www.dhammahome.com

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation

จตปรมตถ

เลม ๑

บรรยายโดย

สจนต บรหารวนเขตต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

หลงเหนแลวถากศลจตไมเกด อกศลจตยอมเกดแลว

สภาพธรรมพสจนได แตอยาทา ตองฟงจนเขาใจชด

ความเขาใจเปนสงทจะตองพจารณาอยเรอย ๆ

เจรญสตปฏฐาน ฟงธรรมอยเรอยๆ ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

จดประสงคของการฟงปรมตถธรรมเรองจต

จตตสตรท ๒

โลกของแตละคนเปนไปตามอานาจจตของตน ๆ

ปสรสตตนทเทศท ๘ – ชอวาใจ

สงตางๆ ทเปนโลกจะปรากฏไมไดเลย ถาจตไมเกดขนรสงนน

ธรรมชาตทชอวา จต มนะ หทย

ธรรมชาตทชอวาปณฑระ

ธรรมชาตทชอวามนายตนะ

ธรรมชาตทชอวาวญญาณ

ธรรมชาตทชอวามโนวญญาณธาต

อธบายคาวา จตต

ทชอวาจตเพราะอรรถวาคด

ทชอวาจตเพราะอรรถวาคด อธบายวารแจงอารมณ

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางตา

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางห

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางจมก

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางลน

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางกาย

รแจงอารมณหมายถงรลกษณะตาง ๆ ของอารมณทปรากฏ

๑

๒

๔

๔

๕

๕

๖

๗

๗

๙

๑๐

๑๐

๑๒

๑๒

๑๓

๑๓

๑๔

๑๕

๑๖

๑๗

๑๗

๑๘

๑๙

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

อารมณเปนอารมมณปจจย

คาถามเกยวกบผสสเจตสก

ขณะทเขาใจธรรมเปนมหากศลญาณสมปยตต

สตปฏฐานเกดกบจตทกประเภทหรอไม

เปนเรองทละเอยดขนแมแตการทจะเขาใจปญญาขนตาง ๆ

เมอจตรส รเสยง แลวจะตองพจารณาอยางไรอก

นกไดพดไดเมอมกศลจต มอกศลจต แตความจรงคอขณะไหน

จตเปนสภาพทรแจงลกษณะตาง ๆ ในอารมณทปรากฏ

ทรสงทปรากฏวาไมเหมอนกนเพราะจตรแจงในลกษณะทตาง ๆ กน

ปรมตถธรรมเกดขนเพราะเหตปจจย แตเพราะอะไรจงยดถอวาเปนเรา

ปญญามากขน ความผกพนในเรองราวของปรมตถธรรมตองนอยลง

จตรแจงอารมณคอรลกษณะทปรากฏของอารมณ

ศพทวา จตต น ทวไปแกจตทกดวง

แตละบคคลมอปนสยตาง ๆ กนตามการสะสมของจตทเกดดบสบตอกน

นามธรรมมอะไรบาง

ถาไมมการสะสมสบตอของจต จะไมมบคคลทตางอปนสย

โลภะเกดขนดบไปสะสมสบตอในจตดวงตอไป

จตจตของพระอรหนต กบ จตจตของปถชน ตางกนตรงไหน

คาวา ปจจย แทนสภาพธรรม ใชหรอไม

สภาพธรรมทเกดขนเปนทตงของความยนดตองการทกอยาง

สงทสะสมมาจะเกดพรอมกนทนทไมได

ถาไมร จะละการยดถอสภาพธรรมวาเปนสตวบคคลตวตนไดอยางไร

ลกษณะของจตประการท ๒

๒๐

๒๑

๒๓

๒๔

๒๔

๒๕

๒๖

๒๖

๒๗

๒๙

๓๐

๓๐

๓๑

๓๒

๓๒

๓๓

๓๓

๓๔

๓๔

๓๕

๓๕

๓๗

๓๗

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

กศลจตเปนสภาพของจตทด เปนเหตใหเกดกศลวบาก

อกศลจตเปนสภาพของจตทไมด เปนเหตใหเกดอกศลวบาก

ขณะปฏสนธ

วบากจตททาภวงคกจ

กรรมทาใหดารงภพชาตของความเปนบคคลตามทปฏสนธจตเปน

กศลไมใชมเฉพาะทานอยางเดยว

สละใหไมไดเพราะหวงของ แตอยากหมดกเลส อยากสงบ

หวงเกบอกศลอน ๆ ไว ไมถงนพพาน

ทนททกศลจตเกด ขณะนนสงบ

การเจรญสตปฏฐานคอไมใหมาปนกน ตดตอกนใชหรอไม

การปฏบตวปสสนาทาอยางไร

ฟงเรองของจต นคอเรยนพระอภธรรม

กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจตสงสมสนดาน

ปฏสนธจต ภวงคจต จตจต

วถจต

ภวงคจตเกดพรอมกบปฏสนธจตหรอไม

จตจตยงไมถง วนหนงกจะเกดขน

ถาหลบสนทตลอดคน หมายถงทงคนนนไมมวถจตเลยหรอไม

ถาฝนอยแลวจาความฝนไดบางไมไดบางเปนภวงคหรอไม

ภวงคจตประกอบดวยเวทนาอะไร

เวลาทเปนภวงคจต ไมใชวถจต ดหรอไมด

ภวงคจต กบ นพพาน เหมอนกนหรอไม

กาลงคด กาลงพดอยน มภวงคจตหรอไม

๓๘

๓๙

๓๙

๔๐

๔๐

๔๑

๔๓

๔๓

๔๔

๔๕

๔๖

๔๘

๔๘

๕๐

๕๒

๕๒

๕๓

๕๔

๕๔

๕๕

๕๕

๕๖

๕๗

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

การกระทบของรปและอายของรป กบ อตตภวงค

ภวงคจลนะ

ภวงคปจเฉทะ

ปญจทวาราวชชนจต

แขก

แขกมหลายประเภท

อกศลเปนแขกทเปนโจร – กศลเปนแขกทเปนญาต

กรรมนาแขกมาให

ไมรเลยวาแขกไหนจะมา แตกาลงมแขกแลวนนคอวถจต

มโนทวาราวชชนจต

ขณะนมปญจทวาราวชชนจตกบมโนทวาราวชชนจตหรอไม

พระอรหนตมภวงคจตหรอไม

วถจตท ๒ ทางปญจทวารวถ

สญญาทเกดกบปฏสนธจตทาหนาทจาอะไร

ปฏสนธจตมอารมณอะไร

ไมวาจะเปนจตประเภทใด เปนจตตานปสสนาสตปฏฐานไดทงสน

อาวชชนวถ – วญญาณวถ

สมปฏจฉนนวถ - สนตรณวถ – โวฏฐพพนวถ

โวฏฐพพนจตกระทาทางใหกศลจตหรออกศลจตหรอกรยา

ชวนวถ

ขณะใดทสตระลก ขณะนนกาลงดาเนนหนทางทจะรแจงทจะดบกเลส

ยาแกยาพษคอการเจรญสตปฏฐานเทานน

๕๘

๕๙

๕๙

๖๐

๖๑

๖๒

๖๒

๖๓

๖๓

๖๔

๖๕

๖๕

๖๖

๖๗

๖๘

๖๘

๖๙

๖๙

๗๐

๗๑

๗๒

๗๓

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

กศลเกดทชวนวถจานวนเทากนกบอกศลหรอเปลา

การสะสมทชวนวถจตสะสมไปทกขณะจนเปนอปนสย

ผ ทละวาสนาไดมเพยงบคคลเดยวคอพระพทธเจา

วถจตทงหมดม ๗ วถ

ชวนะ โดยศพท แปลวา ไปอยางเรว หรอ แลนไปในอารมณ

ตทารมมณวถ – ตทาลมพนวถ

ขณะใดทเปนภวงคจต โลกนไมปรากฏ

มโนทวารวถจต

มโนทวาราวชชนจต ทากจอาวชชนกจทางมโนทวาร

ทางมโนทวารวถมวถจตเพยง ๓

วถจต ๗ วถเปนไดเฉพาะทางปญจทวารทละทาง

เหตใดวถจตจงม ๔ วาระ

ธรรมทงหมดไมไดอยในหนงสอแตเปนชวตจรง ๆ แตละขณะ

การศกษาเรองของจตจะตองทราบชาตของจตดวย

วถจตท ๑ คอ อาวชชนจต

วบากจต

โวฎฐพพนจต

ชวนจต

แขก เปนคาในพระไตรปฎก หรอคาในอรรถกถาหรอไม

โลกนไมปรากฏในขณะทเปนภวงคจต

อนสยกเลส - ปรยฏฐานกเลส – วตกกมกเลส

ไมรตวเลยวาสะสมสนดานตลอดทกขณะทชวนวถเกด

ตนขนมาแลวสดชน จตใจสบาย ดหรอไมด

๗๔

๗๔

๗๕

๗๕

๗๖

๗๖

๗๗

๗๗

๗๘

๗๙

๗๙

๗๙

๘๑

๘๑

๘๒

๘๒

๘๓

๘๓

๘๓

๘๖

๘๖

๘๗

๘๗

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

การมโอกาสไดฟงไดเขาใจพระธรรม เพอใหรตนเองวามอกศลมาก

วนนมใครรสกวามอกศลประเภทโลภะบางหรอเปลา

การฟงพระธรรมทก ๆ ขนจะเกอกลใหจตผองแผว

เจรญสตปฏฐาน คอ จตทางมโนทวารเทานนหรอไม

วถจตทางห กบ การเจรญสตปฏฐาน

การอบรมเจรญสตปฏฐานไมมชอ ไมมบญญตแทรก

วถจตทเกดขนมารปรมตถหลายวถ สตปฏฐานระลกทางทวารไหน -

อยางไร

ปจจบนอารมณ – ปจจบนสนตต

การอบรมเจรญสตปฏฐานตองทวทง ๖ ทาง

การศกษาปรยตธรรมมประโยชน ทจะใหเหนความเปนอนตตาของธรรม

เขาใจการสงสมของชวนวถ ควรเขาใจเรองชาตของจตดวย

วถจตแรกทางปญจทวารวถ ไดแก อาวชชนวถ

ชาตของจตทงหมดม ๔ ชาต

เมอปญจทวาราวชชนจตดบ ทวปญจวญญาณซงเปนชาตวบากเกดตอ

บงคบใหวบากเกดตามตงใจไดหรอไม

กรรม ๒ อยาง - วบาก ๒ อยาง

สมปฏจฉนนจต สนตรณจต เปนผลของกรรมอนเดยวกนกบทวปญจ-

วญญาณ

การสะสม กบ กรรม เหมอนกนหรอตางกนอยางไร

วบากจตไมสามารถจะเปนเหตใหวบากขางหนาเกด

ความสาคญของชวนวถ

ชวนวถตางกน ทาใหการสะสมอปนสยของแตละบคคลตางกน

๘๘

๘๙

๙๐

๙๑

๙๒

๙๓

๙๔

๙๖

๙๙

๑๐๐

๑๐๐

๑๐๑

๑๐๒

๑๐๓

๑๐๔

๑๐๕

๑๐๖

๑๐๗

๑๐๘

๑๐๘

๑๑๐

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑

www.dhammahome.com

สารบญ

หนา

ผ ทเขาใจสตปฏฐานไมไดแยกไปจากการเจรญสตปฏฐานในชวต –

ประจาวนเลย

อธยาศยทสะสมทชวนวถในวนนไมไดหายไปไหน

ตทาลมพนวถ

อรรถของจต

จตเรยกชอตาง ๆ กนโดยกจ

ทาไมจตถงม ๔ ชาต

ชาตอะไรไดแกจตกดวง

ตทาลมพณะตางจากทวปญจวญญาณอยางไร

๑๑๐

๑๑๒

๑๑๒

๑๑๓

๑๑๔

๑๑๕

๑๑๖

๑๑๗

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑

www.dhammahome.com

หลงเหนแลวถากศลจตไมเกด อกศลจตยอมเกดแลว

พระพทธศาสนา เปนคาสอนของพระอรหนตสมมาสมพทธเจา ผ ทรงตรสร

ลกษณะของสภาพธรรมทงปวงตามความเปนจรง และทรงแสดงลกษณะของสภาพ

ธรรมทงปวงใหบคคลอน ไดฟง ไดพจารณา ไดอบรมเจรญปญญายงขน

เพราะฉะนนพระพทธศาสนา เปนคาสอนททาใหเกดปญญา ความรทถกตอง

ตามความเปนจรง ไมใชวาเรยนไปเทาไรกยงไมร แตเมอไดฟงแลว สามารถพจารณา

และศกษา เขาใจเพมขน ถกตองขน ชดเจนขน

เพราะฉะนนเมอกนทกาลงเหน เวลาทกศลจตไมเกด อกศลจตยอมเกด และ

พอทจะทราบไหมวา เปนอกศลอะไร เรองคดมมาก สาหรบใหพจารณา แลวกคอย ๆ

เขาใจถกขน พอจะทราบไหมวา อกศลอะไรเกดแลว ลกษณะม แตถาสตไมเกดระลก

ร กเปนเรองของอกศลทงหลาย โลภะบาง โทสะบาง โมหะบาง อสสาบาง มจฉรยะ

บาง ตาง ๆ นานา แตสภาพธรรมมจรง ๆ เกดชวขณะ ตามเหต ตามปจจย แลวดบ

ไป รวดเรวเหลอเกน

นเปนเหตทจะตองเจรญสต ทจะรชดในลกษณะของสภาพธรรมแตละขณะ

จรง ๆ ทราบหรอยงคะ อะไร

ตอบ โลภะ

ส. แตลกษณะนน เ หนไหม ลกษณะของโลภะปรากฏไหม “ไม ”

เพราะฉะนนลกษณะอะไร ถาความพอใจ กเปนลกษณะของโลภะทปรากฏ แตวาใน

ขณะนน ลกษณะโลภะปรากฏเปนความพอใจไหม หรอลกษณะของสภาพธรรมอะไร

ปรากฏ ความไมร โมหะ อวชชา แมวาเปนอกศล กผานไปโดยความไมร

เพราะเหตวาอวชชา ไมสามารถจะรลกษณะของอวชชาได แตขณะใดทไมร

ลกษณะของความไมร “ม” ใหรวาในขณะนน “ไมร”

กาลงเหน ไมรวา หลงจากเหนแลว เปนอะไร หรอใครร

ชวขณะจต ทเหนดบไปแลว อกศลเกด

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒

www.dhammahome.com

ถากศลไมเกด การนกถงทานยงไมเกด สต ยงไมไดระลกรลกษณะของสภาพ

ของการเหน หรอวาสภาพธรรมอนทมทปรากฏในขณะนน เพราะฉะนนหลงจากการ

เหนดบไปแลว เปนสภาพไมร ในขณะนนซงเปนโมหมลจต หรอโลภมลจต แตถา

ลกษณะของโลภมลจตไมปรากฏ ยอมเปนลกษณะของความไมร

หรอ ทานผใด “ร” หลงจากเหน ถาอยางนน กเปนลกษณะของกศลจต

สภาพธรรมพสจนได แตอยาทา ตองฟงจนเขาใจชด

สภาพธรรมเปนสงทมจรงและพสจนได แตตองฟงจนเขาใจชด เมอเขาใจชด

แลว อยาทา แตใหรวาขณะใดสตเกด ขณะใดหลงลมสต เพราะวาถาจะทา สตไมได

ระลกรลกษณะของสภาพธรรมทเกดและปรากฏในขณะนน

ถา “คด” เปนสภาพธรรมทมจรง สตสามารถทจะระลกไดวา ขณะนนเปนเพยง

สภาพคด เปนจต ทกาลงรคา เพราะเหตวาเมอเกดมามชวตแลว จะมจตเกดขน

พรอมเจตสก ซงจตเปนใหญ เปนประธานในการรสงทปรากฏทกขณะไป ทางตาบาง

ทางหบาง ทางจมกบาง ทางลนบาง ทางกายบาง ทางใจบาง ซงทานผ ฟงกคงทราบ

แลววา จดประสงคของการฟงและการศกษาธรรมนน เพอเขาใจลกษณะของสภาพ

ธรรมทกาลงปรากฏ จนกระทงสามารถทจะประจกษลกษณะทแทจรง ทไมใชสตว

ไมใชบคคล ไมใชตวตน

เพราะฉะนนการทจะฟงเรองของสภาพธรรมทกาลงปรากฏใหละเอยดขน ทตอง

กลาวถงจดประสงคบอย ๆ กเพอใหทานผ ฟงไดทราบวา สาหรบผ ทยงไมเขาใจเรอง

ของการเจรญสตปฏฐาน กจะตองฟงธรรมและพจารณาจนกวาจะมความเขาใจอยาง

มนคงวา การเจรญสตปฏฐานเปนการศกษาพรอมสตทระลกรลกษณะของสภาพธรรม

ทปรากฏ

แตเมอสตปฏฐานไมสามารถทจะมปจจยทจะเกดขนไดบอย ๆ เนอง ๆ เพราะ

เหตวา ยงเปนผ ทกาลงอบรมเจรญสตปฏฐานอย ยงไมใชผ ไดอบรมเจรญ จนกระทง

เปนพละ เปนกาลง จนกระทงสตสามารถระลก รลกษณะของสภาพธรรมใด ๆ ท

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓

www.dhammahome.com

กาลงปรากฏในขณะนได กจะตองทราบวา แมขณะทสตปฏฐานไมเกด แตความ

เขาใจเรองการเจรญสตปฏฐานและความเปนผมนคงในการเจรญสตปฏฐาน ไมใชผ ท

ตองการอยางอนนน จะทาใหสตเกด เปนไปในกศลประการตาง ๆ โดยไมใชตวตน

เพราะเหตวา ถาฟง โดยไมพจารณาใหแยบคาย กอาจจะมความตองการกศล

เพราะวาทกคนไมชอบอกศล ความเปนตวตนมอย ททาใหรงเกยจในอกศลดวยความ

เปนตวตน แตไมใชดวยความรวา แมอกศลใด ๆ กตามทเกดขน กเปนเพยงสภาพ

ธรรมแตละอยาง ซงไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน เกดขนเพราะมปจจยทจะ

เกดขนเปนไปอยางนน

หรอแมกศล ทเปนไปในทาน เปนไปในศล เปนไปในความสงบ แตละขณะก

ไมใชตวตน เปนเพยงสภาพธรรมทเกดขนเพราะเหตปจจยตามความเปนจรง ถาไมม

ปจจยทจะเกดขนเปนกศล กศลนนกเกดไมได

เพราะฉะนนแตละบคคล กมการสะสมมาวจตรตาง ๆ กน บางคนกมอกศล

มาก บางคนกมกศลมาก แตผ ทเขาใจเรองการเจรญสตปฏฐาน และเปนผ ทอบรม

เจรญสตปฏฐาน เปนผ ทมนคงในการเจรญสตปฏฐาน รวาแมสตปฏฐานจะไมเกด

แตกมสงขารขนธซงเปนความเขาใจจากการฟง อปการะเกอกล ใหกศลขนอน ๆ เกด

เพราะฉะนนแมกศลขนอน ๆ นน กไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน เมอเปน

อยางนกศลนน ๆ จงจะเปนบารม ทจะทาใหอปการะเกอกล ทสตจะระลกรในสภาพ

ธรรม ทไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน จนกระทงสามารถประจกษแจง

อรยสจธรรม ดบกเลสไดเปนสมจเฉทเปนขน ๆ เพราะบารมเตมเปยม ดวยการเปนผ

อบรมเจรญสตปฏฐาน และสตปฏฐานนนเองเกอกลใหกศลขนตาง ๆ เกดขน

จนกระทงถงความสมบรณ ไมใชดวยความเปนตวตนทตองการบารม หรอตองการท

จะเจรญกศล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔

www.dhammahome.com

ความเขาใจเปนสงทจะตองพจารณาอยเรอยๆ

เพราะฉะนนความเขาใจเปนสงทจะตองพจารณาอยเรอย ๆ เพอทจะใหละ

คลายการยดถอสภาพธรรมวา เปนตวตน

แมในขนของการฟง แมแตในขนของการทจะเกดกศลขนตาง ๆ เพอทจะได

เกอกลใหสตปฏฐานเกดขน และนอมศกษา รลกษณะของสภาพธรรมทเปนนามธรรม

และรปธรรม ซงไมใชสตว บคคล ตวตน

เพราะวาผ ทสตปฏฐานยงไมมกาลง จะเหนไดวา ความเปนตวตนยงมกาลง

มาก ไมวาจะในขณะทเหน ในขณะทไดยน ในขณะทรงเกยจอกศล ในขณะทตองการ

กศล กเปนไปตามกาลง คอ การยดถอสภาพธรรมวา เปนเรา เปนกศลของเรา เปน

อกศลของเรา

เพราะฉะนนทางเดยวทจะดบความเปนตวตน ความเปนเรา ความเปนของเรา

ได กโดยการทพจารณาจนมความเขาใจทมนคง และเจรญสตปฏฐาน และแมสต

ปฏฐานไมเกด กรวามปจจยของกศลขนอน ๆ ทจะเกด โดยทวาไมเปนผ ทตดในกศล

มฉะนนแลวโลภะนจะทาใหมความตองการ มความพอใจ มความอยากไดในกศล

ถาเปนอยางนน กศลนนไมเปนบารม เพราะเหตวายงเปนชองรวทจะทาใหกศล

เหลานนไมถงความสมบรณเตมท ทจะทาใหสตปฏฐานสามารถประจกษไดวา

กศลนน ๆ ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

เจรญสตปฏฐาน ฟงธรรมอยเรอยๆ ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

ทานผ ฟงทเจรญสตปฏฐานแลว และกฟงธรรมอยเรอย ๆ กไมใชสตว ไมใช

บคคล ไมใชตวตน แตเปนเพราะสงขารขนธ สภาพธรรมทเปนเจตสก ทเกดกบจต

ทเปนศรทธา ทเปนปญญา ทเปนวรยะ ทเปนโสภณเจตสกอน ๆ ปรงแตง ทาใหเกด

กศลขนการฟงตอไปเรอย ๆ ซงจะเกอกลใหสตเกดขนตามขนของความเขาใจ และ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕

www.dhammahome.com

เปนสตปฏฐานทระลก รลกษณะของสภาพธรรม ซงจะมการศกษาจรง ๆ ในลกษณะ

ของสภาพธรรมทปรากฏพรอมสต ซงเปนไตรสกขา

จดประสงคของการฟงปรมตถธรรมเรองจต

เพราะฉะนนจดประสงคของการฟงปรมตถธรรม จดประสงคของการฟงเรองจต

เพอทจะใหเปนปจจยเกอกลใหเขาใจยงขน ในลกษณะของจตทกาลงมในขณะน

ทกาลงเหน ทกาลงไดยน ทกาลงคดนก ซงเปนเรองจตทไดทรงแสดงไวมากใน

พระไตรปฎก

แตจดประสงคจรง ๆ นน เพอใหสตสามารถทจะเกดขนระลก รลกษณะของ

สภาพธรรม ทเปนสภาพร ทเปนธาตร ทกาลงร สงหนงสงใดทกาลงปรากฏ

จตตสตรท ๒

ขอความในสงยตตนกาย สคาถวรรค อนธวรรคท ๗ จตตสตรท ๒ ขอ ๑๘๐

และขอ ๑๘๑ มขอความวา

เทวดาทลถามวา

โลกอนอะไรยอมนาไป อนอะไรหนอ ยอมเสอกไสไป โลกทงหมด เปนไปตาม

อานาจของธรรมอนหนง คออะไร ฯ

พระผมพระภาคตรสตอบวา

โลกอนจตยอมนาไป อนจตยอมเสอกไสไป โลกทงหมด เปนไปตามอานาจของ

ธรรมอนหนง คอ จต ฯ

แสดงใหเหนถง ธาตร สภาพร ซงเปนใหญ เปนประธาน ในการรสงทกาลง

ปรากฏ แลวยงไมเพยงแตเหน หรอไดยน หรอไดกลน หรอลมรส หรอรสงทกระทบ

สมผส ยงคดนกตาง ๆ นานา ทแสนวจตร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนแตละคน โลกของแตละคน กเปนไปตามอานาจจตของแตละคน

