжих чиглэлээр “Ажигана” ХХК-д 4.9

тэрбум, “Түмэн шувуут” ХХК-д 2.0 тэрбум, “Ти Эс Эй Ти” ХХК-д 1.7

тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг олгосон байна. Сард дунджаар

100.0

60

1000-3000 тахиа

нядлах хүчин

чадалтай цех

байгуулна.

нэмэгдүүлсэн. 8.5 сая өндөг, жилд дунджаар 200 гаруй тонн тахианы мах үйлдвэрлэн

хүн ам олноор төвлөрсөн хот, суурин газруудын хүн амын хэрэгцээнд

нийлүүлж байна.

“Ажигана” ХХК нь тахианы махны чиглэлээр үйлдвэрлэлээ явуулдаг

бөгөөд нэг цагт 1000-2000 тахиа нядлах хүчин чадалтай.

“Баян шувуу” аж ахуй Монгол улсад хамгийн анхны бүрэн автомат,

хамгийн орчин үеийн тоног төхөөрөмж бүхий 100 мянган дэгдээхий, 400

мянган өндөглөгч, жилд 100 сая гаруй ширхэг өндөг үйлдвэрлэх хүчин

чадалтай нийт 500 мянган толгой шувууны аж ахуйг дэд бүтцийн хамтаар

байгуулан албан ёсны нээлтийг 2014 оны 9 дүгээр сард хийсэн.

2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар улсын хэмжээнд 244 тахианы аж

ахуйд нийт 761.8 мянган тахиаг өсгөн үржүүлж байгаа бөгөөд 25 мянгаас

дээш өндөглөгчтэй томоохон аж ахуйн нэгжүүд нийт өндөг

үйлдвэрлэлийн 80 гаруй хувийг эзэлж байна.

56. 94. Тариаланг

дэмжих

сангийн үйл

ажиллагааг

хувийн

хэвшлийн

оролцоо

бүхий

корпораци

болгон

зохион

байгуулах

1

Тариалан

эрхлэлтийг дэмжих

сангийн бүтэц үйл

ажиллагааг төр,

төрийн бус

байгууллага, хувийн

хэвшлийн харилцан

түншлэлийн

оролцоотой

корпораци болгон

зохион байгуулах

эрх зүйн орчинг

бүрдүүлнэ.

2013

Эрх зүйн

орчин

бүрдсэн

байна.

Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангийн бүтэц үйл ажиллагааг төр, төрийн

бус байгууллага, хувийн хэвшлийн харилцан түншлэлийн оролцоотой

корпораци болгон зохион байгуулах эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх зорилго

бүхий ажлын хэсэг ҮХААЯ-ны ТНБД-ын 2012 оны А/85 дугаар

тушаалаар байгуулагдан ажиллаж байна.

Засгийн газрын тусгай сан -Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангийн эрх

зүйн орчинг боловсронгуй болгох, үйл ажиллагааны цар хүрээг өргөтгөх

чиглэлээр санал боловсруулан, саналыг УИХ-ын Төсвийн байнгын хороо,

Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хороонд 2013 оны 1, 3

дугаар сард танилцуулга, мэдээллийг, Сангийн яаманд 2013 оны 01/182,

01/947 тоот албан бичгээр тус тус хүргүүлсэн.

“Төрийн өмчийг 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн

чиглэл батлах тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөлд “Тариалан

эрхлэлтийг дэмжих сан”-г компанийн хэлбэрт шилжүүлж, нийт

хувьцааны 34-өөс доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хүртэлх

хувийг үе шаттайгаар хувьчлахаар тусгаж, Засгийн газрын 2014.06.07-ны

өдрийн хуралдаанаар хэлэлцүүлж, 27 дугаар тэмдэглэл гарч, тэмдэглэлээр

үндсэн чиглэлийн төслийг дэмжиж, УИХ-д өргөн барихаар болсон.

Засгийн газрын 2016 оны 251 дүгээр тогтоор тус яамны дэргэд “Монгол

тариалан корпораци” Төрийн өмчит улсын үйлдвэрийн газрыг байгуулан

гүйцэтгэх захирлыг нь томилж тариаланчдад хөнгөлөлттэй зээл олгох

ажлыг зохион байгуулж эхлээд байна.

70.0

57.

2

Тариалангийн

баруун, зүүн,

хангайн бүсэд

Тариалан

2013-

2015

Салбарууд

байгуулагд-

сан байна.

БНХАУ-ын Засгийн газрын 20.4 сая ам долларын хөнгөлөлттэй зээлийн

тусгайлсан хэлэлцээр хийх бэлтгэл ажлыг хангаж байна. Хөнгөлөлттэй

зээлийн хүрээнд Дорнод аймгийн Халхгол суманд 20.0, Хэнтий аймгийн

Өмнөдэлгэр сумын Хурх тосгонд 20.0, Сэлэнгэ аймгийн Баянгол суманд

70.0

61

эрхлэлтийг дэмжих

сангийн салбарыг

байгуулна.

16.0, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр суманд 15.0, Увс аймгийн Баруун

туруун суманд 20.0, нийт 91.0 мянган тонн багтаамжтай үр тариа

хадгалах элеватор байгуулахаар БНХАУ-ын “Синоконст” компанитай

гэрээ байгуулсан.

Элеватор байгуулах ТЭЗҮ-ийг боловсруулж, англи хэл дээр орчуулж

БОНХЯ-ны байгаль орчинд нөлөөлөх ерөнхий үнэлгээний дүгнэлтийн

хамт ЭЗХЯ-нд хүргүүлэв.

Дархан-Уул аймагт үр тариа хадгалах зориулалттай 36.0 мянган тонн

багтаамжтай төмөр бетон элеватор худалдан авах тендер шалгаруулалтыг

зохион байгуулж, элеваторыг 2015 оны 04 дүгээр сард ашиглалтад хүлээн

авч Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангийн харъяа “Дархан салбар”-ыг

байгуулсан. Тус элеваторыг ашиглалтад оруулснаар Тариалан эрхлэлтийг

дэмжих сангийн буудай хадгалах хүчин чадал 36.0 мянган тонноор

нэмэгдэж 182.0 мянган тоннд хүрлээ.

Өвөрхангай аймгийн Хархорин салбар, Сэлэнгэ аймгийн Хөтөл болон

Сүхбаатар салбар, Булган аймгийн Булган салбар, Төв аймаг

Угтаалцайдам салбар, Дархан-Уул аймгийн Дархан салбар үйл ажиллагаа

явуулж байна.

Улаанбуудай хадгалах элеватор

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Улаанбуудай хадгалах элеваторын хүчин

чадал, мянган тонн

111.0 147.0 182.0 182.0

Элеваторын тоо 18 19 21 22

Хөрөнгө оруулалт, тэрбум төгрөг 4.6 15.9

Тухайн онд байгуулсан элеваторын хүчин

чадал, тонн

- 36000 - 36000

58. 95. Баруун

бүсэд газар

тариалан

эрхлэлтийг

хөгжүүлж,

бүсийн

гурилын

хэрэгцээгээ

хангадаг

болох.

1

Бүсэд газар

тариаланг сэргээн

хөгжүүлэх ТЭЗҮ-ийг

боловсруулах

2013

-

2016

Үрийн чанар,

хангамж

сайжирсан

байна.

“Алслагдсан бүсэд газар тариаланг сэргээн хөгжүүлэх”, “Таримал

ургамлын үр үржүүлэг, таримлын сэлгээ, шинэ сортуудыг сорих,

нутагшуулах, сорт сорилтын төвүүдийг сэргээх”, “Үр тариа, төмс,

хүнсний ногооны үйлдвэрлэл нийлүүлэлтийн хэлхээн дэх логистик

урсгалын судалгаа” ТЭЗҮ Үндэслэл боловсруулах зөвлөх үйлчилгээний

тендерүүдийг шалгаруулж, “Монголын хөдөөг шинэчлэх фермерүүдийн

холбоо” ТББ, УГТСЭШХ, “Монголын логистикийн холбоо” ТББ-уудаар

гүйцэтгүүлж ТЭЗҮ-г хүлээн авлаа. Увс аймгийн Баруун туруун суманд

20.0 мянган тонн буудай хүлээн авч хадгалах элеваторыг БНХАУ-ын

зээлийн хөрөнгөөр барих ажлыг эхлүүлж хятадын талтай гэрээ

байгуулаад байна.

Баруун бүсэд 2012 онд нийтдээ 11.8 мянган га-д улаанбуудай тариалж 9.2

мянган тонн ургац хураан авч хэрэгцээт буудайн 17.3 хувийг хангасан.

90.0

62

2013 онд уг бүсэд 12.9 мянган га-д үр тариа, үүнээс 12,4 мянган га-д

буудай тариалж, 10,8 мянган тонн үр тариа, үүнээс 10.0 мянган тонн

буудай хураан авсан. 2014 онд баруун бүс нутагт 17.5 мянган га-д

тариалалт хийснээс улаанбуудайг 10.3 мянган га-д тариалж нийтдээ 8027

тонн үр тариа хураан авсан.

Баруун бүсийн газар тариалангийн үйлдвэрлэл

Аймгийн нэр

Үр тариа Төмс Хүнсний ногоо

Ху

раа

сан

тал

бай

, г

а

Нэг

жи

йн

урга

ц,

цн

Ни

йт

урга

ц

тн

Ху

раа

сан

тал

бай

, г

а

Нэг

жи

йн

урга

ц,

цн

Ни

йт

урга

ц

тн

Ху

раа

сан

тал

бай

, г

а

Нэг

жи

йн

урга

ц,

цн

Ни

йт

урга

ц

тн

Баян-Өлгий 47 12.1 57 285 96.7 2756 122 91.7 1118.4

Говь-Алтай 309 16.0 493 81 79.9 647 80 56.9 455

Завхан 840 8.7 730 212 89.1 1888 116 105.4 1222.2

Увс 4557 8.6 3915 238 135.0 3213 249 138.6 3450

Ховд 112 8.9 100 750 129.2 9692 720 117.2 8440.5

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2015 онд Баруун бүсэд нийтдээ 5.8 мянган га-д үр тариа, 1.6 мянган га-д

төмс, 1.3 мянган га-д хүнсний ногоо тарьж 2012 оныхоос үр тариа 5.6

мянган га-р, төмс 0.5 мянган га-р буурсан бол хүнсний ногоо 71 га-р

өссөн үзүүлэлттэй байна.

ЭЗХЯ-аас БНХАУ-ын Экзим банктай зээлийн тусгайлсан хэлэлцээр

байгуулах бэлтгэл ажлын хүрээнд элеватор байгуулах газрын кадастрын

болон топографын зураг, газрын зувшөөрлийг дахин нягталж тодруулгыг

орон нутгаас авсан. БОНХЯ-аас байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын

ерөнхий үнэлгээ хийлгэж ЭЗХЯ болон БНХАУ-ын Экзим банкинд

хүргүүлэв.

2016 онд Баруун бүсэд нийт 5.88 мянган га-д үр тариа, 1.5 мянган га-д

төмс, 1.35 мянган га-д хүнсний ногоо, 2.9 мянга га-д малын тэжээл тус

тус тарьсан дүнтэй байна.

59.

2

Улсын төсвийн

хөрөнгө

оруулалтаар усны

хайгуул судалгаа,

зураг төсөл хийж,

услалтын

системийг сэргээн

засварлахад

2013-

2014

Бүсийн

дотоодын

үйлдвэрлэ-

лийн гурилын

хангамж

нэмэгдсэн

байна.

Баруун бүсийн усалгаатай тариалангийн талбайн хэмжээ 2013 онд

17436.9 га талбай байгаа нь өмнөх оныхоос 436.9 га-аар нэмэгдсэн.

2016 онд “Экосистемд түшиглэсэн дасан зохицох арга хэмжээг уур

амьсгалын өөрчлөлтөд өндөр эрсдэлтэй голуудын сав газарт

хэрэгжүүлэх” нь төслийн хүрээнд Хархираа голын сав газарт төмс,

хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ тариалагч 2 хоршоонд 3 га услах хүчин

чадал бүхий дуслын усалгааны тоног төхөөрөмж суурилуулж газар

тариалангийн үйлдвэрлэлд ашиглаж эхлэв.

90.0

63

дэмжлэг үзүүлнэ. Шинээр болон сэргээн засварласан услалтын систем Үзүүлэлт Баян-Өлгий Увс Ховд Говь-

Алтай

Шинээр болон сэргээн

засварласан услалтын

систем

Цонжийн хөдөө

2013-2014

Шумек 2013

Кола

2014

Буянт

2010-2014

Хэрсэн

толгойн

2014 он

Услалтын систем, га 60 960 35

Улсын төсвийн хөрөнгө

оруулалт, сая төгрөг

373 2000 323

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Орон нутгаас ирүүлсэн судалгаагаар 2015 оны байдлаар Баян-Өлгий

аймагт 3, Говь-Алтай аймагт 1, Ховд аймагт 2, Увс 4, Завхан аймагт 2

гурил, гурил-тэжээлийн үйлдвэр байгаа бөгөөд байнгын ажиллагаатай 6,

улирлын чанартай 6 үйлдвэр байна.

