ТАБАСАРАН Ч1АЛШагьрарин мектебарин 2-пи классдиз

урхбан ва грамматикайин китаб

Д а гъ у с та н Республикайин У р хб ан ляхнарин

м инистер ствойи та сди кь дап1на

2 - пи чап

М ягьячгъала НИИ педагогикайин издательство

2004

УДК 373.167.1 ББК 8 1 .2 .2 .Таб. К 93

Китабдиъ кьабул дап1найи шарт1нан ишарйир.

______I — уж уди аьгъю дап1ну ккуни къайда .

— хулаз ляхин.

О — урхурайири к1ул'инди там ам an lpy м атериал

— халкьдин м елзнан эсер .

— ц1ийи гаф ар .

Q — суалар ва табш ур у гъ ар .

D . E 3 . E 3 ц1ийи даре .

Къурбанов Къ.К.К 93 Табасаран ч1ал: Шагьрарин мектебарин 2-пи классдиз учебник. / Дагъустан

Республикайин Урхбан ляхнарин министерствойи тасдикь дап1на. - 3-пи чап.— Мягьячгъала: НИИ педагогикайин издательство, 2004. — 160 м.Курбанов К.К.

Табасаранский язык: Учебник для 2 класса городских школ.

УДК 373.167.1 ББК 8 1 .2 .2 .Таб.

© Дагучпедгиз, 1993 ISBN 5-94328-209-2 © Курбанов К .К ., 2004

© Издательство НИИ педагогики, 2004

Урхбан ц1ийи йис,

Т1аъну мектебарин раккнар, Классариъ архьну аквар. Хушгелди чвуз, баяр-шубар, Мубарак ибшри урхбан йис!

У ж уй урхуз ачвуз кьастар, Илимди арццначвуз раккнар, Хушгелди чвуз, биц1и дустар, Мубарак ибшри урхбан йис!

□

Зегьмет зигуз марцци к1ваан, Аьгъювал гъадабгъуз заан Айи кьастар уьрхяй гьарган,Мубарак ибшри урхбан йис!

Дарсар дургъбаъ зат эдрергру, Ю лдшиз кюмек ап1уз хъергну, И лимди бул бегьер тувру Мубарак ибшри урхбан йис!

С. Керимов

[Щ Урхбан й и с — учебный год.Мектеб — школа.Хушгелди — здравствуй(те).Мубарак ибшри — поздравляю (с началом

учебного года).Кьастар — желание, намерение.Илим — наука.

1. Мектебарин раккнар т1аъган, классар фици шулу?

2. Мектебди баяр-шубар фици кьабул anlypa?3. Мектебдиз гъягъру баяр-шубар фицдар

духьну ккунду?

о

Учу вуча шад бицЫдар

Учу шад биц1идар вуча,Урхуз-бик1уз дубгъурача.«Дада», «адаш» к1уру гафар Гъидик1унча, хъит1ну гьярфар. Х ъасин ич мялимди учуз «Ж ил», «зав» бик1уз улупунчуз. Биц1идар вуш ра ич хилар,Мют1югъ ш улчуз вари гафар,Уьмур вуйич гизаф акуб, Дердер-гъамар затра адруб.

Ю. Базутаев[н| Биц1идар — малыши, дети.

Шад — счастливые.Урхуз-бик1уз — читать и писать.Хъит1ну — соединив.Мялим — учитель.Мют1югъ хьуб — подчиниться (поддаваться). Уьмур — жизнь.Дердер-гъамар — печаль.

Н 1. Биц1идар фицдар ву?2. Хъит1ну гьярфар, дурари фицдар гафар

гъидик!ну?3. Мялимди фуну гафар дик1уз улупну?4. БицЫдарин уьмур фициб ву?5. Дурарин уьмрикан к1урайи ц1арар сабансан

урхай. .

§ 1. Табасаран алфавит

Табасаран алфавитдиъ 46 гьярф а. Гьарсаб гьярфназ чан йишв ва ччвур а.

А а Аь аь Б 6 В в Г га аъ бэ вэ гэ

Гъ гъ Гь гь Д д Е еmi ■■Е е

гъэ гъэ дэ йэ йо

Ж ж 3 з И и Й й К ижэ зэ и йи ка

Къ къ Кь кь KI к1 Л л М мкъа къа к1а ЭЛ эм

Н н О о П п П1 п1 р р

эн 0 пэ п1э эр

С С Т т TI т1 У у Уь уьэс тэ т1э У уь

ф ф X х Хъ хъ Хь хь Ц ц

эф ха хъа хъа цэ

Ц1 Ц| Ч ч 41 ч1 Ш ш щ Щц!э чэ ч!э ша ща

Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я яижми ы гъюдли э йу и яишара ишара

О 1- Гьярфарин ччвурар дюзди йипай.

О 2- Алфавит к1уру гаф дюзди йипай ва бик1ай. Алфавитдин сифте ва аьхиримжи гьярфар йипай.

Q 3. Й,л,н гьярфарин кьяляхъ, ва, р, т, ф гьяр­

фарин улихь фуну гьярфар гъюра?

Q 4. Сифте аьхю гьярфариинди, хъасин биц1и

гьярфариинди хъайи-хъайиси алфавит бик1ай.

О 5 Баяр-шубарин ччвурар алфавитдиинди,

хъайи-хъайиси дик1ай.

А слан , Л ей ли , М ирза, Зарбаф , К ам ил , Ш я б а н , С ун а , Ю нус, А г ь м а д , У ь см ан , Х адиж ат, Ярмет, Рабият, Ж емият.о 6- Классдин журналиъ ученикарин ччвурар

алфавитдиинди гьаз дик1уру?

Q 7. Шваъланди учвуз алфавит аьгъяш, ахтармиш

ап1инай. Хъайи-хъайиси вари гьярфар йипай. Эгер

читин шулуш, китабдиз лигай.

Й 8- Учвуз аьгъю гьарарин ччвурар алфавит­

диинди дик!ай.

ГЪЮ РА У Х ЬУ Х ЬН А ГЪИ Х ЬАД, ВАРИ А Ш У З Х Ъ Ю БГЪ Н А Ш АД

Мархь.

Гвач1нин з а в у к х я д а р к а р х ь н у и м и й и . С а к ь ю д а р д а к ь и к ь й и р и л а н м а г ь а р и г ъ гьудубч1ву. Диди хьадан дюн’я гюзел гъап1у. Гъю дли ва пуч1у мик1лу гьарарин к1ак1ар риш вуз хъюгъю.

Лисуз мик1 гуж ли гъабши. Ук1у зав дифа- ри я в а ш д и к к е б к у . М ик1ра зи л г ъ а б ш и . П синч1ар ж и л и л а н исч1лиди ва г ь я л а к д и т!ирхуз хъюгъю.

Ц1иб в а х т н а л а н зав м уч1у г ъ а б ш и . Псинч1арра наана-вуш гъудургу. Му ляхн и мюгьтал гъап1зу.

Завуъ дифар дикьуз хъюгъю. Дурар ж илиз багахь гъаши. Завар рахуз хъюгъю. Кьюркьлин ц1а гьеребчу. Дишла мархь киву. Саб арайилан думу т1урфан гъабши. Му гуж ли мархьлихьан фук1ара рябкъю ри адайи. Гъярар-хулариан аьхю селлер гъягъю з хъюгъю.

Л исхъан амсар ярхла гъаш и. Гъулаъ жюр- бежюр ж акьварин ш ирин сесер хъанара жай~ лу гъаш и. Гьава сарун, гьяйран шлуси, гюр- чег гъабши.

Л. Жяфаров

[Ш1 Дакьикьа — минута.Псинч1ар — ласточки.Кьюркьлин ц1а гьеребчу — сверкнула мол­

ния.Селлер — потоки воды.Т1урфан — ливневый дождь с сильным вет­

ром , градом.

p j 1. Ригъ фила гьудубч1внийи?2. Дюн'я, ук1ар-к1ажар фициб гьялназ гъаф-

нийи?3. Лисуз гьава фици дигиш гъабшнийи? Гьадди-

кан к1урайи ц1арар урх.4. Завуъ дифарин гьяракатнакан ктибтурайи

ц!арар урх. Ф у аьгъю гъабхьунвуз?

5. Т1урфниканна селлерикан фу к1ура? Думу га- фарин фици гъаври ахъунва?

6. Лисхъан гьава фици дигиш гъабхьну?7. Хьадан йигъан табиаьт дигиш хьпан гьякьна-

ан хъайи-хъайиси яв гафариинди кидибт.8. Гъи ч1ат фициб гьава аш, йип.

™ Нирихъ

Х ьадан м ани йигъ вуйи. П алтар урччуз н и р и х ъ н а д и ш а г ь л и й и р д у ф н а й и . Н и р и н гъирагъдихъ хъайи ш ибариин дурари палтар

урччуз хъю гънийи . Асли бабахь урччрудар гизаф хьайи. Думу варит1ан к ь я л я х ъ гъузу. А сли бабу м агьа чан худул ш у р ан л ак ач дубччну ккудубк1урайи. Ш ит’ин илипу лакач дугъан хиларихъян гъядябхъю . Магьа лакач у л а р и к к а н к к у д у б г у р а й и . Г ь ам у в а х т н а нирихъна гъюрайи Гьясназ Асли бабан ч1игъар гъеерхьу. Дирбаш бали, диш ла нириъ урсну, нири гъабхурайи лакач ктабгъу.

А. Агъададашев

[В] Дишагьли — женщина.Урччуз — стирать.Шибариин — на плоских камнях.Хтул риш — внучка.Лакач — женский платок.Улариккан ккудубгурайи — исчезал. Ч1игъар — крики.Дирбаш — смелый, отважный.

П 1. Хьадан йигъ фициб вуйи?2. Нирихъна фуж ва гьаз дуфнайи?3. Асли бабу шлин лакач убччурайи?4. Дугъан хиларигъян лакач гьаз гъядябхънийи?

Нири лакач гъабхруган, бабу гьаЫуйи?5. Нирихъна гъягъюрайи Гьясназ фу гъеебхь-

нийи?6. Му дирбаш бали гьаму вахтна гьап!нийи?

Q 9. Гьаму пландиз фикир тув ва ихтилат кидибт. Хьадан мани йигъ.Дишагьлийири нирихъ палтар урччуб.Нири Асли бабан худул шуран.лакач гъабхуб. Гьяснан дирбаш'вал.

§ 2. Сесер ва гьярфар.

Q 10. Шиклиз лигури, исихъ хъайи суалариз жа­вабар тув.

Шиклиъ фужар рякъюравуз?Йисан фуну вахтнан лишнар улупуз шулу?

Дурар кудух.

Балинна шуран ччвурар йип. Дурар гьаз жаргъура, фтихьан гьергра?

Q 11. Шиклиз лигури ва гьаму суалариз жавабар туври, мялимдин кюмекниинди биц1и ихтилат кидиб- тай.

Q 12. Ихтилатнаъ мархьликан вуйи предложенйир жара ап!инай ва дурариан са-саб гаф гъадагъну, гьарубдиъ швнуб сес ва гьярф аш, йипай.

[Щ Ихтилат — рассказ.Мархьликан — о дожде.Гьарубдиъ — в каждом.Швнуб — сколько.Сес — звук.Г ьярф — буква.

О 13. Предложенйир урхай. Жара дап!найи га­фариъ швнуб сес ва швнуб гьярф аш, йипай.

Магьа баяр ва шубар ккж йирра хьади м ек­тебдиз гъюра. Шубари беневш ккуртар ва лизи улгьанйир алахьна. Урхурайидар классариъ уч1вну ва партйирихъ деъну. Дурар мялимдихъ хъпехъура.

Сесер ухьу к1урухьа ва ерхьурухьуз. Гьярфар дик1урухьа ва рякъюрухьуз.

О 14. Классдиъ айи предметарин ччвурар алфа-витдин къайдайиинди дик1ай. Сесер гьярфарихьан фтиинди жара шулуш, йипай.

швнуб сес улупураш , йипай ва гьаму гафар швнубсабан урхай.

Я м а ж , д у ст , с ю г ь б а т , ер гу б , у р ч ч у б , урч1вуб, урччвуб.

[Щ] Лигури — рассматривая, глядя.Исихъ хъайи — приведенные ниже .Рякъюз — видеть.Йис — год.Ф уну вахтнан — какого времени.Жавабар — ответы.Шикил — картинка, рисунок, фотокарточка. Фужар — кто.Лишнар — приметы, признаки.Ччвурар — имена.Кюкйир — цветы.Беневш ккуртар — коричневые платья. Лизи улгьанйир — белые фартуки. Алахьуру — надевают.

J ^ чУL П -ЛЬ ПЪ VU- SfOifTO

О 15. Исихъ тувнайи гафариъ айи гьярфари шву-

Гьаз жаргъура? — почему убегают?Мялимдин кюмекниинди — с помощью учи­

теля.Ямаж — горный склон, скат.Дуст — друг, товарищ .Сюгьбат — беседа.Ергуб — прыжок. g

Хьадну игниъ.

Х ь а д а н р и г ъ д и ц1а у б г у р а й и с и м ан и ап1урайи. Вари табиаьт ригъди чаз мют1югъ д а п 1 н а й и . Ц 1ю хъ ю м я л а в н а а н д а г ъ л а р риш вурайиси гьугъуж вуйи. Яркур-кю л суст духьнайи. Д ю н’я мик1ран сес адруси лалди в у й и . У к 1 ар -к 1 аж ар д у ч у р х н а й и . Щ а с и б ригъдин ялавну ж илиин али гьарсаб ж анлу ва жансуз ш ейъниин агъавал ап1урайи.

А м м а р и гъ д и н му зу л у м к а р м ан и ш н аз мют1югъ дарудар игниъ айи ж игьил шубар вуйи. Дурар чпин к1ваъ айи имжи кьастназт1ан табигъ дайи. М аниш нахьан дурар к к а гъ у з ш ули адайи. Ш убарин кьаст чпин гью ж атнаъ гъалиб хьуб вуйи. Ж иван шубари чпин лик- р и х ъ х ъ а й и и га н т м у н у б р и г а д а й и н шубарит1ан ухди ктубгуз кьаст дап1найи. Ду- рари гаф к1улиз адабгънийи ва юлдаш шуба- ризра кюмек гъап!нийи. А Жяфаров

[Щ Хьадну игниъ — летом на жатве.Ц1а убгурайиси - очень жарко, знойно. Табиаьт — природа.Ц1юхъюм ялавнаан — от сильного перегре­

ва воздуха.Г ьугъужвуйи — казались.Ришвурайиси — как будто двигались. Яркур-кюл — деревья, лес.Сует духьнайи — были неподвижны. Дучурхнайи — завяли, стали вялыми.Ялав — тепло, жара.Жансуз — неживое.Агъавал ап1урайи — господствовал. З улум кар манишин — нещадный зной ,

жара.Кьастназт1ан табигъ дайи — подчинялись

лишь своему намерению.Ктубгуз — жатву закончить.Гаф к1улиз адабгънайи — свое слово сдер­

жали.

1 . Хьадан ригъдин манишнакан ф у к1ура? Манишну табиаьт фици дебккна? Дагълар фици гьугъужвура? Яркур-кюл фици ву?

2. Ригъди фит'ин агъавал ап1урайи?3. Манишназ мют1югъ даршулайидар фужар

вуйи? Дурари ап1урайи ляхникан кидибтай.Мянайиз лигну, текст швнуб пайназ жара ап1уз

шулу?

о

БЕГЬЕРЛ У ЧВУЛ

Магьа сентябрь дуфну хъубкьну. Щ а убгъ- русдар хьадан йигъарра ккудук1ну. Августдин маниш нарин к ья л я х ъ сирин чвул улубкьну.

Я ркврариъ гьарар-кюлерин к1ажар уьру ва гъатху хьуз хъюгъну. Бязи гьараригъян дурар сарун са-сабди ва паш манди гъядахьура.

Чю ллериъ ук1арин рангарра дигиш шула. Ч1урдин ва багъдин йимиш ар лап бул шула.

Чвлин гьаму йигъари хайлин гъуш ар мани уьлкйириз гъягъюз гьязур шула. Псинч1ар гье-

ле ухдит1ан душ вариз душ на. Магьа к1ару ж акьварна рагру ж акьвар чпин ярхла рякъю з гьязур шула.

И. Соколов-Микитов

[М| Чвул — осень.Хъубкьну — пришел, настал.Ккудук1ну — закончились, прошли.Сирин — прохладный.Улубкьну — наступил, пришел.Уьру ва гъатху — красный и желтый.Бязи — отдельные, некоторые.Пашманди — печально.Рангар — цвета.Дигиш шула — меняются, обретают другой

цвет.Ч1урдин ва багъдин йимишар — дикие и са­

довые фрукты .Г ьеле — пока.Шару жакьвар — грачи.Ярхла рякъюз — в дальний путь.

ц 1. Сентябриъ табиаьт фици шулу? Мани уьлк- йириз гъушар гьаз гъягъюру? Яркврар, кюлер, к1ажар, ук1ар фициб рангнаъ шулу?

2. Шиклиз лигури, дидин мяна кидибтай. Фуну гьарарин к!ажар чвну уьруди шулу?

Чвул.

Хьадан гюзел вуйи йигъар, Ничхрарси дуфну, гъушну. Гъушу шубуб вазлин йигъар Лап уж уди, шадди гъушну.

Ч1урариъра гьам ж аргъури, Вариш вариъ гъит1ирк1унча. Гагь ляхниина гъягъю ри, Уччву кю кйир уч гъап1унча.

Уччвударсдар улдут1ури, Кунц1 ап1уйча кю кйирикан. Ук1ан гунт1арра ап1ури, КтГарццдайи тамш ирикан.

Гьамус вари тамам дап1ну,Учу ш колайиз гъафунча.Хьадан ляхн ар гъи ккудук1ну,Ч влин гъайгъуш нариъ уч1вунча.

Ю. Базутаев

Хьадан гюзел йигъар — летние дни. Ничхрарси — как будто птицы.Гъит1ирк1унча — погуляли, походили. Кунц1ар — букеты цветов.Гунт1ар — стоги сена, снопов.Г ъайгъушнар — заботы.

^ 1 • Шиъриъ хьадан гюзел йигъарин гьякьнаан фук1ура? Ч1урар-хярариъ хьадну учву гьап1ри гъахьунчва?

2. Чвул улубкьган, ичв асас ляхин фу шулу ва наан шулу? Гьаму суалназ жаваб шлу бенд урхай.

3. Чвлин табиаьтдин лишнар кади шиклар зи-гай.

Хьад кюкйири, чвул мейвйири балгуру.Хьад гьяракат, чвул берекет ву.

Мейвйир — овощи. Балгуру — украшивают. Берекет — богатство.

Табасаран алфавитдиъ айи сесерин гьяр­фар кьюб дестейиз жара шула: ачухъ сес- нандариз ва ачухъ дару сеснандариз.

Ачухъ сеснандар — 12, ачухъ дару сеснан- дар — 41 гьярф ву.

Ярквраъ чвлин йигъ.

... Узу биц1и яркур айи йиш ваз гъуш унза. Гизаф гюрчег йишв вуйи. Ярквраъ гьадмукьан сикинди вуйики , хаз гъеерццу к1аж арилан гат1абхьури, фици гьебграш, фици гьарлан гъюдли ук1 али ж илиина цирклар ахьри аш, варж ликрин манзилназ ебхьуйи.

Гьава я маниб дайи, я аьхъюб, хъа анж агъ уч1вру ниъ хъайиб вуйи. Амма, думу уларик ва маш арик кубк1у вахтна, рягьят шуйи. Кку- ру к1азранстар мурсларин кьялаъ ади, хашв- ран ярхи хал рябкъю райи. Му мани гьавайин лиш ан вуйи.

И. Тургенев

[и! Сикинди — тихо, бесшумно, спокойно.Хаз — белка.Гъеерццу к1ажар — сухие листья.Г ъюдли — мягкое.Варж — сто.

Манзил — расстояние.Цирклар — ветки.Уч1вру ниъ — кислый запах.Рягьят шуйи — становилось приятно, легче, К1азран мурслар — шелковые нити.Хашв — паук.

2 1. Яркур фициб вуйи?2. Ярквраъ фициб сикинвал айи?3. Гьава фициб вуйи? Думу ц1ар хъанара урх.4. Ярквраъ уларик ва машнак фу кубк1уйи?5. Машназ ва улариз гьаз рягьят шуйи?6. Ярквраъ сарун фу рябкъюри шуйи?7. Думу фтин лишан вуйи?

10§ 4. Ачухъ сесерна гьярфар.

Гьамрар табасаран ч1алнан ачухъ сеснан гьярфар ву: а, аь, у , уь, и, э, о, ы, е, ё, ю, я .

о и . Кибик1ай. Ачухъ сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.