จตของบางคนกสะสมกศลไวมาก ไมวาจะเหนบคคลใดซงมากไปดวยอกศลธรรม

แตจตของบคคลนนกยงสามารถทจะเกดเมตตา หรอกรณา หรออเบกขาได ในขณะท

คนอน อกโลกหนงของเขา เปนโลกของความชงชง หรอวาความไมแชมชน หรอวา

ความโกรธ ความขนเคองใจ เพราะฉะนนแตละคนอยในโลกของตวเอง แตละโลก

ทก ๆ ขณะ ตามความเปนจรง

โลกของแตละคนเปนไปตามอานาจจตของตนๆ

ดเหมอนวาอยรวมโลก หรอวาโลกเดยวกน แตถาทราบตามความเปนจรงวา

สงตาง ๆ ทเปนรปธรรม มปรากฏไดทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ

จรง แตวาถาไมมจตซงเปนสภาพร สงตาง ๆ เหลานน กไมมความหมายอะไรเลย

แตเพราะจตรสงทปรากฏ ทางตาบาง ทางหบาง ทางจมกบาง ทางลนบาง ทาง

กายบาง ทางใจบาง โลกของแตละคนกเปนไปตามอานาจจตของแตละคน โลกไหนจะ

ด โลกทสะสมกศลมาก ๆ พรอมทจะเกดเมตตา กรณา มทตา อเบกขา หรอโลกทชงชง

โกรธแคน ขนเคอง ซงแมวาจะเหนบคคลเดยวกน จะรเรองบคคลเดยวกน โลกของแต

ละคนกยอมเปนไปตามอานาจจต ของแตละคน ทสะสมมาตาง ๆ กน

สงทปรากฏทางตา ม ทาใหดเหมอนวา อยรวมกนในโลกนมากมายหลายคน

แลวแตกาละและเทศะ แตวาถาประจกษชดในลกษณะของธาตร ซงเปนสภาพร

ซงเกดขน เพยงเหนสงทปรากฏ ในขณะนนจะรไดวา ชวขณะนนซงเปนเพยงการเหน

เปนเฉพาะโลกของการเหน ซงไมมคน ไมมสตวเลย ไมมวตถสงตาง ๆ เพราะเหตวา

ในขณะนนเพยงเหน ยงไมไดนกถงรปรางสณฐาน และเรองราวใด ๆ ของสงทเหน

เพราะฉะนนใหทราบวา ทงหมดนทเขาใจวาเปนโลก ซงเปนสตว เปนบคคล

เปนตวตน มากมายหลายคน หลายวตถสงของตาง ๆ ในโลก เปนโลกของความคด

นกถงสงทเหน ทกาลงปรากฏ แตวาในขณะทเหนนน เปนโลกหนง คอ โลกของสงท

ปรากฏทางตา ยงไมใชโลกของความคดนก ถงสงทปรากฏ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗

www.dhammahome.com

แตละคนกมจตเกดขนเพยงขณะเดยว ๆ สบตอกนไป ทละขณะ จนปรากฏ

เหมอนกบวา เปนโลกทกวางใหญและประกอบดวยผคน สงตาง ๆ มากมาย แตให

ทราบวา ถาจะเขาใจโลกจรง ๆ ใหรวาปรากฏเพยงแตละอยาง และแตละขณะจตเทา

นนเอง

แตเพราะการเกดสบตอกนอยางรวดเรว กเลยเปนโลกทไมแตกสลาย เปนโลก

ทปรากฏเสมอนยงยน ประกอบดวยสตว บคคล ตวตน วตถสงของมากมายหลาย

อยาง แตตามความเปนจรงแลว โลก กคอ การเกดขนของจตทเกดขน รอารมณเพยง

ชวขณะเดยว แลวกดบไป แตละขณะเทานนเอง

ปสรสตตนทเทสท ๘ – ชอวาใจ

ขอกลาวถงขอความในขททกนกาย มหานทเทส ปสรสตตนทเทส ท ๘ ขอ ๓๑๙

ซงมคาอธบาย เรองจต มขอความวา

ชอวา “ใจ” ในคาวา คดทฏฐทงหลายดวยใจ ความวา ใจ คอ จต ใจ มานสะ

หทยะ ปณฑระ มนะ มนายตนะ มนนทรย วญญาณ วญญาณขนธ มโนวญญาณธาต

ทเกดแตผสสะ เปนตนนน

ทานผ ฟงจะเหนไดวา พระผ มพระภาคทรงใชพยญชนะหลายคา เพอทจะให

เขาใจลกษณะของจตซงทกคนม แตเนองจากวาเปนอาการร หรอธาตร กยากทจะรได

วา เพยงลกษณะทเปนธาตรนนเปนอยางไร ทง ๆ ททกคนคงจะเขาใจความหมายบาง

ประการของจตทวา “ใจ” คอ จต ซงทกคนม และอาจจะขาดการพจารณา กเพยงแต

ทราบวา ม แตไมทราบวา ขณะไหน เมอไร ทเปนจต

สงตางๆ ทเปนโลกจะปรากฏไมไดเลย ถาจตไมเกดขนรสงนน

ขอความในสงยตตนกาย สคาถวรรค อนธวรรคท ๗ จตตสตรท ๒ มขอความวา

ซงพระผมพระภาคตรสตอบเทวดาวา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘

www.dhammahome.com

โลกทงหมด เปนไปตามอานาจของธรรมอนหนง คอ จต

เวลานโลกของทานผ ฟง คอ ทน กาลงอยทน กาลงเหน โลกเหน ม เหนสง

ตาง ๆ โลกไดยน กม ทงหมดนเปนโลก ทกาลงเหน ทกาลงไดยน แตลองพจารณา

ตามความเปนจรง ทจะใหเขาใจชดเจนยงขนในลกษณะของจต ซงเปนสภาพร ซงเปน

ธาตรวา สงตาง ๆ ทเปนโลกททานกาลงเหนอย หรอ ไดยนอยในขณะน จะปรากฏไมได

เลย ถาจตไมเกดขนรสงนน ๆ

เพราะฉะนนทางตา ทกาลงเหนนเอง ปรากฏเพราะ จตเกดขนร เปนสภาพ

ธรรมซงเปนเพยงธาตร เกดขนเหน สงทกาลงปรากฏทางตา

เพราะฉะนนในขณะนเอง สตสามารถทจะเกดขนได ถามปจจยทจะเกดขน

ไมใชบงคบ ผ ทเขาใจเรองการเจรญสตปฏฐานทราบวา การฟงเปนเพยงปจจยทสตจะ

เกดหรอไมเกด แลวแตการสะสม

ทางห ทกาลงไดยน ในขณะนเอง เสยงกาลงปรากฏ ผ ทอบรมเจรญสตปฏฐาน

สตจะระลกรลกษณะของสภาพธรรมทปรากฏ จะระลกลกษณะของเสยง เปนสงทม

จรง กาลงปรากฏ รวาเปนเพยงสภาพธรรมชนดหนง หรอวา เพราะการฟง จงรวา

เสยงทกาลงปรากฏในขณะน ปรากฏไดเพราะจตเกดขน รเสยงทกาลงปรากฏนนเอง

เพราะฉะนนกจะนอมพจารณาลกษณะของสภาพร ธาตร ทกาลงร ซงใชคาวา

“จต”

เพราฉะนนกอยาเพงคดวา เขาใจชดเจน แจมแจงแลว เวลาทพดถงเรองจต

แตเวลาน “จต” กาลงม กาลงเกดขน กาลงรทางห คอ ไดยน กาลงรทางตา

คอ เหน เปนสงทสามารถจะประจกษแจงชดในสภาพธรรมทไมใชสตว ไมใชบคคล

ไมใชตวตนได แตเพราะเหตวายงไมประจกษนนเอง จงตองฟงอก เรองของจต

ซงเปนสภาพทมจรง ทกาลงเกดขน รสงทกาลงปรากฏทางตา

เพราะฉะนนจดประสงคกคงจะไมลมวา ไมใชเพอจะรมาก ๆ วา จตมกดวง

ประกอบดวยเจตสกอะไรบาง แบงเปนประเภทอยางไร แตจดประสงคแมวาจะเรยน

ละเอยดอยางนน กเพอจะรชดในสภาพของจต ซงเปนนามธรรม ซงเปนธาตร

ทกาลงรในขณะน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙

www.dhammahome.com

ธรรมชาตทชอวา จต มนะ หทย

ขอความในอฏฐสาลน อรรถกถาธมมสงคณปกรณ จตตปปาทกณฑ อธบาย

จตตนทเทส มขอความวา

ธรรมชาตทชอวา “จต” เพราะจตเปนธรรมชาตวจตร

ทชอวา “มนะ” เพราะรอารมณ ทชอวา “หทย” เพราะความหมายวา เปน

สภาวะอยภายใน

อยาลม เปนสภาวะอยภายใน ในจนกระทง ลกซง และมองไมเหนเลย เพราะ

เหตวาจตไมไดอยภายนอก ทจะสมผสกระทบ หรอแสวงหาได แตทจะรลกษณะของ

จตได กตอเมอจตเกดขนร คอ เหน สงทกาลงปรากฏทางตา ไมไดอยขางนอก ไมใช

โตะ เกาอ รปสสนวณณะขางนอก แตเปนธาตรภายใน

เปนเพยงธาตชนดหนงซงตางจากรปธาตทงหลาย เพราะเหตวารปธาต

ทงหลายแสวงหาไดภายนอก ไมวาจะเปนธาตอะไรกตาม อยทโนนบาง อยทนบาง

แตวาธาตร ไมมใครจะไปแสวงหาทอนได ไมสามารถทจะเขาหองทดลอง แลวสราง

ธาตรขน แตวาธาตร เปนสภาพร หรอ เปนธาตร ทเกดขนร ในขณะทกาลงเหน

เพราะฉะนน ทจะรชด ในลกษณะของธาตร กคอ พจารณาในขณะทกาลงเหน

ถาไมมการเหน กจะไมรวา มธาตรสสนวณณะ ทกาลงปรากฏทางตาในขณะน

สสนวณณะปรากฏ เพราะมสภาพทกาลงร คอ เหน สงทกาลงปรากฏ ถาจตไม

เกดขนเหน สสนวณณะทกาลงปรากฏในขณะน ปรากฏไมไดเลย ดเปนของธรรมดา

สสนวณณะตาง ๆ ทกาลงปรากฏในขณะน ปรากฏไมไดเลย ถาจตไมเกดขนร ไม

เกดขนเหน

เพราะฉะนน ธาตรนน เปนภายใน เปนเพยงธาตทเกดขน เหนสงทกาลงปรากฏ

หรอวา ไดยนเสยงทกาลงปรากฏ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐

www.dhammahome.com

ธรรมชาตทชอวาปณฑระ

ทชอวา “ปณฑระ” เพราะความหมายวา บรสทธ คานตรสหมายเอา “ภวงคจต”

เวลาทไมมการรอารมณ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย หรอคดนก

ทางใจเลย ดเหมอนทกทาน จตบรสทธ ไมปรากฏวาชอบ ไมปรากฏวาชง แตเวลาทม

การเหนเกดขน ถงจะรวา มกเลสมากนอยแคไหน จากสงทปรากฏทางตา

เพราะเหตวาถาไมมการเหน ไมมการไดยน ไมมการไดกลน ไมมการลมรส

ไมมการรสงกระทบสมผสทางกาย ไมมการคดนก จตของทกทานเปน “ปณฑระ”

บรสทธ เปนภวงค ไมปรากฏความชอบ ความชงใด ๆ เลย

แตขอใหอะไรปรากฏทางตา ใหจตเหนเกดขนเถอะ เมอนนจะทราบไดวา ไม

บรสทธ เพราะเหตวา มความชอบ ความตด ความพอใจ ในสงทเหนบาง หรอวา มความ

ชง มความไมแชมชน มความไมชอบ มความไมพอใจ ในสงทปรากฏทางตา เปนปกต

ในชวตประจาวน

เพราะฉะนนกไมสะอาด ไมบรสทธ ในขณะทชอบ ในขณะทชง เพราะเหน

เพราะไดยน เพราะไดกลน เพราะลมรส เพราะรสงทกระทบสมผส เพราะคดนก

แตเวลาทจตเปนภวงค คอ ขณะทไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไมลมรส ไมรสง

ทกระทบสมผส ไมคดนก ในขณะนน จะไมทราบเลยวา มกเลสมาก เพราะเหตวาไม

มการปรากฏ

ธรรมชาตทชอวามนายตนะ

ทชอวา “มนายตนะ”

อธบายในคาวา “มนายตนะ” นน มนะ พงทราบวา อายตนะ เพราะความหมาย

วา เปนทอยอาศย เปนบอเกด เปนทประชม และ เปนเหต

จรงดงนน ธรรมมผสสะ เปนตน ยอมเกดในมนะน รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ

ภายนอก ยอมประชมทมนะ โดยเปนอารมณ แมเพราะความหมายวา เปนเหต เพราะ

เปนเหตแหงผสสะ เปนตน โดยอรรถวา เปนสหชาตปจจย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑

www.dhammahome.com

นเปนคาอธบายในอฏฐสาลน เพอทจะใหมการพจารณาและเขาใจลกษณะของ

จต ซงเปนธาตร ทกาลงเกดขนร ในขณะน

เพราะเหตวา “มนายตนะ” อธบายในคาวา “มนายตนะ” นน

มนะ พงทราบวา อายตนะ เพราะความหมายวา เปนทอยอาศย

คาวา อายตนะ ความหมายวา ทอย ทอาศย เปนบอเกด เปนทประชม และ

เปนเหต เพราะเหตวา ถาไมมจตเกดขน สงตาง ๆ จะไมมการปรากฏเลย เมอไมมสง

ตาง ๆ เกดขน ความเปนไปตาง ๆ ในชวต กไมม ไมมการทจะเกดอบตเหต ไมมการท

จะเกดปวยไขไดเจบ ไมมการทจะตองประจวบกบสงทไมพอใจ หรอวาพลดพรากจาก

สงทพอใจ แตเพราะเหตวา มจตซงเปนทอาศย เปนบอเกด เปนทประชมของธรรมอน

มผสสะเปนตน

ทกอยางทเกดขน เกดขนเองไมได ตองมปจจย มสงทปรงแตงใหเกดขน

เพราะฉะนนไมไดหมายความวา มเฉพาะจตเกดขน แตจตนนเองเปนทอาศยของธรรม

อน เชน “ผสสะ” ธรรมชาตทกระทบ ในขณะนทเหน ผสสะไมไดกระทบเสยง

แตในขณะทไดยน เพราะผสสเจตสกเปนนามธรรมอกชนดหนง กระทากจกระทบเสยง

พรอมกบจตเกดขน ไดยนเสยง

ททางตา ผสสะกระทบสงทปรากฏ จตกเหนสงทผสสะกระทบ

ทางห ผสสะกระทบเสยง จตกเกดขน ไดยนเสยงทผสสะกระทบ

เพราะฉะนนจตเปนบอเกด เปนทอาศย เปนทประชมของธรรมอน เปนสภาพ

ธรรมทอาศยผสสะเกดขน กระทากจแลวกดบไป แตละขณะ แตในขณะทเหนน

ไมปรากฏวาดบเลย สสนวณณะทกาลงปรากฏทางตา กยงคงปรากฏเสมอนไมดบเลย

ทเปนอยางนกเพราะเหตวานามธรรม คอ จตและเจตสก เกดดบอยางรวดเรวมาก

รป กเกดดบเรวกวาทคด ไมใชวาดารงคงอยนาน ๆ อยางนเลย แตโดยสภาพ

ของรป ยอมเปนสภาพทหยาบกวาจต ซงเปนนามธรรม เพราะฉะนนชวอายสน ๆ ของ

รป ๆ หนงทยงไมดบไป จตเกดดบหลายขณะ

เพราะฉะนนกจะเหนไดวา ททกสงทกอยางยงปรากฏเสมอนไมดบไปเลย กเปน

เพราะเหตวา นามธรรมซงเปนสภาพทรสงทปรากฏนน เกดดบเรวกวารปธรรมมาก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๒

www.dhammahome.com

จงทาใหดเหมอนรปธรรมทปรากฏ กยงคงปรากฏอย แตแททจรงแลว ทงนามธรรม

และรปธรรมเกดดบอยางรวดเรว แตวานามธรรมนน เกดดบเรวกวา

ธรรมชาตทชอวาวญญาณ

ขอความตอไปมวา

ทชอวา “วญญาณ” เพราะรแจงอารมณ

คอ เปนประธานหรอวาเปนใหญในการร ซงโดยศพทหมายความวา ถงกอนใน

การร โดยอรรถหมายความวา เปนประธาน หรอวาเปนหวหนา เปนอนทรยในการร

เวลานทราบวา ขณะทเหนนมจตและเจตสกเกดพรอมกน หรอวาขณะทไดยน

ขณะทไดกลน ขณะทลมรส ขณะทรสงกระทบสมผส ขณะทคดนก ถาทใดมจต

เกดขน ทนนตองมเจตสกเกดรวมดวย จะมแตจต โดยไมมเจตสกไมไดเลย แตวาจต

เปนใหญ เปนประธาน เปนอนทรย เปนมนนทรย ในการรอารมณ

ขณะทกาลงเหนเดยวน ทเหนนนเปนจต เวลาเหนแลวจาได หมายรลกษณะ

ของสงทปรากฏ จตไมใชสภาพธรรมทจา ไมใชสภาพธรรมทหมายรลกษณะของ

อารมณทปรากฏ จตเพยงเปนใหญ เปนประธาน เปนอนทรย ในการรอารมณทกาลง

ปรากฏ คอ ในการเหน สงทปรากฏทางตา หรอวาในการไดยนเสยง ทปรากฏทางห

ธรรมชาตทชอวามโนวญญาณธาต

ขอความตอไป

ทชอวา “ตชชา มโนว ญาณธาต” ในบทน จตดวงเดยวเทานน ตรสโดยชอถง

๓ ชอ คอ ชอวา “มนะ” เพราะความหมายวา ร ชอวา “วญญาณ” เพราะความหมาย

วา รแจง ชอวา “ธาต” เพราะความหมายวา เปนสภาวธรรม หรอ มใชสตว

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๓

www.dhammahome.com

อธบายคาวา จตต

ถาทานผ ฟงจะศกษาจากตาราทมผ รวบรวมไว กจะทราบวา ลกษณะของจต ๖

อยาง ทกลาวถงในตาราทงหลายเหลานน มาจากขอความน คอ ในอฏฐสาลน

อรรถกถาธมมสงคณ ซงอธบายคาวา “จต” ซงสามารถจะแยกออกได เปนขอ ๆ

คอ

ทชอวา “จต” เพราะอรรถวา คด อธบายวา รแจงอารมณ ๑

อกอยางหนง เพราะเหตทศพทวา “จตต” น ทวไปแกจตทกดวง เพราะฉะนน ใน

คาวา “จตต" น กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจต จงชอวา “จต” เพราะสง