60. 96. Хүнсний

ногооны

тариалалт,

хураалтыг

механикжуул

ж, агуулахын

аж ахуйг

хөгжүүлэх

ажлыг төр,

хувийн

хэвшлийн

түншлэлийн

хүрээнд

хэрэгжүүлэх,

хүнсний

ногооны

дотоодын

хэрэгцээг

бүрэн хангах

1

Хүнсний ногооны

үр үйлдвэрлэлийг

нэмэгдүүлэхэд

дэмжлэг үзүүлнэ.

2013-

2016

10-аас

доошгүй

шинэ сортыг

дотооддоо

үйлдвэрлэсэн

байна.

2015 оны байдлаар хүнсний ногооны үр үйлдвэрлэгч 21 иргэн, аж ахуйн

нэгж таримал ургамлын үр үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөлтэй үйл

ажиллагаа явуулж, голлох хүнсний ногооны таримлын үрээр дотоодын

хэрэгцээг 46.8 хувиар хангаж байна. Улсын сорт сорилтын зөвлөлийн

хуралдаанаар хүнсний ногооны 6 сортыг ирээдүйтэй, 2 сортыг нутагшсан

сортоор батлуулж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэв. Төл сонгины 7 тонн үрийг

импортоор авч үр үржүүлээд байна. “Төмс, хүнсний ногооны тариалан

эрхлэгчдэд дэмжлэг үзүүлэх” төсөл сонгон шалгаруулж, Төрийн нарийн

бичгийн даргын А/126 дугаар тушаалаар 12 аймаг, нийслэлийн 54 иргэн,

хоршоо, аж ахуйн нэгжид 150.0 сая төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэв.

Хүнсний ногооны үр үйлдвэрлэл Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Улсын төсвийн хөрөнгө

оруулалт, сая төгрөг

45.5 146.0 120.0 80.0 120.0

Хүнсний ногооны үр үржүүлэх

ААН-ийнтоо

12 17 19 21

Ирээдүйтэй сорт 6 11 17 6

Нутагшсан сорт - - - 2

Хүнсний ногооны үрийн

хангамж, хувь

50.0 37.5 37.5 46.8

Дотоодод үржүүлсэн үр, тонн 8.0 6.0 6.0 7.5

Импортын үр, тонн - 40.0 10.0 7.0

Эх сурвалж:ХХААЯ, МХС

2013 онд улсын төсвөөс Баянхонгор, Увс, Завхан, Сэлэнгэ, Дархан-Уул,

Дорнод, Хэнтий аймуудын хүнсний ногооны үр үйлдвэрлэгч нарт 106.0

сая, төмс хүнсний ногооны үйлдвэрлэл эрхлэгч 70 иргэн, 16 аж ахуйн

нэгжид 200.0 сая төгрөгийн буцалтгүй дэмжлэг олгов. Мөн 10 нэр

төрлийн ногооны үрийг 146.0 сая төгрөгт авч, Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн

100.0

64

газруудаар дамжуулан олгосон. 2014 онд улсын төсвийн 120.0 сая

төгрөгөөр Монгол Улс, ОХУ, ХБНГУ, БНХАУ-д үйлдвэрлэсэн хүнсний

ногооны 10 нэр төрлийн 11162.4 кг үрийг тендер шалгаруулалтаар авч,

хуваарийн дагуу 21 аймаг, нийслэлийн 10 дүүргийн Үйлдвэр хөдөө аж

ахуйн газраар дамжуулан олгож, хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажиллав.

2015 онд хүнсний ногооны үр үйлдвэрлэгч нарыг дэмжих, тариалалтыг

нэмэгдүүлэх зорилгоор 80.0 сая төгрөгөөр нээлттэй тендерээр 7 нэр

төрлийн 7352 кг ногооны үр авч ХХАА-н сайдын А/173 дугаар тушаалаар

хуваарь батлуулан аймаг, нийслэлийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газраар

дамжуулан 200 гаруй хоршоо, 748 иргэнд олгов. 2015 онд 3 хүртэлх га

талбайг зөөврийн усалгааны систем /намираа/ тоног төхөөрөмжийг төмс,

хүнсний ногоо, жимс жимсгэний тариалан эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, иргэд,

ногоочдын бүлэг хоршоодод зээлээр олгох ажлыг зохион байгуулж 36

тоног төхөөрөмж урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээлээр олгов.

Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд 2.85 тэрбум төгрөгийн хүлэмж-зоорийн

цогцолборын барилгыг гэрээгээр гүйцэтгүүлэв.

2016 онд хүнсний ногооны үр үйлдвэрлэгч нарыг дэмжих, тариалалтыг

нэмэгдүүлэх зорилгоор тендерээр 3 нэр төрлийн 5365 кг ногооны үр авч

/50.0 сая төгрөг/ ХХАА-н сайдын А/72 дугаар тушаалаар хуваарь

батлуулан аймаг, нийслэлийн ХХААГ-аар дамжуулан 200 гаруй хоршоо,

450 иргэнд олгов. Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд нийт 6800 м2 талбай

бүхий 15 өвлийн хүлэмж ашиглалтад орж тэдгээрийг орон нутгийн

иргэдэд түрээсээр эзэмшүүлж тариалалт хийгдсэн. Сэлэнгэ аймгийн 16

сумын 300 гаруй ногоочдод “Шинэ сортын ногоо тариалах, арчлах,

хураах, хадгалах, ургамал хамгааллын цогц арга хэмжээ”, “Ургамлын

гаралтай бүтээгдэхүүний гарал үүслийн гэрчилгээ, талбайн түүх хөтлөх,

тамга тэмдэг бүртгэлжүүлэлт” сэдвээр сургалт зохион байгуулав.

Архангай, Булган, Дорноговь, Төв, Орхон аймгийн ногоочдын зөвлөгөөнд

оролцож Тариалангийн салбарын эрх зүй, бодлого, журмын талаар

зөвлөмж өгч ажиллав. Тариаланчдын улсын зөвлөгөөнийг зохион

байгуулж, 21 аймгийн 700 гаруй тариаланч оролцов.

61.

2

Дэвшилтэт техник,

технологи

нэвтрүүлж,

усалгаатай талбайн

хэмжээг

нэмэгдүүлэн

дотоодын

үйлдвэрлэ-лийг

дэмжинэ.

2012-

2016

Техник

хангамжийг

60 хувьд

хүргэж,

5.0 мянган га

талбайг

усжуулсан

байна.

БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр 25 морины

хүчтэй бага оврын 5250 трактор худалдан авч, иргэн, ААН-д 50 хувийн

урьдчилгаа төлбөртэй 5 жилийн хугацаатай зээлээр олгох ажлыг

хэрэгжүүлэн, 2012 онд 540 трактор, 2013 онд 356 тракторыг гэрээ

байгуулан олгов. Өрхийн тариаланг механикжуулах зорилгоор төмс,

хүнсний ногооны иж бүрдэл 528 техник (мотоблок) худалдан авсан ба

иргэн, аж ахуйн нэгжид хөнгөлөлттэй нөхцлөөр олгох ажлыг зохион

байгуулан 156 техникийг гэрээгээр олгосон.

90.0

65

Газар тариалангийн техникийн шинэчлэл Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Гадаадын зээл, сая доллар (Бага оврын трактор) 10.1 3 2.6 7.8

Төмс, хүнсний ногооны техникийн хангамж механикжилтийн түвшин

Төмсний техникийн хангамж,

механикжилтийн түвшин, % 54 60 64 70 70

Хүнсний ногооны техникийн хангамж,

механикжилтийн түвшин, % 20 30 35 45 45

Улсын төсвийн хөрөнгө болон гадаадын зээлийн хөрөнгөөр нийлүүлсэн техник

Төмсний өндөр хүчин чадлын техникийн

иж бүрдэл

9 иж

бүрдэл

Хүнсний ногооны зориулалттай техник 477

Бага оврын трактор 3153 908 801 2438 1035

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2013 онд Улсын төсвийн 1331.0 сая төгрөгийн хөрөнгөөр бага оврын

тракторт нийцсэн хүнсний ногооны сийрүүлүүр, үрлүүр, хураагчийн 110

иж бүрдэл, төмсний 38 үрлүүр, 38 хураагч, үрсэлгээ суулгагч 33 машин

зэрэг техник тоног төхөөрөмжийг худалдан авч, ҮХАА-н сайдын 2013

оны А/106 дугаар тушаалын дагуу 2014-2016 онд төмс, хүнсний ногооны

тариалан эрхэлдэг иргэн аж ахуйн нэгжүүдэд зээлээр олгосноор 550 га

талбайн хөрс боловсруулах, 830 га талбайд тариалалт хийх, 740 га

талбайн ургац хураах ажлыг механикжуулав.

2016 онд БНХАУ-ын зээлийн хөрөнгөөр нийлүүлэгдсэн нийт 5.2 тэрбум

төгрөгийн үнэ бүхий 1035 ширхэг бага оврын трактор, анжсын иж

бүрдлийг хөнгөлөлттэй зээлээр олгов.

Газар тариалангийн техникийн шинэчлэл Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Улсын төсөв, сая төгрөг 7000 2200 499 502.6

Гадаадын зээл, сая доллар (Бага

оврын трактор) 10.1 3 2.6 7.8

Гадаадын зээл, сая доллар (Үр

тарианы комбайн, трактор) 12.07

Техникийн шинэчлэл, төмс, хүнсний ногооны механикжилтийн түвшин

Үр тарианы техникийн шинэчлэл, % 52 56 60 65

Төмсний механикжилтийн түвшин, % 54 60 64 70

Хүнсний ногооны механикжилтийн

түвшин, % 20 30 35 450

Жимс жимсгэнэ 10 20

Улсын төсвийн хөрөнгө болон гадаадын зээлийн хөрөнгөөр нийлүүлсэн техник

Үр тарианы комбайн 23 51

Төмсний өндөр хүчин чадлын

техникийн иж бүрдэл

9иж

бүрдэл 60 72

66

Хүнсний ногооны зориулалттай

техник 477

Бага оврын трактор 3153 908 801 2438 1100

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2013 онд Улсын төсвийн 1331.0 сая төгрөгийн хөрөнгөөр бага оврын

тракторт нийцсэн хүнсний ногооны сийрүүлүүр, үрлүүр, хураагчийн 110

иж бүрдэл, төмсний 38 үрлүүр, 38 хураагч, үрсэлгээ суулгагч 33 машин

зэрэг техник хэрэгслийг худалдан авч, ҮХАА-н сайдын 2013 оны А/106

дугаар тушаалаар бага, дунд хүчин чадлын төмс, хүнсний ногооны 48

техник тоног төхөөрөмжийг иргэн аж ахуйн нэгжид зээлээр олгосноор

130 га талбайн хөрс боловсруулах, 320 га талбайн тариалалт хийх, 176 га

талбайн ургац хураах ажлыг механикжуулах боломж бүрдүүлэв.

2015 онд усалгаатай талбайн хэмжээг 80 га талбайгаар нэмэгдүүлснээр

нийт усалгаатай тариалан 54122 га-д хүрч, 2012 оноос 3222 га талбай

буюу 6.3 хувиар өссөн дүнтэй байна. Зорилтот түвшингийн биелэлт 67.7

хувьтай байна.

Усалагаатай тариалангийн тоон үзүүлэлтүүд Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Усалгаатай тариалан, га 50900 53368 54042 54122

Тухайн онд нэмэгдсэн усалгаатай

тариалан, га

2468 1076 674 80

Услалтын системийн тоо 28 10 7 1

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт,

сая төгрөг

4600.0 5600.0 2800.0 127.0

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2015 онд 3 хүртэлх га талбайг зөөврийн усалгааны систем /намираа/ тоног

төхөөрөмжийг төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэний тариалан эрхэлдэг

аж ахуйн нэгж, иргэд, ногоочдын бүлэг хоршоодод зээлээр олгох ажлыг

зохион байгуулж 45 иж бүрдэл бүхий тоног төхөөрөмжийг урт хугацааны

хөнгөлөлттэй зээлээр олгож 135 га талбайд суурилуулав.