Учу ш агьриъ яш ам иш ш улача. Ш агьриъ ц1ийи школйир ва ягъли хулар дивна. Ич шко- лайин к ь я л я х ъ аьхю багъ хъа. Думу учу ки- вуб вуча.

Ш колайин классар лап акудар ва аьхюдар ву. Учу дурар гьаммишан марцциди гъитурча. Магьа гъи узу дежурный вуза. Узура ич клас- сдиъ ужуб марцциш ин уьбхюрза.

о 17. Алфавитдин къайдайиинди гафар дик!. Ду- раригъ гъядахьнайи ачухъ сеснан гьярфар гъяъ.

Ф...МИЛИЯ, кар...ндаш, д...журный, алф...вит, к...че, маг...зин, авт...бус, тролл...йбус, те...тр, унив...рмаг.

о 18. Табасаран алфавитдиъ айи сесерин гьяр­фар швнуб дестейиз жара шулу? Дурар ва дура- риз дахил шулайи гьярфарин кьадар йип. Ачухъ сеснан гьярфар хъайи-хъайиси к1ваъланди кудух.

U л Л и с 1/ь и? Л ^ м и н ,

Ж и ^ u s i/y fu f'.

19. Исихъ тувнайи гафариъ швнуб сес аш, йи- пай. Ачухъ сеснан гьярфариккан ц1арар ккадатай.

Самолёт, класс, дю н’я , Зияутдин, уьлке, кюкю, ек1в, ёлка, кьянцц , швеъ, дежурный, мяълийир.

Дестйириз жара шулу — делятся на группы. Ачухъдар — гласные.Ачухъ дарудар — согласные.

Акудар ва аьхюдар — светлые и большие. Г ьаммишан — всегда.Марццишин — чистота, порядок.Ек1в — топор.Кьянцц — щипцы, кусачки, плоскогубцы. Швеъ — медведь.Мяълийир — песни.

11Чвлин гьавйир.

С е н т я б р и н а ь х и р и л а н г ь а в й и р а р г ъ у з хъюгъру. Му аьхълуш нар гизафси гвач1нинган гьисс an lypy. Гвач1нинган учвуз гъунш йирин г ъ в а а р л и з и д у х ь н у р я к ъ ю р и ш у л ч в у з . Сакьюдар йигъарилан, чвлин мархьар ургъури, к ю ч й и р и ъ д агр ар ш у лу , д у р ар и з й и ш в н у м и р к к р а й и в у з х ъ ю гъ р у . Ч в л и н м а р х ь а р хьадан м архьарсдар дар: дурар хътадат1ри ургъури ш улу. Ж и ларра хьаднуси диш лади ерццури шулдар. Чвну гьаммишан мик1 хъади ш улу. Д иди ук1арин ва гьарарин х ъ у р к ьу т у м а р я р х л а з г ъ а х у р у . Б а я р и з з а в у з халабаж йир деетуз мумкинвал тувру. Дурар гизаф шад anlypy.

Сасдар йиш вариъ гьарарин к1ажарик гъат- хуш ин гьеле августдин аьхирариъ кивру: сен- тябриъ учвуз гьелелиг чруди имбу сивинкюлин

бегьемди гъатху духьнайи гъизилинсдар цир- клар рякъюрачвуз.

Х иял ап1ин, чвли дурар дидисну чурхуз гъитна. Варт1ан улихьди к1аж адабшвруб си- винкюл ву. Варт1ан улихьди гъатхура гьадму шулу. Гъатху к1ажар гъюблан-гъюбаз гизаф шулу. Х ъана сад-шубуд йигълан ч1валан гьа- рар уьруди, гъатхуди гъизилиндарси дийигъ- ну шулу. Амма зарб хъайи мик1лу, пуч1у, гъе- ерццу к1ажар завуъ уьрхру. Гьарар аьхирим- ж и гюрчег рябкъбахьанра мягьрум anlypy.

К . Ушинский

[Ш1 Аьхирилан (аьхир) — с конца (конец)Гьисс ап1уб — чувствовать.Гъуншйирин гъваар — крыши соседей. Кючйириъ даграр шулу — на улице появ­

ляются лужи.Дурариз йишвну мирккра йивуру — ночью

они покрываются ледяной коркой.Жилар — земля, поля.Ерццури шулдар — не подсыхают.Гъуркъу тумар — высохшие семена. Халабажи — воздушный змей.

F j 1. Сентябриъ табиаьтдин гьялар фици дигишшулу? Чвну фуну гьарарин к!ажар уьруди шулу?

2. Фуну гьарарин к1ажар ухди гъатху шулу? Мик1лу фициб ляхин ап1ури шулу?

Г ьам у сесер й и п ай . Д у р а р и к ан ф ундар к1уруган, гьава ачухъди удубч1вуруш, ва фун­дар к1уруган м ан и гъ ’вал арайиз гъюруш, фи-

Дчухъ сесер к1уруган (ушвниан адаъру- ган), гьава саб жюрейин манигъ'вал адарди уду6ч1вуру. Дурар марцци дихнакан арайиз дуфнайидар ву (а, аь, у , уь, и, э, о, ы).

О 20. Гъидирчнайи ачухъ сеснан гьярфар гъяъ- ри, исихъ тувнайи гафар тетраддиз кидик1:

Х...ла, д...ве, л...кар, хил...р, х...л, ...ба, ...ми, кь...лам, ш кол..., ягъл...ш ин, аьхюв...л, ...нса- вал, ...кьуб, ...лке, сурс...л, гь...йван, К...мил, ...бдулагь, ...лдаш, Мусл...мат, Гьяс...н.

Q 21. Жара дагПнайи гафариъ ачухъ сеснан гьяр­фар аг, дурар дюзди урх (ушвниан адаъ).

Гъи ноябрин йигъарикан сад йигъ ву. Ч1ат гьава ачухъуб ва маниб ву. Ригъдихь инсана- ри сейир anlypa. Шагьриъ гьарсаб парк ва гьар- саб кюче чвлин гюзел табиаьтди дабалгна.

кир туваи:а, б, г, и , м , у ь , д , т , у , х ъ , э , з , ы , н .

Ич мектебдиъ айидарра шадди, сейирназ гъягъю ри шулу. Гьаммишанси, ццира чвлин гьавайиин гьяйран вуча.

Фикир тувай — подумайте.Г ъидирчнайи — пропущенные.Гъяъри — вставляя.Жара дап1найи гафар — выделенные слова.

6- м- 7 /^ ё тк а , и и о н е л ь ,

ггш гу ш у ь ,

Ачухъ дару сесер к1уруган (ушвниан адаъруган), удубч1вурайи гьавайиз жюрбежюр манигъ'валар алахьуру. Дурар дихнаканна фишфишнакан арайиз гъюру(б, в, г , к , х , ш , ц, м , т , ф ва ж.).

Чвлин лишнар.

Йисан шубуб вахтна дизигну зегьмет,Уч ап1ури, гьяркат an lpy вахт дуфна. Багъдиъ йимиш , хут1лиъ тахил а - девлет Уч ап1ури, гьяркат an lpy вахт дуфна.Гьар терефнаъ гъизгъин зегьмет уьбхюри, Х алкьди бегьерлу девлет уч anlypa.

г

Гюнйир гъатху, яркврар шуз хъюгъну гъяцГли, Й иш вар ярхи ш ули, гьавйир аргъура. Й игълан-йигъаз ж и лар писди ч1иргури,М агьа гьамци чвул кьюрдуз дигиш шула.

Б. Ражабов

[в] Гьярвкат anlpy вахт дуфна — наступила страдная пора, пора уборки урожая.

Гьар терефнаъ — везде, всюду.Жилар ч1иргура — земля стала замерзать. Чвул кьюрдуз дигиш шула — осень пере­

ходит в зиму.Дигиш'валар — изменения, перемены.

И 1 . Йисан фуну вахтари инсанари гизаф зегь- мет зигуру?

2. Багълар, хут1лар фтиинди девлетлу ву?3. Чвну халкьди гьап1ри шулу?4. Табиаьтдиъ фицдар дигиш'валар шулу?5. Чвул кьюрдуз фици дигиш шулуш, йип.6. Гъи ч1ат фициб гьава а? Дидкан кидибт.

Ш «Д и л и х р у р и з б агъ д и ъ р а , Б а гъ д атд и ъ р а фук1а адар. Ац1у уьл ккундуш , йикьназ жафа, унт1аз амк1 адап1. Гъилихурин фун абц1ур, д и л и х р у р гаш у йик1ур. Гъи a n lp y л я х и н закуриз мидипан». Гьаму мисаларин фици гъаври гъахьнуш, учителин кюмекниинди кидибт.

О 22. Текст, аь — я гьярфариккан ц1арар ккада- тури, кибик1ай. Гьарсаб гаф урхруган, му сесерин арайиъ айи фаркь'вализ фикир тувай.

Аьлди гъи аьраба гьязур гъап1ну. А ьдилра хъади Аьли рякъю ъ уч1вну. Аьраба рягьятди гъ яб гъ ю р а . Х ъ а А ьли н а А ьдил аьл х ъ ю р а . А ьхирки дурар аьхю гъядухъна хъуркьну.

Ярбайра ярквраан яваш ди гьамина гъафи. Дурариз ярхлаан яягъди гъюрайи ж ара баярин сесерра гъ е е р х ь у . Гьам ус д у р ар и сат1иди гъягъю з мясляаьт гъап1у.

Табасаран ч1алнаъ гафнан к1улиъ, ачухъ сеснан гьярфнан кьяляхъ ва апострофдин кьяляхь я гьярфну кьюб сеснан йишв бису-ру: Ярмет — Йармет, Ямаж — йамаж, Мари- ят — Марийат, вилаят — вилайат, дюн'я — дюн'йа.

Жара дюшюшариъ я гьярф аь-йин ерина ишлетмиш шулу: бядях, кьямкъ, хъял, гъяр,Гьяжи, пяпякьян.

[Ш1 Кибик1ай — перепишите.Ц1арар ккадатай — подчеркивайте.Фаркь' вал — разница.Аьхирки — наконец-то, в конце концов.

Яягъди — пешком.Сат1иди — вместо, совместно, группой. Мясляаьт гъап1у — договорились. Дюшюшариъ — в случаях.Ярхи гъяд — длинный мост.Аьргъюз — пухнуть.Дярхюз — пилить.Аьмал — хитрость.

О 23. Предложенйир кидик1ай, аь — я гьярфари улупурайи сесер йипай.

Ярсарин ва Я гъдигъарин хярариъ яркур а. Ярметна Гьидаят ягъли гьариккна дуфна. Му мяхъюн гьар ву. Хъа магьа хифран гьарра ряб- къюра.

Ярмет гьаригъ гъюч1ву ва Гьидаятдин униъ хифар ахьу.о 24. Чки-чкиди йип: «Ягъдигъарин гъюлгъян гъюр гъябгъюра».

Гьаму гафар дюзди урх: аьхю яркур , ярхи гъяд , ягъли сив, баяр, аьлхъюб, дярхюб, дяр- гъюб.& 25. Исихъ тувнайи гафар дюзди урх ва дик1.

С аяд, А ьл и , А ьгьм ад , Я р ал и , к ь я л я х ъ , тТяаьм, ж ямяаьт, мяаьлхъян, январь, рябкъюб.

Я гьярфну фицдар сесер улупура?

Х И ЗА Н ВА МЕКТЕБ

Сабпи балугъ.

Ю райин х и зан албагуб ва ш адуб вуйи. Д у ш в а ъ д и л и х р у к ас а д а й и .С а д й и г ъ а н балугъар дисуз ва дурарин ж ук ап1уз нирихъна г ъ у ш н и й и . С а б и ш в ’и н д и д у р а р и г и з а ф балугъар гъи ди сни й и ва вари кьаби бабаз тувнийи.

Ю райира саб балугъ гъибиснийи ва кьаби бабаз ж ук ап1уз тувнийи. Кьаби бабу ж ук гья- зур гъап1у. Нирин гъирагъдихъ деънайи хизан- ди ж укран тярифар апГуз хъюгъю.

15

- И хь ж укри и н а дад Ю райи гъибису ба- лугъи хура, - к1урайи дурари. Юра, учв биц1ир вуш ра, аьхю дарин зарафатарин гъавриъ шу- лайи. Биц1и балугъин дад гизаф ш улинхъа? Вушра думу лап разиди вуйи, гьаз гъапиш хи- зандин вари ж укн акди дугъу гъибису балугъ- ра гъубхьнийи.

Е. Пермяк

[Ш1 Хизан — семья.Албагуб ва шадуб — дружная и веселая. Сабишв'инди — вместе, совместно.Нирин гъирагъдихъ — на берегу речки. Тяриф — одобрение, похвала.Зарафатар — шутки.Разиди вуйи — был доволен.

1. Юрайин хизанар балугъар дисуз фици гъуш- нийи?

2. Думу хизандиз албагуб ва шадуб гьаз к1ура?3. Юра фит'ин рази гъахьнийи?

Кюмекчйир.

Ялгъуз кьаби гъари cap Гизаф мюгьтал духьнайи:Ш ли-вуш хулаъ ич1и гвар,Ш ту абц!ну, дивнайи.

о

Гъари иццру гъахьиган,Ш ли-вуш бистан йибккнийи,Гъунши гъулаз гъуш иган,Гьяятар ич1икнийи.

Гьерху гъарди сад йигъан Багахь хьайи гъунш дихьан:- Ф уж вуйкГан гьамци к1убни М ялум дару кюмекчи?

- Ю урзавуз, - гъапи гъуншди,Гъюру мина биц1идар,Лихрудар лап аы нкь ади,Вардиз кюмек ап1рудар.

Ш. Къазиев

[в] Ялгъуз — одинокий.Мюгьтал духьнайи — удивлена.Ич1и — пустой.Г вар — кувшин.Абц1уз — наполнить.Г ъари — старуха.Г ъунши — сосед.Гьяят — двор.Ич1икуз — подметать.Мялум дару кюмекчи — неизвестный по­

мощник.

1. Гъари бабаз бицЫдари фицдар кюмекар гъап1нийи?

2. Гьарсаб бенднаъ дурарикан фу к1ура?3. Кюмекчйирин тяриф фуну ц1арариъ ачухъ

anlypa?4. Кьабидариз уву фициб кюмек ап1ури шул-

ва?

Ужу фу ву, фу ву харжи?

Эгер бай вуш сябун ккунир.Силбар марцц ап1уз вахт-вахтнак - Му ву гизаф ужур биц1ир,Ужуб ляхи н ву, адар ш ак.Эгер надинж ди шулуш ч1ат,Йивури аш биц1и бализ,Узуз дицир ккундарзуз зат Каъну, гьятта, китабдик йиз.Магьа гьамгъу anlypa ч!игъ:

17

О

- М укучан биц1ирик жвувт1ан! - Му ву балин ужуб гъиллигъ, Дицириин вуза гьяйран!Эгер уву туп ва китаб Ч1яргъюраш, адарди инсаф,Варди увуз к1уруб ву саб:Думу бай пис кас ву гизаф.Эгер зегьмет ккундуш бализ,Эгер ккундуш китаб урхуз,Вардари к1уру дицириз:Думу ужур бай ву, шаксуз.

В. МаяковскийУжу — хорошо.Харжи — плохо.Сябун — мыло.Силбар — зубы.Надинж — непослушный.Ч1ябгъюб — рвать (книгу).Пис — плохой.

Q Ичв классдиъ айи, ясан учвуз аьгъю ужудар бицЫдарикан кидибт. Хъа фицдар биц1идариз хар- жидар пуз шулу?

Ufr % ЛС JiCS- JjCfyMMr JW bU U

a Щ /ш Ат /ьугдкш ш гъас/а/г a sd iffu o и гу и у .

§ 7 . Э - е ва о - е сесерна гьярфар.

Табасаран ч1алнаъ гафарин сифте к1улиъ ва ачухъ сеснан гьярфарин кьяляхъ е ва ё гьярфари гьарубди кью-кьюб сеснан йишв бисуру: ергуб — йэргуб, ек1в — йэк1в, ергюх— йэргюх, ёлка — йолка; гъеергу — гъейэр- гу , гъеерццу — гъейэрццу.

Жара дюшюшариъ е гьярф э-йин ерина ишлетмиш шулу, хъа ё гьярф о-си урхуру: Пери, Беглер, гъедергуб, меъли, самолёт, щётка.

о 26. Гафариъ э — е, в а о — ё гьярфариккан ц1арар ккадат ва дурарикан гьарубди фицдар се­сер улупураш, йип.

Эмин абайин гизаф йисар духьна. Дугъаз ужуди ебхьури амдар. Семед дугъан шуран бай ву. Семедрин йирхьуд йис дубхьна.

Сабан думу чан дуст баярра хъади абайихь- на г ъ а ф н у ва д у г ъ а н о р д е н а р и з т а м а ш и гъап1ну. Эмин аба лётчи квуди гъ ах ьн и й и . Дугъу биц1идариз самолётарикан, пулемётари- кан ктибтнийи.

27. Исихъайи гафар, э — е, о — ё гьярфар гъяъри, кидикк

...пел, С...лим, л ...тчик , ...лка, пулем...т, П ...риханум, ...ктябрь, л...пе, Сем...д, ...рден, ...кеан.

Щ Ебгури ебгуру елгнаг.

О 28. Исихъайи гафар дюзди урх:Эмир, эм, эмин, бай, эъ, Семед, гьерх, ер-

хьуб, йирхьуб.

Ш адди аьхъиъ ебгуру - Дилин меэр ерхьуру? Фу ву?

[Ш] Багьалу — дорогой.Эм — дядя.Г ьерх — спроси.Эргуб — усталость.Аьхъиъ — в хлеву.Меэр — блеяние.Мудур — козленок.

Багьа хялижв — Ц1ийи йис, Ап1ури а гюзлемиш.Лап утканди ёлка йиз Дап1ну аза безетмиш.

Машар-хилар жик1уб ва сппар марцц ап1уб.

М аш ар-хилар гьар йигъан гвач1нин ва хя- бяхъган дижик1ну ккунду.

Варт1ан сифте хилар марцциди жик1уру.Маш, ибар, гардан марцц духьнайи хила-

рихъди жик1уру.М аш ар -х и лар е р ц ц ай и зк ьан дасм лихьди

марцц anlypy.Дасмал марцциди ккунду.Сппар гьар гвач1нин ва гьар хябяхъган сппа-

рин щ еткай и и н ди сппарин порош окдихьди дижик1ну ккунду.

[Щ| Маш — лицо.Хилар — руки.Г ардан — шея.Ерццайизкьан — досуха.

Уву, гвач1нинган хъерги- ган, гьап!руш , кидибт.

Кьюр дуст

IГъю лгъянсина к1ари хъап1райи Зейнаб баб

и н ж и к д у х ьн а й и . К 1ардиз учв х ъ ап 1 р ай и терефназ гъябгъю з ккундайи. Думу гагь му, гагь тму кючейизди гьебграйи.

Гьаму вахтна гъю лгъянзина кьюр бай гъю- райи. Дурарикан сариз - Юнус, тмунуриз Мю- гьюдин к1уйи. Юнус дишлади Зейнаб бабаз кю- мек ап1уз хъюгъю. Амма к1ари гьебгуйи.

- Гьаз дийигънава, М югьюдин? - ч1игъ гъ ап 1 у Ю н у сд и . - Р я б к ъ ю р а д а р н у з учу гьап1раш?

- Увура давди к1ардихъ хъергнава, - жа- ваб туву Мюгьюдинди. - Ухьуз кьан шула, туп- м а р гъ ап1уз б аяр к к и л и г у р а . Г ъ ач , к ьан мап1ан.

- Ж ан бай, - гъапи Зейнаб бабу, - уву саб гагьди кьан гъап1ишра, фук1а даршул, сац1иб увура кюмек ап1ин сарун. Гъаллаж духьназа.

Мюгьюдин даккунди к1ари хъап1уз гъафи. Ш убридди к1ари рягьятди хъап1нийи. К1ари дибт1ну, Зейнаб бабу гъапи:

- Ч у х с а гъ у л у ч ву з , баяр! Учву кю м ек гъап1ундайиш , узу муч1у хьайиз к1ардихъ шуйи. Учвусдариз фук1ара гьяйиф дарап1арза, учвуз ккуниб йипай.

Ю нусди « ч у х с а г ъ у л , З ей н аб баб, у ч у з фук1ара ккундарчуз» к1ури ушв абццайизра, Мюгьюдинди:

Зейнаб баб, саб раж ари ичв ж ихрин гьа­ригъ узу гъюч1вуз гъит, - гъапи.

- Ж ар гъ гьамусяаьтди гъюч1в, йиз бай.

[н| Инжик духьнайи — была измучена.Г ьебграйи — убегала.Давди — зря.Тупмаргъ — лапта (игра с мячом)Шари дибт1ну — привязав теленка. Чухсагъул учвуз, баяр — спасибо вам, ре­

бята.