สมสนดานของตน ดวยสามารถแหงชวนวถ ๑

ทชอวา “จต” เพราะเปนธรรมชาตอนกรรมกเลสสงสมวบาก ๑

อนง จตแมทกดวง ชอวา “จต” เพราะเปนธรรมชาตวจตรตามสมควร

ขอนสวนมากในตาราจะแยกออกเปน ๒ ขอ คอ เพราะวจตรดวยอารมณ และ

เพราะวจตรดวยสมปยตตธรรม

และประการสดทาย คอ ชอวา จต เพราะกระทาใหวจตร

ทชอวาจตเพราะอรรถวาคด

ซงกจะขอกลาวถงตามลาดบ เพอทจะใหเขาใจลกษณะของจต ตามทกลาวไวใน

อฏฐาสาลน

ทชอวา “จต” เพราะอรรถวา “คด” อธบายวา รแจงอารมณ

ทกทาน คดเสมอ ถาลองพจารณาสงเกตความคดกจะเหนไดวา ชางคดเสยจรง

และคดไปตาง ๆ นานา ไมหยด มใครคดวา จะหยดคดบางไหม หรอคดวา จะไมตอง

คดกได ไมมทางยตความคดเลย จนกระทงบางทานไมอยากจะคด อยากจะสงบ ๆ

คอ หยด ไมคด เพราะเหนวา เวลาทคดแลวกเดอดรอนใจ เปนหวง วตกกงวล

กระสบกระสายดวยโลภะบาง หรอดวยโทสะบาง คดวาถาไมคดเสยไดกจะเปนการด

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๔

www.dhammahome.com

แตใหทราบวา จตนนเองเปนธรรมชาตทคด เพราะรปคดไมได และถามการ

พจารณาลกษณะของความคดของตวทานเอง ทานกจะทราบไดวา เพราะเหตใด หรอ

วาทาไมทานถงไดคดอยางนน ๆ ซงบางครงไมนาจะคดอยางนนเลย กคดไดทงทเปน

กศลและอกศล แตสวนใหญแลวโดยมาก ขอใหพจารณาวา ความคดของทานเปน

กศล หรอวาเปนอกศลในวนหนง ๆ

ตามปกตอกศลจต ยอมเกดมากกวากศลจต และอกศลจตทเกดน กคดไปใน

เรองของอกศลอยางละเลกละนอย ๆ ทางตาบาง ทางหบาง ทางจมกบาง ทางลน

บาง ทางกายบาง ทางใจบางอยเรอย ๆ จนปรากฏวา เปนเรอง เปนราว ซงทานยดถอ

เปนจรงเปนจง แตทงหมดนนใหทราบวา เปนเพราะจตเกดขน คดเรองนน เทานนเอง

ททาใหรสกเหมอนกบวาเรองทคดนนเปนเรองสาคญ หรอวาเปนเรองทจรงจง แตถา

เพยงจตไมคดถงเรองนนเทานน เรองนนจะไมม

เพราะฉะนนททานกาลงคดและมความรสกยดถอผกพนในเรองราวทคด เหนวา

เปนจรงเปนจงนน ใหทราบวาเปนเพราะจตนนเอง เกดขนคดตามการสะสม ซงสวน

ใหญแลวกเปนอกศลจตทคด แตวาจะเหนไหมวาเปนอกศลทคด เพราะเหตวาใน

ขณะนนพอใจในเรองทคด เพลดเพลนไปในเรองทคด ดวยความยนดทเปนโลภะ หรอ

วาขณะนน อาจจะเปนความคดทไมสบายใจ เปนอกศลจต ทประกอบดวยโทสะทคด

ในขณะนนกได แตวาใหนกถงความดทอาจจะเกดคดขนมา แลวกจะรไดวา ขณะนน

ชางคดไดถงอยางนน ลกษณะนนเปนลกษณะของจตทคด

ทชอวาจตเพราะอรรถวาคด อธบายวารแจงอารมณ

ขอความในอฏฐสาลนวา

ทชอวา “จต” เพราะอรรถวา คด อธบายวา รแจงอารมณ

คาวา “ร” มความหมายหลายอยาง ตามลกษณะ และประเภทของธรรมนน ๆ

เชน เจตสกกเปนธรรมชาตทรอารมณ แตวาไมไดเปนใหญในการร เจตสกแตละ

ประเภทเกดขนพรอมกบจต รอารมณเดยวกบจต แตวากระทากจเฉพาะของเจตสก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๕

www.dhammahome.com

นน ๆ เชน ผสสเจตสกทไดกลาวถงแลว เปนสภาพธรรมทเกดรวมกบจต พรอมกบจต

แตเปนธรรมชาตทกระทบอารมณ ถาไมรอารมณ จะกระทบอารมณไดไหม ไมได

หรอวาถาไมกระทบอารมณ จะรอารมณไดไหม ถาเจตสกไมกระทบอารมณ

กรอารมณไมได

เพราะฉะนนผสสเจตสกรอารมณโดยกระทบอารมณ เพราะฉะนนผสสเจตสก

กรอารมณดวย แตไมใชรแจงอารมณ

สาหรบปญญาเจตสก กเปนสภาพธรรมทรถงลกษณะทไมใชตวตน ไมใชสตว

ไมใชบคคล ของสงทปรากฏทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ นนเปน

ลกษณะของปญญา ทรถกตองตามความเปนจรง

แตวาสาหรบจตซงเปนสภาพร ซงมคาอธบายวา รแจงอารมณ ไมใชเปนการร

อยางผสสะทกระทบอารมณ ไมใชเปนการรอยางสญญาทหมายรลกษณะของอารมณ

หรอจาอารมณ และไมใชเปนการรอยางปญญา ทรถกตองตามความเปนจรงวา

สงทปรากฏเปนอะไร แตวาจต เปนสภาพทรแจง ในลกษณะตาง ๆ ของอารมณท

ปรากฏ

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางตา

ขณะนอารมณทปรากฏตางกนไหม ทกาลงเหนนตางกนไหม ตามความเปน

จรง ตามปกต ธรรมเปนสจธรรม เปนสงทพสจนได เหนสงเดยว อยางเดยวเทานน

ทางตา หรอวา เหนสงตาง ๆ ลกษณะตาง ๆ ทางตา

เหนอยางเดยว สเดยวหมด หรอวาเหนสงตาง ๆ ลกษณะตาง ๆ และความ

ละเอยดของสงทปรากฏ เพชรแทกบเพชรเทยม เหมอนกนหรอไมเหมอนกน ไม

เหมอนกน เพราะอะไร ปรากฏทางตาตาง ๆ กน ใครร จตเปนสภาพทเหนแจง คอ ร

แจงอารมณลกษณะตาง ๆ ของอารมณตาง ๆ

อปมาเหมอนกระจกเงาทใสสะอาด ไมวาสงใดจะผาน ยอมปรากฏลกษณะนน

ในกระจกเงาตาง ๆ กน ฉนใด เพราะฉะนนในขณะน มจกขปสาทเปนรป ซงม

คณสมบตพเศษทสามารถรบกระทบเฉพาะสงทปรากฏทางตา เสยงไมสามารถทจะ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๖

www.dhammahome.com

ปรากฏรปรางสณฐานทางตา แตโสตปสาทเปนรปพเศษ ทมลกษณะทสามารถกระทบ

เฉพาะเสยง เพราะฉะนนเวลานทเสยงปรากฏกบไดยน สภาพทรเสยง ไมปรากฏทาง

ตา ไมมเสยงปรากฏทางตาเลย แตวาเสยงมจรง และกเปนรปทกระทบกบโสตปสาท

ซงเปนรปทมคณลกษณะพเศษทกระทบเฉพาะเสยง ทางตาน กมจกขปสาทซงเปนรป

พเศษทสามารถกระทบเฉพาะส

เพราะฉะนนไมวาจะเปนสใด ๆ กตาม จะเปนเพชรแท เพชรเทยม หยก หน

หรอวาแมดวงตา ซงมแววรษยา ขณะนนกปรากฏกบจต ซงกาลงเหนสงตาง ๆ

ลกษณะตาง ๆ ทปรากฏทางตา เคยมองตาคนอนไหม

ตาของแตละคนมความหมาย แลวแตวาผนนจะมสญญาทหมายรลกษณะของ

รปทปรากฏไดละเอยดแคไหน เพราะเหตวาบางครงแมแตเพยงการมอง ถาจตของ

บคคลนนประกอบดวยความรษยา รปรางภายนอกอาจจะไมปรากฏเลย แตกยง

ปรากฏแววของความรษยาทนยนตาของบคคลนนได

เพราะฉะนนกจะเหนไดวา ในขณะนสงทกาลงปรากฏทางตา ปรากฏกบจตทร

แจง ไมวาลกษณะนนเปนอยางไร จตรแจงในลกษณะทกาลงปรากฏ คอ เพยงเหน

รแจงในทน หมายความถงเหนลกษณะตาง ๆ ของสงตาง ๆ ทปรากฏ ไมวาสง

ใด ๆ จะเกดขน รปรางสณฐานใด ๆ ทงหมด จกขวญญาณหรอจต รแจงในอารมณท

กาลงปรากฏ จงเกดรความหมาย รสณฐาน คดนกเรองราวตาง ๆ ได ตามลกษณะ

อาการของสงทปรากฏ

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางห

ทางห มเสยงเดยวเทานนปรากฏ หรอวามเสยงตาง ๆ ปรากฏ ไมวาเปนเสยง

ตางกน เพราะเหตปจจยอยางไร อาการทตาง ลกษณะทตางนน ๆ ปรากฏกบจตทร

เสยง จงชอวา รแจงลกษณะตาง ๆ ของอารมณทปรากฏ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๗

www.dhammahome.com

เสยงลมพด เสยงนาตก เสยงสตวรอง สตวนานาชนด ตาง ๆ กน กเสยง ตาง ๆ

กน หรอแมแตเสยงคนทรองเลยนเสยงสตว จตกยงรแจงในเสยงทไดยนนน เพราะ

ความตางกนของลกษณะของเสยงนน ม

ถาไมม กไมสามารถจะรไดวา เปนเสยงสตวจรง ๆ หรอวาเปนเสยงคนทรอง

เลยนเสยงสตว แตเพราะเหตวาอาการตาง ๆ ลกษณะตาง ๆ เสยงตาง ๆ ไมวาจะ

ตางกนอยางไร จตรแจงในอารมณ คอ รลกษณะตาง ๆ ของอารมณตาง ๆ ทกาลง

ปรากฏ เสยงทเยาะเยย มไหม สาเนยงทถากถาง ดหมน ดถก มไหม ปรากฏทงหมด

กบจต ทรแจงลกษณะตาง ๆ ของอารมณตาง ๆ ทปรากฏ

เพราะฉะนนททกสงทกอยางปรากฏได อยาลมวา มสภาพร มธาตร ทเกดขน

รแจงอารมณตางๆ ทปรากฏ

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางจมก

ทางจมก จตกรแจงอารมณตาง ๆ ลกษณะของอารมณตาง ๆ ทปรากฏ สตว

ทกชนดมกลนตาง ๆ กน และพชพนธ ตาง ๆ กมกลนตาง ๆ กน ไมวาจะเปนกลน

ดอกไมนานาชนด กลนอาหาร กลนแกง กลนขนม ไมเหนเพยงไดกลน รไหมวา แกง

อะไร

เพราะฉะนนลกษณะตาง ๆ ของแกงตาง ๆ ปรากฏกบจต ทรแจงอารมณท

ปรากฏ กลนกระเทยม กลนหอม ทกคนรทงนน แตละกลนกมลกษณะตาง ๆ ซงจตร

แจงในลกษณะตาง ๆ ของอารมณตาง นน

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางลน

ทางลน รสอาหารกมมากมายตาง ๆ ไป ซงจตกรแจงในลกษณะตาง ๆ ของรส

ตาง ๆ เชน รสเกลอ รสนาตาล นาสม มะนาว มะขาม ไมเหมอนกน ตาง ๆ ใครร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๘

www.dhammahome.com

เพราะวาจตลมรส รแจงอารมณทปรากฏ แมวาจะตางอยางละเอยด จตกสามารถท

จะรแจงในลกษณะความตางนนได

เวลาทปรงอาหารแลว เวลาทลมรส จตกยงรแจงในรสนนวา ยงขาดอะไร ยง

จะตองปรงอะไร ใสอะไร เตมอะไร หรอแมแตรสผลไมทกชนด รสชา รสกาแฟ

นกแสดงใหเหนแลววา จตเปนสภาพทรแจงอารมณทปรากฏ ไมวาจะเปนทาง

ตา ทางห ทางจมก ทางลน ไมใชตวตนเลย เกดขนเพราะปจจย

เพราะผสสะกระทบอารมณใด จตทเกดพรอมผสสะนน กรแจงในลกษณะ

อาการทตาง ๆ กน ของอารมณนน ๆ

จตรแจงอารมณทปรากฏตางกนทางกาย

ทางกาย มการกระทบสมผส กยงรถงความตางกน วาเยนลม หรอวา เยนนา

หรอวา เยนอากาศ หรอสงทกระทบสมผสนน เปนผาไหม หรอวาเปนผาขนสตว

มทานผ ฟงทานหนง ซงทานกเจรญสตปฏฐาน และไดเลาใหฟงวา ทานกาลง

ยนอยทถนน กเกดระลกถงลกษณะทแขงทปรากฏ ตอไปกคดวา นแขง นเปนถนน

ตอไปกคดวา แขงนเปนรองเทา และตอไปกคดวา แขงนเปนถงเทา

นเปนความคด แตวาลกษณะจรง ๆ เปนเพยงสภาพแขง ขณะทแขง ลกษณะ

นนปรากฏ แตวามปจจยใหเกดคดนกขน ซงยบยงไมได แมความคดกเกดขนเพราะ

เหตปจจย ทจะคดวาแขงนอะไร แขงนถนน ตอไปกคดวา แขงน คอ รองเทา แลว

ตอไปกคดวา แขงน คอ ถงเทา ซงทกทานจะทราบไดวา ไมมใครจะสามารถจะยบยง

ความคด

แตการทจะรลกษณะของสภาพธรรมตามความเปนจรงได ตองเปนผละเอยดท

จะรวา จตเกดขน รแจงอารมณแตละขณะ แลวกดบไปอยางรวดเรว ในขณะทกาลง

คดถงถนน ในขณะทกาลงคดถงรองเทา หรอวาในขณะทกาลงคดถงถงเทา ในขณะ

นนไมใชชวขณะทรแจงลกษณะทแขง

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๙

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนการทจะรชดในลกษณะของสภาพธรรมตามความเปนจรง จนไมใช

สตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน จะเหนไดวา ตองรชด

แมในขณะทกาลงคดวา เปนแตเพยงสภาพทคด เพราะเหตวาถาปญญายงไม

มนคง เวลาทมลกษณะสภาพธรรมปรากฏทางกาย แลวแตวาจะเปนลกษณะทออน

นมหรอแขงกตาม ในขณะทยงไมรวาเปนอะไร นขณะหนง แลวภายหลงจะเกด

ตองการรวา แขงนนอะไร บางทานกอาจจะตองลมตา หรอ เปดไฟขนดวา กาลง

กระทบสมผสอะไร

แตวาตามความเปนจรงแลว ชวขณะทแขง ยงไมทนนกคดอะไรเลย จะไมม

โลกของถงเทา ไมมโลกของรองเทา ไมมโลกของถนน ไมมโลกของสมมตบญญตเลย ม

แตสภาพธรรมทกาลงรลกษณะทแขง แมสภาพทรแขง กไมใชสตว ไมใชบคคล เปนแต

เพยงสภาพรแขง ซงในขณะนนไมใชรเสยง

แตภายหลงจะเหนไดวา เมอมสงหนงสงใดปรากฏทางตา ทางห ทางจมก ทาง

ลน ทางกาย ทางใจจะเกดคดนก ถงเรองราวสมมตบญญตของสงทปรากฏ จนลมวาแท

ทจรงแลว ในขณะทเพยงแขงปรากฏกบสภาพทรแขง ในขณะนนไมใชเรา ไมใชตวตน

ไมใชอยางหนงอยางใดเลย เปนแตเพยงสภาพธรรมทเกดขนเพราะเหตปจจย แลวกดบ

ไป เพราะเหตวามการคดถงถนน ซงไมใชขณะทกาลงรแจง ในลกษณะของแขง

รแจงอารมณหมายถงรลกษณะตางๆของอารมณทปรากฏ

เพราะฉะนนแมแตคาวา รแจงอารมณ ซงเปนอรรถของจต ซงเปนสภาพร

กจะตองรชดในความหมายวา “รแจงอารมณ” หมายความถงรลกษณะตาง ๆ ของ

อารมณตาง ๆ ทปรากฏ ไมวาจะเปนทางตา หรอทางห หรอทางจมก หรอทางลน หรอ

ทางกาย หรอทางใจ

เพราะฉะนนการอบรมเจรญสตปฏฐาน ซงจะทาใหปญญารชดในลกษณะของ

สภาพธรรมซงเปนนามธรรม เปนธาตร และสภาพธรรมทเปนรปธรรม จะเหนไดวา

ไมใชผดจากชวตปกตประจาวน เพราะเหตวาแมในขณะนเอง จตเกดขนเหนสงตาง ๆ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๐

www.dhammahome.com

ทปรากฏ ถาจตไมเกดขน สงตาง ๆ ทปรากฏทางตาในขณะนปรากฏไมไดเลย เมอไร

จะรอยางน

นคอ การอบรมเจรญสตปฏฐาน จะตองรลกษณะของสภาพธรรมทกาลง

ปรากฏตามปกต เพราะเกดขนแลว จงปรากฏ ทกอยางทปรากฏในขณะน เกดขนแลว

และสตกสามารถทจะเกดระลก รในลกษณะซงเปนสภาพร หรอธาตร เพราะฉะนน

ไมใชเขาใจผดวา “จตสง”ไมมเลย ไมวาจะเปนขณะใดกตาม

เสยงปรากฏ มสภาพทรเสยง สสนวณณะตาง ๆ ปรากฏ มสภาพทรสงทปรากฏ

กลนปรากฏ มสภาพทร คอ จตกาลงรกลน คดนกเกดขน มจตทกาลงรคา ทกาลง

คดแตละคา ๆ

เพราะฉะนนไมใชสง การทจะรลกษณะของสภาพธรรม ตองตรงตามลกษณะท

แทจรงของสภาพธรรม ถาเขาใจผด จะเกดสตทระลกรไหม ในขณะทกาลงเหน

ถาเขาใจผด สตจะเกดขนระลกรในขณะทกาลงไดยนเสยงไหม

ซงถาสตยงไมเกด ผอบรมเจรญสตปฏฐาน กพากเพยรโดยการฟง โดยการ

พจารณารวา จดประสงคในชวต กคอ เปนผ ทมนคงในการทจะศกษา รลกษณะของสง

ทปรากฏ แลวแตวาสตจะเกดขณะไหน เปนผ ทมความอดทน มวรยะ มความเพยร

ทจะไมเรงรด หรอวาไมตองการผลอยางรวดเรว จนกระทงไปพากเพยรทาอยางอน

ไมระลกรลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ เพราะเกดแลวจงไดปรากฏในขณะน

ตามปกต ตามความเปนจรง

อารมณเปนอารมมณปจจย

สาหรบในวนน ทานผ ฟงกคงจะไดทราบความหมายของคาวา “อารมณ” แลว

วา หมายความถง สงทจตร และกไดทราบแลวดวยวา สภาพธรรมทงหลายทเกดขน

ทงหมด ไมวาจะเปนรปธรรมหรอนามธรรม ตองมปจจยทาใหเกดขน ปรงแตงให

เกดขนเปนไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๑

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนเมอจตเปนสภาพทรแจงลกษณะตาง ๆ ของอารมณตาง ๆ

อารมณเปนปจจยหนงทใหจตเกดขน รอารมณนน เพราะฉะนนอารมณนน เปน

“อารมมณปจจย” คอ เปนปจจยโดยเปนอารมณ

เพราะฉะนนเวลาทไดยนอะไร กควรจะพจารณาดวย และสาหรบเรองของปจจย

๒๔ กเปนปกตในชวตประจาวน แตวาถาจะเรยนเปนขนตอน กอาจจะตองพากเพยรท

จะจดจาวา มปจจยอะไร กปจจย แยกอยางไร ขณะไหน

แตถาเรมร แมแตในขนตน เชน จตเปนสภาพร เพราะฉะนนสงทจตร โดย

พยญชนะ พระผ มพระภาคทรงบญญตวาเปน “อารมมณะ” หมายความถงสงทเปน

อารมณ คอ เปนสงทจตร เชน เสยงปรากฏ เวลาทจตไดยนเสยงนน เพราะฉะนนเสยง

นนเปนอารมณ เพราะฉะนนเปนปจจยหนงของจตทเกดขน ไดยนเสยง แมวาในจตดวง

นนมปจจยอนอกหลายปจจย แตเมอจตนนรเสยง มเสยงเปนอารมณ เพราะฉะนนเสยง

นน เปนปจจยหนงทใหจตเกดขน รเสยง

เพราะฉะนนเสยงนน เปนปจจยโดยเปนอารมณ จงชอวา “อารมมณปจจย” สง

ใดๆ ทงหมดทเปนอารมณ เปนปจจยของจต เพราะจตจะปราศจากอารมณนนไมได

เมอจตเกดขน จตรอารมณหนงอารมณใด จะปราศจากอารมณทจตกาลงรไมได

เพราะฉะนนอารมณนน จงเปนปจจยหนงทใหจตเกดขน รอารมณนน เชน เสยง

เปนปจจยหนงทใหจตเกดขน ไดยน หรอวา รเสยง เพราะฉะนนเสยงเปนอารมณของ

โสตวญญาณ เปนอารมณของจต ทกาลงรแจงในลกษณะตางๆ ของเสยงตางๆ ทละ

อยาง เพราะฉะนนเสยงนนเปนอารมณ จงเปน “อารมมณปจจย” ของจตนน

คาถามเกยวกบผสสเจตสก

ผถาม ผสสเจตสกไมมโอกาสทจะพจารณา หรอรเลยวา เปนผสสะ แตวา

เจตสกดวงอน ๆ ยงพอจะเขาใจ จะเปนเมตตาหรอหรโอตตปปะ เรากพอจะร พอทจะ

เขาใจวาเปนเจตสก เพราะวาสงเกตได แตผสสะ ผมไมมทางทจะร นอกจากจะคด

เอาวา เปนผสสะ ประการแรกนะครบ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๒

www.dhammahome.com

ส. โสตปสาทรป เปนรปทมลกษณะพเศษทกระทบเสยง ถาไมมรปน เสยง

ยอมปรากฏไมได ถกไหมคะ

ผถาม ถกครบ

ส. โดยเหตผล เสยงไมใชโสตปสาทรป โสตปสาทรปเปนรปทรบกระทบ

เฉพาะเสยงเทานน แตวาไมมการไดยนอยตลอดเวลา บางทคนหนงไดยน แตอก

หลายคนไมไดยน หรอวาบางทหลายคนไดยน แตคนหนงไมไดยน แมวาจะนงอย

ดวยกน

ทงนเพราะเหตวา ในขณะใดทผสสะกระทบกบเสยงเทานน โสตวญญาณจตท

เกดกบผสสะนนจงรเสยงทผสสะกระทบ ถาผสสะไมกระทบเสยง โสตวญญาณก

เกดขนไดยนเสยงไมได เพราะฉะนนจะตองมสภาพนามธรรมชนดหนง ซงเกดพรอม

จตทกาลงรเสยง และนามธรรมนนเปนสภาพทกระทบเสยง จตจงเกดขน รเสยงใน

ขณะนน พรอมกบเจตสกทกระทบเสยงนน

ผถาม กตองคดเหตผลอยด เพราะสมมตวาเสยงวทยเกดขนตลอดเวลา

โสตปสาทรปเรากมอยตลอดเวลา เพราะฉะนนเราจะปฏเสธไมไดเลยวา คลนเสยง

หรอเสยงนนมากระทบกบโสตปสาทรปของเราอยตลอดเวลา แตวาเราไดยนบางไมได

ยนบางใชไหมครบ

ส. ขณะนผสสะกาลงกระทบ เวลาทมเสยงปรากฏ ถาผสสะไมกระทบ

เสยงปรากฏไมไดเลย จะมการไดยนเสยงไมไดเลย

ผถาม ครบ กคงจะตองคดเอาอกละครบอาจารย เพราะไมมทางทจะพจารณา

ไดเหมอนเจตสกตวอน ๆ

ส. การอบรมเจรญสตปฏฐาน ไมใชไปพยายามรสงทไมปรากฏ เวลาท

เสยงปรากฏ สตสามารถทจะระลกรลกษณะของเสยงหรอนอมรลกษณะของสภาพ

ธรรมทรเสยง เพราะเหตวาถาไมมสภาพทรเสยง เสยงนนปรากฏไมได แตไมใชวาไป

นกถงผสสะเจตสก

เพราะฉะนนบางทานเวลาพดถงวปสสนา หรอบางทานอาจจะใชคาวา

สตปฏฐาน แตวาสวนมากจะพดวา “ทาวปสสนา” กมกจะพดวา เวลาทผสสะกระทบ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๓