2016 онд 3 хүртэлх га талбайг услах зөөврийн усалгааны /намираа/ тоног

төхөөрөмжийг төмс, хүнсний ногоо, жимс жимсгэний тариалан эрхэлдэг

аж ахуйн нэгж, иргэд, ногоочдын бүлэг хоршоодод зээлээр олгох ажлыг

зохион байгуулж хагас жилийн байдлаар 13 иж бүрдэл бүхий тоног

төхөөрөмжийг урт хугацаатай хөнгөлөлттэй зээлээр олгож 39 га талбайд

суурилуулав. Мөн “Экосистемд түшиглэсэн дасан зохицох арга хэмжээг

уур амьсгалын өөрчлөлтөд өндөр эрсдэлтэй голуудын сав газарт

хэрэгжүүлэх” нь төслийн хүрээнд Хархираа голын сав газарт төмс,

хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ тариалагч 2 хоршоонд 3 га услах хүчин

чадал бүхий дуслын усалгааны тоног төхөөрөмж суурилуулав.

67

62.

3

Био бордооны

үйлдвэрлэлийн

хүчин чадлыг

нэмэгдүүлнэ.

2013-

2016

Дотоодын

хэрэгцээний

40 хувийг

хангадаг

болсон байна.

2015 онд био бордооны 6 үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулж, био

бордооны хэрэгцээний 6 хувийг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангасан нь

2012 онтой 66 хувиар өссөн дүнтэй байна.

Био бордооны үйлдвэрлэл, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Био бордооны үйлдвэрийн тоо 4 4 4 6

Хүчин чадал 2420 2420 2420 -

Бордооны хангамж, хувь 3 3 3 5

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2015 онд Хөрсний үржил шимийг сайжруулах зориулалтаар дотоодын

үйлдвэрлэгчид 700 тонн био бордоо үйлдвэрлэж, тариалангийн

үйлдвэрлэлд ашиглах сургалт, сурталчилгааг зохион байгуулан ажиллав.

Бордооны хангамж, хэрэгцээ, цаашдын төлөв” сэдэвт хэлэлцүүлгийг

зохион байгуулсан бөгөөд манай улсын бордооны хэрэгцээ, цаашдын

зорилтын талаар хэлэлцсэн. “Монгол экологийн бордоо”ХХК нь өөрийн

хөрөнгөөр хоногт 30.0 тонн бордоо үйлдвэрлэх үйлдвэрийг Төв аймгийн

Баянчандмань суманд байгуулсан ба 2015 оны 12 сараас эхлэн

үйлдвэрлэл явуулсан. “Минералагро”ХХК нь 3.0 тэрбум төгрөгийн

зээлийн санхүүжилтийг авснаар Багануур дүүрэгт хоногт 60 тонн бордоо

үйлдвэрлэх хүчин чадал бүхий нийлмэл, эрдэс, органик бордооны

үйлдвэрийг байгуулсан. Эдгээр бордооны үйлдвэрүүд байгуулагдсанаар

бордооны хэрэгцээний 25-40 хувийг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангах

бололцоо бүрдсэн. Мөн “Хийрэв”, “Монгол экологийн бордоо”, Хастав”

зэрэг ХХК-иудын бордооны үйлдвэр шинээр байгуулах, одоо ажиллаж

буй бордооны хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх тухай хүсэлтийг Аж үйлвэрийн

яамны Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх санд уламжлан дэмжлэг

үзүүлэх тухай албан бичгийг хүргүүлсэн. 2016 онд 51.1 мянган тонн

бордоо жилд үйдвэрлэх хүчин чадал бүхий үйлдвэр Төв аймгийн

Баянчандмань суманд Монгол экологийн бордоо ХХК, 21.9 мянган тонн

бордоо үйлдвэрлэх үйлдвэр Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэгт

Минериал агро ХХК ашиглалтад орсон. Энэ нь жилийн хэрэгцээний

бордооны 50 хувийг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангах үзүүлэлт юм.

90.0

63.

4

Төмс, хүнсний

ногооны тариалалт,

хадгалалт,

борлуулалтын

сүлжээ байгуулна.

2013-

2016

Зоорийн

багтаамж 75.0

мянган

тонноор

нэмэгдсэн

байна

Монголбанкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн бараа,

бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд

“Улаанбаатар хот орчимд хүнсний бүтээгдэхүүний төрөлжсөн зоорь,

агуулах, махны дагнасан болон төрөлжсөн бөөний, жижиглэн

худалдааны төв шинээр байгуулах, өргөжүүлэх” чиглэлээр төсөл

шалгаруулж 23 аж ахуйн нэгжид харилцагч арилжааны банкуудаас нийт

74.9 тэрбум төгрөгийн зээл олгоод байна. Үүний дүнд төмс, хүнсний

70.0

68

ногооны зоорийн багтаамж 37 хувиар нэмэгдэж 248.7 мянган тоннд хүрч

жилдээ хураан авах төмс, хүнсний ногооны зоорийн хангамж 71.0 хувьд

хүрнэ. Зээлийн хүрээнд зоорь, худалдааны төвийн барилгыг 8 аж ахуйн

нэгж барьж дуусгаж, ашиглалтад оруулан, 7 аж ахуйн нэгжийн ажлын

гүйцэтгэл 70-90 хувь, 8 аж ахуйн нэгжийн ажлын гүйцэтгэл 20-50 хүртэл

хувьтай байна. Хөтөлбөрт хамрагдаж зээл авсан аж ахуйн нэгжүүд,

арилжааны банкууд, Монголбанк, Сангийн яам, Аж үйлдвэрийн яамдын

төлөөлөгчдийг оролцуулсан хадгалалт борлуулалтын ложистик

сүлжээний бүтэц бий болгох талаар 2015.06.03-ны өдөр хэлэлцүүлэг

зохион байгууллаа. 2015 онд зоорины хүчин чадлыг 4000 тонноор

нэмэгдүүлснээр нийт зоорины багтаамж 186000 тоннд хүрч, 2012 оноос

17000 тонн буюу 10 хувиар өссөн дүнтэй байна. Зоорины жилийн

хэрэгцээ 350000 тонноос 2015 онд 53.1 хувийг хангаж байна.

Зоорийн хүчин чадал, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Төмс, хүнсний ногооны

зоорины хүчин чадал, тонн

169000 173000 182000 186000 211000

Хангамж, хувь - 49.4 52.0 53.1 60.0

Хөрөнгө оруулалт, тэрбум

төгрөг

1.0 33.08

Зоорины тоо 32 5 4 2 6

Тухайн онд байгуулсан

зоорины хүчин чадал, тонн

20000 4000 9000 4000 25000

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

“Төрөөс хүнс, хөдөө аж ахуйн талаар баримтлах бодлого”-д төмс,

хүнсний ногоо, хадгалалт, борлуулалтын сүлжээний тогтолцоо бүрдүүлэх

талаар тусгаж батлуулсан.

64.

97. Хүнсний

нарийн

ногооны

тариалалтыг

нэмэгдүүлж

дотоодын

хэрэгцээг

хангах,

аймгуудад

усалгаатай

газар

тариаланг

1

Услалтын систем

шинээр барьж,

сэргээн

засварлахад

хөрөнгө

оруулалтын

дэмжлэг үзүүлнэ.

2012-

2016

Усалгаатай

тариалан-

гийн хэмжээг

80.0 мянган

га-д хүргэсэн

байна.

2015 онд усалгаатай тариалан 54122 га-д хүрч, 2012 оныхоос 3222 га

талбай буюу 6.3 хувиар өссөн дүнтэй байна. Зорилтот түвшингийн

биелэлт 67.7 хувьтай байна.

Мөн инженерийн болон энгийн хийцтэй услалтын системийн ашиглалт,

чанар байдлын судалгааг нарийвчлан гаргаж БОНХАЖЯ-аас хэрэгжүүлж

байгаа усалгаатай тариалангийн мэдээ, услалтын мэдээний “Улсын усны

мэдээллийн сан”-д оруулахаар санал хүргүүлээд байна.

Услалтын систем шинээр барьж, сэргээн засварлахад 2012-2015 онд 13.1

тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын дэмжлэг үзүүлсэн байна.

Усалгаатай тариалан, услалтын систем Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Усалгаатай тариалан, га 50900 53368 54042 54122

Тухайн онд нэмэгдсэн усалгаатай

тариалан, га

2468 1076 674 80

70.0

69

сэргээж

дэмжих

Услалтын системийн тоо 28 10 7 1

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт,

сая төгрөг

4600.0 5600.0 2800.0 127.0

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2016 онд БОНХАЖЯ-тай хамтарсан улсын усны мэдээллийн цахим сан

үүсгэх ажлын хүрээнд Монгол Улсын хэмжээнд ашиглагдаж байгаа 387

услалтын систем, байгууламж, усан сангийн хэмжээг нарийвчлан гаргаж

цахим мэдээллийн санд оруулахаар БОНХАЖЯ-д хүргүүлэв.

65.

2

Гидротехникийн

барилга

байгууламж,

боомт, усан санг

шинээр барьж,

сэргээн

засварлахад

дэмжлэг үзүүлнэ.

2012-

2016

Тариалангийн

усны нөөцийг

20.0 сая шоо

метрт

хүргэсэн

байна.

2013 онд төсвийн 967.6 сая төгрөгийн хөрөнгөөр услалтын системийн

усны эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд зориулан 1.2 сая шоо метрийн

багтаамжтай 3 усан санг ашиглалтанд оруулж, Сэлэнгэ аймгийн

Ивэнголын 5.01 сая шоо.метр, Орхон аймгийн Хангалын голын 305.0 мян

шоо метр багтаамжтай усан сан бүхий ус хуримтлуулах шороон боомтыг

сэргээн засварлах ажлын ТЭЗҮ, зураг төслийг боловсруулан мэргэжлийн

дүгнэлт гаргуулж батлуулав. Улсын 2014 оны төсвийн 256.1 сая

төгрөгөөр гүйцэтгэх Орхон аймгийн Жаргалант сумын Хангалын голын

305.0 мянган шоо метр багтаамж бүхий ус хуримтлуулах шороон

боомтыг сэргээн засварлах ажлын гүйцэтгэгч “Монгол менежмент төв”

ХХК-тай гэрээ байгуулж улсын комиссоор хүлээлгэн өгч байнгын

ашиглалтанд оруулав. Уг байгууламжийг ашиглалтанд оруулснаар 200 га

талбайн усан хангамж сайжирч, ус хуримтлуулах усан сангийн хэмжээ

11.1 сая.шоо метрт хүрэв. 2015 онд усан сангийн хэмжээ 11125 мянган м3

хүрсэн нь 2012 онтой харьцуулахад 1865 мянган м3 буюу 20.1 хувиар

өссөн дүнтэй байна. Зорилтот түвшингийн биелэлт 56.0 хувьтай байна. Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015

Усан сан, мянган м3 9260 9620 10820 11125

Тухайн онд нэмэгдсэн усан сан, мянган

м3

360.0 1200 305.0 -

Тухайн онд нэмэгдсэн усан сангийн тоо 13 3 1 -

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, сая

төгрөг

2900.0 976.6 256.1 -

Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

2016 онд Гидротехникийн барилга байгууламж болон усан сангийн

эзэлхүүний хэмжээг нарийвчлан гаргах судалгааг орон нутгаас авч

нэгтгэв. Тус судалгаагаар тариалангийн талбайн ус хангамжинд ашиглах

боломжтой 14.3 мянган м3 бүхий усан сангийн хэмжээ байршлыг

нарийвчлан гаргав.

70.0

66.

3

Усалгаатай

тариалангийн

талбайн хайгуул

судалгаа хийж,

2012-

2016

- 50.0 мянган

га-д судалгаа,

- 25-30

услалтын

2012-2015 онд улсын төсвийн 621.0 сая төгрөгийн хөрөнгөөр 12 аймгийн

134 сумын 572 объектын 152.4 мянган га талбайд хайгуул, судалгаа

хийгдэн 30 услалтын системийг байгуулсан. Мөн 11 аймгийн 18 обьектод

зураг төсөл, техник эдийн засгийн үндэслэл 3-ыг боловсруулсан.

90.0

70

гидротехникийн

барилга

байгууламжийн

зураг төсөл,

техник-эдийн

засгийн үндэслэл

боловсруул-на.

систем,

- 5 ТЭЗҮ

Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016* Нийт

Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, сая төгрөг

365.0 - 256 - 150 621.0

Хайгуул, судалгаа хийсэн

талбай, мянган га

24.2 - 128.2 - - 152.4

Хайгуул судалгаанд хамрагдсан аймаг, сум

5/57 - 7/77 - - 12/134

Хайгуул судалгаа хийгдсэн

обьект

190 - 382 - 572

Байгуулсан услалтын системийн тоо

15 8 6 1 - 30

Зураг төсөл хийгдсэн аймаг,

обьект

6/6 - 5/12 - - 11/18

ТЭЗҮ 2 - 1 - - 3

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Усалгаатай тариалангийн талбайн хайгуул судалгаа хийж,

гидротехикийн барилга байгууламжийн зураг төсөл, техник эдийн

засгийн үндэслэл боловсруулах ажлын хүрээнд хийгдсэн усалгаатай

ашиглах боломжтой талбайн хайгуул, судалгааны мэдээлэл, хэмжээ

байршлыг орон нутагт хүргүүлж, ашиглах талаарх зөвлөмжийг тариалан

бүхий аймгуудад өгөв.