Муч1у хьайиз — до темноты.Фук1ара гьяйиф дарап/арза — для вас ни­

чего не жалко.Жихрин гьаригъ гъюч1вуз — влезть на гру­

шевое дерево.Йиз бай — сын мой.

Ц 1. К1арди Зейнаб баб фици инжик ап1урайи?2. Юнусди Мюгьюдиндиз фу гъапнийи?3. Мюгьюдинди фиций жавай туванийи?4. Мюгьюдин наана гъягъюз гьялакди вуйи?5. Зейнаб бубу Мюгьюдиндиз гъапи гафар хъа-

нара урх.6. К1ари хянаъ т1ап1иган, Мюгьюдинди Зейнаб

бабкан гъап1у т1алаб фу вуйи?7. Му баярикан аькьюллур, ужур фуж ву?

О 29. Исихъайи гафар дюзди урх:

К ь ю р и д и р а , гв ач 1 н и н , к к у р т т , ат1и н , ерццайиз, хябяхъган, сппар, сац1иб, гъюч1вуз, абццайизра.

З е й н а б бабу г ь а м у г а ф а р д у п н у ккудук1айиз, Мюгьюдин, ж аргъури душ ну, г ь я я т д и з д и э р х н а й и к ю л е р и к а н ж и х р а р ктут1уз хъюгъю.

- Я Мюгьюдин, - гъапи хъял кади Юнус­ди, - хъа ухьуз кьан, ш ула, тупмаргъ ап1уз

уч духьнаии баяр ухьуз ккилигура, гъапундаи- на?

- Я кас, ухьу ц1иб кьан гъап1ишра, фук1ара дарш ул, - жаваб туву ж ихрар ит1урайи Мю- гьюдинди. - Увура гъач сарун.

- Гъарах, йиз бай, - гъапи Зейнаб бабу, - нач мап1ан.

Юнус, ч1алра дарк1ури, русвагь духьнайир- си, дийигънайи.

- Гъач, гъач! — хъана дих гъап1у Мюгью- динди.

- Л иг фукьан ицци ж ихрар вуш, - дупну саб ж и х и р Юнусдин улихь дипу. Юнус ж их- рихьинди гъилигдар.

- Чухсагъул, Зейнаб баб, - гъапи дугъу ц1иб вахтналан. - Узуз фук1а ккундарзуз. Узуз мицдар дустарихъди тупмаргъ ап1узра к к у н ­дарзуз.

Гьамци дупну, Мюгьюдин гьаригъ гъимиди, Юнус гьудуч1вну гъушу.

Ш. Къазиев

[в] Эрхнайи кюлер — склонившиеся к землеветки.

Кюлер — ветки .Хъял кади — недовольно.Ицци жихрар — вкусные груши.

Дуст адарш — аг, хъа гъидихъур уьрх. Гьюрматнан гизаф, ц1иб даршул.Шид — бицЫриз, йишв — аьхюриз.Ужур дуст чвуччвук мисал ву.

Мялимдин кюмекниинди айтйирин мянайихъди таниш йихь.

2 1 • БицЫдари Зейнаб бабаз фици кюмек гъап1нийи?

2. Юнусдиз Мюгьюдиндикан гьаз хъял гъаф- нийи?

3. Биц1идарикан фуж гизаф кьабул гъахьун- чвуз? Гьаз?

БабСуфрайихъна уч ап1урва яв хизан,Хурва ц1икаб, ч1ук1ар дап1ну, улихьна,Баб, йипа, гьаз гьач1абккурва гьаммиш ан Яв хил кьанди варт1ан биц1и ч1ук1рахьна?

Эгер еарик кади гъабхьиш дерд ухькан, Дерд арайиз адабгъурхьа ц1икабси,Кьаби баб, гьаз варт1ан аьхю ч1ук1 дерднан Гъадабгъуз яв гьяракат вуш, йип аган?

Ю. Базутаев

М 1. Баб (дада) фици биц!идарин гъайгъушнаъ шу- луш, кидибтай.

2. Яв дада фицир ву?3. Дугъу хулаъ гьап1ри шулу?4. Дадайиз кюмек anlypn шулна?5. Ичв хизандиъ айи аьдатарикан йип.

Суфра — скатерть.Ц1икаб — пирог с мясом (чуду).Ч1ук1ар дап1ну — разделив на дольки.Хил гьач1абккуб — протянуть руку.

Щ Гага хъадрур — cap йитим.Дада хъадрур — ургур йитим.

Абана баб аьгъдруриз имбударра аьгъю даршул.Абайиз гьюрмат дарап1у бализ чан балира —

дарап1ур.

Ил'ясдин сир.

Х улаъ адруган дада, И ццибдихъ т1ирк1ур И л ’яс. Магьа бети, гаранза:Сабдиъ хах а, сабдиъ - мае.

Деу думу, ип1ури Н иккдин ицци таза хах. И хтиятди т1уб кубери, Уьбгъюр к!ури, гаран зах.

И л ’яс ш уладар яваш - Дубгу хахран гъяни маш. Ккит1ибк1иган гъуту никк,Думу ккахъ ур ф икрарикк.

Гьамус фу к1ур дадайиз?Фу к1уру гьерхиш , бабаз?Дада балихъ хъугъдайи - Бабазра аьгъя И л ’яс.

Гьаму вахтна, хил кубк1ну,Абхъну, гъюбгъну гаранза.Ва йивуз хъю бгъну гату Удубзу никкдиз мелзар.

Агьа... дийигъу И л ’яс, - Дердер ап1урухъа гьаз?Пиди ву гатдин тахсир,Ва ж иниди гъубзри сир.

Г . Уьмарова[М] Беги — кувшин для молока .

Гаранза — большая глиняная миска .Хах — сметана.Мае — кефир .Зах — миска из глины.Гъуту никк — простокваша.Сир — тайна, секрет.Жиниди гъубзри сир — пусть все останется

тайной, секретом .Гъиллигъ — поведение, привычка характер.

И 1. Ил'ясдиз хулаъ фйир гъидихъну?™ 2. Дугъу гьаз никкдин хахдик ихтиятди т1у6 куб- суйи?

3. Хах фициб гьялназ гъафнийи?4. К1урубдихъ Ил'яс гьаз мюгьтал гъахьнийи?5. Сарун фициб тахсир ктубч1внийи балкан?

Дада му балихъ гьаз хъугъдайи?6. Ил'ясди чан сир фици жин гъап1ну?7. Гьарсаб суалназ жавабар шлу ц1арар урх.

Ил'ясдин гъиллигъназ кьимат тув.

Исихъайи гафар дюзди урх:Ицциб, т1ирк1ур, уьбгъюр, ккит1ибк1иган,

гъюбгъну, гаранза, удубзу , гъиллигъ.

Куч1лар ктру биц1ир Бабаз ву ккунир.

§ 8. Уь - ю сесерна гьярфар.

о 30. Исихъайи гафар урх. Уь - ю гьярфариккан

ц1арар ккадат.

Уьмар. Дюгю. Хю. Уьбхюб. Кюмек. Кюкю. Уьрдег. Уьлке. Юлдаш. Уьсман. Юсуф. Зюгь- ре. Юргъа.

уь-лер кю-мек уьбх юр-гъакю-лер кю-кю хъюгъ юл-даш

^ х ю б У ь р - ^ _уь г*— гъюо а ь р ----

О 32. Гафариъ ю гьярфну улупурайи сесер гьа- му гафариъ ачухъди ушвниан адаъ.

Кюкю - кю кйир, дюгю - дюгйир, юлдаш - юлдшар, аьхюр - аьхюдар, гъягъю б - гъягъбар.

О 33. Гъидирчнайи гьярфар гъяъ.

Ах...б, аьлхъ...б , ...мар, ...сман, гъягъ...б , дярх...б, уьрх...б, ч!ябгъ...б.

Табасаран ч1алнаъ гафнан к1улиъ ва ачухъ сеснан гьярфнан кьяляхъ ю гьярфну кьюб сеснан йишв бисуру: юрт — йурт, юргъа — йургъа, буюр — буйур.

Имбу дюшюшариъ ю гьярфну уь гьярфнан сес улупуру: хюрч, кьюрд, дярхюб, кьюри.

о 34. Гафариъ уь — ю гьярфар аг. Дурари фиц­дар сесер улупураш, йип. Гьаму сесер уву фици ушв'ниан адауруш, фикир тув.

Уьлке. Юргъа. Хъюхъяр. Уьмур. Уьмар. Юл- даш. Буюр. Дю н’я. Зюгьре. Аюб.

Ю нусдина Гюзели урхура. Уьмарна Зюгьре

35. Уь — ю гьярфариккан ц1арар ккадат, ду­рари фуну сесер улупураш, йип.

Гюзели аьхю кю кйир кайи кюмес гъириб- шу. М идкан дугъан юлдаш ш убариз аьгъю гъабши. Дурар Гюзелиз кю мекназ гъафи.

Юлдшари, кюмсихъ хъюгъну, шубуб вазли- лан думу гъюдюбхю. Баркаллагь Гюзелин юл­даш шубариз!

32Ибригьман кьиматар.

Ибрагьим гъюру йигъан,Кьимат хьади, дарснаан.Гъадабгъу кьим ат дугъан Аьгъю ш улу ярхлаан .

Х урайиси арчлин маргъ,Саб хуру ич Ибригьму,Гъюрайир гьигъру думу Х урайирси аьхю гъагъ.

Кьюб хьаш , ш улу Ибрагьим Халис х ъ я л кайи жердюкь,Ф ужк1а дарурси лазим,Унт1аъ йивну иж м и кью кь.

Шубуб гъабхьиш д у гъ ’ан Ирибшвуру яваш сес,Хулаз гъю рур дарснаан Ш улу ачухъди гьевес.

Х ъа юкьуб гъабхьиш , бали A nlyp аьлхъюб, шад сюгьбат,У ьлихъ деъган, гагь - м яъли,Гагь an lyp шад зарафат.

Хьуб гъабхьиш , ш улдар рягьят Чан бай аьгъю хьуз бабаз...Чуччуз тувру насигьят:

- Яв дарсариз лиг, Гюлназ!Р. Рашидов

[□] Кьиллат — оценка.Арчлин маргъ — кол из изгороди. Жердюкь — бычок.Ирибшвуру — шевелится.Гьевес — хорошее настроение.Зарафат — шутка.Насигьят — нравоучение, совет.

^ Ибрагьим фицир бай ву?

Дугъу дарснаъ гъадабгъу кьимат вардиз гьаз аьгъю шуйи?

Гьаму гафар ачухъди урх:

мик1лу, хъирхьну, узхьан, гъяргъян , зугъ- лугъар, насигьят, жердю кь, аьлхъюб.

К к К ь Л л Сол ъш сётш ш .Ма/ш> VMfcfwacLH', нмрлр, кьсиу ■

Хъана шагьриз.

Расул хъю гъру адаш дихъ, Гъадагъ к1ури чаз м ярхяр, Гъивишра гъвандихъ, цалихъ, Дюрюргърудар, гъадмидар.

Гьелбет, тамам anlypy.Х ъа балин дарсар, мектеб Марцци к1ваълан гъягъюру.

Думу, йигъди чвурхури, Ип1баз-ухбаз лигурдар.Ис к1улар’ан «т1ирхуру», М идкан Расул тухъ шулдар.

А ьхир дугъу м ярхяр чан А втомаш индихъ хъит1ру. Ш офёриз хабар мидкан Ш улдар, чан маш ин хъапТру.

Ж варн аъ абхъу му машин Саб дупну хъит1ибк1уру.Расул гъуздар м яр х яр ’ин,Думу тупеи диргъуру.

Машин гъябгъю р, хъа думу Куч1вугну машар гъузур.М ярхяр, гъадагъну имбу,Х ъана ш агьризди т1ирхур.

М. Шамхалов

Мярхяр — санки .Дюрюргъру дар — небьющиеся.Гъадмидар — прочные, крепкие.К1ваълан гъягъюру — забывает.Чвурхури — катаясь.Тухъ шулдар — не удовлетворяется, еще ка­

таться хочется.Хъит1ру — прицепил.Жварнаъ абхъу — набрал скорость.Тупеи диргъуру — катится как мяч. Куч1вугну машар — лицо исцарапано.

И 1. Расулиз фицдар мярхяр ккундийи?2. Адашди балин т!алаб тамам гъап1нийин?3. Хъа Расул фит'ин машгъул гъахьнийи?4. Дугъу автомашиндихъ мярхяр гьаз хъит!ру?5. Дугъан к!ул'ина фу гъафну?

Мажар гъя, рук-кюл даршра,Дибирхна, даршра палат.Инсан дар. Мелз адашра,Anlypy чав ихтилат.Ф у ву думу?

§ 9. Ш в, же, лабиал сесерин гьярфар.

О 36. Гьаму гафар дюзди урх. Дурар урхруган, к1вант1арин гьяракатназ фикир тув.

Риш шур жар жу Л иж ваъРишв швур жвар жву рижвар

ша шу ШИ жа жи жушва шву шви жва жви жву

Ришуб - ришвуб Дугъри - ж вугъриАбшуб - абшвуб Ш уран - ж вуранУбшуб - убшвуб Р и ж - рижв.

Лабиал сесер ушвниан адаъруган, к1вант1ар гъварч шулу. Бик1баъ дурар в гьярф хъап1биинди улупуру: ш-шв, ж-жв, ч-чв, чч- ччв, ч1-ч1в, х-хв, хъ-хъв, г-гв, гъ-гъв, к-кв, къ- къв, к1-к1в, кк-ккв, кь-кьв.

Керимна Кьасум ужудар дустар вуйи. Д у­рар яркур кайи сивуз гъуш нийи. Д уш ваъ ду- рар и и н а ш веъ ал ж аб гъ н и й и . К ерим , ж вар д ап 1 н у , г ь а р и г ъ г ъ е у . К ь а с у м , к 1 у р у ш , гъач1ирси дахъу.

Ш веъ дугъан багахьна гъафи. Диди Кьасум - дин уш внихъан ниъ гъизигу. Бали нефескьан идипундар. Думу гъач1ирси дахъну, ш веъ чан рякъ ди гъубшну.

Керимди, гьаргъян гъюдуч1вну, дустрахьан гьерху: «Швеъди увуз фу гъапнийи?» - «Диди узуз, дуст гъитну гьергрур харжи кас ву, гъап­ну» - жаваб ту вру Кьасумди.

Жвув пуч шулушра, дуст балайиккан ккадагъ.

38. Лабиал шв, жв сесер кайи хъанара гафар к1ваин ап1ин ва дик1.

Исихъайи гафаригъ гъидирчнайи гьярфарин йишв'ин ш, шв гьярфарикан саб гъяпк

Ра...ид. У... . Гьаму... . Гьагъу... . Ри... . Ма.... Йи.... Гаму...

ГЬЯ Й В А Н А ТА Р И Х Ь ДУСТАР ВУ

Гъабхьну-гъабхьундар саб хвар. Сакьюдар вахтарилан дидиз чаз ухш ар биц1и дай шулу. Думу гизаф уччвуб, ликрилан к1ул’ина уьруб, к1ару кушар алиб ва унт1аъ лизи гъаш къа айиб вуйи.

М агьа сабпи р аж н у дум у дай гь я я тд и з удубч1вуру ва, аку дю н’я дябкъну, русвагь шулу. Баб чан дай хъади чюлиина, ягъли дагъ- лариина гъябгъюру. Дай, сабан назук ликар гук1ниди диври, ригъ али йигъаз шадди либ- ГУРУ-

Ф уну терефназди гъилибгиш ра - варишва-

риъ чру ук1, гьаржю рейин кю кйир кудуч1вну рябкъюру. Гъирагъ вуйибси фуре кади дагълар дийигънайи. Ул хътрубкьру зав акуди вуйи.

Биц1и дайру хъю хънин назук ппулариинди таза, марцци гьава хътабгъурайи.

- Вагь! - мюгьтал гъабши дай. - Ф укьан гизаф рангар а! Хъа табиаьт фукьан уччвуб ву!

Дайру, бабахьна дуфну, к1уру: - Баб, швнуб ранг ал ж илиин?

- Ургуб ранг, йиз бай, - жаваб тувру бабу улариъ аьлхъюб ад и.

Сабпиб - уьру. Кьюбпиб - лизи. Шубубпиб чуру. Юкьубпиб - к1ару. Хьубпиб - гъатху.

Йирхьубпиб - ук1у. Ургубпиб - беневш.Аьхю дюн’я дидин улихь рангари дабалгну

айи. Дай, к1вак ш адвал кади, вариш вариз, гьяйран дубхьну, либгурайи. Дайран улар ба- бак курк1ру. Бабан к1ару улариъ ккунивалин акв айи. Чаз лигурайи уларин нурариин мюгь­тал дубхьну, дай шадди бабахьна жабгъуру - бабан улар варт1ан уччвудар ву.

Л. Аьгьмадова[Ш1 Дай — жеребёнок.

Г ъабхьну-гъабхьундар — жил-был.Хвар — кобыла.Сакьюдар йигъарилан — через несколько

дней.Ухшар — похожий.

Ликрилан к1ул'ина — с ног до головы. Унт1аъ — на лбу.Къашкъа — проседь, белый пучок волос. Русвагь шулу — удивляется.Назук ликар — еще неокрепшие ноги. Хъюхънин ппулариинди — ноздрями.

Н 1. Дай фициб вуйи?2. Баб чан дай хъади наана гъубшнийи?3. Дай аку дюн'яйиз фициб саягъниинди

либгурайи?4. Гьавайин, дагъларин гюрчегвалиин дай фици

гьяйран вуйи?5. Дюн'яйиъ швнуб ранг а? Дурар кудух.6. Ичв дадайиз увура гьюрмат ап1ин.7. Ихтилат сабансан урх, жикъиди дидин мяна

кидибт.

Текстнаъ читин гафар хъанара дюзди урх: гюрчег’валин, ппулариинди, хъюхънин, рус­

вагь, сакьюдар.

Юулар йивру хюни.

К 1улар й и в р у саб хю н и а й ч у з . Д и д и н к1арчар ккурудар ва ярхидар , к1ак1ар алидар вуйи. Адашдиз дидин к1арчар аьлдяхюз ккун- ди айи , амма вахт ш уладайи.

Магьа сад йигъан хюни ккудубзну, дадайи Сунайиз, хюнина к1ари нирихъна хъаъ , гъап ­нийи.

Сунайи дурар ук1 ип1уз деетнийи ва учв саб гьарикк деънийи. Саб дупну шураз рукаригъян фтин-вуш сес гъеебхьнийи ва ругъул хусиб гьяйванат гъябкънийи.

Сунайи, думу чпин Ругъац вушул к1ури, ди- диз «магь-магь-магь» к1ури, дих ап1уз хъюгъ- нийи.

Х ъа фу лигарва - к1арина хюни шурахьин- ди гьергну гъюрайи. Суна гъедергу ва гьарин кьаблик карсу, к!арира дугъак кчГубкьу.

Х ъ а хю ни к1уруш , б яаьр ап1ури , к1ул т 1 у б ч ч в у р и , д и й и б г ъ у . Гуч1 д у б х ь н а й и Сунайихьан ч1игъар, гьарай ап1уз шули адайи. Ж ан авар хю ндиина диш гъабхьнийи , амма хю нди д и д и з к1 у лар г ъ и в н и й и , ва уч1ру к 1 а р ч а р и ж а н а в а р я р х л а з г а т 1 а б х ь н и й и . Вягьш и гагь му, гагь тму терефнаан хюндиин алабхьуз хъю бгънийи. Амма к1арчари думу багахьна гъюз гъитри адайи.

Ц1иб вахтналан шуран ч1игъарна хюндин б яаьр гъ е е р х ьу гъ у л а н д а р гьам и н а дуф ну хъуркьу. Ж ан авар ярквразди гьебгу.

Хюндин к1арчар аьлдядяхбиин адашна риш ш ад гъаш и.

Q 1. Хюндин к!арчар фиидар вуйи?2. Сунайи чпин хюнина дидин к1ари наана хъаъ-

нийи?3. Рукаригъян шураз фу гъябкънийи?4. Жанавар багахь гъабшиган, ришна к1ари гьаз

гьарик карснийи? Хъа хюнди гьаЫуйи?5. Гъуландар фила хъуркьнийи?6. Хюндин к1арчар аьлдядяхбиин адашна риш

гьаз шад гъахьнийи?

К1улар йивру хюни — бодливая корова. К1арчар — ро га .Ккурудар — тонкие.

Ярхидар — длинные.Аьлдяхюз — спилить, укоротить.Г ат1абхьнийи — отбросила.Алабхьуз хъюбгънийи — начал нападать.