www.dhammahome.com

กบรปารมณ หรอ เวลาทรปารมณกระทบกบจกขปสาท หรอ เวลาทรปารมณ ผสสะกบ

จกขปสาท

ซงทงหมดน ไมใชการทสตจะระลก รลกษณะของนามธรรมหรอรปธรรมใน

ขณะนน เพราะเหตวาเปนการนกถงเรองของผสสะซงไมปรากฏ แตวาสงทปรากฏทาง

ตา กาลงปรากฏ และสภาพทรสงทกาลงปรากฏทางตา กกาลงเหน

เพราะฉะนนจงควรทจะระลก รลกษณะของสภาพทกาลงปรากฏ คอ สงทกาลง

ปรากฏทางตา หรอวานามธรรมทกาลงเหน ไมใชไปพยายามรผสสะ

ผถาม ผมกนกวารไมได กไมไดคดวาจะไปร แตสงเกตดวา เจตสกตวนรสก

วาจะเขาใจยาก

ขณะทเขาใจธรรมเปนมหากศลญาณสมปยตต

ผถาม ผมอยากจะเรยนถามอาจารยตอไป คอ ถาเปนบคคลธรรมดา ยงไมร

แจงในธรรม ปญญาเจตสกกไมมโอกาสเกดขนเลย ใชไหมครบ ถงแมวาเราจะมสต

และเจรญวปสสนา และเราจะพจารณาอารมณในปจจบน แตความเปนตวตนนยงมอย

เพราะฉะนนยงเปนปถชน เราไมมโอกาสจะเกดรเจตสกตวน ใชไหมครบ

ส. ปญญามหลายขน ปญญาเจตสกทกาลงร และเขาใจสงทกาลงฟงใน

ขณะน ไมใชเราเขาใจ ถาศกษาตอไปจะทราบวา ในขณะใดทเขาใจ ขณะนนเปน

ปญญาเจตสกทเกดรวมกบมหากศล เพราะฉะนนมหากศลดวงนนมชอวา มหากศล

ญาณสมปยตต เพราะประกอบดวยปญญา

ในขณะทกาลงฟง พจารณาถกตองและเขาใจในเรองของจต ในเรองของ

นามธรรม ในเรองของรปธรรม ขณะนนไมใชเรา แตเปนมหากศลจตทประกอบดวย

ปญญา ปญญากาลงเขาใจ เพราะฉะนนกเปนขนหนง

และถาบคคลใด สตปฏฐานยงไมเกด แตวามความเขาใจลกษณะของเหตและ

ผล เชน เรองของกรรมและผลของกรรม เรองของกศลธรรมวา เปนกศลธรรม เรองของ

อกศลธรรมวา เปนอกศลธรรม ในขณะนนกเปนปญญาขนทเขาใจในเหตและผล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๔

www.dhammahome.com

ซงในขณะนน กไมใชเรา เปนแตเพยงมหากศลจตทประกอบดวยปญญาเกดขน และ

กเขาใจเรองของกรรมบาง หรอ ผลของกรรมบาง ในขณะนน

สตปฏฐานเกดกบจตทกประเภทหรอไม

ผถาม สตปฏฐานเกดกบจตทกประเภทใชไหมครบ

ส. ไมใชคะ สตปฏฐานไมเกดกบอกศลจต ไมเกดกบกศลญาณวปปยตต

สตปฏฐานเปนขณะทกศลญาณสมปยตตเกดขน มสตเจตสกเกดรวมดวย และเปน

สตทระลกรลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ ไมใชสตขนทาน ไมใชขนศล ไมใช

ขนความสงบ

ผถาม ขณะทสตปฏฐานเกด ขณะนนกตองมปญญา

ส. เรมจะเจรญขน

ผถาม ขณะนนจตรอารมณ เจตสกตาง ๆ กตองรอารมณเดยวกบจต แลว

ปญญารอารมณ

ส. ปญญากศกษา พจารณาทจะร ในสภาพร ซงไมใชตวตนเพราะเปน

เพยงธาตร หรอสภาพร

ผถาม สมมตวา ขณะนนปญญาศกษา ศกษาวา

ส. นอมไปร โดยการสงเกต หรอพจารณา ไมใชคด

เปนเรองทละเอยดขนแมแตการทจะเขาใจปญญาขนตางๆ

ส. เปนเรองทละเอยดขน ๆ แมแตการทจะเขาใจในความหมายของปญญา

ขนตาง ๆ ซงไมใชเพยงขนการฟง หรอการพจารณา แตเปนขนทเกดพรอมสตทระลกร

ลกษณะของสงทปรากฏ แลวสงเกต สาเหนยก นอมไป ทละเลก ทละนอย ทจะรชดใน

ลกษณะของสภาพร ซงกาลงร เพราะเหตวาถาจตไมเกดขนร สงตาง ๆ ปรากฏไมได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๕

www.dhammahome.com

เมอจตรส รเสยง แลวจะตองพจารณาอยางไรอก

ผถาม เสยงกระทบโสตปสาททาใหจตร ไดยนเสยงนน รวาเปนเสยง

ส. มไดคะ คาวาไดยนเสยง คอ รลกษณะของเสยงทปรากฏ

ผถาม กระทบกบผสสะแลว จตกร

ส. ไดยน

ผถาม ในสตปฏฐาน ๔ กวา จตเต จตตานปสส วหรต เธอยอมพจารณาจต ใน

จตเนอง ๆ เมอจตเรารแลว จะตองพจารณายงไงอกครบ เมอจตเรา รเสยง รส ตาเหนส

หไดยนเสยง จตเราร ทนเราจะพจารณาอยางไร จงจะเปนพจารณาจตในจตอยเนอง ๆ

ส. เวลานมสภาพรไหมคะ

ผถาม กตองรซครบ

ส. ขณะไหนคะ ตองรดวยคะ วาเมอมนน ขณะไหนคะ

ผถาม ขณะทกาลงเหน กาลงไดยน

ส. กาลงเหน กาลงเหนเดยวน ธรรมดาหลงลมสต แตเวลาทจะพจารณา

จต กหมายความวา ในขณะทเหน เปนจตทเกดขนเหนสงทกาลงปรากฏทางตา

เพราะฉะนนในขณะน ระลกไดทจะรวา มสภาพทกาลงร คอ เหนสงทปรากฏ

ผถาม อนนเราใชสตหรอใชปญญา

ส. ใชไมได สตเกด จงระลก กระทากจของสต ถาสตไมเกด ผสสะก

กระทากจของสตไมได เพราะผสสะเพยงกระทบกบอารมณ แตสตเปนสภาพธรรมท

เปนโสภณะ

เมอมการฟง เรองของนามธรรม และรปธรรม เมอมการฟง เรองของการเหน

การไดยน เปนตน ซงไมใชสตว ไมใชบคคล มความจา ทมนคง ทไมลม ในสงทไดยน

ไดฟง กเปนปจจย ใหมการระลก ในขณะทกาลงเหน แลวคอย ๆ รขนวา เปนสภาพร ท

กาลงเหนน เปนธาตร ไมใชรปธาต แตเปนนามธาต เปนเพยงอาการร หรอธาตร ทเหน

สงทปรากฏ บอย ๆ เนอง ๆ นคอจตตานปสสนาสตปฏฐาน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๖

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนลกษณะตาง ๆ ของจต ประการตอ ๆ ไป กคอ จตตานปสสนาสต

ปฏฐานทงหมด ทสอดคลองกน ทเมอพจารณาแลว กจะตรงกบจตตานปสสนาสต

ปฏฐานหมวดตาง ๆ ไมพนจากการระลก รลกษณะของสภาพรทกาลงปรากฏ คอ

กาลงเหนในขณะน กาลงไดยนในขณะน กาลงคดนกในขณะน

นกไดพดไดเมอมกศลจต มอกศลจต แตความจรงคอขณะไหน

ทกคนอาจจะพดไดวาทานมกศลจต และกรดวยวาทานกมอกศลจต แตขณะ

ไหนเมอไหรบอกไมได หรออารจะบอกรวม ๆ ไป ในขณะทใหทานเพอประโยชนสขแก

ผอน ขณะนนเปนกศลจต

แตจรง ๆ แลว ขณะไหนทเปนกศลจต เพราะเหตวาจตเกดขนและดบไปอยาง

รวดเรว ในขณะนกศลจต หรออกศลจต นเปนการทจะรลกษณะของสงซงเคยเรยน หรอ

วาเคยไดยนชอ แตวาไมใชเพยงขนนกวาตองเปนกศลจต หรอวาตองเปนอกศลจต

แตวาเปนการรลกษณะของกศลจตในขณะทกศลจตกาลงเกดขนปรากฏ หรอวาเปน

การรลกษณะของอกศลจตในขณะทอกศลจตกาลงปรากฏ กาลงม กาลงเกดขน

นเปนการรลกษณะ ไมใชเพยงแตรชอ

จตเปนสภาพทรแจงลกษณะตางๆในอารมณทปรากฏ

ในคราวกอนกไดกลาวถง อรรถของจต ทเปนสภาพทรแจงอารมณโดยละเอยด

ไปแลว ทางตา ไมวาจะเหนสงทปรากฏ แลวกรวา เปนเพชรเทยม เพชรแท เปนหยก

เปนหน มคาประการใด นนกเปนเพราะเหตวาลกษณะนน ๆ ปรากฏ และจตรแจงใน

ลกษณะตาง ๆ ของอารมณทปรากฏ ถาจตไมรแจง กจะไมมการรไดวา สงทปรากฏนน

เปนอะไร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๗

www.dhammahome.com

สาหรบทางหกไดกลาวถงแลววา เสยงทปรากฏกมลกษณะตาง ๆ กน เสยงลม

พด เสยงนาตก เสยงสตวรอง เสยงคนรอง เลยนเสยงสตว หรอวาสาเนยงทเยาะเยย

ถากถาง ดถก ดหมน

ทงหมดนน ไมวาเสยงนนจะมลกษณะตาง ๆ อยางไร จตเปนสภาพทรแจงใน

เสยงนน ๆ ทปรากฏ เพยงร แจง คอ เหมอนกระจกเงาทใสสะอาด และเสยงลกษณะ

ตาง ๆ กปรากฏใหจตรแจงในเสยงนน ๆ แตไมใชสภาพทจา หรอหมายรลกษณะ

อาการ หรอวา ไมใชสภาพทกระทบอารมณ

ทรสงทปรากฏวาไมเหมอนกนเพราะจตรแจงในลกษณะทตางๆ กน

ลกษณะของจตเปนสภาพทรแจงอารมณ ไมวาอารมณนนจะมลกษณะตาง ๆ

อยางไร จตกเปนสภาพทรแจงในลกษณะตาง ๆ ของอารมณตาง ๆ เสยงลมพด

เหมอนกบเสยงนาตกไหม ทาไมรวาไมเหมอนกน ทรวาไมเหมอนกน กเพราะเหตวา

เสยงปรากฏ มลกษณะอาการตาง ๆ จตกรในลกษณะตาง ๆ ของเสยงตาง ๆ ทปรากฏ

เพราะเหตวาจตเปนสภาพทรแจงอารมณ

ทางจมกกมกลนตาง ๆ ซงไมวาจะเปนกลนอะไรกตาม ขณะใดทปรากฏเปน

กลนแปลก ถาสตเกดขนในขณะนน จะรในลกษณะของนามธรรม ซงเปนสภาพทร

แจงในกลนลกษณะแปลกทกาลงปรากฏ เปนสตปฏฐาน เปนจตตานปสสนาสตปฏ

ฐาน เพราะรวาในขณะนน จตเปนสภาพทรแจงในกลนแปลกทกาลงปรากฏ ในขณะ

นน

เคยมกลนแปลก ๆ บางไหม กลนนมลกษณะหลายอยาง กลนปลาเคมกอยาง

หนง กลนต ๆ กลนต ๆ แลวกมคาทพยายามจะบญญต ใหรลกษณะของกลนตาง ๆ

ซงไม วากลนนนจะมลกษณะตาง ๆ อยางไร จตเปนสภาพท รแจงในลกษณะ

ตาง ๆ ของกลนตาง ๆ นน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๘

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนเวลาทไดกลนแปลก ๆ และรวาในขณะนนจตเปนสภาพทรแจง

ในกลนตาง ๆ ขณะนนสตระลก รลกษณะของจตทกาลงรกลนนนไดทนท เปนจตตา

นปสสนาสตปฏฐาน

ตอไปนลองด อาจจะไมเคยสงเกตดวา มกลนแปลก ๆ แตกลนนไมเหมอนกน ไม

วาจะเปนกลนแกง กมกลนแกงตาง ๆ ไมใชเปนแกงชนดเดยวกน กลนไหม กลน

สารพดกลนทจะม ขณะใดทไดกลน ขณะนนสตปฏฐานกเกดได

สาหรบทางลน กเชนเดยวกน มรสอาหารตาง ๆ รสผลไมตาง ๆ รสชา รส

กาแฟ ซงรบประทานกนเปนปกตในชวตประจาวน แตวาถาขณะใด แปลก ขณะนนสต

อาจจะเกดขนทนท รวา จตกาลงรแจงในลกษณะตาง ๆ ของรสตาง ๆ ทกาลงปรากฏ

บางคนชงกาแฟ เผลอใสเกลอแทนนาตาล รสแปลกไหม ทนททลมรส แปลกจาก

ปกต ขณะนนจตเปนสภาพทรรสลกษณะตาง ๆ ทปรากฏ ไมพนจากลกษณะของจต

เลย ซงเปนสภาพทรแจงอารมณทปรากฏ

เพราะฉะนน สตกคงจะเกดขนไดบาง ในขณะทกาลงลมรส

ทางกายกมการกระทบ สมผสสงตาง ๆ เชน เยนลม เยนนา เยนอากาศ หรอ

วากระทบสมผสผาไหม ผาขนสตว ซงทานผ ฟงทานหนงกเคยบอกวา ทานยนอยทถนน

แลวรสกแขง ตอนหลงกเกดคดตอไปวา แขงนนเปนถนน ซงขณะนน แขงเทานนทกาลง

ปรากฏ แตเหนไหมวา เพราะคนเคยกบการทคดวา เรายนอยทถนน

เพราะฉะนนเวลาทลกษณะของแขงเทานนปรากฏ ชวครหนง กเกดคดตอไปวา

แขงนนเปนถนน แลวกยงคดตอไปอกวา แขงนนเปนรองเทา และกยงคดตอไปอกวา

แขงนนเปนถงเทา เพราะฉะนนกจะเหนไดวา ความคด เปนสภาพธรรมทมจรง ๆ แลว

กเกดขน และเมอยงคงยดถอสงทแขงนนวา เปนสงหนงสงใด กไมลม

ซงความจรงแลวในขณะนน ไมใชสตว บคคล ตวตน ถารลกษณะทเปน

นามธรรมและรปธรรมในขณะนน กอนทจะคดคาวา ถนนแขงหรอวารองเทาแขง หรอ

วาถงเทาแขง ในขณะนน ลกษณะแขงเทานนเปนปรมตถธรรม เปนสภาพธรรมทมจรง

ซงไมใชสตว บคคล ไมใชถนน ไมใชถงเทา ไมใชรองเทา เปนแตเพยงสภาพแขง และจต

เปนนามธรรมทกาลงรลกษณะทแขง ไมใชเราร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๒๙

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนกจะเหนไดวา ถาปญญายงไมไดอบรมจนกระทงสามารถทจะรชด

จรง ๆ วา แขงไมใชถนน ไมใชรองเทา ไมใชถงเทา กสามารถทจะเหนสภาพธรรมท

ไมใชตวตน ซงเกดขนแลวดบไป แลวกมสภาพทคดนกเปนเรองราวของถนน

ของรองเทา ของถงเทา แลวกดบไปแตละขณะ ซงขณะทคด กไมใชสตว ไมใชบคคล

ไมใชตวตน

ปรมตถธรรมเกดขนเพราะเหตปจจย แตเพราะอะไรจงยดถอวาเปนเรา

เพราะฉะนนปรมตถธรรมเกดขนเพราะเหตปจจย แลวกปรากฏ ทางตา ทางห

ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ ทกขณะ ในขณะนเปนปรมตถธรรมทางตา เปน

ปรมตถธรรมทางห เปนปรมตถธรรมทางจมก เปนปรมตถธรรมทางลน เปนปรมตถ

ธรรมทางกาย เปนปรมตถธรรมทางใจ ทงหมดไมใชเรา ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใช

ตวตน แตเพราะอะไรจงเปนเรา ทง ๆ ทสภาพธรรมทงหมด เปนเพยงปรมตถธรรมแต

ละลกษณะ ซงเปนรปธรรมบาง นามธรรมบาง

แตทาไมจงเปนเรา ทาไมจงยดถอวาเปนเรา เพราะเหตวาสตไมไดเกดขนระลก

รลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏแตละลกษณะ ถกตองตรงตามความเปนจรง

ของสภาพธรรมนน ๆ

เพราะฉะนนเวลาทมการคดถงปรมตถธรรม สงทปรากฏ แลวมสญญาความจา

ในรปรางสณฐาน และยงมความรสกพอใจ ไมพอใจ มความจดจาวา เปนบคคลตาง ๆ

เปนวตถสงตาง ๆ ความทเคยยดถอ พอใจ ผกพนในวตถทปรากฏ เปนสงของตางๆ

และเปนบคคลตาง ๆ บาง ทาใหปดกน ไมใหรลกษณะของสภาพธรรมทปรากฏวา

แททจรงแลว ไมมคน ไมมสตว ไมมวตถสงของตาง ๆ เลย เปนแตเพยงปรมตถธรรมแต

ละลกษณะทปรากฏ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๐

www.dhammahome.com

ปญญามากขน ความผกพนในเรองราวของปรมตถธรรมตองนอยลง

ถามความผกพนในเรองราว ในบคคล ในวตถตางๆ นอยลง ขณะนนกจะม

การศกษารลกษณะทเปนปรมตถธรรมไดเพมขน หรอวาโดยนยกลบกน กคอวา

ขณะใดทปญญารลกษณะของสภาพธรรมทปรากฏ โดยความเปนปรมตถธรรม ไมใช

สตว ไมใชบคคล ไมใชวตถสงหนงสงใดมากขน ความผกพนในเรองราวของปรมตถ

ธรรมนน ๆ กตองนอยลง

เพราะฉะนนกสงเกตดในวนหนง ๆ วา เรมจะรลกษณะของปรมตถธรรม โดย

ไมใชชอ เพราะถงแมขอความในอรรถกถาจะมวา

ทชอวา จต เพราะอรรถวา “คด” อธบายวา “รแจงอารมณ”

กไมใชหมายความวา เพยงใหเขาใจเผน ๆ วา จตเปนสภาพธรรมทคด อธบายวา

รแจงอารมณ แตตองในขณะทไมวาอารมณลกษณะตาง ๆ ปรากฏขณะใด สตก

สามารถทจะระลก รในลกษณะของนามธรรมทรแจงในลกษณะของอารมณนน

จนกวาปญญาจะพจารณา และสามารถทจะประจกษแจง ในลกษณะของจต ซงเปน

นามธรรม ซงเปนสภาพรแจงในอารมณได

จตรแจงอารมณคอรลกษณะทปรากฏของอารมณ

สาหรบความหมายท ๑ ลกษณะของจตประการท ๑ สงทกาลงปรากฏ ทางตา

ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ไมวาจะเปนลกษณะตาง ๆ อยางไร จต เปนสภาพทร

แจง ในลกษณะตาง ๆ ของอารมณนน

สาหรบความหมายทวา

ทชอวา “จต” เพราะอรรถวา คด อธบายวา รแจงอารมณ

กคงจะเขาใจแลววา รลกษณะของอารมณทปรากฏ ลกษณะตาง ๆ อาการ

ตาง ๆ ไมใชรแจงอยางปญญา หรอวาไมใชรอยางสญญา ทจาหรอหมายรลกษณะของ

สงทปรากฏ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๑

www.dhammahome.com

ศพทวา จตต น ทวไปแกจตทกดวง

ประการตอไป

อกอยางหนง เพราะเหตทศพทวา “จตต” นทวไปแกจตทกดวง ฉะนน ในคาวา

“จตต” น กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจต จงชอวา “จต” เพราะสงสม

สนดานของตน ดวยสามารถแหงชวนวถ

นกจะตองเปนการศกษาทละเอยดขน จงจะเขาใจความหมายของคาวา “ชวน

วถ” และความหมายอน เชน กศลจตฝายโลกย แตวาใหทราบวา ลกษณะของจต

เปนสภาพทเกดขนและดบไปอยางรวดเรว ไมมใครสามารถทจะเกบไว ยอแยงไววา

ไมใหดบ ขณะน จตกาลงเกดขนและดบไป ๆ อยางรวดเรว

เพราะเหตวา ศพทวา “จตต” น ทวไปแกจตทกดวง ฉะนน ในคาวา “จตต” น

กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจต จงชอวา “จต” เพราะสงสมสนดานของ