5. Үйлчилгээний бизнесийг дэмжих чиглэлээр хэрэгжүүлэх бодлого

67. 135.

Аймгуудын

нэгдсэн

захыг эрүүл

ахуйн

шаардлага

хангасан,

бизнесийн

жишигт

нийцсэн

худалдааны

төв болгох

3

Хүнсний захуудын

мал эмнэлэг, ариун

цэвэр, магадлан

шинжилгээний

лабораториудын

чадавхийг

сайжруулахад

дэмжлэг үзүүлнэ.

2012-

2016

Лаборато-

риудын

чадавхи

сайжирсан

байна.

“Монголын хүнсний захуудын эздийн холбоо” төрийн бус

байгууллагатай хамтран “Хүнсний тухай“, “Хүнсний бүтээгдэхүүний

аюулгүй байдлыг хангах тухай” хууль, худалдаа үйлчилгээнд тавигдаж

байгаа шинэ шаардлага, лабораторийн удирдлагын чанарын тогтолцоо

сэдэвт сургалтыг хүнсний захуудын захирал, эрүүл ахуйч, эм,

лабораторийн шинжээчд нийт 120 хүнийг хамруулан зохион байгуулсан.

Зүүн бүс /Хэнтий, Дорнод, Дорноговь, Сүхбаатар/ болон Хангайн бүс

/Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Хөвсгөл/-ийн

аймгуудад фермийн аж ахуй, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн боловсруулах

үйлдвэрэл эрхлэгчдэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд хийх шинжилгээ,

лабораторийн тоног төхөөрөжийг зүй зохистой ашиглах, чадавхийг

нэмэгдүүлэх чигэлэлээр танхимын болон үзүүлэх сургалтыг нийт 160

хүнийг хамруулан 2 удаа амжилттай зохион байгуулсан.

Аймгуудын ХХААГ-ын мал эмнэлэг, ариун цэврийн лобаратори нь

хүнсний зах дээр худалдан борлуулах малын гаралтай түүхий эд,

бүтээгдэхүүнд үйлчлүүлэгчдийн хүсэлтээр мал эмнэлэг, ариун цэврийн

үзлэг, шинжилгээ хийж, гарал үүслийн гэрчилгээ олгодог.

70.0

68. 167.

Импортын

3

Малын эмийн

үйлдвэрүүдийн

2013-

Чадавхи

ҮХАА-н сайдын 2013 оны А/07 дугаар тушаалаар байгуулагдсан ажлын

хэсэг нь “Биокомбинат” ТӨААТҮГ-т технологийн шинэчлэл хийх 90.0

71

эмийн болон

хүнсний

аюулгүй

байдлыг

хангах

шинэчлэлийг

хийх

техник,

технологийг

шинэчилж, малын

эмийн чанарын

сорилт, баталгаа-

жуулалтын

лабораторийн

чадавхийг

бэхжүүлэн, мал,

малын гаралтай

түүхий эд,

бүтээгдэхүүнд эм,

эмийн бодисын

үлдэгдлийг

илрүүлэх

чадавхитай болно.

2016 сайжирсан

байна.

ажилтай холбогдуулан “Биокомбинатыг шинэчлэх ажлын даалгавар”-ыг

боловсруулж, нийт 27.8 сая долларт багтаан Биокомбинатыг 6 чиглэлээр

шинэчлэх санал боловсруулсан. 2013.09.24-25 өдрүүдэд болсон Монгол-

Унгарын Засгийн газар хоорондын хамтарсан комиссын 4 дүгээр хурлын

хүрээнд Унгарын холбогдох байгууллага, албан тушаалтантай уулзалт

хийж, шинэчлэлийн төслийг танилцуулж, харилцан санал солилцсон ба

талууд Биокомбинатыг бүрэн шинэчлэх гэдэг дээр санал нэгдсэн.

Унгарын тал шинэчлэлийг 5 чиглэлээр хийх, Унгарын талаас

шинэчлэлийн ажилд оролцох байгууллагуудын төлөөлөл бүхий ажлын

хэсгийг 2014 оны эхний улиралд багтаан ирүүлж, Биокомбинатын нөхцөл

байдалтай газар дээр нь танилцах, төслийн үндэслэл, хийх ажлын цар

хүрээг үнэлэх, нарийвчилсан тооцоо судалгаа хийх, ТЭЗҮ-ийг

боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэхээр тохиролцсон. БНУУ-ын

хөнгөлөлттэй зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийг Монгол Улсын Сангийн

яамУнгарын талтай тохирч байгаа болно. УИХ-ын Байгаль орчин, хүнс,

хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны 2015.11.24-ний өдрийн хуралдаанаар

Биокомбинатын шинэчлэл хийх ажлын явцын талаар танилцуулга хийсэн

ба гурван чиглэлээр Засгийн газарт Байнгын хорооны хуралдааны

тэмдэглэлээр үүрэг өгөх нь зүйтэй гэж тогтсон. 2013 оны улсын төсөвт

мал, амьтны өвчнөөс сэргийлэх, эмчлэх шинэ эм, биобэлдмэл,

технологийг үйлдвэрлэлийн өргөн туршилтанд нэвтрүүлэхэд 20.5 сая,

биобэлдмэлийг хянан баталгаажуулахад 110.7 сая, халдварт өвчнөөс

сэргийлэх вакцинжуулалтын үр дүнг тооцох судалгаа, хяналтын зардалд

92.0 сая төгрөгийг /МЭЭСБУЛ-д/ тусгасан. МЭЭСБУЛ-ын Сорилтын

лабораторийг MNS–ISO 17025, баталгаажуулалтын албыг MNS–ISO

17065 стандартад нийцүүлэхээр холбогдох журмуудыг боловсруулан,

чанарын гарын авлагад тусгаж итгэмжлэлийн материалыг бүрдүүлсэн.

Хууль зүйн яам холбогдох журмыг бүртгэсний дараа итгэмжлүүлэхээр

СХЗГ-т хандахаар хүлээж байна. ҮХАА-н сайдын 2014.08.06-ны өдрийн

А/85 дугаар тушаалаар “Мал эмнэлгийн фармакопейн хорооны ажиллах

журам”, “Мал эмнэлгийн фармакопейн өгүүлэл боловсруулах, батлах,

дугаар өгөх, хүчингүй болгох журам”, “Фармакопейн хорооны

бүрэлдэхүүн”-ийг баталсан. Хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүн дэх малын

эм бэлдмэлийн үлдэгдлийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг ҮХАА-н сайдын

2013 оны A/31 дугаар тушаалаар баталгаажуулсан. Малын гаралтай

түүхий эд, бүтээгдэхүүн дэх эмийн бодисын үлдэгдлийн хяналттай

холбоотой асуудлыг “Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай” хуулийн төсөлд

тусгав. МЭЭСБУЛ нь 2014 онд малын эм,эмнэлгийн хэрэгсэл импортлох

тусгай зөвшөөрөлтэй 10 аж ахуйн нэгжийн 44 нэрийн 44 цуврал

бүтээгдэхүүн, 28 аж ахуйн нэгжийн 133 нэрийн 220 цуврал импортын

72

бүтээгдэхүүн, 9 аж ахуйн нэгжийн 15 нэрийн 64 цуврал дотоодын

үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг эмийн бүртгэлд бүртгүүлэхээр тус тус

шалгаж, дүгнэлт гаргасан байна. “Биокомбинат" ТӨААТҮГ-ын 64 нэрийн

290 цуврал бүтээгдэхүүн МЭЭСБУЛ-аар шалгагдсан. Үүний дагуу

халдварт өвчнөөс сэргийлэх арга хэмжээний захиалгат биобэлдмэлийг сар

бүр МЭЭСБУЛ-ийн дүгнэлтийн хамт 163 удаагийн ачилтаар орон нутагт

хүргүүлэв. Улсын хэмжээнд УМЭАЦТЛ нь эм, эмийн бодисын

үлдэгдлийг илрүүлэх шинжилгээ хийдэг байсан бол ШУТИС-ын харьяа

хүнсний лавлагаа лаборатори /2014/, МХЕГ-ын үндэсний лавлагаа

лаборатори /2013/ нь малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүнд эм, эмийн

бодисын үлдэгдлийг илрүүлэх шинжилгээ хийх техник, тоног

төхөөрөмжийн чадвартай болсон бөгөөд ШУТИС-ын харьяа хүнсний

задлан шинжилгээний лаборатори сорилт, баталгаажуулалтын итгэмжлэл

авахаар ажиллаж байна. Малын эмийн чиглэлээр мал эмнэлгийн

зориулалттай эм, эмнэлгийн хэрэгсэл үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөлтэй 8

компани, мал эмнэлгийн зориулалттай эм, эмнэлгийн хэрэгсэл

импортлох тусгай зөвшөөрөлтэй 79 компани, Улаанбаатар хотод малын

20 эмийн сан, аймгуудад малын эмийн ханган нийлүүлэх сүлжээний 22

аж ахуйн нэгж, хөдөө орон нутагт хувийн мал эмнэлэг үйлчилгээний 800

гаруй нэгжийн эмийн сангаар дамжуулан мал бүхий иргэдийг улсын

бүртгэлд бүртгэгдсэн 520 нэр төрлийн чанарын баталгаатай, өндөр

идэвхитэй эмээр хангах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байна.

2014 оноос “Малын эм, эмийн түүхий эдийн бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн

цахим сан” бүрдүүлэх төсөл боловсруулах ажлыг эхлүүлэв. “Малын

эмийн салбар зөвлөлийн ажиллах журам”, “Малын эмийн улсын

бүртгэлийн дүрэм”-д нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудлаар төсөл

боловсруулан холбогдох байгууллагаас санал авч нэгтгэн Сайдын

зөвлөлөөр хэлэлцүүлэхэд бэлэн болгов. 2015 онд МЭЭСБУЛ-ийн

чадавхийг сайжруулах зорилгоор багаж, тоног төхөөрөмж нийлүүлэх

гэрээгээр 85,987 мянган төгрөгийн өртөг бүхий 8 нэрийн 10 ширхэг тоног

төхөөрөмж худалдан авч МЭЭСБУЛ нь өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа

ашиглаж байна. “Биокомбинат” ТӨААТҮГ нь:

1.Цөмийн энергийн газрын тусламжаар 2014 онд Омгийн сангийн цех,

Вирусын биобэлдмэл үйлдвэрлэлийн цехэд 70 градусын гүн хөлдөөгч 2

ширхэгийг тус тус суурилуулсан нь 2015 онд вакцины омгийг чанартай

хадгалах чадавхийг нэмэгдүүлсэн.

2.Цөмийн энергийн газрын төслийн шугамаар шингэн вакцины хагас

автомат савлагааны шугамыг буцалтгүй тусламжийн хүрээнд

суурилуулах ажил хийгдэж байна.

3.2014-2015 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар “Биокомбинат”

73

ТӨААТҮГ-ын 700 метр гадна инженерийн шугам сүлжээг иж бүрэн

шинэчилж, үйлдвэрлэлийн үеийн уур, дулааны алдагдлыг мэдэгдэхүйц

хэмжээгээр бууруулсан.

4. Өөрийн хөрөнгө оруулалтаар 2015 оны байдлаар 11 төрлийн техник,

тоног төхөөрөмж, шугам хоолой, өрөөг шинэчилсэн байна.

2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар малын эмийн 7 үйлдвэр тусгай

зөвшөөрөлтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас 2 үйлдвэр нь энэ онд

шинээр ашиглалтад орсон байна.

Монгол-Унгарын Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдаан /3 сар/-

аар “Санхүүгийн хамтын ажиллагааны ерөнхий хөтөлбөрийн тухай”

хэлэлцээрийн дагуу Унгар Улсын Засгийн газрын 25 сая ам.долларын

хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжүүлэх “Биокомбинат” ТӨҮГ-ийн иж бүрэн

шинэчлэлийг хурдасгах үүднээс Засгийн газар хоорондын Ажлын хэсгийг

байгуулах гэрээ байгуулав.

“Эмийн үлдэгдлийн үндэсний хөтөлбөр”–ийн төсөл боловсруулах ажилд

туслалцаа үзүүлэх хүрээнд Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн Байгууллагын

шинжээч Франсуа Андре хөтөлбөрийн төсөл дээр дүн шинжилгээ хийж

заавар, зөвлөгөө өгч ажиллав. Мөн лабораторийн эмч, мэргэжилтэн нарт

эмийн үлдэгдлийн шинжилгээний орчин үеийн арга зүй эзэмшүүлэх

сургалтыг зохион байгуулав.

69.

7

Хүнсний

бүтээгдэхүүний

аюулгүй байдлын

үзүүлэлт, норм,

нормативыг

шинэчлэн

боловсруулна.