Гьаму гафар хъанара дюзди урх:К1арчар, к1улар йивру хюни, ккурудар ,

а ь л д я д я х б и и н , г а т 1 а б х ь н и й и , а л а б х ь у з , хъю бгънийи, рукаригъян , т1убччвури, гуч1, ч1игъар, ярквразди.

Ж m i U b t n l S lU iiS a / i rn Jy u w ik y i .

п1шг1нш Z6<yicyi a ,

§ 10. Чв, ч ч в , ч1в лабиал сесерин гьярфар.

О 39. Исихъайи гафар дюзди урх. Чв, ччв, ч1в ла­биал сесер к1уруган, к1вант1ар айи гьялназ фикир тув.

чи ич чуччун ч1ал

чве ичв чвуччвун ч!вал

М арччар - мурччвар убччуб - убччвуб убч1уб - убч1вуб чубхуб - чвубхуб

Q 40. Текст урх. Лабиал сеснан чв, ччв, ч1в гьяр­фар аг. Дурар кайи гафар, шубуб ражари текрар ап1ури, урх.

Узуна йиз биц1и чвуччву цци чвул Чвулат1 адап1ча. Д уш ваъ гизаф уччву йиш вар, жвугъ- рийир а. М уш ваъ-туш ваъ лицури шуйча.

Саб ражари мич1ли нириъра уч1вунча. Хъа- син швнубсабан ж вар ккипну биц1и тепейии- на ут1урччвунча. Х айлин тамш ир гъап1унча. Ч 1вегьентариан к1ик1ларра гат1ахьунча ва ж варж враризра гъилигунча.

Табасаран ч1алнаъ хьуб марцциди лаби- алламиш духьнайи сесер а: жв, шв, чв, ччв, ч/в. Му сесерра, к1вант1ар гъварч гъапкан, арайиз гъюру: Швушвмаг, жвугьри, чвул, ччвур, ч1вурд.

Гергмиди — ваз даруб, гъатхуди — ригъ даруб, учв меъли йиччвсиб фу ву? (хьадан хумурзаг).

Чкиди йип: Ч1вурдфарин ч1вурдан цалиълич1вар а. Жвул'арин ч1вурдлан чвну ч1варч1вли ч1варч!врар рякъюру.

Бабу унч1в абццра. Бабушка открывает окно.

Чуччу ккурт убччура. Сестра стирает платье.

Q 42. Лабиал сесери арайиз хурайи мянайиз фи- кир тув. Фаркь'вал айин?

ж или - ж вилли ж иван - жвуван марччар - йиччвар

чул - чвул чеэр - ч1веэр иш - йишв

Амир гъулаъ.

Тят1илар хьадан Магьа ккергъну а. Амир ш агьриан Гъул аз дуфна. Шад ву худлиин Айи дар хулаъ. Вахт тят!иларин

Адап1уз гъулаъ Гъафнушра, сикин Амир шуладар Ш ю хъяриз пеълин Ккабхьри а удар. Пеъ а либгури Кади аш ра гаш,

Фици ш ю хъяри Удар ип1ураш. Гвач1нин суфра

Бабан ву гьязур.Ма нисра, хахра,Бис, худул, муччвур.

Г. Уьмарова[Щ] Тят1илар — каникулы.

Хтул — внук.Пеъ — курица.Ш юхъяр — цыплята.Г аш — голод.

• Нис — сыр.Ушв гьибтган — после завтрака.Ч1атариз — на улицу, на прогулку.

Н 1. ТятЫлариз шагьриан гъулаз фуж дуфна?2. Хуландар думу ляхниин рази вуйин?3. Амири хулаъ фу ляхнар ап1уйи?4. Бабу гвач1нинган хтул фици кьабул ап1уйи?

Суфрайиин фицдар хурагар шуйи?5. Пеэриз, шюхъяриз, к1арар, ччилариз, уву гъу­

лаз гъушган, ип!руб ккабхь, дурарин гъайгъу зиг.

Кьюр дуст

Ухди дуфна хулаз гвач1ин, Тигран ими нивк1уъ ш ирин. М аниш инра гьипну улигь, иъдин нурар дахьна ахнигь.

Магьа хъубкьну чан биц1и дуст - Ж акьв сисинт1ай дубхьнадар суст. Кучри гъям гъям леъфик балин,Ча к1ура чаз урклар уьлин.

Гьар гвач1нинган гьаму вахтна Гьязур вуйи ж акьвлиз хъана:Унч1вихъ кьутдиъ уьлин урклар Ва юкьуб-хьуб дяхнин удрар.

Х ъа гъи Тигран хъирградар гьаз? - Х алабажи гъап1ну кьаназ.Рабгура ж акьв , кучри ахник, «Гъудужв, гъудужв» к1ура бализ.

Гь.М. Т1еибов

[Ml Тигран ими нивк1уъ ширин — Тигран спит сладким сном.

Манишин — тепло.Ригъдин нурар — лучи солнца.Сисинт1ай — трясогузка.Дубхьнадар суст — беспокоится.Леъфикк — под одеялом.

О Шиир ачухъ сесниинди урх.

§ 11. Хв , хъв лабиал сесерин гьярфар.

О 43. Текстнаъ лабиал сесерин гьярфариккан ц1арар ккадат. Лабиал сесер к1уруган, к1вант1арна силбар чиб-чпик курк!рувализ фикир тув.

^ фти гьап1ра?

Хъютли м ялхъвар ит1ура.

Пеъли хъвархъвсар ккиригъура.

Ш веъди ялхъван anlypa.

Q 44. Предложенйириъ лабиал сеснан гьярфар айи гафар аг ва лабиал сесер йип.

М ял и м д и учу с ей и р н аз я р к в р а з х ъ ад и гъуш н у . Д ум у я р к у р ш агьр и н п арк вуйи. Д уш ваъ ялхъвнарра гъап1унча. Чвну табиаьт ихь йиш вариъ маниб шулу.

О 45. Исихъайи гафар дюзди урх:

харар ахур ялхъван мяхъвярхварар ахврар мяляхъв хъвархъвас

Уьру хянаъ к1ару хварар? (Хумурзгин гилар).

Хъют — ворона.Мялхъвяр — гусеницы.Хъвархъвсар — мусор.Ккиригъура — копошится (в чем-то). Ялхъван — танец.Хъади гъушну — повел за собой.Ихь йишвариъ — в наших краях.Уьру хянаъ — в красном хлеву.Klapy хварар — черные (вороные) кобыли. Хумурзгин гилар — семена арбуза.

46. Исихъайи гафар дюзди урх, лабиал сесер ушвниан удуч1вруган, асккан к1вант1на заан силбар чиб-чпик курк1ри хьпаз фикир тув. Думу сесер тек- рар ап1ин.

Мяхъв. Нахъв. Сихъв. Хвар.

Шаду к1ари.

Алабхьубси гвач1нин йигъ, Гьудубч1вубси аку ригъ, Ебгуз хъю бгъру йиз к1ари, Ккап1ну гьяят ич вари.

Дидиз герек дар мукьам, Шадуб ву чаз гьадмукьан. Ергру ялхъ нар anlypy, М айдандиъ ук1 ип1уру.

Ебгури, гагь ж абгъури, К ьяллан риж в алдабгъури, Ф икир ктар гьич к!ардиз,

Гъабхьнийиш ригъ ц1ибсан ис, Ж абгъну йиврий к1ул дидиз,Мициб шулин гьич наан,Г ъаш къа к1ари - пягьливан.

Хъа ш улуш ра дирбашди,Гатдихьан гуч1 ка ц1ибди.Гьаз гъапиш му биц1иб ву,Гьеле сабан абдлиб ву.

К1ардиз йигъан ук1 хурза,И игъан думу жвубхурза.Дидкан аьхю хюни шул,Узузра никк тувур бул.

Къ. Рамазанов

[Ш1 Алабхьубси гвач1нин йигъ — с рассветом , с утра.

Гьудубч1вубси аку ригъ — с восходом солн­ца.

Герек дар мукьам — не нужна музыка. Ш адуб — веселый.Ергру ялхъвнар anlypy — пляшет резво . Башкъа — другой, иной.К1ари-пягьливан — теленок-акробат. Абдлиб ву — глупый пока .Жвубхурза — расчесываю, ухаживаю.

о 47. Шиир сабансан урх. Гьарсаб бенднан мяна

йип ва дурар чкиди текрар ап1ин.

О 48. Исихъайи гафариъ гв, гьв лабиал сеснан гьярфар дюзди урх. Думу сесер ушвниан адаъру- ган, яв к1вант1арин гьялназ фикир тув.

Гар - гвар Гуч1 - гвач1ин Гъван - гъвал Гъач - гъварч

гъалгъвал

гагулгагвлац

гъарзгъван

гаж нин - гвач1нин гъюрдар - гъвардан.

о 49- Чки-чкиди урх

Гарали гъюб.

Гвар хьайи риш .

Гъалар an lpy Нури.

Гъвалар лизи хюни,

Г в, гъв сесер ушвниан удуч1вруган, имбу лабиал сесер к1уруганси, асккан к1вант1на заан силбар чиб-чпик курк1ри шулу, гьава дураригьян гъюдубч1вуру.

О 50- Предложенйириъ гв, гъв лабиал сесерин гьярфар айи гафар аг. Гьадму гафарин мяна ачухъ ап1ин.

Гвач1ниндин акв улубкьурайи. Ж акьварин сесер артухъ гъахьнийи. Дурар гъваларихъ хъайи гьараригъ рахурайи. Угълан гварра хьа- ди булагъдиина штуз гъягъю райи.

о 51. Урх. Шиъриъ гв, жв лабиал сесерин гьяр­фар кайи гафар аг.

Узу Ж вул’ан вуза. Гьар йигъан гвач1нинган гварра хьади штуз гъягъю рза. Хъасин ушв гьибтну мектебдиз гъягъю раза.

о 52. Гв, гъв, хвг жв лабиал сесерин гьярфар кайи гафар к1ваин ап1инай.

м о р ясь

о 53. Гьаму гафариъ лабиал вуйи ва лабиал дару в улуп, жара ап1ин.

Вахт. Аквар. Ватан. Гварар.

КурцЫл.

А Тингиздиз саб курц1ил,Х иял ап1ин - ц1ару ц1ил. Гъитдар гъюз хулаз фужк1а, К кидрипиш фук1а-мук1а.

Д ийигъну а дубхьну гуч1, У рнарихъ эмэ Баху:- Бис, Тингиз, хуйин муч1муч1, Хъут1убкк, узхъан, му яв ху.

Найда ву курц1лин лак1ам, Ккуниб ву думу бализ,Курц1ил хъадабкдар дугъхъан Дидиз кьабул ву Тингиз.

Ш юхъяр-даттари биц1и К кергъиш икриъ элегбар...Хебгру дурарихъ курц1ил,Зарбди ап1ури аьмпар.

Бали, чаз тувуб бабу,Курц1лиз ктарди ип1удар.Кьюридра разиди ву - Сар-сарин хатир ккибтдар.

Г. Уьмарова2 1 ■ Тингиздин курц1ил фициб вуйи? Увуз курцЫлайвуз?

2. Уву гьяйванатарихъди фици шулуш, кидибт.

[М1 Курц1ил — щенок.Фук1а-мук1а — что-нибудь.11ак1ам — прозвище, кличка.Хатир — уважение.

§ 13. Кв, къв , к1в лабиал сесерин гьярфар.

Q 54. Исихъайи гафар урх. Дурариъ лабиал се­сер аг. Дурар фици арайиз гъюруш, фикир тув ва йип.

кар яркур гъарк к1анаквар яркврар гъваркъв к!ванук1ар закур маш гъулатюк!вар зиквар машквар

о 55. Ихтилатнаъ лабиал сесерин гьярфариккан са-саб ц1ар ккадат ва кв, къв, к/в лабиал сесер адахъну урх.

Суна ва Зюгьре ярквраз нимкъвариз гъуш- нийи. Д урарихь биц1и гъваркъварра хьайи. Я рквран к ьялаъ Сунайиз ним къар кайи гъун гъябкъю. Гъунин гъвал нимкъвари алабц1найи.

Сунайи Зю гьрейиз дих гъап1у. Кюрид шу- барира чпин гъваркъвар нимкъварихьди ац1у. А кв илмиди дурар хуларизра гъафнийи.

Аьхю бабу шубариз к1ваант1ан баркаллагь гъапнийи.

о 56. Аквар, юк1вар гафар кади кьюб жикъи предложение дюзмиш ап1ин.

Ч е ш н е: Ич классдиъ йишвну аквар кархьру.Баяр-шубарин юк1вар разиди шулу.

О 57. Кв, къв, к/в лабиал сесерин гьярфар фици арайиз дуфна? К1ваин гъит, вари лабиал ачухъ дару сесерин гьярфар гьадму саягъниинди аьмалназ гъю- ру. Месела, шв ва жв лабиал сесерин гьярфар ш ва ж гьярфарихъ в хъап1биинди арайиз дуфна.

58. Лабиал сесерин гьякьнаан ккудушдар тек- рар ап1ин. Ихь ч1алнаъ вари швнуб лабиал сес а?

КЬЮ РДУН ГЪИЛЛИГЪАР

Сабпи йиф.

Гъюра сабпи йиф завар’ан Биц1ирси, фенд, куч1ал аьгъдру. Дидин ук1у шад улар ’ан Гьациб х ъ у гъ ’вал ат1абгуру.

Гьяркат ву хъубкьуз ж илихьна, Кивуз дидик чан лизи маш.Агь, аьгъдрувал, фициб дарна! Вува мукьан гьап!уз дирбаш?

Магьа хъубкьну йиф ж и л ’ина... Гьяйиф зигуз ву сарун кьан.Агь, уьмур, ж икъибра дарна!Х ъа йиф шадуб вуйда фукьан...

Ю. Базутаев

^ 1 ■ Шиъриъ йискьбан фуну вахтнакан улхура?Кьюрдун сабпи йиф убгъруган тамаши гъап1унва?

2. Сабпи йиф убгъруган ч1атна удуч1в, дидиз тамаши ап1ин.

3. Дюзди урх: кьюрдун, гъиллигъар, завар'ан, фенд, улар'ан, жикъибра.

[Ш] Кьюрдун гъиллигъар — причуды зимы. Завар'ан — с неба.Гьяйиф зигуз ву кьан — уже поздно сожа­

леть.

заКьюрдун лишнар.

Кьюрдну йигъар - ж и к ъ и , йиш вар ярхи ш улу. Х ъасин, йиш вкан ктабт1ури, й и гъ ’ин иливурайиси, йиш вар - ж и къи , йигъар ярхи шуз хъюгъру.

Кьюрд йисан фасларикан варт1ан аьхюб ву. К ью рдн у й и ф ар у р гъ у р у , к ъ а й -к у л а к

ут1убччвуру. Нирар, даграр, гъярар м ирккли ккаъру.

Г ь я й в а н а т а р м у к ь а р и ъ , м у г ъ а р й и р и ъ , у р х ъ а р и ъ ж и н ш улу . Х у л ан г ь я й в а н а т а р кумйириъ, гъазмйириъ, ахъариъ уьрхюру.

Инсанари мани палтар алахьуру, хулариъ ц1ийир кархьру.

Баяр-шубар машарикан мярхяриъди яртуру. Йифун гунт1ар, тепйир anlypy, йифун тупари- инди тамш ир anlypy.

Хьадну гьязур гъап1у ризкьарин, алафарин сурсатар кьюрдну харж ап1ури шулу.

Мани вахтна гьязурвалар гъап1урин уьмур кьюрдну рягьтиб, тухъуб шулу.

В. Бианки

^ 1 • Кьюрдну йигъаринна йишварин фициб фаркь- вал шулу?

2. Табиаьтдин гьялариъ фицдар дигиш'валар арайиз гъюру?

3. Гьяйванатарин гьял кьюрдну фици шулуш, к!ваин ап1ин.

4. Учвуз рякъру кьюрдун жакьварин ччвурарйип.

5. Аьхъю вахтари ничхрарин гъайгъу зиг.

§ 14. Кьюжли гьярфар.

Кьюжли гьярфар.

Эгер гьерхиш ки узхьан,Фу вувуз варт1ан ккуниб?Учвуз жаваб шул узхьан:Кью жли гьярфарин к1алиб.

«41» гьярфну an lyp к1ваз ч1ух, «Т1»-йи т1умут1 ип1ин, к1ур.«Хъ»-йи ап1уз хъюгъру, хъух-х-х, «К1»-йи к1ардиз лига, к1ур.

«Ччв»-йи ккун хьуз гъитру йиччв, «Хь»-йи убгъуз гъитру мархь. «Шв»-йи «швишви» хъап1ру швит1, «Ц1» -йи - дирниъ ц1ирц1ар ахь.

Дюзди дидрик1иш гьярфар, Кьут1ракан шул гъюдли кут. П1ип1арикан шул пипар,Ккум т1ибхуру, дубхьну кум.

Хуш вузуз кью ж ли гьярфар,Сесер хъайи аьжайиб.Эзбер ап1урза дурар,Зигну гьарсабдин к1алиб.

Г. Уьмарова

о 59. Гафар жут-жутди урх ва дикк Сесерин арайиъ фициб фаркьвал а?

урцрудар - иццрудар лат - датт.

Табасаран ч1алнаъ 5 сес асас гьярфар кьюжли ап1биинди арайиз гъюру: к-кк, п-пп, т-тт, ц-цц, ч-чч.

[Щ| Кьюжли гьярфар — двойные согласные. Йиччв — мёд.Швит1 — свист, свисток.Ц1ирц1ар — хворост.Кьут1ракан шул — из моркови получится. Гъюдли кут — мягкий пух.Ккум — кол.Кум — дым.Ппул — кольцо.Чил — каракуль.Иччуб — тонкий.Лат — деревянный чан.

кум - ккум кипуб - ккипуб кебхуб - ккебгъуб убкуб - убккуб

пул - ппулчил - ччилчи - ччим.ичуб - урччуб

О 60. Исихъайи гафариъ кьюжли гьярфар аг. Ду- рари улупру сесер дюзди йип. Гафар тетраддиз кидик!.

Кархьуб, Ккархьуб, урчуб, урччуб, марцар, марццар.

Q 61. Гафар дюзди урх: кап1-ккап1, кип-ккип, мици-ицци, йицру-иццру, урчуб-урччуб.

Кьюрдну дагълариъ

Магьа тепйир ккаъ н у чадрайикк лизи, Н ирар-мирккли, яркврар ж ангну дидисна. Гъарзукк , хьадну штун ц1адлар ахьрайи, Арсрандарси зугълугъин дестгар ккурсна.

З ав ’ан вазли эрхна чан мич1ли нурар Унч1вихъ аяз, ш иклар каъри, либцура.Йиф гъалин ву, диди уьрхюра чарар,Бул бегьерназ замин ву кьюрд дагълариъ.

Кьюрдун гюрчег лиш нар ву мурар вари, Ч и п ’ин биц1и баяр-шубар шад духьна.Гъулан исихъ, зарбди м ярхяр чвурхури, Б аяриз неззет шул кьюрдну дагълариъ.

Б. Ражабов

в 1. Кьюрдну тепйир, нирар, яркврар фици шулу?2. Шиъриъ вазлин нурарикан фу к!ура?3. Чарариз йиф фициб даягъ ву?4. Баяр-шубар кьюрд'ин гьаз шад духьна?

Жангну дидисна — покрыты инеем. Арсрандарси — словно серебряные. Ккурсна — подпирают.Чарар — всходны зерновых.Бул бегьерназ замин ву — будет богатый

урожай.Неззет — приятное, удовольствие.

ш Бай ва миркк.

Буран ва т1урфан айи Кьюрдун аьхъю йигъ вуйи. Бай мектебдиз гъярайи, Сумкара хи ли кк ккайи .

Ж и лра м ирккли дибисну, Ук1у шюше дубхьнайи. Бай, м иркклиин улуч1вну, Чвурхури, ергурайи.

Саб дупну лик ккут1убччвну... Б а л ’ан адабхъну гьарай.Учв маш нахъди алдакну, Х ъ ю хъ яр’ан ифи гъюрай.

Х ъа гъудужвну яваш ди М иркклиз писди гъилигну.Ишури учв, юк1в абц1ну,Бали дидиз хъа гъапну:

Уву, м иркк, вува писуб. Баяр-ш убар алдакруб.Х ъубкьган мани хьадукар,Суд anlyp яв, зиянкар.

С . Керимов

^ Шиир урх. Гьарсаб бенднан жа-жаради ва вари шиърин сабишв'инди мяна кидибт.

Шюше — стекло.Ккут1убччвну — споткнулся.Машнахъди — ничком.Зиянкар — вредный.

У уу- Л и к а /ь зш ш м м ш .

Ыл Luy(fyd~ MtfULH, гшиш> а ■

О 62. Тувнайи гафар урх ва к, кк гьярфари улу- пурайи сесери му гафарин мяна фици дигиш anlypam, йип.