ตน

เพราะฉะนนกจะไดรลกษณะประการตอไปของจต ทเกดดบ เกดดบ เกดดบ สบ

ตอกนอยางรวดเรวนวา ทกอยางทเกดขน ไมไดสญหายไปไหนเลย สะสมสบตออยใน

จตแตละขณะ ซงเกดดบตดตอกน

เมอจตเกดขน มปจจย เชน อารมณ เปนอารมมณปจจย ใหจตเหนสงทปรากฏ

ทางตา

มปจจย คอ อารมมณปจจย คอ เสยง ใหจตไดยนเสยงทปรากฏทางห เปนตน

แตวาปกตแลว ไมมการทจะสงเกตรลกษณะของจตทเหน หรอลกษณะของจต

ทไดยน มใครสงเกตบอย ๆ เนอง ๆ หรอเปลาในขณะน ทกาลงเหน วาเปนสภาพรสงท

ปรากฏตาง ๆ แตมกจะ “ร” เวลาทจตเปนกศล หรออกศล ขณะนนกพอจะบอกไดใช

ไหมวา จตเศราหมอง ขนมว เปนอกศล หรอวาจตผองใส เปนกศล ปราศจากโลภะ

โทสะ โมหะ เปนจตทประกอบดวยเมตตา มการสงเคราะหชวยเหลอบคคลอน ม

ความรสกเปนมตรไมตรกบคนอน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๒

www.dhammahome.com

ในขณะนนใหทราบวา จตแตละขณะทเกดดบอยางรวดเรว สงสมสนดานของ

ตน คอ ไมวาจะเปนกศล หรอ อกศล แตละขณะ ทเกดขน ไมสญหายไปไหน แตวา

สะสมอยในจต ดวงตอ ๆ ไป

เพราะเหตวา เมอจตเกดขนดวงหนง ดบไปอยางรวดเรวแลว เปนปจจยใหจต

ดวงตอไปเกดขน สบตอทนท เพราะฉะนนในจตดวงตอไป ซงเกดเพราะจตดวงกอน

เปนปจจย จงมสภาพธรรมซงจตดวงกอนม สะสมสบตออยในจตดวงตอไปเรอย ๆ

แตละบคคลมอปนสยตางๆ กน ตามการสะสม ของจตทเกดดบสบตอกน

เพราะฉะนนแตละทานจะสงเกตไดวา แตละบคคลมอธยาศยตาง ๆ กน ม

อปนสยตาง ๆ กน ตามการสะสมของจตแตละขณะ ซงเกดดบสบตอกน บางทานก

เปนผ ทใจบญใจกศล กหมายความวาจตทเปนบญเปนกศลไดเกดขน แลวกดบไป

แลวกสบตอสะสมเปนปจจย ใหเกดจตทเปนบญ เปนกศล ตอ ๆ ไปขางหนา หรอวา

อกศลกเชนเดยวกน ไมวาจะเปนโลภะ หรอ โทสะ หรอ โมหะ ซงมอยในจต เมอเกดขน

จตดวงนนดบไปแลว เปนปจจยใหจตดวงตอไปเกดขน สะสมสนดานของตนเอง คอ สง

ทมอย สบตอจากจตดวงกอนทดบไป

เพราะฉะนน กทราบ ปจจย ๒ ปจจย คอ อารมมณปจจย และอนนตรปจจย

นามธรรมมอะไรบาง

ผถาม อาจารยครบ นามธรรมมอะไรบางครบ

ส. นามธรรมทเกดขนทเปนสงขารธรรม ม ๒ ประเภท คอ จตปรมตถ และ

เจตสกปรมตถ

ผถาม ถาไมเปนสงขารธรรม เปนวสงขารธรรม กเปนนพพาน ใชไหมครบ แลว

อนนตรปจจย เปนนามธรรม เปนเจตสก หรอครบ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๓

www.dhammahome.com

ส. จตและเจตสก เปนสภาพธรรมทเปนกาลง เปนพลง เปนปจจย ซงเมอ

ดบไปแลว ทาใหจตดวงตอไปเกดขน จตนนเอง เปนอนนตรปจจย สาหรบจตดวงตอไป

จตและเจตสกนนเอง เปนอนนตรปจจย

ถาไมมการสะสมสบตอของจต จะไมมบคคลทตางอปนสย

ถาไมมการสะสมสบตอกนของจตแตละขณะ กจะไมมการปรากฏเปนบคคล

แตละอปนสย แตละอธยาศย

เพราะฉะนนทกทาน เวลาทเจรญจตตานปสสนาสตปฏฐาน กจะรสภาพธรรมท

ไมใชตวตนเลย แมวาลกษณะนนเปนโลภะ หรอวา ลกษณะนนเปนโทสะ กเปนเพยง

สภาพธรรมชนดหนง ซงเกดขนเพราะมเหตปจจยทไดสะสมมา ทจะเกดขนเปนไป

อยางนน ไมใชตวตน ไมใชสตว ไมใชบคคล

โลภะเกดขนดบไปสะสมสบตอในจตดวงตอไป

ผถาม หมายความวา เมอตาเหน เกดความโลภ ความโลภนนดบไปแลว ม

กาลงทจะใหทาอก ของจรง ๆ เปนอยางน ใชไหม

ส. โลภะทเกดขนกบจตในขณะน ดบไปพรอมจต แตไมใชสญหายหมดสน

ไป สบตออยในจตดวงตอไป เพราะเหตวาจตทกดวงเปนอนนตรปจจย เมอดบแลว ทา

ใหจตดวงตอไปเกดขน เพราะจตดวงตอไปเกดขน เพราะจตดวงกอนเปนปจจย จงมทก

สงทกอยางทสะสมสบตอจากจตดวงกอน ไมไดสญหายไปไหน

ผถาม มทงกศลและอกศล

ส. คะ ทกอยาง

เพราะฉะนน นคอจตตานปสสนาสตปฏฐาน เวลาทระลกรลกษณะสภาพของ

จต ซงพอใจ ยนด ปรารถนา ตองการ ในขณะนนเปนสภาพธรรมทถกตอง ทเกดขน

ปรากฏเพราะเหตปจจย ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๔

www.dhammahome.com

ไมใชรงเกยจ แลวกอยากจะไมมโลภะ อยากจะใหสงบ ถาตองการทจะสงบ

ในขณะนน ไมรลกษณะของโลภะ ซงเปนเพยงสภาพธรรมทเกดขน เพราะสะสม ม

ปจจยจงไดเกดขน

จตจตของพระอรหนต กบ จตจตของปถชน ตางกนตรงไหน

ผถาม จตจตของพระอรหนตกบปถชนธรรมดา ตางกนตรงไหน

ส. ตางกนทจตของปถชน มปจจยทจะทาใหจต เจตสกตอไป เกดขนทนท

แตสาหรบพระอรหนต จตนนไมมปจจยใด ๆ ทจะทาใหจตดวงตอไปเกดขนเลย

คาวา ปจจย แทนสภาพธรรม ใชหรอไม

ผถาม คาวา “ปจจย” แทนสภาพธรรม ใชไหมครบ

ส. ปรมตถธรรมทงหมดม ๔ คอ จตปรมตถ ๑ เจตสกปรมตถ ๑

รปะ หรอรปปรมตถ ๑ นพพานปรมตถ ๑

สาหรบปรมตถธรรม ๔ ทเกดขน เพราะมปจจยปรงแตงม ๓ คอ จตปรมตถ

เจตสกปรมตถ และรปปรมตถ

เพราะฉะนนเวลาพดถงปจจย กไดแก จต เจตสก รป นพพาน และบญญต คอ

สภาพธรรมทงหมดทเปนปรมตถธรรมเปนปจจยซงกนและกน แลวแตวา จะเปนปจจย

โดยอดต คอ ดบไปแลว จงไดเปนปจจยใหสภาพของจต เจตสกขางหนาเกดขน หรอวา

เปนปจจยโดยปจจบน คอ เปนปจจยโดยการเกดขนพรอมกนทนท

แตวา “นพพาน” ไมมการเกดขน แตนพพานเปนอารมมณปจจยของ

โลกตตรจต เพราะเหตวาโลกตตรจตเกดขน ประจกษแจงลกษณะของนพพาน

เพราะฉะนนทโลกตตรจต เปนโลกตตรจต เพราะเหตวา มนพพานเปนอารมณ

เพราะฉะนนโลกตตรจตจะปราศจาก การรแจงนพพานไมได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๕

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนนพพานจงเปนปรมตถธรรม เปนสภาพธรรมอกอยางหนง ซงไมใช

จต ไมใชเจตสก ไมใชรป เปนสภาพธรรม ทไมมการเกดขน เพราะฉะนนจงดบความ

ยนด หรอความตองการ

สภาพธรรมทเกดขนเปนทตงของความยนดตองการทกอยาง

สภาพธรรมใดกตามซงเกดขน ขอใหสงเกต พจารณาดวา เปนทตงของความ

ยนด ความตองการทกอยาง ไมวาจะเปนสงทปรากฏทางตา เสยง ทปรากฏทางห

กลน ทปรากฏทางจมก รส ทปรากฏทางลน สงทกระทบสมผส ทางกาย หรอเรองราว

ทคดนกทางใจ กคดนกดวยความยนดพอใจ

เพราะฉะนนปจจยกไดแก จต เจตสก รป นพพาน และ บญญตธรรม เวลาทม

การคดนก การคดนกถงคา เปนโวหารตาง ๆ นน กเปนอารมณของจตทคด

เพราะฉะนนแมวาจะไมใชปรมตถธรรม แตกเปนอารมมณปจจยของจตทคด

นคอ จตตานปสสนาสตปฏฐาน การทจะรลกษณะของจตวา ไมใชสตว ไมใช

บคคล ไมใชตวตน กตองรลกษณะของสภาพธรรม ทเปนโลภะ เปนโทสะ เปนโมหะ เปน

กศล ประการตาง ๆ ซงเกดขน เพราะเหตปจจย เพราะการสะสมสบตอ ไมสญหายไป

ไหน

สงทสะสมมาจะเกดพรอมกนทนทไมได

ผถาม ปจจบนพอจะเขาใจ หมายความวา พอมจตเกดขนแลวเปนปจจยของ

จตดวงตอไป ทางฝายกศลอยางทานจฬบนถกควกผาเชดหนา ตอนนนทานเกดอกศล

ทานพจารณาวารางกายเรานไมสะอาด เมอเชดหนากเปรอะเปอน จตนนดบไป ทอด

เวลายาวนาน แลวมาเกดทหลง อนนเปนปจจยสะสมอยหรอเปลา

ส. สงทสะสมจะมาเกดพรอมกนทนทไดอยางไร เพราะเหตวามทงโลภะ

บาง โทสะบาง โมหะบาง กศลบาง มจฉรยะบาง อสสาบาง

ผถาม มกาลงเมอไรกโผลมา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๖

www.dhammahome.com

ส. แลวแตปจจยอกเหมอนกน เพราะใหทราบวา ทจตแตละขณะเกดขน

ได ตองอาศยปจจยหลายอยาง ซงถาไมรตามความเปนจรง กไมละการยดถอวา เปน

ตวตน เปนสตว เปนบคคล เชน ในขณะทคดนกน บางคนไมอยากจะคดนกเลย อยาก

ใหสตระลกรลกษณะทเปนปรมตถธรรมเทานน ดเหมอนวาจดประสงคเพยงเพอทจะ

หยดคด หรอไมใหคด เพราะเหตวาไมชอบ ทจะใหเกดคดขน เพราะคดวา เวลาทคด

แลวกไมสงบ เปนหวง กงวล วตก ตาง ๆ นานา แตนนไมใชการอบรมเจรญปญญา

เพราะการอบรมเจรญปญญา ไมสาคญวา จตจะคด หรอไมคด เพราะเหตวา

แมแตความคด กเกดขนเพราะเหตปจจย ทยบยงหรอหยดคดไมได แตปญญาจะตองร

แมแตขณะทคดวา เปนสภาพทกาลงรคา นกถงคา เพราะมสญญา ความจาในเสยง ท

ทาใหนกถงคาตาง ๆ เกดขน ถาไมเคยไดยนเสยงนนคานนเลย จะคดนกอยางนน ก

ไมได

เพราะฉะนนในขณะทกาลงคด กรวา เปนเพยงสภาพธรรมชนดหนง ซงไมใช

สตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน ถารจรง จะหวงกงวลไหม ทจะไมใหคด แตเพราะยงเปน

ตวตนอย เพราะฉะนนกไมอยากทจะใหเกดคดขน ซงนนไมใชหนทาง ทจะทาใหรวา

แมความคด กไมใชตวตน เปนแตเพยงสภาพธรรมทเกดขน เพราะเหตปจจย และ ใคร

คด

นคอ การอบรมเจรญสตปฏฐาน ปกตธรรมดา โลภมลจต คด ใหทราบดวยวา

วนหนง ๆ โลภมลจตเกดมากนอยสกแคไหน ถาขณะนนไมเปนไปในกศล ทเปนไปใน

ทาน หรอศล หรอความสงบ หรอสตปฏฐาน กตองเปนอกศลประเภทหนงประเภทใด

ถาขณะทคด ไมสบายใจ หงดหงด กงวล เดอดรอน ไมแชมชน ขณะนน ไมใชตวตนทคด

เปนโทสมลจตคด

เพราะฉะนนการทจะรวา ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน จงตองรลกษณะ

ของสภาพนามธรรมทกาลงคด รในลกษณะทเปนกศล หรอเปนอกศล และเหนวาสภาพ

นนเกดขน เพราะเหตปจจยทสะสมมาในจตแตละขณะ จนกระทงถงพรอมดวยปจจยท

จะเกดขน เปนอกศลทคดอยางนน และความคดกแสนทจะวจตร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๗

www.dhammahome.com

ลองนกดเถอะวา ทานเคยคดอะไรบาง ไรสาระมากนอยแคไหน เดยวนอาจจะ

รวาไรสาระ แตในขณะทไมร ชางเปนสาระทสาคญ แตใหทราบวา นนคอความวจตร

ของจต ทจะเกดขนอยางนน ไมมใครบงคบบญชา แตนามขนธปรงแตง เกดขน เปน

ความคดแตละขณะ ซงเปนจตตานปสสนาสตปฏฐาน

ถาไมร จะละการยดถอสภาพธรรมวาเปนสตวบคคลตวตนไดอยางไร

ถาไมร แลวจะละการยดถอสภาพธรรมทเกดขนปรากฏวา เปนตวตน เปนสตว

เปนบคคลไดอยางไร ไมมหนทางเลย ทจะดบการยดถอสภาพธรรมวาเปนสตว เปน

บคคล เปนตวตน โดยไมรอะไร ในขณะทกาลงเหน กาลงไดยน กาลงไดกลน กาลงลม

รส กาลงรสงทกระทบสมผส กาลงคดนก

เพราะฉะนน จตตานปสสนาสตปฏฐาน กเปนเรองทละเอยด และเปนเรองทจะร

ลกษณะของสภาพธรรมตามความเปนจรงวา จตมลกษณะรแจงอารมณ จตทรแจง

อารมณ เมอเกดขนและดบไปแตละขณะ กสงสมสนดานของตนเอง ไมวาจะปรากฏ

เกดขนเปนโลภมลจต กมการสะสมทโลภะนนจะเกดขนเปนไป ในรป หรอในเสยง หรอ

ในกลน หรอในรส หรอในโผฏฐพพะ ทกระทบสมผสกาย

เวลาโทสะเกดขน กไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน แตเปนสภาพธรรมท

สะสมอยในจต เกดขนเพราะเหตปจจย แลวกดบไป ตองรตามความเปนจรง

ลกษณะของจตประการท ๒

สาหรบลกษณะของจตประการท ๒ ซงขอความในอฏฐสาลน มวา

อกอยางหนง เพราะเหตทศพทวา “จตต” น ทวไปแกจตทกดวง

สภาพรทงหมดทเกดขน ไมวาจะขณะนอนหลบ ขณะทตน ขณะทเหน ขณะทคด

ตาง ๆ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๘

www.dhammahome.com

ฉะนน ในคาวา จตต น กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจต จงชอวา

“จต” เพราะสงสมสนดานของตน ดวยสามารถแหงชวนวถ

ฟงดเหมอนเปนเรองยาก แตวาเปนเรองจรง ในชวตประจาวน สวนมากทก

ทานกไดยนคาวา “กศลจต” และ “อกศลจต” อยเสมอ แตขอใหทราบวา จตทงหมด ไม

วาจะมประเภทตางๆ ประการใดกตาม โดยการเกด คอ โดยชาต หรอ ชา–ต มเพยง ๔

ประเภท คอ เปนกศลจต ๑ เปนอกศลจต ๑ เปนวบากจต ๑ เปนกรยาจต ๑

นใชเสยงภาษาไทย ซงถาเปนภาษาบาล กตองใช ก-สะ-ละ-จต-ตะ หรอ จต-ตง

กแลวแต และก อะ-ก-สะ-ละ ว-ปา-กะ เพราะเหตวาบาลไมใชตว บ จงเปนวปากะ

และกรยาจต

เพราะฉะนนสวนใหญ ทานผ ฟงจะคนเคยกบคาวา “กศลจต” และ “อกศลจต”

แตยงไมคนกบคาวา “วบากจต” กบ “กรยาจต”

กศลจตเปนสภาพของจตทด เปนเหตใหเกดกศลวบาก

กศลจต เปนสภาพของจตทด ซงเปนเหตทจะใหเกดผล คอ “กศลวบาก” ใน

อนาคตขางหนา เพราะฉะนนเมอมกศลซงเปนเหต เมอเหตม กจะตองมผลของกศล

นน คอ จตและเจตสกเกดขน เพราะกศลเปนปจจย จตและเจตสกซงเปนผลของกศล

นน เปน “วบากจต” และ “วบากเจตสก” ซงขอความในอรรถกถามวา

แมวาเจตสก กเปนวบาก แตเพราะเหตวา จตเปนประธาน เพราะฉะนนกใชคา

วา “วบากจต”

หรอแมวา “จตตชรป” คอ รปซงเกดเพราะจต “ม” ในขณะนน รปไมไดเกด

เพราะจตเทานน แตวารปนนเกดเพราะจตและเจตสกซงเกดรวมกน แตวาทรงใชคาวา

“จตตชรป” ซงกหมายความรวมถงเจตสกทเกดรวมดวยวา รปนนเกดขนเพราะจตและ

เจตสกเปนสมฏฐาน ฉนใด เวลาทเปนวบากจตน กเหมอนกน กจะตองมเจตสกเกด

รวมดวย เพราะฉะนนเจตสกทเกดรวมกบวบากจต กเปนวบากเจตสก ซงเปนผลของ

กศล ถาเปนกศลวบาก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๓๙

www.dhammahome.com

อกศลจตเปนสภาพของจตทไมด เปนเหตใหเกดอกศลวบาก

สาหรบอกศลจต กเปนเหต เปนสภาพธรรมทเปนโทษ เปนสภาพธรรมท

ใหผลเปนทกข เพราะฉะนนเมอเหต คอ อกศล ม กเปนปจจย ใหจตทเปนอกศลวบาก

และเจตสกทเปนอกศลวบากเกดขนรวมกน เปนผลของอกศล

เพราะฉะนน กศลและอกศลเปนเหต วบากจตและวบากเจตสก เปนผล

นอกจาก กศล อกศล และวบากแลว กมจตอกประเภทหนง คอ กรยาจต ซงไม

เปนเหตทจะใหเกดผล ไมใชกศล และไมใชอกศล และไมใชวบากดวย เพราะเหตวา

ไมใชจตและเจตสก ทเปนผลของกศล และอกศล

เพราะฉะนนจตทงหมด โดยชาต คอ โดยการเกดแลว จาแนกเปน ๔ ชาต หรอ

๔ ประเภท คอ เปนกศล ๑ เปนอกศล ๑ เปนวบาก ๑ เปนกรยา ๑

เปนชออกเหมอนกน ถาไมรวา ขณะไหนเปนกศล ขณะไหนเปนอกศล ขณะไหน

เปนวบาก ขณะไหนเปนกรยา

ขณะปฏสนธ

ขณะปฏสนธ ททกทานมชวตอยในขณะน เพราะปฏสนธจตเกดขน เปนขณะ

แรกในภพน ในชาตน ปฏสนธจตเปนกศลจตไมได เปนอกศลจตไมได เพราะเหตวา

ขณะนนไมไดกระทากรรมใด ๆ ทางกาย ทางวาจา ทางใจ

เพราะฉะนนปฏสนธจตเปนวบาก เกดขนเพราะกรรมหนงเปนปจจย กรรมทได

กระทาแลว จะเปนกรรมหนง กรรมใด กแลวแต ถาเปนการเกดในภมมนษย ซงเปน

สคตภม กตองเปนผลของกศลกรรม ถาเกดเปนสตวเดรจฉาน หรอ สตวในอบายภม

เชน เกดในนรก หรอวา เปนเปรต เปนอสรกาย กเปนผลของอกศลกรรม จตทปฏสนธก

เปนอกศลวบาก

เพราะฉะนนทกทานทเกดมาเปนมนษย เปนผลของกศลกรรมหนง ทไดกระทา

แลว ขณะทปฏสนธจตเปนวบาก มกรรมเปนปจจย ทาใหปฏสนธจตเกดพรอมกบ

เจตสก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๐

www.dhammahome.com

วบากจตททาภวงคกจ

ขณะนนไมใชกศล ไมใชอกศล ไมใชกรยา

เมอปฏสนธจตดบลงไปแลว กรรมไมไดทาใหเพยงปฏสนธจตเกดขน แตเมอ

ปฏสนธจตดบไป กรรมนนกเปนปจจย ทาใหจตดวงตอไปเกดขน เปนวบาก สบตอ

จากปฏสนธจต แตกระทาภวงคจต ไมไดกระทาปฏสนธกจ

เพราะเหตวาปฏสนธจต หมายถงจตทกระทากจ สบตอจากภพกอน ทนททจต

จตของชาตกอนดบ กรรมทจะทาใหปฏสนธ กเปนปจจยใหปฏสนธจต ซงเปนวบากจต

เกดตอจากจตจต แลวกดบไป

แลวกรรมนน กยงเปนปจจยใหจตดวงตอไปเกดขน แมวาไมไดกระทากจ

ปฏสนธ คอ สบตอจากชาตกอน แตกกระทาภวงคกจ รกษาดารงภพชาตของการเปน

บคคลนนสบตอไป จนกวาจะถงจต ซงจะทาใหสนสดจากการเปนบคคลน ในชาตน

กรรมทาใหดารงภพชาตของความเปนบคคลตามทปฏสนธจตเปน

ส. ปฏสนธจตขณะเดยว ไมใชหลายขณะ เวลาทปฏสนธจตดบไปแลว

หมดเลยหรอ หรอวาขณะนกยงมจตเกดดบสบตออย

กรรมไมไดใหผลเพยงทาใหปฏสนธจตและเจตสกเกด แตเมอปฏสนธจตและ

เจตสกดบไปแลว กรรมเดยวกนกบททาใหปฏสนธจตเกด ทาใหจตดวงตอไปเกดสบตอ

จากปฏสนธจต ดารงภพชาตของความเปนบคคลตามทปฏสนธจตเปน เปนเปรตก

เปนเปรต เปนสตวเดรจฉานชนดหนงชนดใด กเปนชนดนน เปนคนไหน กเปนคนนน

ผถาม หมายความวา สงผลใหเปนคนนน แลวกเปนคนนนตลอดชาตไป

ส. จะเปลยนจากบคคลน ใหเปนคนอนไดไหมคะ

ผถาม ไมได

ส. ทาไม

ผถาม เพราะกรรมยงมอย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๑

www.dhammahome.com

ส. แนนอน ไมใชวาเพราะเราหวง ถาสมมตวาเราทาบญวนน กเปน

เทวดาวนน ไดไหม ไมได ยงไมไดใหผล

ผถาม บางคนทผมอานเจอในพระไตรปฎก เรวเหลอเกน ชวเดยวเดยว ทา

กาลกรยาในขณะนน แลวกไปเกดในสวรรคชนนน ชนน ไมรจกทคตเลย เปนกป ๆ เนน

นานเหลอเกน

ส. ตองจตกอน ถายงไมจตจต กจะไปเปนเทวดาเดยวนไมได

ผถาม กหมายความวา กรรมตวนสงผลจนกวาจะหมดภพชาตในภมนน ๆ

ส. กแลวแต ยงใหผลไมหมดกได กเกดอกเพราะกรรมอนนนกได ถาเปน

กรรมแรง ถาเปนกรรมทมกาลง และยงใหผลไมหมด กยงสามารถทจะใหผลในชาต

ตอ ๆ ไปอกได

กศลไมใชมเฉพาะทานอยางเดยว

ส. นแสดงใหเหนวา กศลไมใชมเฉพาะทานอยางเดยว โดยมากทานผ ฟง

คดถงกศลวา ไดแกทาน คอ การใหวตถทเปนประโยชนแกผ รบ คดเทานวา นนเปนบญ

แลว นนเปนกศลแลว แตลมกศลอน ถาไมมเงนทอง หรอวาบงเอญ เกดขาดเงน กศล

อนยงมอกมากทจะกระทาได แตสวนใหญ ทกคน ลมกศลประการอน เพราะเหตวา

ไมไดเขาใจในอรรถของกศลวา

“กศล” หมายความถงสภาพธรรมทไมเปนโทษ ไมใชสภาพธรรมทเปนโลภะ

ความหวง ความตองการ ความพอใจ ความยดมน ไมใชโทสะ ซงเปนความหยาบ

กระดาง ความขนเคอง ไมใชโมหะ คอ การไมรลกษณะของกศล และอกศล

ใครกตามทไมรลกษณะของกศล และอกศล ยอมเจรญกศลไมได เพราะไมรวา

ขณะไหนเปนกศล ขณะไหนเปนอกศล

เพราะฉะนนถาไมรอรรถ คอ ลกษณะสภาพของกศลธรรม กจะเขาใจเพยงวา

ทานสามารถจะทากศลไดเฉพาะเวลาททานมเงนทองทรพยสนเทานน แตลมความ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๒