2012-

2013

Үзүүлэлтүүд,

норм,

нормативыг

шинэчилсэн

байна.

Хүнсний салбарт 2012 оны байдлаар мөрдөгдөж буй 753 стандартад

улсын үзлэг хийсний үр дүнд 366 стандартыг дахин хянах, хүнсний

бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлын үзүүлэлт, норм, нормативын 165

стандарт шинээр боловсруулахаар шийдвэрлэсэн. Хүнсний хууль эрх

зүйн хорооноос 47 стандартыг шинээр боловсруулах, Хүнсний

стандартчиллын техникийн хорооноос 17, Ургамал, амьтны гаралтай

хүнсний бүтээгдэхүүний стандартчиллын дэд хороодоос 45 стандартыг

шинээр боловсруулах, хянаж шинэчлэх, олон улс, бүс нутгийн болон

гадаад орны дэвшилтэт стандартыг үндэсний болгон батлуулах, Европын

Холбооны нийтлэг зарчим, хэм хэмжээ, стандартыг судлах ажлыг

гүйцэтгэж байна.

Боловсруулж батлуулсан стандартын дүн Стандартын төрөл 2012 2013 2014 2015 2016.VI

Шинээр 6 7 2 4 3

Дахин хянасан 3 4 4 6 2

Нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан 3 16 4

Үндэсний болгосон 3 4 7 3

САС 1 7 2

Хүчингүй болгосон 3 57 3 19

Эх сурвалж: СХЗГ

100.0

74

2016 онд Хүнсний хууль эрх зүйн хорооны “Утсан загас, утаж-хатаасан

загас CAC 311:2013 стандартыг орчуулж, хэлэлцүүлэхээр, Хоолны газрын

ангилал, зэрэглэл Үндсэн шаардлага MNS 4946:2005 стандартыг

шинэчлэн боловсруулах, Хүнсний улаанбуудайн техникийн шаардлага

2010-ыг шинэчлэхээр тус тус ажиллаж байна. Мөн Кодексийн стандартыг

Монголд нутагшуулах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг Кодексийн

үндэсний зөвлөлийн нарийн бичгийг дахин томилон, үйл ажиллагааг

тогтмолжуулаад байна.

70. 168. Монгол

хүний эрүүл

мэндийн

эрсдлийг

бууруулах.

3

Малаас хүнд

дамжин

халдварладаг зарим

зооноз бруцеллез,

ям, сүрьеэ өвчнөөс

урьдчилан

сэргийлэх,

эрүүлжүүлэх

ажлыг зохион

байгуулах.

2012-

2016

Халдварлал-

тын түвшинг

бууруулсан

байна.

Мал сүргийн эрүүл мэндийг хамгаалах, мал эмнэлгийн арга хэмжээнд

2012 онд 24489.0 сая, 2013 онд 22545.0 сая, 2014 онд 17938.8 сая, 2015

онд 18113.6 сая төгрөгийг тус тус тухайн жилийн улсын төсөвт тусган

хэрэгжүүлсэн. Улсын хэмжээнд халдварт өвчнийг оношлох, тандах

лабораторийн шинжилгээний ажилд 2013 онд 512.2 мянган толгой мал

хамруулахаас 489.2 мянган толгой мал, 2014 онд 590.8 мянган толгой мал

хамруулахаас 512.3 мянган толгой мал, 2015 онд 521.7 мянган мал

хамруулахаас 502.4 мал хамрагдаж биелэлт 86.7-96.3%-аар тус тус

биелэгджээ. “Монгол мал” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд мал сүргийг

архаг халдварт бруцеллёз өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрүүлжүүлэх

арга хэмжээний вакцины үнэ, үйлчилгээний хөлсөнд 2013 онд 4916.2 сая,

2014 онд 4916.0 сая, 2015 онд 4677.1 сая төгрөг тус тус зарцуулав.

2015 онд зооноз өвчинтэй тэмцэх арга хэмжээний хүрээнд бруцеллёзын

вакцинжуулалтад үхэр /охин тугал/ 500.0 мянга, богийн төл 14.0 сая

малыг хамруулахаас 490.1 мянган тугал, 13.7 сая богийн төл хамрагдаж

гүйцэтгэл нь 98.1%-тай биелэгдлээ. “Малын эрүүл мэнд” төслийн хүрээнд

бруцеллёзын вакцинжуулалтын дараах тандалтыг Увс, Говь-Алтай, Төв,

Дорноговь, Хэнтий, Баянхонгор зэрэг 6 аймгийн 12 сумын 240 суурийн

6480 малыг хамруулан хийж, бодод 61%, богт 65-67 хувийн үр дүнтэй

гарчээ.

Малын халдварт өвчний халдварлалтын түвшин Халдварт өвчин 2012 2013 2014 2015

Бруцеллёз Шинжилсэн мал /мян.тол/ 348587 327443 300400 294006

Халдварлалтын хувь 2.5 0.69 0.29 0.7

Сүрьеэ Шинжилсэн мал /мян.тол/ 56740 77000 75443 20090

Халдварлалтын хувь 0 0 0 0

Ям Шинжилсэн мал /мян.тол/ 84245 82940 74000 33200

Халдварлалтын хувь 16 0 0 0.2

Лейкоз Шинжилсэн мал /мян.тол/ 0 24690 26608 5400

Халдварлалтын хувь 0 1.02 0.09 0

АХЦБӨ Шинжилсэн мал /мян.тол/ 37859 31506 7600 0

Халдварлалтын хувь 0.2 0 0.3 0

Эх сурвалж:ХХААЯ, МЭҮГ

90.0

75

Малын бруцеллёз өвчинтэй тэмцэх стратеги, төлөвлөгөөг шинээр

боловсруулж ХХАА-н сайдын 2015.12.11-ний өдрийн А/154 дугаар

тушаалаар батлуулан мөрдөж байна.

ҮСХ-ны мэдээгээр малаас хүнд дамжин халдварладаг бруцеллёз өвчнөөр

2012 онд 458 хүн, 2013 онд 378 хүн, 2014 онд 266 хүн өвчилсөн байна.

Малын халдварт боом, галзуу өвчинтэй тэмцэх стратеги боловсруулах

ажлын хэсгүүдийг байгуулан ажиллуулж байна.

71.

4

Өвчилсөн, үхсэн

болон шаардлагаар

устгах мал, малын

гаралтай түүхий

эдийг шатаахад

зориулалтын

төхөөрөмж

ашиглан шатаадаг

болно.

2013-

2014

Хөдөлгөөнт

шатаах

төхөөрөмж

ашигладаг

болсон байна.

2013 оны улсын төсөвт өвчтэй мал, амьтны хүүр, сэг зэмийг шатааж

устгах тоног төхөөрөмж худалдан хөрөнгийг тусгуулж тендер

шалгаруулалтыг зохион байгуулсан. Тендерт шалгарсан

“Промтехсервис” ХХК-тай мал эмнэлэгийн хог хаягдал, малын сэг зэм

шатааж устгах зуух нийлүүлэх гэрээг байгуулж, хэрэгжилтийг зохион

байгуулж УМЭАЦТЛ-т хүлээлгэн өгсөн. Мал, амьтны гоц халдварт

өвчин гарсан тохиолдолд уг хөдөлгөөнт шатаах төхөөрөмжөөр орон

нутагт үйлчлэх боломжтой.

100.0

72. 198. Чанаргүй

их, дээд

сургуулиу-дыг

цөөлж сургалт,

судалгаа,

үйлдвэрлэл

хосолсон, зах

зээлд эрэлт

хэрэгцээтэй

боловсон хүчин

бэлт-гэдэг

сургал-тын

системд

шилжүүлж,

дэргэдээ эрдэм

шинжилгээ,

үйлдвэрлэл,

туршилтын

инкубатор

байгуулан,

өндөр

технологийн

компанийг

бойжуулж,

бүтээлээ зах

зээлд

нэвтрүүлэ-хийг

төрөөс дэмжих

5

Салбарын

инновацийн дэд

бүтцийг хөгжүүлэх

хөтөлбөр

боловсруу-лан

хэрэгжилтийг

зохион байгуулна.

2013

-

2016

Салбаруудын

хөтөлбөр

хэрэгжиж

эхэлсэн

байна.

“Хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх инновацийн хөтөлбөр”-ийг

ХХАА-н сайдын 2015 оны А/43 дугаар тушаалаар батлуулан хэрэгжүүлж

эхэлсэн.

100.0

76

73. 242. Органик

хөдөө аж

ахуйг

хөгжүүлэх

эдийн засаг,

санхүү

банкны

тааламжтай

орчныг

бүрдүүлж,

Органик

монгол

үндэсний

хөтөлбөр

боловсруулж

хэрэгжүүлэх

1

Органик

бүтээгдэхүүнийг

бүртгэх, хянан

баталгаажуулах

журам, стандарт

баталж мөрдүүлнэ.

2012-

2016

Журам,

стандартыг

мөрдүүлсэн

байна.

Органик хүнсний тухай” хуулийн төслийг УИХ-ын 2016.04.07-ны өдрийн

нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэж баталсан. “Органик хүнсийг

боловсруулах, үйлдвэрлэх, шошголох, худалдаалахад баримтлах арга

зүйн удирдамж” MNS CAC GL 32:2007 стандартыг мөрдөж байна.

Органик хүнсний тухай хуульд заасан журмуудыг боловсруулах ажлын

хэсгийн бүрэлдэхүүн, боловсруулах журмын жагсаалтыг батлах тухай

ХХААЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн даргын 2016 оны А-70 дугаар

тушаалаар байгуулсан. Органик хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэх болон

хүнс үйлдвэрлэхэд баримтлах журам, хэрэглэх бодисын жагсаалт,

Органик хүнсийг баталгаажуулахад тавих шаардлага, бүртгүүлэх болон

баталгаажуулалт хийх журам, Орцын найрлага тооцох аргачлал, Органик

хүнсийг бүртгэх, нийтийн хэрэгцээнд гаргах журам, Органик болохыг

илэрхийлсэн тэмдэг, тэмдэглэгээний загвар, хэрэглэх журам, Органик

хүнсний үйлдвэрлэлд үзүүлэх дэмжлэг, урамшууллын хэлбэр, тэдгээрийг

олгох журам, Органик үйлдвэрлэгчийн үйл ажиллагаанд хяналт шалгалт

явуулах хяналтын хуудасны загвар зэргийг батлуулахаар ажиллаж байна.

70.0

74.

2

Органик

үйлдвэрлэл

эрхлэгчдэд

хөнгөлөлттэй

зээлийн дэмжлэг

үзүүлнэ.

2013-

2014

Зээл олгосон

байна.

Органик Монгол” хөтөлбөрөөс 2012-2014 онд органик хүнсний

бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч, түүхий эд бэлтгэгч 650 иргэд, аж ахуйн

нэгжид 2.2 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээл олгосон. Зээлд

хамрагдсан Сэлэнгэ аймгийн Шаамар, Сайхан, Зүүнбүрэн, Сүхбаатар

сумын иргэдийн органик бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 1.5 хувиар

нэмэгдсэн байна.

НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагын санхүүжилтээр “Органик

хөдөө аж ахуйг дэмжих” TCP/MON/3503 төслийг 2014.05.20-ны өдөр

баталгаажуулан 2014-2016 онд хэрэгжүүлж байна. Төслийн хүрээнд газар

тариалангийн гаралтай органик хүнсний чиглэлээр суурь судалгаа хийх,

сургалт сурталчилгаа явуулах, олон улсын шинжээч нар арга зүйн

зөвлөгөө өгөх, органик ферм байгуулахад дэмжлэг үзүүлэх, эрх зүйн

орчныг бүрдүүлэх улмаар органик Монгол хүнсийг бий болгох ажлыг

төлөвлөгөөний дагуу хийж байна.

Мөн Монголын зөгийчдийн нийгэмлэг, Чацаргана тариалагч,

үйлдвэрлэгчдийн холбоо, Фермерүүдийн холбоо, Монгол төмс хөтөлбөр,

ШУТИС-ийн лаборатори, “Хаан жимс Эс Би Ти” ХХК, “Газар шим”

ХХК, “Грийн ланд” ХХК, Органик Монгол хөтөлбөр, Монгол сонгино

судлаач нартай хамтран ажиллаж, Монголын зөгийчдийн нийгэмлэг,

Чацаргана тариалагч, үйлдвэрлэгчдийн холбоотой санамж бичиг

байгуулан, “Халх голын хишиг” ХХК зөгийн бал, “Хаан жимс” ХХК,

“Товхон хан” ХХК чацаргана, “Гацуурт” ХХК төмс, “Газар шим” ХХК-

ийн артишокийг органик хүнсээр баталгаажуулахаар гэрээ байгуулан,

олон улсын эксперттэй хамтран ажиллаж байна.