Кум - ккум убкуб - убккубКабсуб - ккабсуб кебгъуб - ккебгъубКубсуб - ккубсуб кабхъуб - ккабхъуб

Q 63. Гьаму гафариъ айи кк гьярфнан сес ачухъ- ди, адахъну йип: раккнар, ккуккум, ккивуб, кки- лигуб, ккуч1вуб, кнуртт, кнуру, никк, миркк.

Ш икларик кайидарин ччвурар йип:

о 64. Текстнаъ кк гьярф айи гафар аг. Думу гьярфнан сесназ фикир тув ва дюзди урх.

Бикайиз саб к1ару к1ари айи. Дугъаз к1ари гизаф куниб вуйи.

Сабан к1ари, гъарзлан абхъну, лику гъабши. Адаш диз эвелиан к1ари убккуз ккун шулу. Б ика иш уз эрккну гъузу.

Хъасин адашдин фикир дигиш гъабши:- Ваъ, убккдархьа, - гъапи дугъу, - булди

ук1 ккабхьай, никк тувай, белки дидин лик сагъ шул.

Аьхиримжи йиф.

Убгъура йиф мартдин лизи кюкйирси, Ф укьан зирек абхьрадарин гъ у л ’ина! Ккудубк1ру йиф лизи бамбгин тикйирси, Сабпи раж нуси гъюра йиз к1ул’ина.

Гьяятдиъ ебгурайи биц1и к1арди Л изи гъизилиз кьусумар йивура. Саринра улар хъимдру йифун тикйир К ьяш и р якъ яр и , даграри ит1ура.

Т1урк1урайи т1урариан т1уларин Х ьадукран сабпи сппар йифуз лигура. Ж и ли ккан казагнайи к1улар ук1арин Кьюрдун зяиф кьувватниин аьлхъюра.

Гъюра гъи йиф кю кйирси ич унч1вариз,Хуб зирек абхьра вуйибси гъул, яркур. Ч1атху мархь дубхьну гъибди йиф хутГлариз, Ж и лин нефеснахъ мани дубхьнай, закур.

Гь. Т1аибов

[Щ] Бамбгин тикйирси — будто хлопья хлопка, ваты.

Сабпи ражнуси — как первый раз, впервые. Лизи гъизил — белое золото.Кьусумар йивура — брыкается.Даграри ит1ура — поглащают лужи. Т1урк1урайи т1урариан — из распускающих­

ся почек.Т1ул — прут.Жилин нефес — дыхание земли.

F j 1. Сабпи бенднаъ мартдиъ убгъру йифкан фу к1ура?

2. Биц1и к1ари фици шад ву?3. Хьадукран табиаьт кьюрдук фици кялхъра?4. Ч1атху мархьли йифкан гьап!ди?5. Кьюрдун аьхириъ табиаьтдиъ фиидар д и г и ш -

валар шулуш, кидибт.

65. «Кьюрд» к1уру темайиан ккудушдар тек- рар ап!ин.

66. Гафар тетрадариз кидикк Жара дап1найи гьярфар адахъну урх. Сесерин фаркь'вал абг.

П аплар. Ппази. Пул. Сумплар. П пазиппенди, П аш а. П айдагъ. Ппул. Пич. П арча. Парчи. Пуч ап1уб. П ирп. Ш ак ь . П1ап1ах. П1ивар. П1ип1.

о 67. Шли гьап!раш, иип.

Перийи апампа anlypa.

П аш айи тупмаргъ anlypa.

Дадайи пирпйир хура.

Биц1идар дагъдикан яртура

^ 68. Пп гьярф айи гафар кади хьуб предложе­ние дюзмиш ап1ин.

Х А Л К ЬД И Н М ЕЛЗНАН ЭСЕРАР

Даждикан мяъли.

- Я даж и-даж и,Яв улар учуз захарди чава!- И нкълар-къиркълар!Улар тувган, фук1а дярябкъди,Узу гьап1ди, йиз гъянчли гьап1ди?- Я даж и-даж и,Яв ибар учуз муччврарди чава. Инкълар-къиркълар!Ибар тувган, фук1а деребхьди,Узу гьап!ди, йиз гъянчли гьап!ди?

- Я даж и-даж и,Яв ликар учуз бакълукъарди чава.- И нкълар-къиркълар!Л и кар ккадарди , узу гьап1иди,Йиз гъянчли гьап1иди?- Я даж и-даж и,Яв рижв учуз мургулди чава.- И нкълар-къиркълар!Ж аглуйир кеъган узу гьап1иди,Йиз гъянчли гьап1иди?- Я даж и-даж и,Яв лиъ учуз бархалди чава.- И нкълар-къиркълар!Л иъ алдарди узу гьап1иди,Йиз гъянчли гьап1иди?- Я даж и-даж и,Яв к1ул учуз йигьагди чава.Агь-агьи! К1ул алдарди, узу гьап1иди, Йиз гъянчли гьап1иди?- Я даж и-даж и,Яв фунар-рудрар учуз т1урнарди чава.- И нкълар-къиркълар!Му фу бала гъабхьи?Т1урнар ккундуш , гиниб убзай, Гинбин кац1ар дагрик кивай. К адагъай, гъаш ап1инай,Т1ирх йивай ва узуСарун и н ж и к мап!анай!

в

Бакълукъ — молот.Гъянч — ослик.Рижв — хвост.Ж аглуг — овод.Лиъ — шкура.Ф унар-рудрар — кишки, внутренности, Гиниб — конопля.Гимбин кац1ар — снопы конопли.Г ъаш — волокно.

Мяъли текрар ап1ин. Думу ачухъди урх.

Халкьдин мисалар.

Даршлу ляхнин к1ул мибисан.

Гъи anlpy ляхин закуриз мигъибтан.Хьадну амк1 удру бч1виш, кьюрдну фун

адрабц1ур.Ляхниз т1агърур — халкьдиз гъаргъур.Ляхнин улигь, гафнан кьяляхъ йихь.

Мисалариъ фтикан улхура?

Багъри ватан ап1ин ккун бабси жвуван. Ккундуш увуз яв ватан, дидихъ яв жан гьяйиф

мап1ан.

о

Мукь дару жакьвра даршул.Жакьвлиз чан — мукь , дайраз — чан баб

ккунду.Элин кьувват — селин кьувват.

2 Му мисаларин мяна ф у ву?

Щ Уж'вал — уж'вали, писвал писвали хуру. Уж'вализ — кьимат, писвализ нянат тув. Уж'вал дап1ну гьюликк ккип.

^ Гьаму мисаларин фици гъаври ахъунва?

^ Касибрин шарш кьюлу гъубхну.Йиц гъудубгур язлиъ уч1вну.Гъван — гъюрд'ина, бала — касибриина.Гашу хул'ан ут1урккур, гъяц1лишну хулаъ уржур.

F j Касибваликан, касибрин дердерикан сарун фиц­дар мисалар аьгъявуз?

Бай абайин даягъ ву.Абана баб аьгъдруриз жарадар гьичра аьгъю

даршул.Абайи бализ т1умт1ин багъ тувну, хъа бали аба-

йиз т1умт1ин каб гьяйиф гъап1ну.Аьхюр-биц1ириз гьюрмат ап1арва — увура

гьюрматнаъ шулва.

Дуст адарш, аг, хъа гъидихъур уьрх. Увуз даккниб дустразра ккун мап1ан. Жвуваз аш, имбудариз шурпа даршул.

^ Мисаларин фици гъаври шулава?

g ! Сивар-дагълар мик1лу ч1ур anlypy, хъа дуствал —

пис гафну.Гафари фун адрабц1ур.Дюз гаф к1урур машназ лигур, куч1ал anlpyp —

ликариз.К1ваина гъафиб к1вант1аригъян мап1ан.Ляхин дап1у, фикир мап1ан, фикир дап1ну, ляхин

ап1ин.

^ Зиихъ тувнайи вари мисаларин мяна ачухъ ап1ин. Дурарикан гьарубдин фици гъаври гъахьунва?

К1ул мибисан — не берись.Т/агърур — лодырь , лентяй.Гъаргъур — чёрствый, грубый.Гьяйиф мап1ан — не жалей.Элин кьувват — сила народа .Язал (язлиъ) — глиняный большой сосуд . Гъюрд — груда камней.Даягъ — опора.Ш урпа — суп , похлебка.

О 69. Кибикк Гафариъ жара дап1найи гьярфар дюзди урх. Дурари фицдар сесер улупураш, йип.

Табасаран. Тавут. Тям ягь. Даттар. Баттил. Иставут. Гату. Даттлар. Ккурттар.

о 70. Шикларик кайидарин ччвурар йип.

Q 71. Урх. Жара дап1найи гьярфари фицдар се­сер улупура?

Д аттларин Тейбатдиз кьюб бата айи. Думу биц1идарихъди ттикГрур вуйи. Тейбатди чан тетрадарна парта марцциди уьрхюру. Тават- дихъди сат1иди дугъу чпин ккурттар урччури шулу. Дурарин танхлиин даттли уьъйир ап1ури шулу.

72. Кибикк Предложенйириъ кьюжли гьярфа- риккан ц1арар ккадат.

Дадайи Камилиз ккуртт гъадабгъну. Кесрен- ди дум у к к у м р и к кебхну . Т ам али баттил жибк1ура. Чуччу чарчар урччура. Теллийи сппар марцц anlypa.

о 73. Гафариъ жара дап1найи гьярфари улупурайи сесер ачухъди адахъну урх.

тур - т1ур лат - даттитуб - ит1уб Тайбат - Т1айиб.

Q 74. Дюзди урх : ба-ттар, да-ттар, ккур-ттар, датт-лар.о 75. Г, 77, 7/ гьярфар текрар ап1ин. Думу гьяр­фар кади са-саб гаф йип.

Дургъунагъар

jjj Ликар ккадар, хилар хьадар, амма т1аъру раккнар.

Лизи чарчли чюллер ккеркна вари.Жилт1ан аьхюб, мурхьул ккадруб.Дюн'яйиъ варит1ан гизаф айиб, амма улариз дя-

рябкъруб.

Шубур чуччу anlypy уч, сари — пуч.

Ц1игъ дурубгруб, штукк ккадрабхъруб, сирникк— сив, ригъдикк — шид.Жавабар: Мик1. Йиф. Ригь. Гьава. Хьадукар, хьад, чвул, кьюрд. Миркк.

^ Дюн'яйиъ вардихъ хъайиб, вардиз лазим вуйиб, хътарди ярамиш даршлуб.

Саб цал'ин хьур уста, саб гьар'ин хьуб циркил. К1урбин икриъ деве дибт1на.Уьру арчлиин лизи даттар.

Жавабар: Ччвур. Хиларин ва ликарин т1убар, мурклар. Мелз. Сппар.

ЦЦ Бирхлар а — ккурт дар, к1ажар гъя — гьар дар, ихтилатар ка — адми дар, хъа инсанарихъди улхуру.

Ушв алдар, ч1ал аьгъдар, бизар шулдар, амма тувру хабрар.

Чаз фук1а аьгъдруб, хъа гьаммишан бик1руб. Учв чан йишвахь хьмиди, дюн'яйилан илбицну

гъюруб.Жавабар: Китаб. Газет. Ручка (кьалам). Фикир.

^ Алаф ккабхьиш, ип1уз аьгъдар,хут1лар хъаъри, зат сикин дар.

Ил алдар, хъа жабгъури сикин дар.Уьру хянаъ — к1ару марччар.Заълан чруб, айт1ан уьруб;Ц1 а дар, хъа ургуру.

Жавабар: Трактор. Машин. Хумурзаг. Иставут.

Махъвар

Швеъна гъюр.

Й и гъ ар и к ан сад й и гъан ш веъ я р к в р аан удубч1вурайи. Диди, дярябкъди, рукарикк дуб- снайи гъюран ликриин бац иливуру.

- Ай! - гьарай адабхъуру гъю р’ан.- ф у гъабхьну? — швеъ мюгьтал шул.- Ликариккинди лигру аьдат айиб ву, хъун-

ти ибар.- Х ъа фу гъабхьнухъа?- Иццру гъап1унзуз, - жаваб тувру гъюру.- Гьаз? - хъял кайиси гьерхру швеъди.

- Уву йиз ликриин яв бац иливунва.- Ваъ гьа! швеъ мюгьтал шулу. - Лиг гьа,

хъа узуз гьич хабаркьан гъабхьундарзуз.Иццри гъап1унзуз... Л икриин хамхар алаб-

хъси гъабхьунзуз. Ш веъ ибшурайи гъю раз, язухъ кайиси, либгуру ва к1уру:

- Хъа магьа увура йиз ликриин яв лик илив.- Х ъа уву...- Илив, илив. Х ъял ап1дарза.Гъюру швеъдин бацриин чан лик иливуру

ва вари кьувватниинди илзигуру.- Эгь, гъюр... - швеъди к1ул т1убччвуру. -

У ву а ь гь ап1уз ш луб д а р в а к и ! И ц ц р у гъап1унвуз... Хъа магьа узуз гьич хабаркьан гъабхьундарзуз.

2 1 • Швеъдин бац гъюранубдиин фици алабхъ-ну? Гъюраз чан бац швеъдинубдиин иливуз гьаз гуч! гъабшнийи?

2. Махъвран мяна яв гафариинди кидибт.

Рукарикк — под кустами.Хъунти ибар — короткие уши.Хамхар — бревно , столб.Гьич — совсем , нисколько, ничуть.

§ 18. Чч гьярф.

О 76. I. Гафариъ жара дагПнайи гьярфари улупу- райи сесериз фикир тув. Дурарин кюмекниинди га- фарин мяна фици дигиш шула?

чар - ч1ар урчуб-урччуб

чил - ччил ич1и -и ч ч и

чул - ч1ул чарчар-марччар.

II. Текстнаъ чч ва ч гьярфар кайи гафар аг. Думу сесер дюзди ушвниан адаъ ва дурарин арайиъ айи фаркь'вализ фикир тув.

Т а б и а ь т гю р ч е гд и в у й и . К ю ч е й и ъ ч е к м и й и р и к д и ч к и -ч к и д и баяр л и ц у р ай и . Ч убан ч у ч ч у х ъ д и гъ я гъ ю р а й и . Д у гъ у чан биц1и чи м ар ч ч ар и х ь н а гъ у х н и й и . Ш ураз ч ч и л а р г и з а ф к к у н д и й и . Ч у б н ан ч у ч ч у з ккурттарра урччуз аьгъяйи .

о 77. Ч, чч, ч1 гьярфар кайи гафар йип. Дурарик кайи му гьярфарин сесерин арайиъ айи фаркь'ва- лиз фикир тув.

О 78- Исихъайи гафариъ кьюжли гьярфар улуп: канч1ликк, ччим , арчил, марччар, чуру,

ч1урар, чинчун гьар, ччил, лич1ар, мич1алди.

СиДи/ь сиш с^ишь^ин UUUJ, M w /uuifLCU JAJ'. Ц сиш /Ь UUUf UfUcdpU UUfM f •

£ k 79- 4 , чч, ч1 гьярфар кайи гафар к1ваин ап1ин ва му гьярфарин сесер хъанара адахъну ушвниан адаъ.

51Гьарин пеъна су л.

Гьарин пеъ саб кюлиин дубсну шулу. Дидин багахьна сул гъафну ва гъапну:

- Салам аьлейкум, гьарин пеъ, йиз ужур дуст. Яв ширин сес гъеебхьган, дишла увухьна гъафунза.

- Яв ужудар гафариз чухсагъул, сул - гъапи гьарин пеъли.

- Фу к1урава? Узуз ебхьури адарзуз. Йиз

уччвур, уву исина, ук1ар-кьалариина сейирназ гъафнийиш , уж у шуйи, гафар ап1уз м уш в’ин р я г ь я т д и ву , д ар ш у зу з г ь а р г ъ я н ф ук1а ебхьурадарзуз.

Гьарин пеъли гъапну:- Ук1ариина гъюз чуч1урузуз.Учуз, гъуш ариз, лицуз гуч1 а.- Дарш увуз узхьан гуч1ури айин?- Увхьан ваъ, ж ара вягьш и гьяйванатари-

хьан гуч1урузуз, - гъапну гьарин пеъли. - Вягь­ши гьяйванатар мушвариъ ц1иб айинхъа?

- Ваъ, йиз дуст пеъ, вари ж илиин мясляаьт бадали ц1ийи къарар удубч1вна. Гьамус гьяйва- натари чиб-чпик кучри имдар.

- Ав, думу уж у ву, - гъапну гьарин пеъли.- Гьакклин зина хуйир гъюра. Эгер кюгьне аьдат имийиш, увура дурарихьан гьебгуйва, хъа t гьамус гуч1 ап1уз себеб адар.

Х уйирикан гаф гъеебхьубси, сулу ибар за гъап1ну, дидиз гьебгуз ккун гъабшну.

- Увуз гьаз гуч1 гъабхьунвуз? - гьерху гьа­р и н п е ъ л и . — Х ъ а гьам у с ц1ийи к ъ а р а р удубчГвну адарин? Хуйири увук сарун ктру- чур.

- Хъа дурарин гъавриъ фуж шул?! - гъап ­ну сулу. М умкин ву дурариз къарарикан гье- лелиг хабар адаршул.

JI. Толстой

^ 1. Сулу гьарин пеълиз фу теклиф гъапЫийи?2. Сулу дидиз фиидар куч1лар ал1урайи?3. Хъа пеъли фу к1урайи?4. Сулу фициб къарарнакан гьарин пеълиз

куч1лар ап1урайи?5. Сулаз гьаз гуч! гъабхьнийи?6. Мурарикан аьмалдаруб фу ву?

Гьарин пеъ — лесная курица, тетерев. Кюлиин — на ветке.Ук1ар-кьалариина — на зелёную траву. Къарар — закон, указ.Кюгьне аьдат — старый обычай.

К1убан бай

Гъахьну-гъахьундар cap бай. Сад йигъан думу ярквраз гъуш ну. Хайлин лицбалан кья- л ях ъ думу ургру ва, инж ик гъаш ир, эрг’вал йивуз дахъру. Саб арайилан гъудужвну, думу саб маргъра хьади, хъанара лицуру. Аьхирки, саб гьарикк деъну, ф икрарикк ккахънайирик аь ж ай и б сес кубк1ру: гь ар и гъ зурба бит1 гъюбч1врайи. Гьаригъ ничхрин мукь ва мукьаъ дидин чиркквар айишт1ан.

Бит1 гъябкъюбси, чиркквари гьарйир ап1уз хъю гъну. А мма дурариз кю м екназ гъюруб фук1а адайи. Бализ цГийина бит1рахьан гуч!

г ъ а б х ь н у ш р а , ч и р к к в а р и н я з у х ъ н а а н бит1ралан маргъ гъивнийи. Бит1 бал’ина ал- ж абгънийи. Х айлин гагьди бит1ранна балин дяви давам гъабши, аьхирки бал и бит1 гъабк1и.

Бизар духьнайи бай гьарин к1анакк нивк1уз гъуш ну. Зурба т1урфнинсиб сес ут1убччвну. Думу сес чан чирккварихьна гъюрайи Симир- гъушрануб вуйи. Бай гъяркъган, дидин завар- ж и л а р г ъ а д а г ъ р у с и б с е с н и и н д и г ь а р а й гъап1ну: «Эй инсан, уву парчйир ап1урза!». Бай н и вкГ ан хъиргу .

И ш урайи чирккварин сес ут1убччву: «Бали учу ит1уз гъ ю р а й и бит1 х ъ т1 у б к к н у , учу йик1баккан азад гъап1ну». Думу Симир-гъуш- ру, чан хлинццар гьат1арццну, мик1, мархь, кубк1уз гъидритри, бай гъюрхну.

- Гуч1 мап1ан, уж ур кас! - гъапи Симир- гъуш ру, - уву йиз веледар гъюрхюнва, узуз у ж ’вал гъап1унва. Увуз фу ккундуш, йип, вари битмиш ап1урза.

- Узу ич хулаз гъайих! - т1алаб гъап1у бали.- Йиз к ьял ’ин элеъ ижмиди узу дис. Симир-

гъуш ру бай завуз адагъу, гъулаз гьади гъушу ва чпин гъваин диту.

в 1. Ярквраъ бай фици ургнийи?2. Дугъаз фтин сес гъеебхьнийи?3. Фтихъди дугъу дяви гъап1нийи?

4. Симир-гъушру фу гьарай гъап1нийи?5. Диди бализ фу гъапнийи?6. Валин гьунарназ кьимат тув.

[Щ] Ургру — заблудился , сбился с пути. Чиркквар — птенцы.Симир-гъуш — жар-птица.

о 80- Исихъайи гафариъ жара дап1найи гьярфа­рин сесериз фикир тув. Кьюжли гьярфар фундар вуш, йип.