www.dhammahome.com

เออเฟอเผอแผ ถงแมไมมเงน แตมวตถ มสงของ ทจะเจอจาน ทจะสละ ทจะชวยเหลอ

บคคลอนได ทานชวยไดไหม ถาไมได ขณะนนเปนกศล หรออกศล

แตถายงไมเหนวา การกระทาอยางใด ควรเปนกศล เปนสภาพธรรมทไมมโทษ

ทานกจะคดเศราหมองใจวา ทานขาดเงน ทาบญตอไปอกไมไดแลว แตความจรงไม

ตองมเงน กศลอนกมอกหลายประการทจะกระทาได แมแตการทจะมความรสกเปน

มตรไมตรกบบคคลอน มความรสกเสมอกนกบบคคลอน มคาพดทออนหวานดวยใจ

จรง ชวยเหลอ เออเฟอ เผอแผ เจอจาน ขณะนนทงหมด เปนสภาพธรรมทไมเปนโทษ

แตตรงกนขาม ถายงมมานะ สาคญตนวา สงกวาบคคลอน หรอวา ยงมเขา ยงม

เรา ในขณะนน เปนกศล หรอวาเปนอกศล เพราะเหตวา ในขณะนนเปนสภาพธรรมท

เปนโทษ หรอวา ไมเปนโทษ ทคดอยางนน ทเขาใจวา จะตองมความสาคญตน จะตอง

มการแบงแยก เปนเขา เปนเรา จะตองไมชวยเหลอ จะตองไมเออเฟอเจอจาน จตทคด

อยางนน เขาใจอยางนน เปนโทษ หรอไมเปนโทษ

เพราะฉะนน กศล คอ สภาพธรรมทไมเปนโทษ เพราะฉะนนถงแมจะไมมเงน ไม

มวตถ ไมมสงของ ทจะใหแกบคคลอน แตกยงสามารถทจะมสภาพของกศลธรรมทไม

เปนโทษทางกาย คอ การชวยเหลอ เออเฟอเผอแผ ทางวาจา ไมดถก ดหมน ทางใจ

ประกอบดวย ความเมตา กรณา ไมเบยดเบยนผอน ไมคดรายตอผอนได ในขณะนนก

เปนกศล

เพราะฉะนนบางทานเพราะเหตวาไมเขาใจ ในลกษณะของกศล กเลยคดวา

ทานจะทากศลอยางเดยว คอ ทาน แตวาทานไมสามารถทจะ สละวตถ เออเฟอ เผอแผ

เจอจานบคคลอนได มไหม ถามเงนใหได แตวาสงททานม พอทจะเออเฟอ เจอจาน

สงเคราะหบคคลทควรจะสงเคราะหในขณะนน ทานใหไมได เพราะมความสาคญตน

หรอวา เพราะมความหวงแหนในวตถนน มไหมอยางน ม

ถาเขาใจลกษณะของกศลจรง ๆ จะเจรญกศลทกประการ แมวาจะไมมทรพยสน

เงนทองทจะให กยงมสงอน ซงพอจะสละใหได ขณะนนกเปนกศล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๓

www.dhammahome.com

สละใหไมไดเพราะหวงของ แตอยากหมดกเลส อยากสงบ

สมมตวา ถาทานสละใหไมไดจรงๆ เพราะวาทานเปนคนทหวงของ มไหม คนท

หวงของ ม แตทานกอยากจะหมดกเลส เปนพระโสดาบน หรอวาทานกยงอยากจะสงบ

ใหจตสงบ จะเปนไปไดไหม ถาบอกทานวา ถาทานสามารถใหของของทานได ไมหวง

ทานกจะถงนพพานได ลองดซวา บคคลนนจะใหได หรอไมได ทานทหวง แตละบคคลม

การสะสมมาแตละอยาง

เพราะฉะนนกพจารณาจตของทานเองวา ทานเปนผ ทยงหวงสงทเปนของของ

ทานมาก จนแมวาถาทานสละใหได ทานจะถงนพพาน ทานกยงไมยอมสละ หรอวา

ทานกลาพอทจะสละสงนน ทละเลกทละนอย ๆ จนเปนปจจย ทสามารถจะมการสละ

การยดถอ ในนามธรรมและรปธรรม ซงยดถอวา เปนตวตน และก รแจงนพพานได

เพราะฉะนนบางทาน ยงไมเขาใจหนทางทจะทาใหรแจงอรยสจธรรม แลวก

เขาใจวา ทานอยากทจะหมดกเลส แตเวลาท กเลสเกดขน ทานกลบพอใจทจะใหกเลส

นนยงคงมอย เชน ความหวงวตถสงของ ซงไมสามารถทจะสละใหบคคลอนได

หมายความวา ยงไมตองการทจะดบกเลสจรง ๆ ถกไหม เพราะแมแตวตถสงของ กยง

ไมสามารถทจะเจอจานใหเปนประโยชน แกบคคลอนได

หวงเกบอกศลอนๆไว ไมถงนพพาน

เวลาทมความมานะ ความสาคญตน มความรษยา ถาบอกวา ถาละเสยได

ขณะนน ควรทจะพลอยยนดดวยกบบคคลอน หรอวาควรจะมเมตตาในบคคลซงทาน

เหนวา เปนผ ทชว ถาทานสามารถทจะเมตตาไดในขณะนน แลวกจะถงนพพาน จะยอม

ไหม “ยอม” แนใจหรอ

บางคน “ไมยอม” ยงตองโกรธอย พอใจ มฉนทะ ในการทจะตองโกรธ ในการท

จะตองดหมน ในการทจะตองถอตว แมวาเอามาแลกกบนพพานวา ถาไมมอกศลนน ๆ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๔

www.dhammahome.com

ในขณะนน กสามารถทจะถงนพพานได ทานทสะสมมาทจะเปนอยางนนอยางแรงกลา

กคงจะไมสามารถทจะกระทาได

เพราะฉะนนไมใชเรองทจะกระทาไดทนท ททกทานจะพจารณาได ไมใชวา ทาน

จะเปนผ ไมมสงใดทจะหวงแหน แตทานยงมสงททานยงหวงแหนอย บางอยางกสละให

ได แตบางอยางกสละใหไมได

แตการทจะสามารถสละใหได แมแตสงทยงสละไมได กจะตองคอย ๆ เปนไป

คอย ๆ อบรม ใหเกดขน ทละเลกทละนอย และ โดยเฉพาะผ ทตองการดบกเลสจรง ๆ ก

จะตองรวา จะตองอบรมเจรญกศลทกประการ ไมใชเพยงแตเฉพาะทานอยางเดยว

และยงหวงเกบอกศลอน ๆ ไว แลวกหวง รอแตวา เมอไรจงจะถงนพพาน

ทนททกศลจตเกด ขณะนนสงบ

บางทานกอยากสงบ วนหนง ๆ กระสบกระสายมาก กระวนกระวายมาก คดถง

เรองนนกโกรธ คดถงเรองนกยง มแตเรองเดอดรอนใจ ราคาญใจ เพราะเหตวาไมได

พจารณาจตในขณะนน แตพจารณาบคคลซงทานโกรธ เมอพจารณาบคคลอนในแงซง

จะทาใหทานเกดอกศลขน จตกยอมจะกระสบกระสาย กระวนกระวาย เดอดรอน เมอ

รวากาลงเดอดรอน กอยากจะสงบ แตไมรหรอกวา ถาไมโกรธเสยในขณะนน กจะ

สงบทนท ไมตองไปทองบนอะไรเลย ใชไหม กาลงโกรธ เปนอกศล เปนสภาพธรรมท

เ ปน โท ษ เ พ ร า ะ เ ห ต ว า ใ น ขณ ะ นน ไ ม ส บา ย ใ จ เ ดอ ด ร อ น ใ จ ก งว ลใ จ

เพราะฉะนนเพยงแตเกดเมตตาในขณะนน เทานนกสงบแลว ไมตองไปทอง

บนอะไร ซงถาไปทองบนเพราะอยากสงบ แตวาเวลาทเกดโกรธขนมา แลวไมมโยนโส

มนสการ ทจะพจารณาโดยแยบคายวา “สมถะ” หมายถง ความสงบจากโลภะ โทสะ

โมหะ

เพราะฉะนนถาในขณะนน โทสะเกด ไมสงบ ถาขณะนน พจารณาบคคลอนใน

แงทจะทาใหเกด เมตตาบาง กรณาบาง มทตาบาง อเบกขาบาง สงบแลว สงบทนท

เพราะเหตวาในขณะนน ทมเมตตา มกรณา มมทตา มอเบกขา ขณะนนปราศจากโลภะ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๕

www.dhammahome.com

โทสะ โมหะ เพราะฉะนนกสงบ เรวไหม ไมตองไปเสยเวลาทองบน หรอคอยเลย ทนทท

กศลจตเกด ขณะนนสงบ

ทาไดไหม ถาตองการทจะดบกเลส

การเจรญสตปฏฐานคอไมใหมาปนกน ตดตอกนใชหรอไม

ผถาม การเจรญสตปฏฐานน หมายความวา การระลกถงลกษณะ ไมปนกน

ทางตากอยางหนง ทางหกอยางหนง ทางจมกกอยางหนง ใชไหม

ส. เจาคะ ตามปกต ในขณะนทเกด แลวปรากฏ

ผถาม ไมใหเปนกลมเปนกอนรวมกน ระลกแตละลกษณะ ทางตาลกษณะ

หนง ทางหลกษณะหนง ไมใหรวมกน หรอตดตอกน หรออยางไร

ส. หามไมไดเจาคะ ทจะตดตอหรอไมตดตอ เพราะเหตวา สภาพธรรมยง

ไมปรากฏ โดยความเกดขนและดบไป แตวาเวลาทสตระลก จะเรมระลกลกษณะของ

สภาพธรรมทมจรง ๆ ทกาลงปรากฏ ตากมจรง มสงทกาลงปรากฏทางตาดวย มสภาพ

เหน คอ รสงทปรากฏทางตา ในขณะทกาลงเหนเดยวน

ผถาม อยางเหน จตขณะหนง แลวรวาเหน อกขณะหนง คนละขณะ อยางเหน

พระพทธรปนกเหน เพยงเหน แคเหน รวาเปนรปรางลกษณะ กเปนอกลกษณะหนง ใช

ไหม

ส. เจาคะ

สามเณร สามเณรอยสมทรสาคร วดธรรมจรยาภรมย มาวดปากนา เลยหา

โอกาสแวะมาฟงเพราะเลอมใส เคยฟงรายการวทยมานานแลว ฟงแลวกเกดสตปญญา

วองไวขนมาก สามารถจะระลกรลกษณะของจตทเปนกศล และอกศลได เมอกอนจต

หยาบ เดยวนจตคอยละเอยดขน ระลกรจตทเปนกศล และอกศลไดมากขน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๖

www.dhammahome.com

การปฏบตวปสสนาทาอยางไร

ขอกลาวถงคราวกอน มทานผ ฟงจากตางจงหวด ถามวา การปฏบตวปสสนาทา

อยางไร

ซงแมในครงทพระผมพระภาคยงไมปรนพพาน คงจะไมมผหนงผ ใดไปกราบทล

ถามวา การปฏบตวปสสนาทาอยางไร แตวาไปฟงธรรม เพอทจะไดเขาใจลกษณะของ

สภาพธรรม ทไมเคยเขาใจ แลวกไมไดเคยฟง ไมไดเคยศกษามากอน ใหเขาใจยงขน

เพราะฉะนนเรองของการอบรมเจรญปญญา ไมใชเรองการคดจะทา โดยทไม

เขาใจอะไรเลย แตวาการทจะปฏบตธรรมไดถกตอง หมายความวา มความร มความ

เขาใจ ในลกษณะของสภาพธรรมเสยกอน แลวจงจะรวา ขณะใดเปนการปฏบตธรรม

แตไมใชเปนการทโดยทไมเขาใจอะไรเลย กคดวาจะทาวปสสนา หรอวาการทาวปสสนา

นน จะทาอยางไร

ถาไมมความเขาใจอะไรเลย ใครจะทาวปสสนาได จะทาอยางไร ทจะใหเปน

วปสสนา ทจะทาใหเกดความรชดในลกษณะของสภาพธรรม เพราะฉะนนกจะตอง

เรมตนจากการฟง จนกระทงเขาใจจรง ๆ ในลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ

เพอทจะได ระลก ร ศกษา นอมพจารณา จนกวาจะเขาใจชด ในลกษณะของสภาพ

ธรรมทกาลงปรากฏ ทางตา ในขณะน ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ

ตามปกต ตามความเปนจรง

ขณะใดทสตระลกและศกษา นอมพจารณาลกษณะของสภาพธรรมทกาลง

ปรากฏ ขณะนนมความเขาใจถกตองวา การทปญญาจะรชด ในลกษณะของสภาพ

ธรรมได กเพราะระลกได จงศกษาพจารณาลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ แต

จะตองมความเขาใจ ในลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏเสยกอน แลวจงจะเปน

ปจจยใหสตเกดขน ระลกรลกษณะของสงทปรากฏ

แตถาไมมความเขาใจในลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏเลย แลวจะทา

วปสสนา ไมมทางทจะเปนไปไดเลย และบางทาน เวลาทฟงเรองลกษณะตาง ๆ ของ

จต ตามทไดกลาวไปแลว ทานกคดวา ในขณะนนทานกาลงฟงปรยตธรรม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๗

www.dhammahome.com

แยกกนวา ปรยตเปนสวนหนง และปฏบตเปนอกสวนหนง แตตามความเปน

จรงแลว ทเขาใจวาเปนปรยต คอ กาลงฟงเรองลกษณะประการตาง ๆ ของจต ไมใช

หมายความวา ไมใหรลกษณะของจต ทกาลงเหน ในขณะทกาลงฟง หรอวาลกษณะ

ของจต ทกาลงไดยน ในขณะทกาลงฟง ลกษณะของจตทคดนก ในขณะทกาลงฟง

แตในขณะทกาลงฟง เดยวน มทงจตเหน ซงไมใชตวตน ไมใชสตว ไมใช

บคคล และทกาลงไดยนน กเปนเพยงสภาพธรรมทเกดขนรเสยง แลวมสภาพธรรม ท

กาลงคดนกถงเรองราวตาง ๆ ตามเสยงตาง ๆ ทไดยน

เพราะฉะนนกเปนสภาพธรรมทงหมด เปนปรยตธรรม และเปนปฏบตธรรมดวย

ถาขณะทกาลงฟงน สตเกด ระลก พจารณารลกษณะของสภาพธรรมทกาลงปรากฏ

เพราะฉะนนปรยตกบปฏบตไมไดแยกกน ไมใชวาเวลาทกาลงศกษาธรรมเปนสวนหนง

ตางหาก แลวกจะไปทาวปสสนา ไมใชอยางนน

แตในขณะทกาลงฟงเขาใจ สตอาจจะระลก รลกษณะของสภาพธรรมทกาลง

ฟง และกาลงปรากฏ ทางตาบาง ทางหบาง ทางจมกบาง ทางลนบาง ทางกายบาง

ทางใจบาง ขณะใด ขณะนนไมใชตวตน แตเปนธรรม ซงเปนมรรคมองค ๘ เกดขน

ปฏบตกจของธรรมนน ๆ

เชน “สต” ซงเปนองคหนงของมรรคมองค ๘ เกดขน ระลกได ทจะพจารณาใน

ขณะทกาลงเหน ในขณะทกาลงฟง ในขณะนเอง แลวแตวา สตจะเกดขน ระลกร

ลกษณะของสภาพของจต ทเหนแจง ในลกษณะอาการตาง ๆ ของอารมณทปรากฏ

ทางตา หรอวา เกดไดยนเสยงหนงเสยงใดขน สตกอาจจะเกดขน เพราะในขณะนน ร

วา จตเปนสภาพทรแจงในลกษณะของเสยงตาง ๆ ทปรากฏทางห

ขณะนมเสยงปรากฏแนนอน เสยงตาง ๆ พอทจะรวา เปนเสยงพดลมกม เสยง

เดกวงเลนกม นนเปนเสยงตาง ๆ เปนลกษณะอาการตาง ๆ ทจตรแจง ในลกษณะ

อาการตาง ๆ ของเสยงตาง ๆ ทกาลงปรากฏ

เพราะฉะนนถาเขาใจในอรรถ ในลกษณะของจต ซงเปนสภาพทรแจงอารมณ

ตาง ๆ เวลาทอารมณตาง ๆ เกดขน สตสามารถทจะมปจจยเกดขน ระลกไดทนทวา

เปนจตทกาลงรแจงในลกษณะตาง ๆ ของอารมณตาง ๆ ในขณะทกาลงฟงในขณะน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๘

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนกไมควรทจะคดวา ปรยตและปฏบต แยกกน

ฟงเรองของจต นคอเรยนพระอภธรรม

มทานผหนงบอกวา ทานผ ฟงทานหนงบอกใหทานไปเรยนพระอภธรรม เวลาท

ฟงเรองของจตน ทานกบอกวาตองไปเรยนพระอภธรรม ซงความจรงในขณะทกาลง

พดเรองลกษณะตาง ๆ ของจต นคอ อภธรรม

กาลงฟงเรองของจต ซงไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน และฟงเพอให

พจารณา เพอใหเขาใจ ใหชดเจน จนกระทงสตสามารถทจะเกดขน ระลกรลกษณะของ

จต เพราะวาจตมลกษณะอาการตาง ๆ ทพอทจะรไดวา จตมลกษณะอยางไรบาง

เพอทจะเปนปจจยใหสตเกดขน ระลกรลกษณะของจตประการตาง ๆ

เพราะฉะนนในขณะทกาลงฟงน ไมใชวาไมไดเรยนพระอภธรรม กาลงเรยนอย

และกเรยนอยางละเอยด เพอทจะใหเขาใจชดในลกษณะของจตปรมตถเปนเบองตน

เพอทจะใหปญญาเกดขนได ทจะใหระลกรลกษณะสภาพของจต

กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจตสงสมสนดาน

สาหรบอรรถ คอ ความหมาย ทเปนลกษณะของจต ประการท ๒ ในจตตปปาท

กณฑ อฏฐสาลน อรรถกถา ธมมสงคณปกรณ มขอความวา

อกอยางหนง เพราะเหตท ศพทวา “จตต” น ทวไปแกจตทกดวง ฉะนน ในคาวา

“จตต” น กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจต จงชอวา “จต” เพราะสงสม

สนดานของตน ดวยสามารถแหงชวนวถ

ในคราวกอน ทานผ ฟงไดทราบ อรรถ คอ ความหมาย ทเปนลกษณะของจต

ประการท ๑ คอ อธบายวา “รแจงอารมณ” ซงหมายความถง รลกษณะตาง ๆ ของ

อารมณตาง ๆ ไมวาจะเปนอารมณทปรากฏ ทางตา หรอทางห หรอทางจมก หรอทาง

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๔๙

www.dhammahome.com

ลน หรอทางกาย หรอทางใจ แตวาจตกไมใช มแตเหน หรอไดยน หรอไดกลน หรอลมรส

หรอรสงทกระทบสมผส ยงมจตทเปน กศล และอกศล

เพราะฉะนนความหมายประการท ๒ กคอ

ในคาวา “จตต” น กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจต จงชอวา “จต”