100.0

77

75. 267. Ган,

зудаас

урьдчилан

сэргийлэх

тогтолцоо

бий болгож,

бэлэн

байдлын

нөөцийн

хэмжээг

шинэчлэн

тогтоох.

Газар

хөдлөлт

болон бусад

гамшгийн

мэдээлэл,

судалгааны

газрын хүчин

чадал,

техник,

технологийг

шинэчилнэ.

9

Баглаа боодлын

шинэ технологи

нэвтрүүлэн овор

багатай чанар

сайтай тэжээл

бэлтгэж, улсын

болон орон

нутгийн байнгын

нөөц бүрдүүлэх,

агуулахын хүчин

чадлыг

нэмэгдүүлнэ.

2013-

2016

Технологийг

нэвтрүүлж,

нөөцийн

хэмжээ

нэмэгдсэн

байна.

Тэжээл үйлдвэрлэлийн хангамжийг сайжруулах зорилгоор 2013 онд

хүчит тэжээлийн 17 үйлдвэрийг 400.0 сая, ногоон тэжээлийн 15

үйлдвэрийг 500.0 сая, өвс хуйлж боох 45 техникийг 500.0 сая төгрөгөөр

худалдан авах ажлыг зохион байгуулан, иргэн, аж ахуй нэгжид олгов.

Говь-Алтай аймгийн Аргалантын аймаг дундын отрын бүс нутагт 100 тн

багтаамжтай тэжээлийн агуулах, өвсний саравч барьж, Чилэн болон

Хэрлэнбаян-Улаанд тус бүр 30 га талбайд царгас тариалж, 30 га-д овъёос

тариалж 91 тн ногоон тэжээл бэлтгэв. Улсын төсвийн хөрөнгөөр 2014 онд

өвсний саравч, тэжээлийн агуулахыг Завхан аймгийн Багахайрханы

отрын бэлчээрт Увс аймгийн Ачит нуурын отрын бэлчээрт Говьсүмбэр

аймгийн Малхын отрын бэлчээрт тус тус барив.

Хадлан тэжээл бэлтгэх ажилд шинэ дэвшилтэт техник технологи

нэвтрүүлэх зорилгоор Украйн улсаас нийт 695.6 сая төгрөгөөр өндөр

нягтралтай өвс хаман боогч 28, БНХАУ-аас нийт 1.5 тэрбум төгрөгөөр

/тус бүр нь 40.0 сая төгрөгийн үнэтэй 80 морины хүчтэй трактор /LT-850/,

тус бүр нь 8.6 сая төгрөгийн үнэ бүхий өвсний хадуур /9SGJ-4.1/, тус бүр

нь 4.7 сая төгрөгийн үнэ бүхий тармуур 30 иж бүрдэл бүхий хадлангийн

тоног төхөөрөмж, ОХУ-аас тус бүр нь 150.0 сая төгрөгийн үнэ бүхий

өндөр хүчин чадалтай, нэг ба олон наст тэжээлийн ургамлын 5 үрлүүрийг

тус тус худалдан авч, орон нутагт нийлүүлсэн байна.

Бэлчээр сайжруулах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлснээр жил бүр 1.1

мянган тонн байгалийн хадлан, 3.1-7.9 мянган тонн сурэл, 36.6-46.7

мянган тонн гар тэжээл, 2.1-8.5 мянган тонн бэлтгэсэн даршийг тус тус

бэлтгэн, тэжээлийн хангамжийг бүрдүүлсэн байна.

Хадлан, тэжээл бэлтгэл, мянган тонноор Тэжээлийн төрөл 2012 2013 2014 2015*

Байгалийн хадлан 1175.1 1169.3 1178.7 1028.7

Сүрэл 4.6 3.1 7.9 8.5

Гар тэжээл 39.1 36.6 40.3 39.9

Бэлтгэсэн дарш 2.1 3.9 4.0 1.6

Эрдэс тэжээл 36.6 31.8 29.7 61.3

Үйлдвэрлэсэн тэжээл-бүгд 624.6 609.8 614.0 576.9

Эх сурвалж:Хөдөө аж ахуй 2015, УБСЕГ

Ган зудаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хөдөө аж ахуйн салбарын

өвөлжилтийн бэлтгэл хангах асуудлаар санал боловсруулж Засгийн

газрын 2016 оны 06 дугаар сарын 13-ны өдрийн хуралдаанд танилцуулж,

2016-2017 оны мал аж ахуйн салбарын өвөлжилтөд зориулж бэлтгэх өвс,

тэжээлийн хэмжээг аймаг, сум тус бүрээр тооцон шийдвэрлүүлж,

хэрэгжилтийг хангах ажлыг зохион байгуулж байна.

70.0

78

76.

10

Улс, аймаг, сум

бүрийг цаг

хүндэрсэн үед

ашиглах нөөц

бэлчээртэй болгох

арга хэмжээг

хэрэгжүүлнэ.

2013-

2016

Нийт

бэлчээрийн

10-аас

доошгүй

хувийг

нөөцөд

авсан байна.

Газрын харилцаа, геодези, зураг зүйн газрын 2014 оны газрын нэгдмэл

сангийн урьдчилсан тайлангаар манай улсын бэлчээр хадлангийн талбай

2012-2013 онд 112.7 сая.га, 2014 онд 112.4 сая.га, 2015 онд 112.3 сая га

байна.

Бэлчээр, хадлангийн талбай 2012 2013 2014 2015

Бэлчээр хадлангийн талбай, сая.га 112.7 112.7 112.4 112.3

Хонин толгойд шилжүүлсэн малын тоо, сая

толгой

67.3 74.7 86.2 93.5

100 га бэлчээр хадлангийн талбайд ногдох

хонин толгойд шилжүүлсэн малын тоо

60 66 77 83

Эх сурвалж: Хөдөө аж ахуйн 2015, УБСЕГ

Улс, аймаг, сумын отрын бүс нутгийн түвшинд 783.3 мянган га

бэлчээрийг улсын хамгаалалтад авсан байна.

Отрын бүс, талбай № Отрын бүсийн байршил Засгийн газрын

тогтоолын дугаар,

огноо

Талбайн

хэмжээ

/мян.га/

1 Говь-Алтай аймгийн Аргалант 181/2002 118.6

2 Говь-Сүмбэр аймгийн Малхын тал 187/2007 73.1

3 Завхан аймгийн Багахайрхан 187/2007 68.3

4 Дорнод аймгийн Чойбалсан/ 100/2009 124.4

5 Хэнтий аймгийн Хэрлэнбаян-Улаан 165/2009 192.8

6 Төв, Булган, аймгийн “Чилэн” 64/2010 34.14

7 Өвөрхангайаймгийн “Хөхдэл” 64/2010 37.917

8 Увс аймгийн “Ачит нуур 158/2012 2.9

9 Ховд аймгийн Дарви сум 239/2014 105.2

Эх сурвалж:ХХААЯ, АДОБАЗ

2015 оны байдлаар улсын тусгай хэрэгцээнд буюу аймаг дундын отрын

бэлчээрт 783.3 мянган га, /нийт бэлчээрийн 0.6 хувь/, орон нутгийн тусгай

хэрэгцээнд буюу сум дундын отрын бэлчээрт 5.4 сая га /нийт бэлчээрийн

4.7 хувь/, бүгд 6.2 сая га буюу нийт бэлчээрийн 5.3 хувийг цаг хүндэрсэн

үед ашиглах зорилгоор нөөц бэлчээрт аваад байна. Аймаг дундын отрын

9 бэлчээр нутагт экологийн болон ургамлын бүрхэвчийн үнэлгээг хийж,

бэлчээрийн даацыг тодорхойлов.

2012-2013 онд отрын бүсэд давхардсан тоогоор 16 аймаг, нийслэлийн 38

сум, дүүргийн 449 өрхийн 316.7 мянган толгой мал өвөлжиж хаваржсан.

Аймаг дундын отрын бэлчээрийн тусгай газар 9 аймаг дундын отрын

бэлчээрт 2014-2015 онд нийт 1058 малчин өрхийн 693.1 мянган толгой

мал өвөлжиж, хаваржихаар захиалга өгөөд байна.

2015-2016 онд өвөлжилт хүндэрсэн үед отрын бэлчээр нутагт 955257

70.0

79

толгой мал өвөлжих боломжтой.

2016 онд Хөвсгөл болон Завхан аймгийн хил залгаа нутагт 35000 га

бэлчээрийг улсын тусгай хэрэгцээний аймаг дундын отрын бүс нутаг

болгох судалгаа хийхээр төлөвлөн ажиллаж байна.

77. 270.

Стандартын

шаардлага

хангасан

хүнсний

бүтээгдэхүүн

ий хэрэглээг

дэмжих,

хүнсний

аюулгүй

байдлыг

хангахуйц

тээвэр,

агуулахын

сүлжээ,

ложистик

байгуулахыг

дэмжих

1

Бөөний худалдааны

төв, захуудын

хөргөлттэй

агуулах, лангуу,

тоног төхөөрөмж,

тээврийн

хэрэгслийн

хангамж, хүртээм-

жийг нэмэгдүүлэ-

хэд чиглэсэн

хөнгөлөлт-тэй

зээлийн дэмжлэг

үзүүлнэ.

2014-

2015

Зээл олгосон

байна.

Монгол банкны Ерөнхийлөгч, ҮХАА-н сайдын хамтарсан 2012 оны

А/166-А/24 дугаар тушаалаар батлагдсан “Хүнсний гол нэрийн

бүтээгдэхүүний үнэ тогтворжуулах” хөтөлбөрийн хүрээнд арилжааны

банкуудаас 27 аж ахуйн нэгжид 74.9 тэрбум төгрөгийн зээл олгоод байна.

Зээлийн хүрээнд зоорь, худалдааны төвийн барилгыг 8 аж ахуйн нэгж

барьж дуусгаж, ашиглалтад оруулан, 7 аж ахуйн нэгжийн ажлын

гүйцэтгэл 70-90 хувьтай, 8 аж ахуйн нэгжийн ажлын гүйцэтгэл 20-50

хүртэл хувьтай байна. Зоорь, худалдааны төвийн барилгууд шинээр

ашиглалтад орсноор төмс, хүнсний ногооны зоорь 66.5 мянган тонноор,

мах махан бүтээгдэхүүний хөргүүртэй зоорь, худалдааны төвийн

багтаамж 25.5 мянган тонноор нэмэгдэж, үүний үр дүнд төмс, хүнсний

ногооны зоорийн багтаамж 37 хувиар нэмэгдэн 248.7 мянган тоннд хүрч

жилдээ хураан авах төмс, хүнсний ногооны зоорийн хангамж 71.0 хувьд

хүрэх боломжийг бүрдүүлж байна. 2015 онд зоорины хүчин чадлыг 4000

тонноор нэмэгдүүлснээр нийт зоорины багтаамж 186000 тоннд хүрч,

2012 оноос 17000 тонн буюу 10 хувиар өссөн дүнтэй байна. Зоорины

жилийн хэрэгцээ 350000 тонноос 2015 онд 53.1 хувийг хангаж байна.

Зоорийн хүчин чадал, хангамж Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016*

Төмс, хүнсний ногооны

зоорины хүчин чадал,

тонн

169000 173000 182000 186000 211000

Хангамж, хувь - 49.4 52.0 53.1 60.0

Хөрөнгө оруулалт,

тэрбум төгрөг

1.0 33.08

Зоорины тоо 32 5 4 2 6

Тухайн онд байгуулсан

зоорины хүчин чадал,

тонн

20000 4000 9000 4000 25000

*хүлээгдэж буй үр дүн Эх сурвалж:ХХААЯ, ГТБХЗГ

Хөтөлбөрт хамрагдаж зээл авсан аж ахуйн нэгжүүд, зээл олгосон

арилжааны банкууд, Монголбанк, Сангийн яам, Аж үйлдвэрийн яамдын

төлөөлөгчдийг оролцуулсан хадгалалт борлуулалтын ложистик сүлжээий

бүтэц бий болгох талаар 2015.06.03-ны өдөр хэлэлцүүлэг зохион

байгууллаа.

100.0

80

78. 273.“Архигүй

монгол хүн”

хөтөлбөр

боловсруулж,

хэрэгжүүлнэ.

3

Согтууруулах

ундаатай

холбоотой хууль

эрх зүйн орчныг

олон улсын

жишигт нийцүүлэн

шинэчлэх талаар

судалгаа хийнэ.

2013

Судалгаа

хийгдсэн

байна.