^ 81. Текст кибикк Кьюжли гьярфариккан ц1арар ккадат ва дурар адахъну ушвниан адаъ.

Ич Ч а й д а б е г м а р ч ч л и х ъ а н ву . Д у г ъ у м а р ч ч а р , ц 1 и гьар , к ь у н а р си в у з х ъ а ъ р а . Дураригъ биц1и мудрарра гъя. Сивариъ гьава м арцциб ш улу. Гьава к ю к й и р и н аьтирсиб гьациб ицци ниъру абц1ну шулу.

§19 . Цц гьярф.

Марцар - марццир биц1и - ицци либцуб - ебццуб

абц1уб - абццуб ц1игь - рацц ебц1уб - дарцци

о 82. Гьаму предложенйириъ кьюжли гьярфар улуп.

Машинчийи узуз ккуртт гъибирхну. Дадайи и ц ц и х у р а г гъап1ну. Д а т тл и н сес я р х л а з ебхьуру. Марччари ччилар гъап1ну.

Табасаран ч1алнаъ кьюжли гьярфар чиб- чипхьан жара ап1уз шулдар ва гьаддиз лиг- ну, дурарииан саб ц1арнан аьхириъ гъитуз, хъа тмунуб ц1ийи ц1арназ гъабхуз хай шул­дар. Дурар гьаммишан сат1иди гъитну ккун- АУ: ппаз-йир, кку-ккум, ракк-нар, кет1ерцц- найир, мар-ччар.

Хъа гьамцдар гафариъ: амма, келле, клас- сар, гюлле, селлер айи текрар шлу гьярфар, гафар ц1арназ гъахруган, жара ап1уз шулу: ам-ма, кел-ле, клас-сар, гюл-ле, сел-лер.

Кафтар сул.

Гъабхьну-гъабхьундар саб деве. Учв яша- миш ш улайи вилаят даккун дубхьну, думу ж ара йишваз гъябгъюз рякъю ъ убч1вру. Дидиз швеъ алабхъуру. Дурари сат1иди гъягъюз мяс- ляаьт anlypy. Р якъю ъ мурариз саб ругъул жа- н ав ар р а алаб х ъ у р у ва дум ура д у рари хъ ди гъябгъюру.

Шубрид дустар рякъю ъ имиди, йигъар хя- бяхъ гъахьну. М урарин улихьинди саб сул ккудубч1вуру.

- Ягъур ибшри, гьюрматлу дустар? Узузра учвухъди гъюз хай шулин?

Дустарин къарш увал шулдар.Б и за р , гаш д убхьн ай и гь я й в а н а т а р саб

майдандиин нирин гъвалахъ рягьят ап1уз деъ- ру. Деве майдандиин ук1 ип1уз хъюбгъру. Сулу к1уру:

- Девейи чан фун абц1ра, хъа ухьу гьап1ру? Ухьура ухьуз ип1руб дабгну ккундарин?

- Ухьу хюрчаз гъягъидихьа, - к1уру жанав-ри.

- Ваъ, - к1уру сулу, - ухьу девейихъди гьамциб м ясляаьт ап1урхьа: эгер, уву дубкк- ну, яв ж игерар ругдикк к ки ви ш , хьадукра ч1иви шулва, - к1урхьа дидиз.

Дурари, девейиз дих дап1ну, чпин кьастна- кан ктибтуру ва ахм акь деве рази шулу.

Варди дидин йиккухьди чпин фунар ац1ру. Сулна ж анавар девейин рудрар-фунар жик1уз нирихъна гъягъюру. Фун абц1нашра, жанаврин ул абц1надайи: диди рудрарра ит1уру. Дурар кьял ях ъ гъафиган, швеъдиз рудрар ц1иб духь- найиб рякъю ру. Дидик х ъ ял кубч1вру. Чан к1ул ккадабгъури, сулу к1уру:

- Рудрарин гьац1ар ж анаврин фуниъ а.

Ш веъ ж ан аври хъ хъебгру, дибисну, думу парчйир anlypy. Хъасин швеъ сулахъ хъебгру. Сул саб биц1и у р х ъ а ъ а д а б к у р у ва ж а р а й и ш вхъан ди удубч1вуру. Д идин к ь я л я х ъ д и убч1ву ш в е ъ у р х ъ а ъ а б с р у . Сул д и д и н к ьял х ъ ян лик ип1уз хъюбгъру. Сулаз аьмал ап1уз ккунди, швеъди к1уру:

- У лихьинди ужуб й и к к хьайиз, минди гъабч!

- К ьялхъ янди вушра узу дина рубкьидиза,- к1уру сулу. Гьамци каф тар сулу аьхю гьяй- ванатариз аьмлар гъап1ну.

И 1. Рякъюъ фйир чиб-чпиз алахьнийи?2. Дурари фу мясляаьт гъап1нийи?3. Девейизна швеъдиз сарун фу алабхънийи?4. Сул, швеъ ва жанавар девейикан гьап1банди

гъахьнийи? Девейиз дурари фу куч1ал гъап1нийи?5. Жанаврин тямягьнакан фу к1ура?6. Сулу му гьяйванатар фици алдатмиш гъап1ну?

Мурарикан варт!ан аьмалдар фу ву?

[Ш1 Деве — верблюд.Кафтар — лукавая, хитрая. Ж игерар — лёгкие .Ягъур ибшри — счастливого пути.

§ 20. Кьюб сеснан йишв'ин ишлетмиш anlpy з, г гьярфар.

О 83. Урх. Гафариъ з гьярфну фициб сес улу- пураш, фикир тув.

Замана - Гьяфизат. Узу - йиз.Зимз - зизи.

Заз - зар. Урзуб - зул. Гъарзар - ваз

о 84. Гагул жвурнаъ айи гафариъ з — гъюдли- ди, хъа арчул жвурнаъ айидариъ илзигури (ижми- ди) урх:

завод - ваз зиян - газу зурба - газгаз зяиф - зизи.

о 85. Шикларик кайидарин ччвурар йип. Дурариъ айи з дюзди ушвниан адап!.

о 86. Урх. Гафариъ г гьярфну фициб сес улу- пураш, фикир тув.

Гарчар - гули Ургам - ургуб

гаргун - ергуб гадар - игнар

иган - лигуб

О 87. Шикларик кайидарин ччвурар йип.

О 88. Гафариъ г гьярфну улупурайи сес дюзди йип: игнар, ургуб, ургуб вич, гардан, гергми.

^ 89. 3, г гьярфарин гьякьнаан аьгъю гъап1уб тек- рар ап1ин.

Сулна хъют

Сул ип1рубдихъ либцурайи . Саб гьарин к1ак1наъ дидиз к ъ яр к ъ р и н мукь рябкъюру. Сулу к1уру: «Эгер узуз яв чирккварикан саб идрипиш, вари чиркквар ит1урзаяв». Гуч1 гъаб- ши къяркърц саб ипру. Сулу, сабсан ип к1ури, хъанара гучХар ккаъру . Хифран гьаригъ дубс- найи хъют мурарихъ хъпехъури шулу. Къяр-

кърин язухъ дубхьну, диди: «Я ахмакь, мии- пан, дидхьан гьаригъ гъюбч1вуз шулдар,» - к1уру.

Сул хъютлиз хъял кади либгуру. Къяркъ- ри хъютлиз дюъйир anlypy. Хайлин йигъар г ъ я г ъ ю р у , а м м а сулан ж а н д и а н му х ъ я л удубч1вундар.

А ьхирки сад йигъан сулаз хъютар гьаригъ дусну рякъю ру. Ярхла дарди сул гъабч1ибси, сппарра х ъ и д и р ч н у , м ай дандиин дабхъру . Ип1рубдихъ лицурайи хъютар, му сул дябкъ- ну, т1ирхну дидин багагь дусру. Хъютарикан сабди сулан рижвназ, тмунубди ликриз гъям- гъмар йивуру. Амма сул гъирибшвдар. Х ъю ­тар багагь улуч1вуз хъюгъру. Сулан хъял кайи хъют, дидин мелз ип1уз ккунди дийибгъуру.

Сабпи гъям гъям йивуз гьязурди айи хъют сулу диш ла бисуру:

- Ш ваин илминав узу к ъ яр кър и н чирккв- нахьан мягьрум гъапГу вахт. Гьан кяфир, гьа- мус яв аьхир гъабхьну.

Сулан спаригъ гъяйи хъютли к1уру: «Кав- ха, аьхир дубхьнайиб аьгъязуз, саб гаф ап1уз ихтияр тув.»

Сул хъютран гафарихъ хъпехъуру.- Узу, кавха, нахшрарин арайиъ гьюрмат

айи, гъуш вуза. Гьаци вуйиган, узу ип1айиз саб бисми ап1ин.

Фурслу гъабши слу бисми ап1уз сппар буш

г ъ а п 1 у б с и , х ъ ю т , д и д и н с п п а р и г ъ я н гъют1юбччвну, гьарин к1ак1наъ дубсру, хъа сул хъютлиз ккилибгури, гьяйифар зигури гъубз-РУ-

Ц 1. Сулу къяркълиз rynlap гьаз ккаърайи? Хъют- ли къяркълиз фу гъапнийи. Сулаз хъютликан хъял гъюбан себеб фу вуйи.

2. Сулу хъют гъибисган, дурарин арайиъ гъаб- ши сюгьбат урх. Хъютли сул фици алдатмиш гъап1нуш, кидибт.

[Ш1 Сулна хъют — лиса и ворона.Къяркърин мукь — гнездо сороки.Дюъйир ап1уб — благодарить.Гъабч1ибси — как мёртвый.Кяфир — проклятый.Мягьрум ап1уб — лишать.

ЗЕГЬМЕТ ЗУГУБ Ш АДВАЛ ВУ

Керимдизра ляхин гъибихъну.I шЛМ

Яшар бегьем хьайиз кьюб ваз ккими к1ури, Керим мектебдиз кьабул гъап1ундайи. Чан дуст баяр мектебдиз гъягъруган, Керимдиз учв кьа­бул дарап1бакан гизаф хаж алат шуйи.

Сад йигъан Керимгъярихьна гъ у л ’ан аьхю аба хялижвди гъафнийи. Хутлин гьял гъябкъю абайи дугъаз гъапнийи:

- Уву узухъди гъулаз гъач, жан Керим, узу увуз ляхин абгидиза. Абайин гафариин шад гъаш и думу гъулаз гъушнийи.

Аьхю абайи гъулаъ кьюб мудур уьрхюри а й и . Д у р а р К е р и м д и н юк1в а л и д у с т а р гъ а х ь н и й и . Г ьар-й и гъ ан аьхю абана хтул, мудрар хъаъну, ч1урариз гъягъюз хъюгъю. Сад йигъан дурар «Къяркърин хьар» к1уру йишваз гъушу ва абайи Керимдиз гъапи:

- Му «Къяркърин хьараъ» фу аш, аьгъянуз, хтул?

- Ваъ, аба, фу а?- М ушваъ йиф абхьру кьюб аьхю фури а.

Душваъ абхьу йиф хьадан аьхириз, чвлин сиф- те к1улариз гъубзру. Аьхю абайи Керимдиз ж ара аьламатнан йишвар, ш ей ’ар улупнийи. Иигъар хябяхъ шуз хъюгъю.

- Ихь мудрариз дих ап1ин, ж ан бай. Гъу- лаз гъягъю з вахт ву, - гъапнийи абайи.

- Баци, баци, баци-и-и! - к1ури, Керимди дурариз дих гъап1у. Саб муДур мурарихьна дишлади гъафи, хъа тмунуб, ярквраъ гъарза- ригъ гъибихънийи.

[В1 Яш — возраст.Хажалат — печаль, горе.Хялижвди — в гости.Ч1урариз — на выпас.Хьар — пещера.Фури — яма.Гъибихъдар — не нашли.

И 1 . Керим гьаз мектебдиз кьабул гъап1ундайи?2. Худлин пашманвал гъябкъю аьхю абайи Ке-

римдиз фу гъапнийи ва Керимна аба наана гъуш- нийи?

3. Гъулаъ абайиз фйир айи? Керимдина абайи дурар наана хъаъри шуйи?

4. «Къяркърин хьар» к1уру йишв гьап1руб вуйи? Душвкан кидибтай.

5. Мудрариз шли дих гъап1нийи?

О 90 Гьаму гафар дюзди урхай: гъап1ундайи, кьабул, гъягъруган, гъул'ан, гъулан, гъябкъю, юк1в, хъаъну, хъана, къяркъяр.

I I

Х ъайигъан дурар йиф абхьру фурдихьан мина гъюрайи. Керим, гьамусра «баци, баци» к1ури, мудриз дих ап1уз хъюгъю. Ярхлаанси аьхю абайизна худлиз п1еэрин сес гъеебхьу. Хъанара дих гъап1иган, дурариз думу бейна- ва йиф абхьру ягъли фуриъ абхъуб аьгъю гъаб- ши.

- Мудур фици адабгъухьа, аба? - гьерху Ке- римди.

- Ухькан санур фуриъ уч1вну ккунду, - гъапи абайи.

Фури йиц1уб метрт1ан ягълиб вуйи. Керим- дин т1алабниинди аба думу фуриъ ауз рази гъа- ши. Ч ахь хьайи т1урнин саб к1ак1 дугъу Ке- римдин йикьнаъ anly, саб к1ак1 чан хилиъ ди­бисну, бай яваш ди фуриз ирху. Т1урин пуч1у гъабхьиган: «К1аназ хъуркьунва?» - гьерху абайи.

- Ав, ав! - Керимдин сес фурдин айит1 ат1абгу.

- Мудур яв хабахъ ижмиди бис. Т1урниз зи- гури, узу учву адагъидиза.

Мудур чан хабахъ дибисну:- Гьамус зиг, аба, - ч1игъ гъап1у Керимди.А байи К ери м н а мудур ф урдиан адагъу.

Дурар гизаф шад гъахьи. Кьюбиб мудрарра хъаъну , дурар хулазда рякъю ъ уч1ву. Хулаз хъуркьиган Керимди аьхю бабаз гъи чпи фу г ъ а п 1 н у ш , к т и б т у . Ф у р и а н м у д у р чав адабгъунза гъапиган, аьхю бабу:

- Баркаллагь , йиз бай - дупну, шад духь- ну, дугъан йирфарилан хил алдату.

Гьарйигъан мудрар ч1урариз хъаъну гъя- гъюри, Керимди вахтар гьаърай и . М удрари, гъ у л ан табиаьтди думу ш ад ап1уйи. Дугъаз гъулан баярикан ужудар дустар гъахьнийи.

Мектебдиз гъягъру вахт хьайизкьан, Керим аьхю абайинна бабан багахь гъузу.

Л. Агъададашев

[Щ] Ярхлаанси — издали, издалека.ГИеэрин сес — бление козлёнка.Бейнава — бедняга.Адабгъухьа — вытащим.Т1урин — верёвка.Йирфарилан хил алдату — погладил по

спине.

| j 1. Хъайигъан аьхю абайизна Керимдиз гъудубгу мудур наан гъибихънийи?

2. Фурдиан думу шли в а фици адабгънийи?3. Гъулаз дурар гъафиган, аьхю бабу Керим­

диз фу гъапнийи? Гьаз баркаллагь гъапнийи?4. Хьадну увура гъулаз гъарах, аьхю абайизна

аьхю бабаз кюмекар ап1ин. Уву хулаъ шлиз кю- мек ап!ури шулува?

§ 21. Кьюб сеснан йишв'ин ишлетмиш anlpy гьярф.

О 91- Урх ва гафариъ ж сес фици ушвниан удубч1вуруш, фикир тув.

Жаваб жиб жигьил варжлиж уржуб ж инж ал журнал

О 92. Исихъайи гафар урх. Дурариъ ж сес дюз гъюруси йип. Гафар кидик! ва Ж гьярфнаккан ц1арар ккадат.

Бажи, варжи, Гьяжи, жинжал, журнал, Жа- мал, Мажид, ужуз, к1аж, жаргъуб, жил.

о 93. Текстнаъ ж гьярфну фицдар сесер улупу- раш, йип.

Завуъ ц1ару ж акьв т1ибхурайи. Саб гагьди- лан думу жихрин гьариккна гъафи. Думу гьа­рин гал убдуз хъюбгъю. Хъасин жакьв гъафил гъабши. Му гьаригъ аьмалдар жюнерг гъяйи. Дидиз ж акьв бисуз ккунди айи.

Ж и х р и г ъ н а саб п п а з и г ъ а ф и . Д у м у ж ю нергихъ хъебгу. Ж юнерг завуз ут1убччву. Ж ак ьв л и чан ип1уб давам гъап1у.

о 94. 3, г, ж гьярфарикан аьгъю гъап1уб к1ваин ап1ин. Думу гьярфари улупурайи сесер гафариъ дюзди ишлемиш ап1ин.

Тамална дада халачи й ихъ деиган, биц1и К ъ и с х а н у м д у р ар и з а ы и к ь н и и н д и л и гу р и д и й и г ъ у й и . Д у г ъ а н х а л а ч и й и х ъ деуз гьадмукьан аьш кь айики, чан жаквларихъди, таярихъди вуйи тамширра к1ваълан гъягъюйи. Амма фукьан ккун гъап1ишра, дадайи думу чпихъди дитдайи, уву гьеле биц1иди имива, к1уйи дугъу.

«Узу пеэриз ккабхьурдарин, к1арариз, ччи- лариз гъуллугъ ап1дарин, гьяятар ич1икузра кмиди кюмек ап1дарин? Узу гьаз биц1ир ву хъа?» - фикрар ап1ури шуйи Къисханумди.

Къисханумди фу дапГнура халачи убхуз дуб- гъуз кьаст anlypy. Аьхю чи Тамали дугъаз гу­гар кахьуз улупнийи , ам ма К ъисханум диз ккибик1узра аьгъю дап1ну ккундийи.

Саб раж ари Тамална дада дебццнайи ук1 ккадабгъуз хяраз гъушнийи. Къисханум хулаъ ялгъузди гъузу. Ш уран к1ваъ айиб халачи вуйи. Халачи кьял ккудубк1ру аьхиримжи ук1у р аж н и ин дебккнайи. Къисханумдиз дадайи гарк1ал ва ж ара алатар наан дивруш, ужуди аьгъяйи. Дурар гъадагъну, учв ягъли хьпан бадали, кьюб гутара ккивну, риш халачийихъ деу. К ъ и сх ан у м д и гугар алах ьу з хъю гъю ,

х алачи и ин симари чпин м укьм ар ккергъу . Сакьюдар гугар алахьган , риш гъудуж вну, дурариз ярхлаанси гъилигу. Гугар харжидар д а й и , а н ж а г ъ с а с д а р и н р и ж в а р я р х и д а р гъахьнийи, амма дадайин, убрушвик сарира м у к у ч а н а й , к1уру г а ф а р к1ваин д у х ь н у , дийигънийи.

Магьа Къисханумди кьялан раж алабц1ну. Р и ш , х ъ а н а р а г ъ у д у ж в н у , ч ан л я х н и з дикъатниинди гъилигу. Гьаму арайиъ дадана Тамал л я х н и л а н гъаф и . Уьл дип1ну, дада халачийихъ деуз гъафи. Алабц1найи кьялан раж гъябкъиган , думу мюгьтал гъахьи.

- Я Къисханум, учу адруган ухьуз хялиш гъафнийин? - гьерху дадайи.

- Ваъ, дада, фужк1а гъафундар, - жаваб туву шуру.

- Дици вуйиган му халачийин раж алабц1ур фуж ву?

К ъ и с х ан у м фу к1уруш м ю гьтал духьну дийигъу, хъасин гуч1ра кадиси дугъу яваш сесниинди гъапи:

- Узу...- М а н ш а л л а г ь й и з ш у р а з , й и з биц1и

кюмекчи, уву фукьан к1убнир вува? - к1ури, дадайи риш хабахъна за гъап1у.

Къисханумдин шадвалин кьадар адайи.

X . Мирзаев

И 1. Къисханумдиз варит1ан ккуни ляхин фу вуйи?2. Шуру фициб кьаст гъапЫийи?3. Риш фила халачийихъ деънийи?4. Дугъу фици ляхин гъап1нийи?5. Дада хулаз гъафиган Къисханум гьаз кьа-

дарсуз шад гъахьнийи?

[Щ] Симар — струны.Хялиш — гостья.Кюмекчи — помощница.

§ 22. Слог.

о 95. Исихъайи гафар жара дап1найиси урх ва тет- раддиз кидик!.

Да-да. Ба-жи. Ха-ла. Ми-на. Ра-ма-зан. Му- ми-нат. Ха-ли-бег. Дал-да-бу. Ав-то-бус. Гья- жи-къур-бан.

Гафнаъ швнуб ачухъ сес аш, дидиъ гьад- мукьан слогарра шулу.