เพราะสงสมสนดานของตน

คาวา “สนดาน” ในภาษาไทยน มาจากคาวา “สนตาน” ในภาษาบาล หรอคา

วา “สนตต” การเกดดบสบตอกน ซงเวลาทมการเหน มการไดยน มการไดกลน มการ

ลมรส มการกระทบสมผส ขณะนนยงไมใชกศลจต และยงไมใชอกศลจต ยงไมไดสง

สมสนดาน เพราะเหตวา การเหนกด การไดยนกด การไดกลนกด จตทลมรสกด

จตทกระทบสมผสกด เปนวบากจต หมายความวา เปนผลของอดตกรรม

เวลาทกรรมใดจะใหผล หมายความวา ถงพรอมดวยปจจยทจะใหวบากจต

เกดขน ทกทานจะตองเหนตอไป อกมากมาย นานเหลอเกน ทงในชาตน และในชาต

ตอ ๆ ไป แตไมทราบวา จะเหนอะไรบาง ทานยงจะตองไดยนอกมากมาย ทงในชาตน

และในชาตตอไป จะตองไดกลน จะตองลมรส จะตองรสงทกระทบสมผส ทงในชาตน

อกนาน และในชาตตอ ๆ ไปดวย แตไมทราบวา ขณะไหนจะเหนอะไร

เพราะเหตวากรรมทไดกระทาแลว ซงไมไดมเฉพาะกรรมเดยวในชาตเดยว ใน

สงสารวฏทเนนนาน แลวแตวากรรมใด พรอมดวยเหตปจจย ทจะทาใหผลของกรรมคอ

วบากจต เกดขน เหนอะไร ในขณะไหน ในชาตไหน

เพราะฉะนนทง ๆ ททกทานทราบวา ทานจะตองเหนอกนาน ตลอดชวชวตน แต

ไมทราบวา จะเหนอะไรบางในชวชวตน ตอจากขณะน เพราะวา แลวแตกรรมหนงกรรม

ใดจะเปนปจจยใหเหนสงหนงสงใด แตใหทราบวา กรรมนนสกงอมพรอมทจะใหผล คอ

ประกอบดวยปจจยตาง ๆ จงทาใหการเหนเกดขน แตละขณะ ใหมการไดยน เกดขน แต

ละขณะ ใหมการไดกลนตาง ๆ เกดขน แตละขณะ ใหมการลมรสตาง ๆ เกดขน แตละ

ขณะ ใหมการกระทบ เยน รอน ออน แขง ตง ไหว สข ทกข ทางกาย แตละขณะ ซงเปน

วบากจต และวบากจตเหลาน ไมไดสงสมสนดาน เพราะเหตวา เปนเพยงวบาก ซงเปน

ผลของกรรมทเกดขน เพราะกรรมเปนปจจย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๐

www.dhammahome.com

เพราะฉะนน การทจะเขาใจความหมาย ซงเปนอรรถ ความหมายทเปนลกษณะ

ของจตประการท ๒ ทวา

กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจต จงชอวา “จต” เพราะสงสม

สนดานของตน ดวยสามารถแหงชวนวถ

กจะตองเขาใจความหมายของวถจตเสยกอนวา วถจต คอ จตประเภทไหน

เกดขนเมอไร รวมทงจะตองเขาใจ ความหมายของชวนวถ ซงเปนขณะทจตสงสม

สนดานของตน เปนกศลบาง เปนอกศลบาง หรอวา สาหรบพระอรหนต กเปนมหากรยา

จต ถงแมวาเปนพระอรหนตแลว กยงเปนพระอรหนตทม กาย วาจา ใจตาง ๆ กน

เพราะสงสมสนดานของตน

ปฏสนธจต ภวงคจต จตจต

เพราะฉะนน กจะตองเขาใจความหมายของวถจตเสยกอนวา หมายถง จตท

ไมใชปฏสนธจต ไมใชภวงคจต ไมใชจตจต

จตใดกตาม ซงตอไปกจะไดยนชอของจตประเภทตาง ๆ จตใดกตาม ทไมใช

ปฏสนธจต ไมใชภวงคจต ไมใชจตจตแลว เปนวถจตทงหมด

ทานผ ฟงกทราบวา ปฏสนธจต เกดขนขณะเดยว คอ ขณะททากจสบตอจากจต

จตของชาตกอน เพยงขณะเดยวทเปนปฏสนธจต เพราะเหตวา กระทาปฏสนธกจ

ขณะนนไมมการเหนสงทกาลงปรากฏในโลกน ไมมการไดยนเสยงทปรากฏในโลกน

ไมมการไดกลน ไมมการลมรส ไมมการรสงทกระทบสมผสใด ๆ ทงสน

ปฏสนธจต เปนวบากจต เปนผลของกรรม ถาเปนการเกดในมนษยภม เชน

ทกทานทกาลงนงอยทน กศลกรรมเปนปจจยใหวบากจต เปนมหาวบากจต ทากจ

ปฏสนธสบตอจากจตจตของชาตกอน แตวาปฏสนธจต ไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไม

ลมรส ไมรสงทกระทบสมผสใด ๆ ทงสน

และเมอปฏสนธจตดบไปแลว กรรมกยงไมไดหยดการใหผลเพยงแคทาให

ปฏสนธจตเกดขน แตยงเปนปจจย ใหวบากจตประเภทเดยวกน คอ ในภมทเปนมนษย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๑

www.dhammahome.com

ทไมใชเปนผ ทพการตงแตกาเนด กปฏสนธดวยมหาวบากจต ๑ ดวง ซงเปนผลของมหา

กศลจต เกดขนทาภวงคกจ สบตอความเปนบคคลซงกรรมเปนปจจยทาใหเกดขน

ดารงภพชาตของการเปนบคคลนน จนกวาจะจต

เวลานยงไมจต เพราะฉะนนทกทานกมภวงคจต ซงกระทากจสบตอความเปน

บคคลนไว ในขณะทไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไมลมรส ไมรสงทกระทบสมผสกาย

และไมคดนก

เพราะฉะนนใหทราบวา ขณะใดทเปนปฏสนธจต เปนภวงคจต ขณะนนไมใชวถ

จต เพราะฉะนนวถจตกคอ ขณะททานมชวตอยตามปกต ในชวตประจาวนนเอง แต

เมอไมไดฟงพระธรรม กไมสามารถทจะจาแนกออกไดวา เปนจตประเภทไหนเกดขน

ในขณะไหน ตางกบขณะทเปนภวงคจตอยางไร

ขณะนกาลงเหน ไมใชภวงคจต เพราะเหตวาภวงคจตทากจดารงภพชาต

ขณะทไมเหนสงตาง ๆ ในโลกน ไมไดยนเสยงตาง ๆ ในโลกน ไมไดกลนตาง ๆ ในโลก

น ไมไดลมรสตาง ๆ ในโลกน ไมไดรสงทกระทบสมผสกายในโลกน

ยงไมถงจตจต ใชไหม พอทจะรลกษณะของภวงคจต เวลาทภวงคจตเกดสบตอ

กนนาน ๆ ได เชน ในขณะทนอนหลบสนท ในขณะทนอนหลบสนท ไมเหนอะไร ไมได

ยนอะไร ไมไดกลนอะไร ไมไดลมรสตาง ๆ ของโลกน ไมไดกระทบเยน รอน ออน แขง

ตง ไหว ทปรากฏในโลกน ไมไดคดนกเรองราวตาง ๆ

เพราะฉะนนในขณะทนอนหลบสนท ภวงคจตเกดสบตอ จนกวาจะมการเหนสง

ตาง ๆ ในโลกน เพราะฉะนนโลกนไมปรากฏ ในขณะทจตทากจปฏสนธและภวงคกจ

โลกนไมปรากฏเลย โลกนจะเปนโลกมนษย มลกษณะอยางไร กไมปรากฏทงสน

ในขณะทจตเปนภวงค กาลงกระทาภวงคกจ

ถามใครกาลงนอนหลบเดยวน เหนไหมวา ในทนมใครบาง มเสยงอะไรบาง

มกลนอะไร มรสอะไร มเยน รอน ออน แขง กาลงปรากฏ กไมรเลย

เพราะฉะนนโลกนไมปรากฏ กบปฏสนธจต ภวงคจต และจตจต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๒

www.dhammahome.com

วถจต

เคยมความทรงจาเกยวกบโลกน เกยวกบบคคลตาง ๆ ทเคยพบเหนในโลกน แต

กไมปรากฏเลย แมแตความจา ในขณะทเปนภวงคจต ตดขาดจากอารมณตาง ๆ ท

ปรากฏในโลกนทงหมด ในขณะทกาลงเปนภวงคจต

เพราะฉะนนใหทราบวา ทกาลงเหน ไมใชภวงคจต แตวาเปนวถจตทเกดขน เหน

สงทปรากฏทางตา จตใดกตามซงเกดขนเหน หรอวาร หรอวายนดพอใจ ในสงทกาลง

ปรากฏทางตา จตขณะนนทงหมด เปนวถจต

ขณะทมการไดยนเสยง ในขณะน แลวกรลกษณะของเสยง และกมความพอใจ

ไมพอใจ เปนกศลและอกศลทกาลงรเสยงนน ขณะนนไมใชภวงคจต ขณะนนเปนวถ

จต เมอเปนจตทเกดขนรเสยง วถจตทงหมดทรเสยง จงเปนโสตทวารวถจต นนเปน

ภาษาบาล แตตามความเปนจรงกคอ เปนจตทเกดขนรเสยง ทางห

เพราะฉะนนในขณะน กาลงมสภาพธรรมทเปนปกตในชวตประจาวน เปนวถจต

เกดขน ทางตาทงหมด เปนจกขทวารวถจต ทางหทงหมด ทไดยนเสยง เปนโสตทวารวถ

จต ทางจมกทงหมด กเปนฆานทวารวถจต ทางลน ทลมรส รรส พอใจในรส ไมพอใจใน

รสทงหมด กเปนชวหาทวารวถจต ทางกาย ทกาลงกระทบสมผสอารมณของโลกน ท

กาลงเยน กาลงรอน กาลงออน กาลงแขง กเปนกายทวารวถจต

เพราะฉะนนกคงจะเขาใจในความหมายของวถจตไดวา ขณะใดทไมใชปฏสนธ

จต ไมใชภวงคจต ไมใชจตจต จตนน ๆ เปนวถจต แลวแตวาจะเปนจกขทวารวถจต หรอ

โสตทวารวถจต หรอฆานทวารวถจต ทรกลน หรอชวหาทวารวถจต ทรรส หรอกายทวาร

วถจต ทรสงทกระทบสมผสกาย หรอมโนทวารวถจต ทรอารมณตาง ๆ ทางใจ

ภวงคจตเกดพรอมกบปฏสนธจตหรอไม

ผถาม ผมอยากทราบวา ปฏสนธจตและภวงคจตเกดพรอมกนหรอวา...

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๓

www.dhammahome.com

ส. พรอมกนไมได จตของแตละบคคล เกดขนทละขณะ เมอจตจตดบไป

แลว จตดวงทเกดสบตอจากจตจตของชาตกอนชอ ปฏสนธจต เพราะเหตวากระทากจ

สบตอจากจตจตของชาตกอน ขณะนนทากจสบตอ

ขณะทเกดในภพน เปนการเกดสบตอจากจตจตของชาตกอน ขณะเดยว แลว

กดบไป และกรรมซงทาใหปฏสนธจตเกด ยงไมไดสนสดการใหผล เพยงทาใหปฏสนธ

จตเกด แตยงเปนปจจยใหวบากจตประเภทเดยวกนกบปฏสนธ เกดสบตอจากปฏสนธ

จตทดบไป แตวาจตทเกดสบตอจากปฏสนธจต ทาภวงคกจ และชอวา “ปฐมภวงค”

เพราะเหตวาเปนภวงคจตดวงแรก ตอจากปฏสนธจต

ผถาม ภวงคจตเปนจตทเกดจาก...

ส. ตอจากปฏสนธจต และกเกดสบตอไปเรอย ๆ ในระหวางทวถจตไม

เกดขน ขณะใด ทไมมการเหน เปนภวงคจต เวลาทยงไมมการไดยน กเปนภวงคจต

เพราะฉะนนใหทราบวา จตทกาลงเหน กาลงไดยน กาลงไดกลน กาลงลมรส

กาลงรสงทกระทบสมผส กาลงคดนก ไมใชภวงคจต เปนวถจต จตใดกตามทไมใช

ปฏสนธจต ไมใชภวงคจต ไมใชจตจตแลว จตนน ๆ เปนวถจต เพราะเหตวาเปนจตทร

อารมณในโลกน ถานอนหลบสนท โลกนไมปรากฏเลย โลกนจะเปนอยางไรกไมร

จะเยน หรอจะรอน จะมเสยงอะไร เสยงฟารอง เสยงฝนตก เสยงลมพด ของโลกน

ทงหมดไมปรากฏ ในขณะทเปนภวงคจต เพราะเหตวาภวงคจต ไมรอารมณของโลกน

จตจตยงไมถง วนหนงกจะเกดขน

จตจตยงไมถง วนหนงกจะเกดขน แตวาขณะทจตจตเกด กไมใชวถจต คอ

ไมใชขณะทเหน จตทเหน กเหน ไมใชกระทากจเคลอนจากการเปนบคคลน เพราะวา

จตแตละดวง แตละประเภท กเกดขนกระทากจเฉพาะของตน ๆ จตดวงหนง กกระทา

กจหนง เชน จตเหน กกระทากจเหน ไมไดกระทากจไดยน ไมไดกระทากจภวงค ไมได

ทากจจต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๔

www.dhammahome.com

ถาหลบสนทตลอดคน หมายถงทงคนนนไมมวถจตเลยหรอไม

ผถาม ถาเราหลบสนทมาตลอดคน หมายความวา คนนนทงคนไมมวถจตเลย

ส. แนนอนคะ ถาอารมณของโลกนไมปรากฏขณะใด ขณะนน เปน

ภวงคจต ไมใชวถจต แตถาอารมณของโลกนปรากฏ จะปรากฏทางตา จตทรอารมณนน

กเปนจกขทวารวถจต ถาอารมณเปนเสยง จตทเกดขนรเสยง กเปนโสตทวารวถจต จต

ใดกตามทเกดขน รอารมณของโลกน จตนนเปนวถจต

ถาฝนอยแลวจาความฝนไดบางไมไดบางเปนภวงคหรอไม

ผถาม ถาเปนเชนนน ในระหวางทหลบแลวฝน แลวจาความฝนนนไดบาง

ไมไดบาง อนนจตคงเปนภวงคตลอดเวลา

ส. เวลาฝนไมใชภวงค

ผถาม อยางไรครบ

ส. กศลจต หรออกศลจตฝน

ผถาม หมายความวา ตอจากภวงคจตเกดดบ ๆ เปนภวงคตอไป แลวกม

ส. วถจตเกดขนสลบ

ผถาม ขณะนนเรยกวาวถจตแลว

ส. ขณะใดทไมใชปฏสนธจต ไมใชภวงคจต ไมใชจตจต จตนน ๆเปนวถจต

ผถาม แตหลบนะครบ

ส. หลบเปนอะไรคะ

ผถาม หลบเปนภวงค

ส. เพราะฉะนนไมใชวถจต จตใดกตามทไมใชปฏสนธจต ไมใชภวงคจต

ไมใชจตจต จตนนเปนวถจต

ฝน เปนมโนทวารวถจต เพราะวาทางรอารมณม ๖ ทาง ทางตา ๑ ทางห ๑

ทางจมก ๑ ทางลน ๑ ทางกาย ๑ ทางใจ ๑

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๕

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนจงรวาฝน ไมใชภวงค ถาเปนภวงคแลว อารมณจะไมปรากฏเลย

ตดขาดจากอารมณใด ๆ ทงสนของโลกน ฝน ฝนถงอะไร อารมณทเคยเหนในโลกน

หรอเปลา

ภวงคจตประกอบดวยเวทนาอะไร

ผถาม ภวงคจตประกอบดวยเวทนาอะไรครบ

ส. จตทกดวงจะตองประกอบดวยเวทนาเจตสก เพราะเหตวา จตเปน

สงขารธรรม ขณะใดทจตเกดขน จะมเจตสกเกดรวมดวยอยางนอยทสด ๗ ดวง และใน

๗ ดวงนน เปนเวทนาเจตสก ๑ ซงเปนเวทนาขนธ สญญาเจตสก ๑ ซงเปนสญญาขนธ

สวนเจตสกอนเปนสงขารขนธ

ผถาม แตทน เวทนาม ๕ มสข มทกข โสมนส โทมนส อเบกขา อยากจะถามวา

ภวงคจตประกอบดวยเวทนาประเภทไหน

ส. แลวแตปฏสนธจต ถาปฏสนธจตประกอบดวยโสมนสเวทนา ภวงคจตก

ประกอบดวยโสมนสเวทนา เพราะภวงคจตเกดขน เพราะกรรมเดยวกบปฏสนธจต

กรรมทเปนปจจย ใหปฏสนธเกด ไมไดทงขวางใหแคปฏสนธ แตยงใหผลสบตอ

คอ ใหกระทากจภวงคสบตอไป เพราะฉะนนปฏสนธจตประกอบดวยเวทนาอะไร

ภวงคจตกประกอบดวยเวทนานน

เวลาทเปนภวงคจต ไมใชวถจต ดหรอไมด

ผถาม เมอครงกอนอาจารยกไดพดวา ขณะทไมไดเหน ไมไดยน ไมไดกลน

ขณะนนกมความสข เพราะวาหลงจากการเหนแลว กตองมความชอบใจบาง ไมชอบ

ใจบาง หลงจากการไดยนแลว กจะตองมชอบใจ ไมชอบใจบาง ทนภวงคจตไมไดเหน

ไมไดยน ไมไดกลนน ฉะนนกจะตองมความสงบสข เหมอนกบเหนพระนพพาน เปน

อยางนน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๖

www.dhammahome.com

ส. เวลาทไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไมลมรส ไมรสงทกระทบสมผสกาย

ไมคดนก นดหรอไมด

ผถาม กตองวาด ดฮะ

ส. คราวกอนบอกวา ไมด เพราะวาไมเหน แสดงวาอยากเหน แลวกอยาก

ไดยน อยากไดกลน อยากลมรส อยากรสงทกระทบสมผส ในครงกอน

การฟงธรรม กจะเขาใจขน เพมขนเปนขน ๆ ในขนทยงพอใจ ทจะเหน ไดยน

ไดกลน ไดลมรส ไดรสงทกระทบสมผสกาย เวลารวา จะไมมการเหน ไมมการไดยน

ไมมการไดกลน ไมมการลมรส ไมมการไดกระทบสมผสกาย กไมชอบ เพราะเหตวา

อยากจะเหน อยากจะไดยน

ผถาม อยากจะเหนสงทด ๆ เทานน

ส. เพราะฉะนน เปนภวงค คอ ไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไมลมรส ไมรสง

ทกระทบสมผสกาย ดไหม

ภวงคจต กบ นพพาน เหมอนกนหรอไม

ผถาม กพระพทธองคทรงแสดงไววา “นพพาน” นเปนสนตสข เพราะวาม

ความสงบ มความสข ไมไดเรารอนอะไร เพราะนพพานน ไมไดเหน ไมไดยน ไมไดกลน

ไมลมรส ไมถกตองสมผส ผมกเลยคดวา ภวงคจตกบนพพานนจะเหมอนกนหรอเปลา

ส. ไมเหมอน เพราะฉะนนถงแมวาภวงคจตจะไมเหน จะไมไดยน จะไมได

กลน จะไมลมรส จะไมรสงทกระทบสมผสกาย จะไมรอารมณของโลกน แตกเกดขน

และดบไป แลวกไมใชจะเปนภวงคอยตลอดไปเปนนจนรนดร เพราะเหตวามปจจย

ทจะใหเหนเกดขน เลอกไมไดวาจะใหเหนสงใด ซงทกคนยงไมจต ยงจะตองเหน

แตถงอยางนน กยงไมรวา จะเหนอะไร เมอไร จะไดยนอะไร เมอไร เพราะเหตวา ม

ปจจยทจะใหเหน เหนกเกดขน มปจจยทจะใหไดยน ไดยนกเกดขน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๗

www.dhammahome.com

ภวงคจตเพยงสลบคน ระหวางวถจตทกาลงเหน กาลงไดยน กาลงไดกลน

กาลงลมรส กาลงรสงทกระทบสมผส กาลงคดนกในขณะน เทานน ไมมใครจะหยดยง

วถจตตาง ๆ ไมใหวถจตตาง ๆ เกด เปนไปไมได

เพราะฉะนนภวงคจตไมใชนพพาน เพราะเหตวา เปนเพยงจตทเกดสบตอดารง

ภพชาต คนการเหน การไดยน การไดกลน จตทลมรส จตทรสงทกระทบสมผส จตทคด

นก

กาลงคด กาลงพดอยน มภวงคจตหรอไม

ผถาม ผมฟง ๆ อาจารยทพดน ภวงคจตนรกษาภพชาต ใชไหมครบ

ส. ดารงภพชาต ยงไมสนสดความเปนบคคลน

ผถาม กาลงคด ขณะทผมกาลงพดกบอาจารยอยอยางน มภวงคจตไหม

ส. คนคะ มชองวาง คนอยเรอย ๆ ระหวางเหนกบไดยน ตองมชองวาง

เหนจงไมไดเหนตลอดไป ถกไหมคะ

ขอกลาวถงเปนทาง ๆ ไป เรมตงแตเหนกบไดยน ตองมชองวางคน เพราะเหตวา

ไมไดเหนอยตลอดไป ชองวาง คอ ภวงคจต ภวงคจตเกดคน ระหวางวถจต ทกวถ

ผถาม แตทผมกาลงพดกบอาจารย มภวงคจตไหม

ส. มคะ ระหวางเหนกบไดยน กมภวงคจตคน ระหวางไดยนกบคดนกกม

ภวงคจตคน

ผถาม แลวภวงคจตจะไปรกษาภพชาตไดอยางไร

ส. ดารงภพชาต กยงยนอย ยงไมไดจตลงไป ยงคงเปนบคคลนอย ตราบใด

ทจตจตยงไมเกด ใครจะทาลายความเปนบคคลนไมไดเลย

ไมมใครสามารถทจะทาลายนามธรรมและรปธรรม ซงเกดขนเพราะเหตปจจย

และไมมใครทจะใหบคคลน ดารงความเปนบคคลนตอไปได ถาจตจตเกดขน และดบ

ไป สนสดทนท ไมเหลอความเปนบคคลนอกเลย จะไปแสวงหาทไหนกไมได เพราะเหต

วานามธรรมและรปธรรมเกดขน แลวกดบไปอยางรวดเรว แตละขณะ ซงความจรงแลว

กเปนการตายอยทก ๆ ขณะ ตามความเปนจรง แตมองไมเหน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๘

www.dhammahome.com

การกระทบของรปและอายของรป กบ อตตภวงค

สาหรบวถจตคงจะเขาใจ และไมลมวา ขณะใด ทไมใชปฏสนธจต ไมใชภวงคจต

ไมใชจตจตแลว เปนวถจตทงหมด

เพราะฉะนนกควรทจะไดทราบใหละเอยดยงขนวา วถจตทงหมดนน มอะไรบาง

กาลงนอนหลบ ไมใชตวตน ไมใชสตว ไมใชบคคล ภวงคจตเกดดบสบตอ ดารงภพชาต

อย แตไมใชตลอดไป เวลาทมอารมณกระทบ ทวารหนง ทวารใด ซงเปนทางทจตจะ

เกดขน รอารมณนน ๆ เชน แมในขณะทกาลงนอนหลบสนท กรรมกเปนปจจยทาให

จกขปสาทรป เกดดบสบตอดารงอย ยงไมใชบคคลทตาบอด ถาขณะใด กรรมนนยต

การเปนปจจยใหจกขปสาทรปเกด บคคลนน ถงตน กไมสามารถทจะเหนอะไร

เพราะฉะนนใครกตาม ทลมตาตนขน เหน กเปนเพราะกรรมเปนปจจยใหจกข

ปสาทรปเกด แลวกดบไป แลวกเกดขน แลวกดบไป ตลอดเวลา แลวกมรปารมณ

กระทบจกขปสาท แตวาขณะนน จตยงไมเหน เพราะเหตวากาลงเปนภวงคอย ขณะใด

ทรปารมณเกดขนกระทบกบจกขปสาท ขณะนนกระทบกบภวงค แสดงใหเหนวา รปท

เกดขน กระทบจกขปสาท พรอมกบภวงคจตทถกกระทบนน ชอวา “อตตภวงค”