Согтууруулах ундаатай холбоотой эрх зүйн баримтыг олон улсын

жишигт нийцүүлэн шинэчлэн боловсруулах №ЗҮТ/2014/07/18 дугаартай

зөвлөх үйлчилгээний тендерийг зарлан, сонгон шалгаруулалт явуулж,

2014 он 08 дугаар сарын 20-ны өдрийн А/317 дугаар “Гэрээ байгуулах эрх

олгох тухай” тушаалаар 2014 оны 08 дүгээр сарын 25-ны өдөр №ЗҮ

148825/06-046 дугаартай гэрээг байгуулан ажиллаж, судалгааг 2014 оны

12-р сарын 01-ний өдрийн Т-34141205/06-046 дугаар гэрээ дүгнэсэн тухай

тэмдэглэлээр хүлээн авсан. Судалгааг “Монголын консалтинг судалгааны

төв” ТББ хийж, манай улсад мөрдөгдөж буй хууль, эрх зүйн актыг зарим

улсын эрх зүйн акттай харьцуулж, дүгнэлт, санал боловсруулсан.

Ерөнхийлөгчийн 2012 оны 14 дүгээр захирамжийг үндэслэн Хууль зүйн

сайдын 2013 оны А/228 дугаар тушаал болон Эрүүл мэндийн сайдын

2012 оны 376 дугаар тушаалаар ажлын хэсэг байгуулж, судалгааг

үндэслэн Архидан согтууралтыг хянах тухай хуулийн болон “Архигүй

Монгол хүн хоёр дахь удаагийн үндэсний хөтөлбөр”-ийн төслийг

боловсруулж, хэлэлцүүлэн ХЗЯ-нд хүргүүлсэн. Төсөлд холбогдох

мэргэжлийн байгууллагуудаас санал авч, “Иргэний танхим”-д төрийн бус

байгууллагуудыг оролцуулан хэлэлцүүлэг хийсэн. Мөн согтууруулах

ундаа, тамхи үйлдвэрлэл, худалдаа, үйлчилгээ, импорт, экспортын

асуудлыг үндэсний хэмжээнд салбар хоорондын зохицуулалтыг

уялдуулж, нэгдсэн удирдлагаар хангаж ажиллах орон тооны байгууллага

байхаар хөтөлбөрийн төсөлд тусгуулж, саналаа ЗГХЭГ, Ерөнхийлөгчийн

Тамгын газарт хүргүүлсэн.

100.0

79.

4

Спиртийн үйлдвэрт

тавих төрийн

хяналтыг

сайжруулж,

татварын хэмжээг

үе шаттай

нэмэгдүүлэх замаар

өндөр хатуулагтай

согтууруулах

ундааны

үйлдвэрлэлийг

бууруулах арга

хэмжээг үе

шаттайгаар

хэрэгжүүлнэ.

2012-

2014

Согтууруу-

лах ундааны

үйлдвэрлэл

буурсан

байна.

Онцгой албан татварын тухай” хуульд 2012 онд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж,

согтууруулах ундаанд ногдуулж буй онцгой албан татварыг 3 шатлалтай

болгож, 25-аас дээш этилийн спиртийн агууламжтай бүх төрлийн архины

татварын хэмжээг 2 дахин нэмэгдүүлэн, “Улсын тэмдэгтийн хураамжийн

тухай” хуулинд дарс, архи, спирт үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрлийн

хураамжийг 50-200 сая төгрөг болгон мөрдүүлж байна.

Ерөнхийлөгчийн 2012 оны 14-р захирамж, Эрүүл мэндийн сайдын 2012

оны 376 дугаар, Хууль зүйн сайдын 2013 оны А/228 дугаар тушаалаар

байгуулагдсан Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хуулийн шинэчилсэн

найруулгын төсөл буюу “Согтууруулах ундааны хяналтын тухай”

хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсэг байгуулагдан ажилласан

бөгөөд УИХ-ын ХЗБХ-ны 2015 оны 06-р сарын 09-ний өдрийн

хуралдаанаар “Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай” хуульд нэмэлт

өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцүүлж, Улсын Их Хуралд

өргөн мэдүүлэхээр тогтсоны дагуу УИХ-ын чуулганы 2015.06.11-ний

өдрийн нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлж дэмжигдсэн.

Сүүлийн жилүүдэд согтууруулах ундааны зах зээлийн бүтцэд өөрчлөлт

100.0

81

орж, спиртийн өндөр агууламжтай согтууруулах ундааны эзлэх хувь

багасаж байна. Хүнсний болон техникийн спиртийг согтууруулах

ундаанаас гадна хүн, мал эмнэлэг, хэвлэлийн болон арьс ширний

үйлдвэр, барилга, хүнсний үйлдвэрийн хөргөлтийн машин, лабораториуд,

гоо сайхан, нийтийн хоолны газар зэрэг бусад салбарт хэрэглэж байна.

Нийт үйлдвэрлэлийн бүтцэд өөрчлөлт орж, спиртийн өндөр агууламжтай

үйлдвэрлэлийн хэмжээ буурч, 2015 оны жилийн эцсийн байдлаар шар

айрагны үйлдвэрлэл хамгийн их буюу нийт согтууруулах ундааны

үйлдвэрлэлийн 71.5%-ийг эзэлж байна

УБСЕГ-ын мэдээллээр согтууруулах ундааны үйлдвэрлэлийн хэмжээг

өмнөх оны үзүүлэлттэй харьцуулахад спиртийн үйлдвэрлэл 2013 онд

7.5%, 2014 онд 8.3%, 2015 онд 5 хувиар, архи, дарсны үйлдвэрлэл 2013

онд 7.6%, 2014 онд 2.4%, 2015 онд 12.6%-аар тус тус буурсан байна.

Согтууруулах ундааны үйлдвэрлэл 2012 2013 2014 2015*

Спирт, мян.л 10761.3 9950.4 9126.0 8668.6

Архи, дарс, мян.л 26894.5 24852.3 24258.1 21206.9

Шар айраг, мян.л 65124.6 63775.3 67740.7 74857.2

Нэг хүнд ногдох архи, дарс, л 9.8 8.9 8.4 7.2

Эх сурвалж: Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл 2015, УБСЕГ Засгийн газрын хуралдааны 2008 оны 4 дүгээр тэмдэглэлд заасны дагуу

согтууруулах ундаа үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрөл шинээр нэмж олгохгүй

байгаа бөгөөд Засгийн газрын тогтоолоор 2012 оноос хойш архины 43,

спиртийн 6, дарсны 5, пивоны 7, нийт 61 компанийн согтууруулах ундаа

үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгов. Архины үйлдвэрийн

тоо 2012 онд 75 байсан бол өнөөгийн байдлаар 49 болж 36%-иар буурсан.

2016 оны байдлаар улсын хэмжээнд тусгай зөвшөөрөлтэй архины үйлдвэр

49, спиртийн 9, пивоны 19, дарсны 10, нийт 87 үйлдвэр байна. Эдгээр

үйлдвэрүүдээс 2016 оны байдлаар архины 20, спиртийн 2, дарсны 1, шар

айрагны 1 үйлдвэрлэх тусгай зөвшөөрлийг түдгэлзүүлээд байна.

Одоогийн байдлаар Говьсүмбэр, Хэнтий, Орхон, Сүхбаатар, Дорноговь

зэрэг 5 аймаг архины үйлдвэргүй, Баян-Өлгий, Увс, Ховд, Завхан,

Дундговь, Архангай, Сэлэнгэ, Булган зэрэг 10 аймагт тус бүр нэг үйлдвэр

тусгай зөвшөөрөлтэй байна. 80. 274. Төр

засгийг

иргэдэд

нээлттэй,

тунгалаг

болгох цогц

4

Засгийн газрын

агентлагийн үйл

ажиллагааны

стратеги, зохион

байгуулалтын

бүтцийн өөрчлөл-

2012

Хөтөлбөр,

бүтэц, орон тоо

батлагдсан

байна.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2012 оны 43 дугаар тогтоолоор Засгийн

газрын агентлагуудын орон тоог баталсан.

Засгийн газрын тохируулагч агентлаг Төрийн өмчийн хорооны үйл

ажиллагааны стратеги, зохион байгуулалтын бүтцийн өөрчлөлтийн

хөтөлбөр, зохион байгуулалтын бүтэц, орон тооны хязгаарыг ҮХАА-н

сайдын 2012.09.13-ны өдрийн А/05 дугаар тушаалаар баталсан.

100.0

82

арга хэмжээ

авах

тийн хөтөлбөр,

зохион байгуулал-

тын бүтцийн

ерөнхий загвар

болон агентлаг

бүрийн орон тооны

дээд хязгаарыг

баталж, мөрдүүлнэ.

Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Мал эмнэлэг үржлийн газрын үйл

ажиллагааны стратеги, зохион байгуулалтын бүтцийн өөрчлөлтийн

хөтөлбөр, зохион байгуулалтын бүтцийг Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн сайдын

2013 оны А/22 дугаар тушаалаар батлуулав.

Засгийн газрын 2014 оны “Засгийн газрын агентлагийн талаар авах зарим

арга хэмжээний тухай” 387 дугаар тогтоолын дагуу Мал эмнэлэг,

үржлийн газрыг нийт 21 орон тоонд багтаан дэд даргагүй ажиллуулахаар

стратеги, зохион байгуулалтын бүтцийн өөрчлөлтийн хөтөлбөрийг

шинэчлэн боловсруулж, Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын 2015 оны А/13

дугаар тушаалаар батлуулан хэрэгжилтийг зохион байгуулсан.

Газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг тогтвортой хөгжүүлэхэд дэмжлэг

үзүүлэх үндсэн чиг үүрэг бүхий “Монгол тариалан корпораци” төрийн

өмчит аж ахуйн тооцоотой үйлдвэрийн газрыг Засгийн газрын 2016 оны

04 дүгээр сарын 21-ний өдрийн 224 дугаар тогтоолоор байгуулсан.

81.

6

Засгийн газрын

бүтэц, бүрэлдэхүүн

өөрчлөгдсөнтэй

холбогдуулж

сайдын эрхлэх

асуудлын хүрээний

байгууллагыг

байгуулах, өөрчлөн

зохион байгуулах

асуудлыг

шийдвэрлэнэ.

2012

Засгийн

газрын

тогтоол

гарсан байна.

Сайдын эрхлэх асуудлын хүрээний байгууллагыг байгуулах, өөрчлөн

зохион байгуулах ажлын хүрээнд:

-“Төрийн өмчит хуулийн этгээд байгуулах тухай” Засгийн газрын 2013

оны 30 дугаар тогтоолын дагуу Төрийн өмчийн хорооны 2013.02.07-ны

өдрийн 40 дугаар тогтоолоор “Хөдөө аж ахуйн бирж” ТӨХХК-ийн дүрэм,

бүтцийг баталсан. ҮХАА-н сайдын 2014.01.08-ны А/03 дугаар тушаалаар

“Хөдөө аж ахуйн бирж” ТӨХХК-ийн чиг үүргийн давхардлыг арилгах

зорилгоор биржийн ажлын албаны орон тоог өөрчлөн баталсан.

ҮХАА-н сайдын 2013.09.27-ны А/124 дугаар тушаалаар “Хөдөө аж ахуйн

шинжлэх ухааны ололтыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх төв/ХААҮШУОНТ”-

ийн дүрэм, бүтцийг баталсан.

- Засгийн газрын тусгай сан болох Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан, Мал

хамгаалах сангийн эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох, үйл

ажиллагааны цар хүрээг өргөтгөх чиглэлээр санал боловсруулан УИХ-ын

Төсвийн байнгын хороо, Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын

хороонд 2013 оны 1, 3 дугаар сард танилцуулга, мэдээллийг, Сангийн

яаманд 2013.01.15-ны 01/182 тоот, 2013.03.22-ны 01/947 тоот албан

бичгээр тус тус хүргүүлсэн.

“Төрийн өмчийг 2014-2016 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн

чиглэл батлах тухай” УИХ-ын тогтоолын төсөлд “Тариалан эрхлэлтийг

дэмжих сан”-г компанийн хэлбэрт шилжүүлж, нийт хувьцааны 34-өөс

доошгүй хувийг төрийн эзэмшилд байлгаж, 66 хүртэлх хувийг үе

шаттайгаар хувьчлахаар санал тусгаж, Засгийн газрын 2014.06.07-ны

өдрийн хуралдаанаар хэлэлцүүлж, 27 дугаар тэмдэглэл гарч, тэмдэглэлээр

үндсэн чиглэлийн төслийг дэмжиж, УИХ-д өргөн барихаар болсон.

- Засгийн газрын 2013.12.14-ны өдрийн тогтоолд “Хүнс хөдөө аж ахуй,

100.0

83

жижиг дунд үйлдвэрийн газар”-ыг “Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн газар”

болгон өөрчлөн бүтэц, орон тоог ҮХАА-н сайд батлахаар заасан. ҮХАА-

н сайдын 2013.12.27-ны өдрийн А/170 дугаар тушаалаар аймгуудын

үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн газруудын бүтэц, орон тоог баталсан.

- МУСҮТ, АДОБАЗ-ны үйл ажиллагаа, бүтцийг ҮХАА-н сайдын 2013

оны А/32 тоот тушаалаар баталсан.