о 96. Гьаму гафариъ шву-швнуб ачухъ сес ва слог аш, йип: Китабар. Ляхнар. Гъягъюраза.Арфани. Кюче. Памадур. Ихтилатар. Кьалмар. Кюкю. Кино.

о 97. Слогариз жара ап1ури, гьяйванатарин ччву- рар дик!.

О 98. Исихъ тувнайи слогарикан гафар дюзмиш ап1ин.

О 99. Гафар, слогариз жара ап1ури, кидикк

Аьлипаша. Султанат. Калимат. Манишин. Багагьлуйир. Кюкйир. Ж урналар. Йимишар.

/ ' П

t e l 100. Хулаъ кью-кьюб слогдикан вуйи гафар Дик1.

т1уШ И

РУ и та гъа

Узухъ хъебехъ, ж ан аьзиз бай,Кьюб гаф пуза узкан увуз.Дис ву дурар - бегелмиш йихь, Гележегдиъ лазим шулвуз.

Удубкьундар узхьан урхуз,Саб пише йиз хилиъ бисуз,Дерд кадарди юк1в архаин Дап1ну, хъюгъну ляхин ап1уз.

Гъи саб ляхин , закур жараб, Бихъуйк1ан гьадмукьан яраб,К1ури, зигбу фикирна дерд,Гъабхьи йиз юк1в бегьем хараб.

Ль. Къурбанов

Н 1. Абайи бализ фтикан кьюб гаф гъапнийи?2. Абайи гьаммишан фу дерд агНуйи?

[Ш] Аьзиз бай — дорогой сынок.Бегелмиш йихь — прими во внимание. Удубкьундар — не смог, не получилось. Пише — специальность.Юк1в архаин ап1уб — успокоить сердце. Яраб — неужели.Хараб хьуб — ослабеть, заболеть, заныть.

У Ж ’ВАЛ, ГЬЮРМАТ

Гьюрмат.

Юра автобусдиъ деънайи. Гьаму вахтна ав- тобусдиъ cap солдат уч1ву. Юрайи, дишла гъу- дужвну, гъапи:

- Гъач, гьамушвахь деъ, солдат халу.- Яв йиш вахь деъну гъуз, биц1ир, узузра

деуз йишв а, - дупну, солдат ж ара йишвахь деу.

Магьа автобусдиъ cap кьабир уч1ву. Юра дугъаз йиш в тувуз к1ури чкиди гъудужву, амма вушра кьан гъабхьнийи, - кьабир жара бали чан й и ш в’ин дитнийи.

- Узкан аьйиб гъап1уншул, - гъапи чав-чак- ди Юрайи. Гьамус думу гьарсар автобусдиъ уч1вруриз лигури деънайи.

Автобусдиъ cap биц1и риш уч1ву. Дугъан ха- бахъ гъибиржнайи ж акул хъайи. Юра ергну гъудуж ву.

- Гьамушвахь деъ, хала! - гьялакди гъапи дугъу.

Риш , рази духьну, деу. Хъасин дугъу чан ж акул гъядябгъю.

Автобусдиъ деънайидар гъяаьлхъю . Хъа Юра уьру гъаши.

- Узу, биц1ир хьайи хала вушул к1ури, гъу- дуж внийза , - начдиси гъапи дугъу.

- Баладар, ужуб гъап1унва гъудужвуб, - гъ а п и солдти. Ш убаризра гью рмат дап1ну ккунду. Хъа гизафна-гизафси ж акул хьайида- риз.

В. Осеева

И 1. Юра гьаз кьабул гъахьунвуз?2. Увут1ан аьхюдариз уву фици гьюрмат

anlypym, йип.

[Щ] Гьадмуган — тогда.Жакул — кукла.Иллагьки — особенно.

§ 23. Лабиал сеснан гьярфар айи слогар.

О 101. К1ваин гъит.

Лабиал сес улупурайи в гьярф гаф слога­риз жара ап1руган, чан улихь хьайи гьярфна- хьан жара дарап!ри, сат1иди гъитру.

о i ° 2- Исихъ хъайи гафар слогариз фици жара дап1наш, фикир тув.

Ж акв-лар . Муччв-рар. Гва-ч1ин. Гъва-лар. Гва-рар. Ж ву-ран . Ш ву-швар. Зи-квар. Ри- швуб. У-чву-ра.

о 1° 3 - Гьаму гафар слогариз пай ап!ури# тетрад- диз кидик!.

Хварар. Жвугърийир. Гъварчар. Даршвлар. Чвйир. Ж акьвар. Гварар. Машкврар. Яркврар.

Гафар слогариинди ц1арнаан ц1арназ гъаху- ру. Ц1арнан аьхириъ саб гьярф гъитудар ва ц1ийи ц1арназ гъабхурдар. Лабиал сеснан гьярфар ва кьюжли гьярфар, жара дарап1риг ц!арнаан ц1арназ гъахуру.

т

о 104- Гафар ц1арнаан ц1арназ гъахбан къайдайиз фикир тув.

Гъу-дужв-бар. Ч и р-кквар . Да-ттар. Кку- ккум. Ицц-ру-шин. Мар-ччар. Ччи-лар. Чу- ччун-дар.

О 105- Тувнайи гафариъ шву-швнуб слог а?

Ц1ирц1ар. Учухьна. Гвач1нин. Гъудужву- райи. Жвуран. Йишваз. Ккундучуз. Ялгъуз. Ццийин. Марццидар. Ккуккум. Хулккан.

Ч е ш н е: У-чухь-на (3 слог). Гвач1-нин (2 слог).

106. Гъудужвурайи, марццишнар, йишвну, ж акьвар гафар ц1арнаан гъахруси, слогариз пай ап1ин.

Биц1и халачачи

Либ-диб-хъинц! Либ-диб-хъинц! Халачийихъ деъна риш, Халачийихъ деъна риш, Убхури гюрчег накьиш. Гугнахъ, гуг,

Х ъана гуг - Ж акьварси дусра гугар, Ж акьварси дусра гугар - Деккуч1имрин шад рангар.

Зигну, «тар-р-р»,Хъана «тар-р-р» - КкючГюргъю шуру турар КкючГюргъю шуру турар, Гъидипу мурсулин жар.

Чиб-чиб-чиб!Чиб-чиб-чиб!Кудра мурсул т1ибиччи, Кудра мурсул т1ибиччи - Ижмиб ибшри халачи!

Даб-даб-даб!Даб-даб-даб!Рягъди ккебгъу чан мукьам. Рягъди ккебгъу чан мукьам. Гугар хьайизкьан мюгькам.

Дуб-дуб-дуб!Дуб-дуб-дуб!Лазим ва гугар удуб,Лазим ву гугар удуб - Ярхисдар рижвар агуб. Чирхь-чирхь-чирхь!

Хъурц1-хъурц1-хъурц1!Л ях н и х ъ хъюбгъну а убрушв, Л ях н и х ъ хъюбгъну а убрушв - Гьяжилеглегинсиб ушв.

Пагь-пагь-пагь!Маншаллагь!Мюгьтал ву биц1и Сираж,Мюгьтал ву биц1и Сираж,Чуччу алабц1ну саб раж.

Ш. Къазиев

[н| Накьиш — орнамент.Дусра — сидят.Тур — тонкая узкая планка.Раж — ряд.Т1ибичч — остроконечная палочка. Мюгькам — надёжные, крепкие.У дуб — пощипывать.Убрушв — ножницы.Маншаллагь — очень хорошо, замеча­

тельно.

Н 1, Учвуз халачи урхбакан фу аьгъяш, кидибтай.2. Вари шиир ачухъ сесниинди урх.3. Х ъ и н ц , н а к ь и ш , г у г а р , р а н г а р ,

ккюч1югъю, т1ибичч гафар ерхьури ушвниан адаъ.

I § 24. Слог жара ап1баъ апостроф (')

О 107- Исихъайи гафар апострофдиинди ( ’ ) сло­гариз фици жара дап1наш, фикир тув.

Гъ ир’ят - гъир’-ят У ч’ин - у ч ’-ин Ш ем ’я - Ш ем ’-я Гъул’ан - гъу л ’-ан

Ш у л ’ин - к1ул’-ин Я гь’я - я г ь ’-я Дю н’я - дюн’-я Х и л ’ин - х и л ’-ин

Табасаран ч1алнаъ бязи гафарг чиб слога­риз жа-жара саягъ пай хьпаз лишу, мяна жи- гьатнаан жара шулу: к!у-лин, к1ул-ин, хи-лин, хил-ин.

О 108- Гафар жюрбежюр саягъ слогариз пай ап1ин. Дурарин мяна фици дигиш шулаш, йип.

Балин, гъулан, хилин, сулан, цалин.

О 109- Исихъайи гафариин апостроф диври, кидик!.

Гъулан- Улин — Хулан -

юкьван - ич1ан - сиварин

Ч е ш н е: кючеиин - кючеи ин кючейиан - кючей’ан

Эгер гаф апостроф али йишв'ин кьат1 дап1ну ц1ийи ц1арназ гъабхури гъашиш, думуган апостроф дивдар, месела: к1ул'ин — к1ул-ин, хил'ин — хил-ин ва гь.ж.

О 110- Слогариз жара ап1ури, гафар кидикк

Ш ул’ин, мярхяр’ин, нач’вал, И л’яс, ж и л ’ин, х и л ’ан, г ъ у л ’ан, ц а л ’ин, н и р ’ин, м у к ь ’ан, гъул’ан.

Ч е ш н е: к1ул’ин - к1ул’ - ин, т1уб’ан - т!уб - ан, гьацГан - гьац! - ан.

Ихь яркврариъ

Ихь яркврариъ Ухьуз рякъюр: Сулар, гъюрар, Ергхяр, ушвхърар, Швеэр, силар Ва жейранар. Мяъли ебхьур Т1убжакьварин, Ккверкквелайин, Лип1лип1арин Ва ккуккм арин.

Ит1уз дихъур: Нимкъар, хамсар, Уч1вру к1ажар, Чимлар, чинчар, Ругъи зимзар. Гьарар дихъур: Микъун, мюрхюн, Пирпун, мяхъюн, Мухьан, вершун, ЧТвалан, уршин Ва аьмлюхъин.

Б. Раджабов

[Ш] Сулар — лисы.Г ъюрар — зайцы.Ергхяр — рыси.У швхърар — барсуки.Силар — кабаны.Т1убжакьв — крапивница.Ккверкквелай — дятел .Лип1лип1ар — ястребы , соколы .Ккуккмар — кукушки.Нимкъар, хамсар — земляника, ежевика. Уч1вру к1ажар — щавель.Чимлар — кизил.Чинчар — шишки.Ругъу зимзар — малина.Мюрх — береза .Пирп, мяхъв — граб , дуб .Ч1вал — ива, верба.Урш — тополь.

1. Ихь яркврариъ фицдар гьяйванатар рякъюб мумкин ву? Хъа набататарикан фйир алахьуру? Ичв шагьрин багахь ярквраъ фицдар гьарар а?

2. Шаири чан шиъриъ ктухурайи гьяйванатариз, гъушариз, мейвйириз ва гьарариз гъуллугъ ап1баъ иштирак йихь.

о

Гафар слогариз жара ап1ин. Дурарикан ф унуб слог имбудартЧан илзигури ушвниан удубч1вуруш, фикир тув.

М у р с а л . Г а т у . Г ь ю л е р . Т р о л л е й б у с . Универмаг. Мархьар. Урхуб. Ж аргъуб. Уьру. Зарбди. Учу.

о 112. Ударение али слогар адахъну ушвниан адаури, гафар урх.

улупну-улупну абт1уб-абт1убургуб-ургуб ац1уб-ац1убуршуб-уршуб айи-айиулупуб-улупуб ап!уб-ап1уб

Кьюб вая артухъ слогар айи гафнаъ дура­рикан саб адахънуси, ачухъдиси к1уру: уб -жуб — убжуб , ап1уб — ап1уб, ур губ — ургуб . Гафнан слогарикан саб слог илзигну ушвни­ан адап1баз ударение к1уру. Ударение слог- диъ айи ачухъ сеснан гьярфниин (') ишара дивбиинди улупуру: арсуб — арсуб , абт1уб— абт1уб, убгъуб — убгъуб.

о 113. Ударение дигиш гъабшиган, гафнан мя- нара жараб шула:

улупну — показав

ургуб — заблудиться

уршуб — вместить

улупуб — показанный

абт1уб — залепить

ац1уб — наполнить

айи — было, находилось

ап!уб — ввести

улупну — показал

ургуб — гореть, сжечь

уршуб—чесать (шерсть)

улупуб — показать

абт1уб — надоесть

ац1уб - толстыйи f иаии — находящийся

ап!уб — делать

Хьадукрахьан муштлугъ хьади, Удубч1вган ригъ гьюлин айт1ан, Деккуч1имрин рангарихьди Ац1ру мирккар, эрхнай гъваъккан.

Инч1 ккадап1нахьуз хьадукру, Ккадап1нахьа инч1 хьадукраз, Жан-юк1в anlyp аьзиз даркбу, Къаршу гъягъру вахтна мик!лаз.

Гюрчег шуран рази машси,Успагьи ву маш хьадукран.Устадрин хилиъ чюнгринсиб Гурлу хуш сес ву хьадукран.

Ж ум арт хилихьди чюллериз Хъап1 яв кьудратлу манишин.Дутнайи ук1у дюн’яйиз.Я кьин , шараб дубхьна яв шид.

Л. Аьгьмадов

^ 1 • Ригъ гьюлин айт1ан удубч1виган, табиаы фицишулу?

2. Инсанна хьадукар чиб-чпихъди фици алахъу-ру?

3. Хьадукран маш ва сес фицдар ву?4. Учвуз аьгъю хьадукран лишнар йипай.

[Щ Хьадукран мяъли — весенняя песня.Г урлу — бурный.Дутнайи — набухший.Якьин — воистину, в самом деле.Шараб — целебная вода.Даркбар — черты лица.

Й 1 1 4 - Ударенйир диври, гафар кидик! ва дюзди урх.

Абавал, балугъ, гьава, кюче, дустар, такси, радио, журнал, чекме, нирар, келем, яркур, яр- кьушин, жямяаьт, Мягьямадкерим, Дагъустан, жанавар, марччлихъан.

щ§ 26. Фуж? ва Фу? суалариз

жаваб шлу гафар.

Q 115. Урхай. Фу? ва Фуж? суалариз жаваб шлу гафар агай.

Ич адаш мялимди лихура. Чве ш колайин шофер ву. Салимат больницайиъ фельдшер ву. Адашна узу шагьриъ ача. Шагьур аьхюб ву. Мушваъ cap ужур бай алахъунзуз. Думу йиз дуст гъашну. Сабириз саб китаб тувунза. Йиз ц1ийи дуст шад гъашну. Дугъу узуз туп тувну.

Q 116. Сифте фуж! хъасин фу! суалариз жаваб шлу гафар дик!.

Ч е ш н е: (Ф уж ? ) А д а ш ,___ .___ .___ .___ .(Ф у ? ) гъул , ____ .____ .___ .___ .

Фуж? Фужар? Klypy суалариз жаваб шлу гафар инсанарин, (ф у? фйир?) Klypy суала­риз жаваб шлу гафар предметарин ччвурар вуг месела: фуж? — бай, Дьли: фу? — нир, йиц.

о 117. Гьаму гафар, Фуж.1 фу жар! ва фу! фйир?к1уру суалариз жаваб шлуси жара ап1ури, дик1.

Ученик, бай, кьалам, кюкю, гьяйван, йи- фар, дада, мик1ар, хала.

Селим, гъунш йир, уста, чюллер, машинар, такси, маймун, мялимар, кюче, даре, узу, учу, классар, риш.

Ф у? ф уж ар? ф у ? фйир?

ученик кьаламгъуншйир йифар

о 118. Шикларик кайидарин ччвурар фицдар су­алариз жаваб шула?

? ? ? ? ? ?• •• 9 ••• • ••• • ••• • ••• • ••• •О 119- Фуж/ фужар! фуI фйирI суалариз жаваб шлу сакьюдар гафар йип.

120. Я в дустарин ва кючейиъ увуз рякъру шей'арин ччвурар дик1. Дурар фицдар суалариз жа­ваб шулаш, йип.

Бабан дерди.

Ж анар туву баяриз дявдиъ гъати Дивнайи гюмбетдихъна, ягъал, уткан. Х аж алатну гъургу бабар дуфна гъи Уьру пайдгъар, кюкйир хьади хьадукран.

Эсер туву уьмрин дердер-гъамари,Лизи к1улар пашманди мухриъ ахьна. Машнаъ айи кьарц1арилан диргъури,Кьилзи нивгъар ук1ариинди ахьра.

Ж игьилариз, ислягь уьмур хъап1райи, Бабарин дерднан гъавриъ хьуб дар читин. Кьамкьариинди гюмбетдихь дуснайи Кьаби бабан сир аьгъязуз нивгъарин.

Аь. Къурбанов

1. Шиъриъ фуну гьядисайикан улхура?2. Бабарин улариан кьилзи нивгъар гьаз гъя-

гъюра?

§ 27. Мутмйирин лишнар улупру гафар.

О 121. Кибик1ай. Жара дап1найи гафариз суалар дивай. Думу гафари предметарин фицдар лишнар улупураш, йипай.

1 .А ь х ю я р к в р а ъ р у г ъ у л ш в е э р ш у л у . 2 .Ц1ару гату п и чрахъ дабхъна. З .Кьюрдун

о

аьхъю вахтна ничхрариз кюмек дап1ну ккун- ду. 4.Мич1ли гьавайи учу кючейиъ гъитрадайи.6.Ужур бали тербияра гъадабгъуру. б.Аькьюл- лу ляхин ап1ин, аькюлсуз ляхнихъан хъадарк.7.Камил зирек бай ву.

^ 1 122. Кибикк Фйир! фициб! фицдар! суалариз жаваб шлу гафариккан ц1арар ккадат.

Х ь а д у к а р гъю ра. М ани мик1ар хъи вр а . Х ярар чру ук1ари, ц1ару кю кйири ккаъди . Я рквраъ гьарари таза к1аж адабшвиди. Мани уьлкйириз гъит1ирху ничхрар хъадакну гъиди. Дурар, чпиз гъалин ук1аригъ, исч1ли рукаригъ ва ягъли гьараригъ му-кьар ап1уз хъюгъди. Д у р а р и к а н с а с п и д а р и з биц1и б а я р и к ь ю р д н у м и д и у ч ч в у м у к ь а р рас д а п ! н угъитнаии.

О 123- Кибикк Точкйирин йишв'ин фицир! фиц­дар! суалариз жаваб шлу гафар дик!.

Йишв... ву. Гьар... ву.

Бай... ву.Аба... ву. Ботинкйир ... ву. Ж у к ... ву. Дагълар.... ву.

М яъли ... ву. Ж ихир.. . ву. Тун ... ву.

Гъяъбан бадали вуйи гафар: муч1уб, исч1либ, у ч ч ву б , м е ъ л и б , гергм и б , у ж у р , к ь а б и р , ц1ийидар, ягълидар, ицциб.

О 124. Гафар слог-слогди урх.

Klapy - к1арур - к1аруб - к1арудар. Марцци - марццир - марцциб - марццидар. Диркьи - диркьир - диркьиб - диркьидар. Кьалу - кьалур - кьалуб - кьалудар.

Гвач1нинган.

Ахсрар ккивайиз улихьна мархьлин ц1адлар ургъуб яваш гъабхьну. Хъасин дурар марцци- ди хътат1ну. З а в ’ин али дифар гьергну гъуш- ну. Завун маш бегьемди марцц гъабхьну. Та- биаьт, нивк1уъ айиганси, лал гъабхьну.

Саб арайилан искканди ахсрар мялум хьуз хъюгъю. Дурари вари йишвар нурлу, гюрчег гъап1у. Уягъ хьуз хъюгъю ничхрари ярквраъ, чюлиъ мукьмарин гьарай ипу.

Г ъю дра г ъ а р з у н к1анаъ а й и г ю н е й и з д и удубч1ву .Дидихъ мегьел хлинццариина бегьем зиквар удуч1вну адру ч и ркквар хъайи . Пей гъюд чан ч и р к к в а р и и н а ы н к ь л у

дубхьнайи. Думу гагь рукарикк ж ин шули,гагь хъанара гюнейикна удубч1вури айи.

Г ъ ю д р а н ч и р к к в а р ч п и н баб г ъ у ш уж и л г ъ п й и ъ д и ж а р г ъ у й и . У к 1 ар -к ю к й и р и нц 1 аб а р и и н нур т у в р а й и ц 1ад л ар д у р а р и ,гъям гъм ар йивури, ухуйи. ,

А. Жяфаров

Q 1. Гвач1нинган табиаьтдиъ фицдар дигиш'валар гъахьнийи?