Мал эмнэлгийн эмийн сорилт, баталгаажуулалтын улсын лаборатори,

ХААҮШУОНТ-ийг Төрийн өмчийн хорооны 2015 оны 336 дугаар

тогтоолоор аж ахуйн тооцоот төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болгож

өөрчлөн зохион байгуулж, эдгээр байгууллагуудын хаалтын баланс,

эхлэлтийн баланс, дүрэм, зохион байгуулалтын бүтэц, орон тоо, 2015 оны

эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлт, зорилтот түвшинг баталсан, захирлыг

томилсон.

Засгийн газрын 2015 оны “Аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын бүтцийг

шинэчлэн тогтоох тухай” 8 дугаар тогтоол, “Төсвийн байгууллагуудад

хийх бүтэц, зохион байгуулалтын зарим арга хэмжээний тухай” 55 дугаар

тогтоолыг тус тус үндэслэн ХХАА-н сайдын 2015 оны А/18 дугаар

тушаалаар аймгуудын Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын ерөнхий бүтцийг

баталж хүргүүлсэн.

ХХАА-н сайдын 2015 оны А/82 дугаар тушаалаар УМЭАЦТЛ-ийн бүтэц,

зохион байгуулалтыг шинэчлэн баталсан.

Газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг тогтвортой хөгжүүлэхэд дэмжлэг

үзүүлэх үндсэн чиг үүрэг бүхий “Монгол тариалан корпораци” төрийн

өмчит аж ахуйн тооцоотой үйлдвэрийн газрыг Засгийн газрын 2016 оны

04 дүгээр сарын 21-ний өдрийн 224 дугаар тогтоолоор байгуулсан.

82. 278. Нэг

цонхны

үйлчилгээг

нэвтрүүлс-

нээр иргэн

зөвхөн нэг

цонхоор,

нийтийн нэг

албан

хаагчтай

харьцах

зарчмыг

тогтоож,

бусад шат

дамжлагад

1

Төрийн үйлчил-

гээнд цахим

программ хангамж

бүхий нээлттэй

үйлчилгээг

нэвтрүүлж,

иргэдээс

байгууллага, албан

хаагчдад хандаж

тавьсан хүсэлт,

саналыг хүлээн

авсан ажилтан

өөрөө хариуцан

бусад төрийн

байгууллагаажилта

2012-

2016

Тогтол-

цоонд бүрэн

шилжсэн

байна.

Цахим программ ашиглаж ЗГХЭГ болон бусад яам, байгууллагатай

мэдээлэл, бичиг хэргийн цахим үйлчилгээгээр харилцаж, Засгийн газрын

“11-11” төвөөс салбарын чиглэлээр ирсэн иргэдийн санал хүсэлтэд тухай

бүр хариу илгээн ажиллаж байна.

Яамны цахим сайтад өргөдөл гомдол, санал, хүсэлт хариуцсан

мэргэжилтэний хаяг, яаманд хандаж цахим хэлбэрээр өргөдөл, гомдол

гаргах зөвлөмж, өргөдөл, гомдол, санал хүсэлтийн улирал бүрийн мэдээг

байрлуулан иргэдийн санал гомдлыг цахим хэлбэрээр авч байна.

2014 онд яаманд хандаж бичгээр, 11-11 төвөөр, цахим хаягаар нийт 818

өргөдөл, гомдол, санал, хүсэлт ирснийг хугацаанд нь хариу өгч

ажиллалаа. Шийдвэрлэлтийн хувь 90.2 байна. Яаманд цаасаар ирсэн

өргөдөл гомдлын мэдээ, түүнд хариу өгсөн байдлыг асу оффисоор

бүртгэн мэдээллийн сан үүсгэн ажиллаж байна.

2015 онд яаманд хандаж бичгээр, утсаар болон 11-11 төв, яамны цахим

хаягаар нийт 575 өргөдөл ирүүлсэний 369 буюу 64.1 хувь нь санал хүсэлт,

100.0

84

төрийн

байгуулла-

гууд

хоорондоо

харьцах

замаар

иргэдэд

үйлчлэх

нтай цахим

шуудангаар хууль

тогтоом-жийн

дагуу харилцаж

хариу авч, хүсэлт

гаргасан иргэнд

үйлчилдэг

тогтолцоонд

шилжин

хэрэгжүүлнэ.

167 буюу 29.0 хувь нь мэдээлэл авах, 24 буюу 4.1 хувь гомдол, 15 буюу

2.6 хувь нь шүүмжлэл байна. Шийдвэрлэлийн хувь 98.0 байна.

Түүнчлэн 2015 онд яамны ажилтнуудаас 90 өргөдөл ирснийг тухай бүр

шийдвэрлэсэн бөгөөд нийт өргөдөл гомдлын мэдээнд ороогүй болно.

Хүнс, хөдөө аж ахуйн яаманд 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар

бичгээр 58, 11-11 төвөөр дамжуулан 128, цахим хаягаар 45, биечлэн ирсэн

1 буюу нийт 232 өргөдөл, санал хүсэлт иргэд, аж ахуйн нэгж болон УИХ-

ын гишүүдээс уламжлан ирүүлснийг хүлээн авч судлан хугацаанд нь

зохих хариуг өгч ажиллалаа.

83. 284. Авлига,

хүнд

сурталтай

хийх тэмцэлд

эрс шинэчлэл

гаргах

2

Иргэдэд үйлчилдэг

байгууллага, албан

тушаалтан,

ажилтны овог нэр,

хариуцсан ажлын

чиг үүрэг (тусгай

зөвшөөрөл, лиценз,

тэтгэвэр, халамж,

татвар), ажиллах

цаг, уг ажилтай

холбоотой хууль

тогтоомж, журам,

дүрмийн талаархи

мэдээллийг иргэдэд

нээлттэй

байрлуулдаг болно.

2012-

2013

Ил тод

байдал

хангагдсан

байна.

Байгууллагын үйл ажиллагааг иргэдэд ил тод сурталчлах зорилгоор

яамнаас зохион байгуулсан арга хэмжээ, цаг үеийн мэдээ, мэдээллийг

www.mofa.gov.mn цахим хуудаст тухай бүр байршуулж, дор дурдсан

мэдээллийн буланг ажиллуулж байна. Үүнд:

- Хууль эрх зүй (Монгол Улсын хууль, УИХ-ын тогтоол, Засгийн газрын

тогтоол, дүрэм журам, стандарт, авлигын эсрэг, ХАСХОМ )

- Үйлчилгээ (Тусгай зөвшөөрөл, Салбарын шагнал, Өргөдөл, гомдол)

- Хөтөлбөр, төсөл (Үндэсний болон гадаад хөтөлбөр):

- Ил тод байдал (Статистик, төсөв санхүү, төлөвлөгөө тайлан, ХШҮ,

худалдан авах ажиллагаа, хүний нөөц):

- Үнэ ханш (гол нэрийн бүтээгдэхүүний үнийн мэдээг 7 хоногоор)

- Хэлэлцүүлэг

- Яамны газар, хэлтэс (Яамны нийт албан хаагчдын нэр, албан тушаал,

утасны дугаар, цахим шуудангийн хаяг)

- Харъяа байгууллагууд /10/

- Аймгуудын ХХААГ гэсэн булангууд ажиллуулж, мэдээллийг тогтмол

шинэчилж байна.

Яамны нэгдүгээр давхарт, иргэдэд ил харагдахуйц байрлалд мэдээллийн

самбар байрлуулж, шилэн дансны мэдээ, авлигын эсрэг хууль тогтоомж,

сурталчилгааны материалаар тогтмол шинэчилж байна.

100.0

84. 305.

Салбарын

мэргэшсэн

хяналтын

байгууллага

бий болгох

1

Салбарын

хяналтын

байцаагчдыг

хариуцсан

асуудлын

чиглэлээр давтан

сургаж,

мэргэшүүлнэ.

2013-

2014

Сургалтыг

зохион

байгуулсан

байна.

МХЕГ-тай хамтран “Хүнсний чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхлэгчийн

мэдээллийн бүртгэл” сургалтыг мэргэжлийн хяналтын байцаагч нарыг

хамруулан 2013.06.14-ний өдөр зохион байгуулав. МХЕГ-тай хамтран

Хэнтий аймгийн хүнс үйлдвэрлэгчид, фермерүүд, сумдын байцаагч нарт

“Хүнсний тухай”, “Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах

тухай хууль”-ийн хэрэгжилтийг хангах болон зохистой дадлыг хэвшүүлэх

чиглэлээрх сургалтыг 2013 оны 08 сард зохион байгуулав. “Хоол

үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд мөрдөх эрүүл ахуйн дадал” сэдэвт онлайн

сургалтыг 2014.06.20-нд зохион байгуулж, аймаг, нийслэлийн МХГ-ын

хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хяналт хариуцсан улсын байцаагчид

100.0

85

хамрагдав. УМХЕГ, НМХГ-тай хамтран 2014.05.15-нд Баянгол, Хан-уул

дүүрэгт үйл ажиллагаа явуулж буй сүү, сүүн бүтээгдэхүүний 12 аж ахуйн

нэгжид үйлдвэрлэлийн болон эрүүл ахуйн зохистой дадал /GMP, GHP/

нэвтрүүлэх зөвлөмжийн талаар мэдлэг олгох сургалтыг зохион

байгуулсан. “Мал эмнэлэг, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлд ХАА-н зохистой

дадлыг нэвтрүүлэх нь” сэдэвт сургалтыг 2014.06.05-нд зохион байгуулж,

нийслэлд мал эмнэлэг, мал үржлийн нэгжийн үйл ажиллагаа эрхэлж буй

24 аж ахуйн нэгжийн төлөөлөл, нийслэл, дүүргийн мал амьтан, хорио

цээр, чанарын хяналтын улсын байцаагчид нийт 54 хүнийг хамруулав.

2014 оны 5 сард Зүүн бүс /Хэнтий, Дорнод, Дорноговь, Сүхбаатар/, 6 сард

Хангайн бүс /Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Булган, Орхон,

Хөвсгөл/-ийн аймгуудын МХГ-ын байцаагчид болон хүнсний

мэргэжилтнүүд нийт 60 хүнийг хамруулан хөдөө аж ахуй, эрүүл ахуй,

үйлдвэрлэлийн зохистой дадал, ул мөрийг мөрдөн тогтоох бүртгэлийн

тогтолцоог нэвтрүүлэх чиглэлээр танхимын болон үзүүлэх сургалтыг

зохион байгуулсан. 2015 онд МХЕГ, Монголын Мастер тогоочдын

холбоотой хамтран “Хоол үйлдвэрлэлийн салбарт хүнсний аюулгүй

байдлыг сайжруулж, эрүүл ахуйн зохистой дадлыг мөрдүүлэх нь”

сургалтыг Орхон, Дархан-Уул, Булган, Дундговь, Хэнтий аймгуудад

зохион байгуулж, 13 аймгийн хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарын

нийт 850 хүнийг хамруулсан. Улаанбаатар хотод “Хүнсний үйлдвэрлэлд

АДШЭЦХ-ын тогтолцоо нэвтрүүлэх нь” сургалтад мах, сүү, бяслаг, дарс,

цай, ундаа шүүсний үйлдвэрлэл эрхлэгч 10 аж ахуйн нэгжийн захирал,

менежерүүд хамрагдав. БНТУ-ын Ерөнхий сайдын дэргэдэх Туркийн

хамтын ажиллагаа, зохицуулах агентлаг “ТИКА” төслийн байгууллагатай

хамтран “Мал нядалгааны халал стандартыг нэвтрүүлэх” сэдэвт

сургалтыг 2016 оны 4 дүгээр сарын 13-15-ны өдрүүдэд зохион байгуулж

35 хүн сургалтанд хамрагдаж, Туркийн стандартын “TSE” институтын

“Халал хүнс” сертификатыг авав. 2016 оны 5сард аймгийн ЗДТГ,

ХХААГ, МХГ болон Монголын Мастер тогоочдын холбоотой хамтран

“Хоол үйлдвэрлэлийн салбарт эрүүл ахуйн зохистой даадл хэвшүүлж,

хүнсний аюулгүй байдлыг сайжруулах нь” сургалтыг Төв, болон хангайн,

Баруун бүсэд хийж нийт 13 аймгийн 350 хүнийг хамруулав. Зочид

буудлуудын зоогийн газрын ахлах тогоочдын мэргэжлийн ур чадварыг

дээшлүүлэх 5 хоногийн вакуумжуулсан сургалтыг Их тэнгэр цогцолборт

зохион байгуулсан ба 17 зочид буудлын 40 гаруй тогооч хамрагдсан. 2016

оны 04-р сарын 26-нд хоол үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарт ажиллаж

буй ажилтан, ажилчдад зориулсан хүнсний аюулгүй байдлын сургалтыг

зохион байгуулж, 30 зочид буудлын 60 гаруй хүн хамрагдсан.