2. Гъюдна дидин чиркквар фици айи?

Гвач1нинган — утром .Г ъюд — куропатка.Гюне — солнечный склон.Зиквар — пух, перья.Рукарикк — под кустами.Ц1абарикк — под листьями.

§ 28. Гьап1ра? гьап1ди? гьап1ну? суализ жаваб шлу гафар.

о 125. Бик1. Гьап1ра! суалназ жаваб шулайи га- фариккан ц1арар ккадат.

Дарсар ккудук1ура. Баяр хулариз гъягъюра. Дурар, лисундин уьл дип1ну, мани палтар алахьну, кючейиз удуч!вура. Баяри йифухъди

т а м ш и р a n l y p a . Р а ш и д д и з м а н и ш у л а . Раш идди саб к ку р тд и к к д и там ш ир an lypa . Х ъ а й и гъ а н Р а ш и д мектебдиз гъ аф ун д ай и . Дугъаз аьхъю гъабхьнийи. Думу кет1ерццна.

А б ай и у ч у я р к в р а з г ъ а х у р а . Д у г ъ у гьяйванатарин гьялнакан ктибтура. Кьюрдну дурариз дап1ну ккуни гъуллугънакан к1ура. Хъа учура дугъахъ хъпехъурача.

Ш иклариз лигури, бали гьап !р а? суалназ жавабар тувай.

О 126. Предложенйир, тамам ап1ури дик1ай.Гъюб____ . Ху____ . Гатди____ . Хюнди____ .Гьяйвни____ .

Г ъ я ъ б а н б ад а л и вуй и гаф ар : р а б х у р а , хъебгра , м я в а р a n ly p a , рабгура , гьи гьй и р anlypa.

Гьап1ра! Гьап1ди! (гьап1ру!) Гьап1ну! (гьап1нийи*) суалариз жаваб шлу гафари предметарин гьяракат вая гьял улупуру.

о 127. Предложенйир урхай. Гьап1ра! гьап1ну!к1уру суалариз жаваб шлу гафариккан ц1арар кка- датай.

Кьасумри дарсар гъурхнийи. Устайи цал гъап1нийи. Ж авадри м яъли гъап1нийи. Ба- ж ийи хал гъабсну. Ччвуччвура м ярхяр ктаъ- нийи. Мустафайи машар гъижик1нийи. Дугъ- ин вари ризиди вуйи.

» Гъалибвалин машквар.

1941-пи йисан 22-пи июндиъ ихь Ватандиин фашист Германияйин чапхунчйир алархьнийи. Ихь уьлке дибисну, дурариз вари инсанарикан чпин лук1ар апГуз ккундийи.

А м м а и х ь к ь у ш м а р и ф а ш и с т а р и х ь д и гъи згъи н дявйир гъухнийи . Ихь арм ияйиз вари х а л к ь а р и аьхю к ю м е к ар гъап1нийи . Р а б о ч й и р и т а н к а р , м а ш и н а р , с а м о л ё та р , пулемётар адагъуйи, хъа колхозникари эскрар ип1ру сурсатдихъди тямин ап1уйи.

Г ь а ц и и х ь х а л к ь д и ю к ь у д й и с а н фашистарихъди дявйир гъап1ну. Н атиж айиъ ихь армияйи ихь Ватан ва Европайин хайлин уьлкйир фашистарин зулмиккан азад гъап1ну.

1945-пи йисан 9-пи май вуйи. Уьлкейин вари п1ип1ариъ шадвалин гьарай абхъу: - Дяви ккудубкГну! Ухьу гъалиб гъахьунхьа! Ура!

Му варт1ан шади хабар вуйи. Дидиз вари ухдит1ан ккилигурайи. Ш агьрариъ, гъулариъ инсанари садар садариз мубарак ап1урайи, садар садарин гардандиъ архьрайи.

Д явд и ан х ъ а д а к н у гъю райи ихь эскрар х а л к ь д и ш а д в а л и и н д и к ъ а р ш у л а м и ш гъап1нийи. Варидариз дурарин хилар дисуз, дурариз кюкйир багъиш ап1уз ккундийи.

М яъ л и й и н сес абхъу; йивури м укьм ар , бахтавар жигьилари ялхъвнар ап1ури гъаши.

Х ъа хябяхъган сяаьт урч1вубдиз кючйириъ ва хулариъ ккебехъу. Аьхюдар ва биц1идар радиойихъ хъпехъу.

И хь В атандин а зад вал , аси ллу дарувал гъюбхю ва душмандиин гъалиб гъаши игит армияйиз баркаллагь.

¥4 1. Ихь Ватандиин Германияйин фашистар фила алархьнийи?

2. Рабочйири ва колхозникари ихь кьушмариз фицдар кюмекар гъап1нийи?

3. Дявдин натижа фу гъабшнийи?4. Ухьу фашист Германияйиин фила гъалиб

гъахьну?5. Халкьди фици думу йигъ къаршуламиш

гъап1нийи?

О 128. Гафар дюзди урх: чапхунчйир, кьушмар,

гъизгъин, сурсатар, ялхъвнар, ккебехъу. Дурар кади предложенйир дюзмиш ап1ин.

[Ш1 Чапхунчйир — захватчики.

Лук1ар ап1уз — сделать рабами.Гъизгъин дявйир — жаркие бои.Сурсатарихъди тямин ап1урайи — обеспе­

чивали продуктами питания.Гъалиб гъахьунхьа! — мы победили!Мубарак ап1урайи — поздравляли друг дру­

га .Асиллу дарувал — независимость.Баркаллагь! — Слава! Спасибо!

§ 29. Инсанарин ччвурариъ ва фамилйириъ аьхю гьярф.

Инсанарин ччвурар, абйирин ччвурар ва фамилйир аьхю гьярфналан ккергъну дик1уру.

Q 129. Урх. Космонавтарин ччвурар, дурарин абйирин ччвурар ва фамилйир дик1. Фамилйир кидик!. Дурариъ аьхю гьярфариккан ц1арар ккадат. Космонавтарикан увуз фуж аьгъяш, йип.

У хдихъанм ина инсанариз аьршдиз т1ирхуз ккунди шуйи. Амма дурарин фикрар, к1ван хи- ялар а н ж а г ъ лап к ь а н д и в ахтар и к 1ули з УДУч1вну.

Юрий Алексеевич Гагарин, Герман Степано­вич Титов, Андриян Григорьевич Николаев, Павел Романович Попович, Валерий Федорович Быковский ва Валентина Владимировна Тереш­кова ихь космонавтар ву. Дурари аьрш диз р я к ъ абццну. Аферин ихь космонавтариз.

I130. Урх. Инсанарин ччвурариккан ц1арар кка-

датури, кибик!.

Баяр-шубари «гатуна кьюл» к1уру тамаша ап1урайи. Гату Ферзил вуйи. Кьюл Фатмайи- кан гъап!нийи. Ферзил Фатмайихъ хъергнийи.

Султнуна Эседри Ферзи л ин рякъ гьадабт1нийи. Ф ерзил Ф а т м а й и х ъ гизаф хъергу . Х ъасин Т1аибрикан гату, Т1ажибрикан кьюл гъаши.

О 131. Чешнейиз лигури, гафар дик1.

Ч е ш н е: Б а я р и н ч ч в у р а р : М я г ь м у д , Юсуф, Верди.... Ш убарин ччвурар: Сейран, Кумсият, Анагъиз....

Яврайи Юнусдиз дих anlypa. Семед Халид- рин аьхюну чве ву. Йиз дустраз Пирбай к1уру. Агъабай Манафт1ан яшнан биц1ир ву. Марзи- ят, Ш иринат ва Ш амсият ш колайиан сат1иди хулаз гъюра.

а * 132. Инсанарин ччвурар гъяъри, кибикк

Накь узугьна .... гъафи. Учу .... дих гъап1ча. ... хъади багъдиз гъушча. Душваъ ... айи. Х ъа­син ... гъафи. Багъбанчи. ... учуз беълийир дух- ну гьиву.

И Х Ь ВАТАН

Табасаран JL fi

Табасаран, Табасаран,Уву вузуз гизаф масан.Яв багъларна дагълар гъяркъган, Шулза узу ув ’ин гьяйран.

Табасаран, Табасаран Уву вува гюрчег макан.Бахтлу уьмур туву увкан Узу рази вуза гьарган.

в

Табасаран, Табасаран,Уву вува йиз к1ван дарман. Табасаран, Табасаран,Гьамус хъап1рава шад девран.

Табасаран, Табасаран, Йигълан-йигъаз йибхь авадан, Табасаран, Табасаран,Я ш амиш йибхь уву гьарган.

Л. Везиров1. Шиир гьевеслуди урх.2. Яв фикрар кидит.

Масан — любимый, дорогой.Гюрчег макан — прекрасный край.Йибхь авадан — процветай.

§ 30. Уьлкйирин, шагьрарин, гъуларин, кючйирин, гьюлерин

ва нирарин ччвурариъ аьхю гьярф.

Дагъустан, Венгрия, Москва, Мягьячгъала, Дербент, Каспийск, Хив, Хючна, Тинит1, Да- хадаевдин ччвурнахъ хъайи кюче, Пушкиндин ччувурнахъ хъайи кюче, Каспи гьюл, Лизи гьюл, Ш ару гьюл, Рубас нир, Волга нир.

о 133. Уьлкйирин, шагьрарин, гъуларин, кючйи- рин, гьюлерин ва нирарин ччвурариъ аьхю гьярф- наккан ц1арар ккадат.

Уьлкйирин, шагьрарин, гъуларин, кючйирин, гьюлерин ва нирарин ччвурар аьхю гьярфналан дик1уру.

О 134. Кибикк Жара дап1найи гафар фйирин ччву­рар вуш, йип.

У хьу Д а г ъ у с т а н д и ъ я ш а м и ш ш у л а х ь а . Мушваъ Сулак, Терек, Самур, Рубас ва ж ара нирар а. Дагъустандин меркез Мягьячгъала ву. М я г ь я ч г ъ а л а й и ъ К а л и н и н д и н кюче гизаф аьхюб ву.

о 135. Уьлкйирин, шагьрарин, гъуларин, кючйи­рин, гьюлерин ва нирарин ччвурар жа-жаради дик1.

Польша, Иран, Гуржистан, Дагъустан, Азер- байжан, Ростов, Баку, Изберг, Ж вулли, Сир- тич, Тимирязевдин, Лермонтовдин кючйир, Шару гьюл, Каспи гьюл, Дон нир, Днепр нир, Рубас нир.

Ч е ш н е: уьлкйир - Болгария, Турция,...шагьрар — Киев, Буйнакск,.. . кючйир - ..., ..., ..., ... гьюлер - ..., ..., ..., ... нирар ..., ...» ••• > ...

Аьзиз уьлке.

Аьзиз уьлке, женгариъ мерд Гъабхьунва, кур дап1ну намерд.Гьич сабанра дарди юхсул Гъюбхюнва яв ад ва асул.

Дуствалин ву мюгькам бару.Аьзиз уьлке, магълуб дару. Ислягьвалин вуяв калам,Бахтавар хьуз вари аьлам.

Л ях н и ъ аяв дирбаш хилар.Берекетди ац1уз жилар.Аьдалатнан улубкьна вахт,Саб хьуз халкьдин зегьмет ва бахт.

Табасаран зирек шуру Гьалав гъубхну уьмур балгру.Зегьмет заан вуйи деврикЧан гьунар, аы нкь кап1уз шерик.

Аьжаб, уьлке, вува мублагъ,А ку уьмрин мюгькам даягъ,Бегьер хъубкьу багъси гюрчег Улихь вуяв шад гележег.

П. Асланов

i J 1 . Шиъриъ ихь уьлкейин фуну шарт!арикан к1ура? Думу ц1арар аг ва урх.

2. Шаири ихь уьлкейиъ зегьметназ заан кьи- мат туврайивал фит'инди улупура?

3. Ихь уьлкейикан вуйи яв к1ван хиялар шиъ- рин ц1арарихьди тев.

|Щ Мерд — щедрый.Намерд — хитрый, жадный.Ад — слава.Магълуб дару — непобедимый.Калам — письмо (здесь , закон).Аьлам — мир, свет, весь народ. Аьдалатнан — порядочный, достойный. Ш ерик вуйир —готовый участвовать, по­

мочь.

Бабан ч1ал.

Чюнгюр вува халкьдин мухриин али,Йиз багъри ч1ал, йиз аьзиз ч1ал.Гуч1урзуз вук кучуз...Мукьам к1ваъ айи, Якьин вуйк1ан, даршиш куч1ал?

Халкьдин далу вуйва муч1у аьсрариъ, Аьгь гъап1унва фукьан балйир, Ерхьуразуз яв симарин мукьмариъ Читин деврин гъагъи сузйир.

М яъли к1ури, гъак1ну устад-сазандрар, Уьбхюри зуз яв ширин сес,Гьадрар вуйк1ан муч1у девриъ ву гъюрхдар, Йиз ч1ал - йиз рюгь, суфат, гьевес?

Ш. Къазиев

в 1. Шаири бабан ч1ал фтихъди барабар anlypa?2. Ч1алнан симарин мукьмариъ фу ат1абгура?3. Шаири бабан ч!ал чан фу вуди гьисаб anlypa?

Бабан ч1ал — родной язык. . .Далу — опора.Муч1у аьсрариъ — в беспросветные време­

на, века.Балйир — невзгоды , трудности.Симарин мукьмариъ — в песнях струн. Сузйир — стоны.Сазандар — музыкант.Йиз рюгь — моя душа.Суфат — лицо, облик.Гьевес — радость , восторг.

JMmwvt гоя/Аш кон, жюпмжю/г убморляиуъ asUfUf у&тгосугSUUO AUCttC UO ^UXs.

О 136. Шиклариз ва схемйириз лигури, предло­женйир дюзмиш ап!ин.

Ч е ш н е: Мялимди даре кивра.

Ихь улхуб предложенйирикан ибарат ву, хъа предложенйир — гафарикан. Предложениейи мяна жигьатнаан тамам вуйи фикир улупуру. Гьарсаб предложение аьхю гьярфналан ккебгьру. Предложениейин аьхириь точка, суалнан ишара (?), вая дих ап1бан ишара (?) дивру.

О 137. Мушваъ швнуб предложение а? Дурариъ фиткан улхура? Гьарсаб предложенияйин аьхириъ фициб ишара дивна?

Магьа ш колайин багъдиз хьадукар дуфну хъубкьну. Ригъди ужуди мани anlypa. Гьара- рин цирклари кюкю ва чру к1аж адабшвна. Гьавайиъ ицциб ниъ абхъна. Кюкйириин ар- фар сес хъади т!ирхура.

Ич гъул.

Ич гъул Рабас нирин гъирагъдихъ ерлеш- миш дубхьна. Думу вари терефарихъанди дагъ- лари кьялаъ т1ап1на. Дурарикан ич гъулахьна варит1ан багахь вуйиб Кьаркьул. ву. Нир гъу- лан исикк ккайи ягъли гъяриъди ахмиш шула.

Нирин тмуну терефнаъ Ч1ихт1ил тепе а. Ни- рин учухьинди вуйи тереф ягъли гъарзар ву. Дурар гьаци ягълидар вуки, зиълан исиздилигуз гуч1 шулу.

Гъул’ан нирихъна саб ж и лгъа а. Учу хьад- ну думу жилгъайиъди нирихъна жик1уз гъягъ- юри шулча. Н ирихъ гьациб хъух хъаки, ди­дин багахь дийигънайириз ебхьбан бадали, ч1игъар ап1уз мажбур шулу. Нирихъ учу жюр- б еж ю р т а м ш и р ап1ури ш у л ч а . С ас п и ган чич1арра дисурча. Амма дурар дисуб гизаф читин ляхин ву.

Саспиган жик1урайидар, ниркан кудуч1вну Ханит1 х яр ар и з гъ ягъю ри ш улча . Д уш ваъ ж ю р б е ж ю р ит1ру у к l a p : уч1вру к I а ж ар , аьлит1лит1ар, аьмлюхъяр, урхьар, ругъизим- зар, н икъ ар булди шулу. Учу дурар гизаф аьш кь ади ит1урча.

Учуз ич гъулна ич нир ва Кьаркьул дагъ гизаф ккундучуз.

Н. Багъдаев

в 1. Гъул наан ерлешмиш дубхьна?2. Дидин багарихь фицдар йишвар хьа?3. Биц1идари нирихъ гьап1ри шулу?

Ерлешмиш дубхьнв — расположена. Хъух хъайи нир — шумная река.

§ 32. Предложенйирин аьхириъ суалнан ва дих ап1бан ишарйир.

Q 138. Предложенйирин аьхириъ фицдар ишарйир дивна? Гьаз?

Уву наана гъягъюрава? Гьаз уву к1ул ис дап1нава? Ф уж ву узуз дих гъап1ур? Яшамиш ибшри халкь! Гъит, гьарган ихь к1ул’ин ачухъ ригъ ибшри! Пагь, фукьан гюрчег вахт дарин хьадукар!

о 139. Текст урх. Предложенйирин аьхирариъ фиидар ишарйир дивнаш, фикир тув. Текстнан мяна кидибт.

КурцГлар кабинайиъ итнийи. Сакит вуйи.Му «гув-в-в» сес гьап1руб ву? Ракета сабп-

ну завуз гъудубжву. Ракета ж илихьан ярхла гъабши.

Белка ва Стрелка архаинди дуснайи. Дура- рин гъвалахъ кьефсиъ айидар фйир ву? Лизи кьюлар. Шид ухурайиб фу ву? Аьхю кьюл. Ра- кетайиъ фукьан пассажирар адарин!

Предложенйир хабар тувбан, гьерхбан ва дих ап1бандар шулу.

Хабар тувбан предложениейи фтикан-вуш мялумат тувру. Дидин аьхириъ точка дивру.

Гьерхбан предложениейик суал, гьерхуб кади шулу. Дидин аьхириъ суалнан ишара (?) дивру.

Дих ап1бан предложениейи аьхю гьевес вая дих ап1уб улупуру. Дидин аьхириъ дих ап1бан ишара (!) дивру.

140. Текст урх. Хабар тувбан, гьерхбан ва дих ап1бан предложенйир аг.

М аж и д гвач1нин ухди х ъ и р г н и й и . Му кусрийиин алиб фу ву? Фукьан уччву ккуртт дарин! Лизиб! Уткануб! Хъа гьаму кагъзигъ гъяйиб фу вуйк1ан? Китаб!

Мажид шад гъаши. Гъи дугъан бабкан гъа- ши йигъ ву! Гъи духъахьна дустар гъюру.

Багъри гъул.

Гвач1ин вуйи, гьеле сикинвал ади,Сес адайи, уву даабхну рябкъюйи.Хайлин вахт гъабхьниз мучГушин илмиди,Яв кю чей’ан кючейизди гъягъюри.

Ф икир гъап1за: - Фукьан багьа узуз дарин, Яв гьарсаб мурччв, гьарсаб гъван, гьирагъ-бужагь! Гьамус фукьан гъулайвалар адарин,Гюрчег уьмур хъап1ри варди саб саягъ.

Айибт1ан ибшрива хъана лап гюрчег,Акуб, бахтаваруб дубхьну гележег!Яв кючйириъ, алахьну палтар ипег,Ж и гьи л наели сейир anlypa, йиз гъул!

П. Кьасумов

1. Шаири багъри гъулан гьякьнаан фу к1ура?2. Багъри гъулна баб шаири чиб-чпихъди фици

тевра? Урхай.3. Ичв гъулаъ фицдар цЫйивалар арайиз дуф-

на?

[Н| Ьагъри гъул — родное село .Г ъван — камень.Г ъирагъ-бужагъ — окраины.Саб саягъ — одинаково.

о

Казн Керимович Курбанов

ТАБАСАРАНСКИЙ ЯЗЫК

Учебник для 2 класса городских школ

Редактор Ф .С . Раджабова Художник З.Ю . Вуттаев

Художественный редактор М.Ш . Муталлибов Технический редактор Р.Ю. Исмаилова

Корректор Д.С. Меджндова

Набор и верстка Альберта Велиева

Сдано в набор 10 .06 .03 . Подписано в печать 10 .11 .04 . Ф ормат 70x90 1 /16 . Бумага офсетная. Гарнитура Школьная. Печать офсетная.

Уел . п .л . 11 ,70+0 ,29 ф . У ч .-и зд .л . 5 ,41+0 ,45 ф .Тираж 1000. Зак . № 16.

ЛР № 021241 Издательство НИИ педагогики

367000, Махачкала, ул .Леваневского , 4

Типография ООО «Мавел» 367010, Махачкала, ул .О .Кош ево го , 42а

те л .: 61-38-90

Т А Б А С А Р А Н С К И Й Я З Ы К

Учебник для 2 класса городских школ