ยงเปนภวงคอย จงไมใชวถจต อยาลมวา จตใดกตามทไมใชปฏสนธจต ไมใช

ภวงคจต ไมใชจตจต จงจะเปนวถจต ถาจตใดยงเปนภวงคอย จตนนไมใชวถจต

เพราะฉะนนเวลาทอารมณเกดขน กระทบกบจกขปสาท ทางตา หรอวา เสยงเกดขน

กระทบกบโสตปสาท ทางห กระทบภวงค ยงไมไดยน จะไดยนทนทไมได เพราะวาจต

เกดดบเรวมาก เพราะฉะนนทนททรปเกดขน กระทบโสตปสาท ขณะนนกระทบภวงค

เทานน ยงไมไดยน ภวงคจตทสททรป คอ เสยง กระทบกบโสตปสาท และกระทบภวงค

นนชอวา “อตตภวงค”

ทใชคาวา อตตภวงค เพอแสดงใหรถงอายของรปวา อายของรป ๆ หนงจะม

อายเทากบการเกดดบของจต ๑๗ ขณะ เพอทจะใหรวา รปจะดบเมอไร เวลาทรปเกด

กระทบกบโสตปสาท กระทบภวงค จะใชคาวา ภวงคเฉย ๆ กได แตถาใชคาวา “ภวงค”

จะไมรวา รปจะดบเมอไร แตเพอทจะใหรวา รปนนเกดเมอไร และดบเมอไร ทนททรป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๕๙

www.dhammahome.com

นนเกด และกระทบกบโสตปสาท กระทบกบภวงค จงหมายเอาภวงคทถกกระทบวา

เปน “อตตภวงค” เพอทจะแสดงอายของรปวา เมอจตเกดดบ ๑๗ ขณะแลว รปกดบไป

ยงไมเหน เพราะจตเกดดบเรวมาก ทนททกระทบ กตองกระทบภวงค

ภวงคจลนะ

อตตภวงคดบไปแลว เปนปจจยใหภวงคจตดวงตอไป “ไหว” ทจะรอารมณใหม

ยงไมเหน ยงไมไดยนอะไรเลย แตเมอมอารมณกระทบกบปสาท กตองกระทบภวงค

ภวงคจตทถกกระทบ ดบไปแลว ภวงคดวงตอไป กไหว หมายความวา เรมทจะรถง

อารมณทปรากฏ ทกระทบ แตในขณะนน ยงไมเหน ยงไมไดยน ยงไมเปนวถจต ยงเปน

ภวงคจตอย ภวงคจตดวงนเปน “ภวงคจลนะ”

ภวงคปจเฉทะ

เมอภวงคจตซงเปน “ภวงคจลนะ” ดบไป กยงมภวงคจตเกดสบตออกดวงหนง

เปนดวงสดทายของกระแสภวงค นแสดงใหเหนถงการเกดดบสบตอของจตทเรว ยบยง

ไมไดเลยวา จตจะเกดขน แลวดบไป เกดขน แลวดบไป ตามกาลง ตามปจจย

เมอภวงคจลนะดบไปแลว ภวงคจตทเกดตอ เปน “ภวงคปจเฉทะ” คอเปน

ภวงคจตดวงสดทายของกระแสภวงค หมายความวา หลงจากนนแลววถจตจะเกดขน

รอารมณทปรากฏ ทางตา หรอทางห หรอทางจมก หรอทางลน หรอทางกาย หรอทางใจ

เพราะฉะนนเวลาทจะมการเหนแตละครง ใหทราบวา อารมณกระทบภวงค

มอารมณจรง ๆ

ถาเปนทางทวารทง ๕ คอ ทางตา มรปารมณกระทบกบจกขปสาท ถาเปนทางห

ทกาลงไดยนในขณะน เสยง กระทบกบโสตปสาท ถาเปนทางจมก กลน กกระทบฆาน

ปสาท ถาเปนทางลน รส กกระทบกบชวหาปสาท ถาเปนทางกาย เยนหรอรอน ออน

หรอแขง ตงหรอไหว กกระทบกบกายปสาท

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๐

www.dhammahome.com

ปญจทวาราวชชนจต

เมอภวงคปจเฉทะดบไปแลว เปนปจจยใหวถจตเกดตอ จตใดกตามทไมใช

ปฏสนธจต ไมใชภวงคจต ไมใชจตจตแลว เปนวถจต

จตทเกดตอนมงานทา จตทกดวงทเกดขนทากจการงาน ตามเหตตามปจจย

แลวกดบไป แตเวลาทภวงคปจเฉทะดบไปแลว วถจตดวงแรกท เกดตอจาก

“ ภวงคปจเฉทะ” กระทา “อาวชชนกจ” เปนภาษาบาล

“อาวชชนกจ” ถาแปลโดยศพท หมายถง ราพงถงอารมณทกระทบทวาร

ถาเปนทางปญจทวาร คอ ทางตา หรอทางห หรอทางจมก หรอทางลน หรอทาง

กาย จตททาอาวชชนกจ เปน “ปญจทวาราวชชนจต” เปนจตดวงหนง ซงเกดขน ทาง

หนง ทางใด ใน ๕ ทาง กระทาอาวชชนกจ คอ ราพง หรอนกถงอารมณทปรากฏททวาร

ยงไมเหน ยงไมไดยน ยงไมไดกลน ยงไมลมรส ถงแมวารสกระทบกบชวหาปสาท

แตยงไมไดลม

เพราะเมอเกดกระทบกบชวหาปสาท กระทบกบภวงค เปน “อตตภวงค” ดบไป

เปน “ภวงคจลนะ” ดบไป เปน “ภวงคปจเฉทะ” ดบไป แลว “ปญจทวาราวชชนจต”

เกดขน ราพง คอ คดถงอารมณทกระทบททวาร แลวแตวาจะเปนทางตา หรอทางห

หรอทางจมก หรอทางลน หรอทางกาย

จตดวงนเกดขน คดถงอารมณทกระทบทวาร เพราะฉะนนจตทสามารถทจะร

อารมณทกระทบทวารหนงทวารใดใน ๕ ทวาร จงชอวา “ปญจทวาราวชชนจต” เปน

จตดวงหนง ซงเกดขนกระทากจน

เหมอนคนทรวาแขกมา แตยงไมเหนแขก เพยงแตรวา มแขกมา แตยงไมรวาใคร

ยงไมเหน เพราะฉะนนทกทานมแขกมาเสมอ เวลานมแขกมาหาหรอเปลา

ทางตาน สสนวณณะเปนแขก เราอาจจะคดถงคนวา วนนแขกมา แตวาทางตา

ทเหน เปนแขก ทางหทไดยน เสยงเปนแขก เมอกกไมไดมา อยทไหนกไมร แตในขณะท

ไดยนเสยง เสยงเปนแขก จตเกดขน รแขกทมาหา วาเปนเสยง เปนสภาพธรรมทปรากฏ

ทางห

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๑

www.dhammahome.com

เพราะฉะนน โดยสมมตบญญต คนมาหา แขกมาหา โดยปรมตถ รปมาหา

เสยงมาหา กลนมาหา รสมาหา เยนหรอรอน ออนหรอแขง ตงหรอไหวมาหา

ทางตา หรอทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย

แขก

ตอนนรจกคนทมาหาดหรอยง วาแททจรงแลว ไมใชคน อารมณตาง ๆ ท

ปรากฏทางตา เปนแขกประเภทหนง เสยงปรากฏทางห กเปนแขก กลนทปรากฏทาง

จมก รสทปรากฏทางลน แตกอนกเปนรสอาหาร รสนน รสน รสชา รสกาแฟ แตเดยวน

พอรสปรากฏ รเลยวา เปนแขก เปนรปธรรมชนดหนง ซงปรากฏทางลน

เพราะฉะนนมแขกอยตลอดเวลาหรอเปลา ชอบไหม ชอบแขกไหม ทานทเปน

ผ ใหญ ทานกรสกเหงา เพราะเหตวาตลอดชวตมา ทานกพบปะบคคลนนบคคลน

ระหวางทยงไมใชผ สงอายกมการพบปะบคคลมากหนาหลายตา มการรนเรง

สนกสนานกบญาตมตรสหาย พอเวลาททานสงอายขน แขกซงเปนคนในความรสก

ของทาน กลดนอยลง เพราะเหตวาไมไดกระทาการงานอาชพใด ๆ และบางทานก

บอกวา เวลาทถามทานวา ทานชอบอะไรมากทสด ทานบอกวา ทานชอบคน คอ ชอบ

ใหคนมาหา เพอทจะไดเพลดเพลน มการสนทนา คยเรองนนเรองนเปนทพอใจ

แตใหทราบวา แททจรงแลว ทกคนมแขกอยตลอดเวลา ทมการเหน มการไดยน

มการไดกลน มการลมรส มการรสงทกระทบสมผส ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทาง

กาย

ชอบแขก หรอไมชอบแขก คดดด ๆ ชอบไหม “ชอบ” อยคนเดยวไมได ถาม

แขกมากโลภมลจตเกด พอใจในสงทปรากฏ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๒

www.dhammahome.com

แขกมหลายประเภท

ผถาม ขอโทษนะครบ ผมสงสยนดหนง ทวามแขกมาหาน เปนคาของ

พระพทธเจา หรอวาอาจารยเปรยบเทยบ

ส. คงจะไมไดใชคาวา แขก แตอาจจะใชคาอน ซงจะขอกลาวถงตอไป ถา

เปนคาอน ทไมมในพระไตรปฎก แตวาจะชวยใหเขาใจได จะยอมรบไหม เพราะวาถา

ศกษาตอไป กอาจจะอยตอนหนงตอนใดในพระไตรปฎก แมวาพยญชนะอาจจะ

คลายคลง เพราะเหตวาแขกมหลายประเภท จรงหรอไมจรง แขกคนนไมอยากเจอ

ไมอยากใหมาหา แขกบางคนกรอ เมอไรจะมา

เพราะฉะนน แขก กมประเภทตาง ๆ ถาเปนโจร คงจะไมมใครตองการแขกชนด

นน แตถาเปนญาตสนท มตรสหาย กรอ วาเมอไรจะมา เพราะฉะนน แขกกมหลาย

ประเภท

แตวาตามความเปนจรง รป เปนเพยงรปธรรม ไมไดมเจตนา หวงด หวงราย

อะไรกบใคร เพราะเหตวา รปธรรมไมใชสภาพร เสยงทกาลงปรากฏ เปนแตเพยง

รปธรรม เพราะฉะนน แขกทเปนโจร หรอวาแขกทเปนญาต จะเปนในขณะไหน เพราะ

เหตวา รปธรรม เปนเพยงรปธรรม

กศลจต หรอ อกศลจต เกดขน ในขณะทมอารมณนน ๆ ปรากฏ อารมณกาลง

ปรากฏ ถาพอใจในอารมณนน โจรอยทนน เพราะเหตวาเปนอกศลธรรม อกศลไมเปน

มตรกบใคร กศลเหมอนญาตสนท ซงจะคอยเกอกล อปการะ ชวยเหลอ ไมวาในยาม

ใด ทงสน เพราะฉะนนตองรลกษณะของจตทตางกน

อกศล เปนโทษ ไมเปนมตร เปนโจร

อกศลเปนแขกทเปนโจร – กศลเปนแขกทเปนญาต

เวลาททานผ ฟงคดถงโจรผ ราย มความรสกวา นากลว และไมอยากทจะใหเปน

แขกเลย แตวาโจรนน มาพรอมกบอกศลจต เพราะฉะนนเหตอยทตวทาน ขณะใดทม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๓

www.dhammahome.com

การเหน และเกดความยนดพอใจ เปนโลภะ หรอเปนโทสะ นนเปนตนเหตทจะใหมแขก

ทเปนโจรขางหนา ซงไมรวาวนไหน

แตขณะใดทมการเหน มการไดยน มการไดกลน มการลมรส มการรสงทกระทบ

สมผส แลวกศลจตเกด ขณะนนมญาตสนทมตรสหาย พรอมทจะเกดขนในกาลขางหนา

เพราะเหตวา กศลนนเปนเหต เปนตวมตรสหาย เพราะฉะนนกยอมนามาซงมตรสหาย

ขางหนา ซงเปนกศลจต และจะนามาซงกศลวบากขางหนาดวย

เพราะฉะนนเหตไมไดอยทคนอนเลย รปทงหมด ไมใชสภาพร ไมมเจตนาใด ๆ

ทงสน เสยงทปรากฏ ไมใชสภาพร ทตองการใหใครไดยน หรอวาไมตองการใหใครได

ยน ไมมการเลอกทรกมกทชงวา ใหคนนไดยน ใหคนนนไมไดยน

เสยง เปนเพยงรปธรรม ซงเกดขนแลวแตวา จะกระทบกบโสตปสาท เปนแขก

ของใคร หรอวา จะไมใชแขกของใคร

กรรมนาแขกมาให

บางคนนอนหลบสนท ไมไดยนเสยงฟารองซงเปนเสยงทนากลว เพราะฉะนน

ฟารองนน กไมเปนแขกของคนนน แตเปนแขกของคนทสะสมอกศลจต เพราะฉะนน

เวลาทเสยงประเภทนนเกดขน กเปนแขกของบคคลนน ตามเหตตามปจจย ไมใชคนอน

นามาให แตวากรรมของตนเองนามาให

ไมรเลยวาแขกไหนจะมา แตกาลงมแขกแลวนนคอวถจต

ถาระลกรอยางน สตจะเกดขนบางไหม กาลงมแขกแลว ไมรเลยวา แขกไหนจะ

มา เสยงอะไรจะเกดปรากฏ หรอวากลนอะไร หรอวารสอะไร หรอวา เยนหรอรอน ออน

หรอแขง ประเภทไหน เปนแขกจรง ๆ เพราะเหตวาไมร นนคอวถจต

เพราะฉะนน ใหทราบวา วถจตทงหมด ม ๗ ประเภท

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๔

www.dhammahome.com

“ปญจทวาราวชชนจต” เปนวถจตแรก ทกระทากจ “อาวชชนะ” คอ ราพง หรอ

คดถง อารมณทกระทบททวาร แตวายงไมไดกระทากจเหน ยงไมไดยน ยงไมไดกลน ยง

ไมไดลมรส ยงไมไดรสงทกระทบสมผส

เพราะฉะนน เวลาทวถจตทางหนงทางใด ไมวาจะเปนทางตา หรอทางห หรอ

ทางจมก หรอทางลน หรอทางกาย ทางใจ จะเกดขน จะตองมจต ทกระทา

“อาวชชนกจ” คอ ราพง หรอวา คดถงอารมณทปรากฏ กอนวถจตอน ๆ ทกครง

เพราะฉะนนก เ ปนวถจตแรก ถาเปนทางทวารทง ๕ จตทกระทากจน ก เ ปน

“ปญจทวาราวชชนจต”

ซงเพอทจะใหจาได อาจจะใชคาวา “ปญจทวาราวชชนวถจต” กได เพอทจะใหร

วา เปนวถจต แลวกแยกออกไป ถาเปนทางตา กเปนจกขทวาราวชชนวถจต ถาเปนทาง

ห กเปนโสตทวาราวชชนวถจต ถาเปนทางจมก กเปนฆานทวาราวชชนวถจต ถาเปน

ทางลน กเปนชวหาทวาราวชชนวถจต ถาเปนทางกาย กเปนกายทวาราวชชนวถจต

จตดวงน สามารถทจะกระทากจทางทวารทง ๕ จงชอวา “ปญจทวาราวชชนจต”

มโนทวาราวชชนจต

สาหรบทางใจ กอนทกศลจตและอกศลจตจะเกด คดนกเรองราวตาง ๆ กจะตอง

มอาวชชนจต คอ การราพง หรอนกถงเรองนน ซงเปนจตดวงหนง ทกระทากจ นกถง

เรองทางใจ จตนชอวา “มโนทวาราวชชนจต”

เพราะฉะนนใหทราบวา วถจตทกระทาอาวชชนกจ ม ๒ ดวง คอ จตทกระทาอา

วชชนกจทางปญจทวาร ๑ ดวง ชอวา “ปญจทวาราวชชนจต” เกดขนกระทากจคดถง

อารมณหนงอารมณใด ทางตา หรอทางห หรอทางจมก หรอทางลน หรอทางกาย จต

ดวงนไมกระทากจทางมโนทวาร

แตเวลาทมการคดนก กจะตองมจตซงทาอาวชชนกจเกดกอน คดถงเรองนน

กอนทจะเปนกศลจต หรออกศลจต จตดวงนนทกระทากจอาวชชนะทางมโนทวาร ม

ดวงเดยว จงชอวา “มโนทวาราวชชนจต”

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๕

www.dhammahome.com

เพราะฉะนน จตทกระทากจ “อาวชชนะ” ๖ ทวาร ม ๒ ดวง คอ ดวงหนงกระทา

อาวชชนกจทางทวารทง ๕ ชอวา “ปญจทวาราวชชนจต” อกดวงหนง ทาอาวชชนกจ

ทางมโนทวาร ทวารเดยว จงชอวา “มโนทวาราวชชนจต”

ขณะนมปญจทวาราวชชนจตกบมโนทวาราวชชนจตหรอไม

ขณะนมไหม ปญจทวาราวชชนจต “ม” ถาไมม กไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน

ไมลมรส ไมรสงทกระทบสมผสกาย ขณะนมมโนทวาราวชชนจตไหม “ม” ทกครงทจะ

คดถงเรองตาง ๆ ทางใจ “มโนทวาราวชชนจต” เกดกอนวถจตอน

พระอรหนตมภวงคจตหรอไม

ผถาม อยางพระอรหนต มภวงคจตหรอเปลาครบ

ส. มคะ

ผถาม อยางจตจตดบ ปฏสนธจตเกดสบตอทนท ใชไหมครบ

ส. ไมมคะ สาหรบพระอรหนต มฉะนนกไมตางกบบคคลอน

ผถาม พดถงมนษยปถชนธรรมดา ถาจตดบแลว ปฏสนธทนท สญญา

ความจา นาจะจาไดบางวา เกดเปนอะไร ในภพภมทแลวมาเกดเปนอะไร

ส. ปฏสนธจตเกดขนขณะเดยว แลวกกระทากจสบตอจากจตจตของชาต

กอน ไมเหน ไมไดยน ไมไดกลน ไมลมรส ไมรสงทกระทบสมผส ไมคดนก แลวจะจา

อะไร

ผถาม แลวอยางทมขาววา บางคนอาจจะระลกชาตได จะเปนไปไดอยางไร

ส. บางคน ใครร

ผถาม ทมขาวมา กนาสงสย

ส. ขาวกเปนขาว ความจรงกเปนความจรง ผลทงหลายยอมมาจากเหต ถา

เหตถกตอง ผลทถกตองกเกดขน ถาเหตผดคลาดเคลอน จะเปนผลทถกตองไมได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๖

www.dhammahome.com

ทานผ ฟงเปนผ ทเชองาย หรอวาเชอยาก ถาใครบอกวา เขาระลกชาตได เชอไหม

ถาใครบอกวา เขาเปนพระอรหนต เชอไหม ทาไมถงจะเชองาย ๆ ตองพจารณาถงเหต

เสยกอนวา เหตนนสมควรจะใหผลอยางนนเกดขนไดหรอเปลา ถาเขาวา เขาวา เขาวา

กจะไปบงคบใหเขาวาอยางอนไมได เขาจะวาอยางไร เขากจะวาอยางนน กเปนเรอง

ของเขา แตวาเรองของทานผ ฟง เปนเรองทจะตองพจารณา และเปนผ ทหนกแนนใน

เหตผลจรง ๆ

วถจตท ๒ ทางปญจทวารวถ

ขอกลาวถงวถจต ซงทานผ ฟงจะทราบวา ทงหมดม ๗ ประเภท “ปญจทวาราวช-

ชนจต” และ “มโนทวาราวชชนจต” กระทาอาวชชนกจ เพราะฉะนนเปน อาวชชนวถจต

ซงเปนวถจตแรก

สาหรบทางปญจทวาร คอ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ขณะนเอง

ทกครงทศกษาธรรมใหทราบวา เปนเรองของขณะน เปนสภาพของจตในขณะนเอง

ปญจทวาราวชชนจตเกดขน แลวกดบไป เปนปจจยให ถาเปนสสนวณณะกระทบจกข

ปสาท “จกขวญญาณ” เกดขน กระทา “ทสสนกจ” คอ เหน

ถาเปนเสยง กระทบกบโสตปสาท เปนปจจยให “โสตวญญาณ”เกดขน กระทา

“สวนกจ” คอ ไดยน

ถาเปนกลน กระทบกบฆานปสาท กเปนปจจยให “ฆานวญญาณ” เกดขน

กระทา “ฆายนกจ” คอ ไดกลน รแจงในกลนทกาลงปรากฏ

ถาเปนทางลน รสกระทบกบชวหาปสาท กเปนปจจยให “ชวหาวญญาณ”

เกดขน กระทา “สายนกจ” คอ ลมรส ทรสตาง ๆ ปรากฏ เพราะมสภาพทลมรสนน ๆ รส

นน ๆ จงปรากฏ

ถาเปนทางกาย เยนหรอรอน ออนหรอแขง ตงหรอไหว ทกาลงปรากฏกระทบกบ

กายปสาท เปนปจจยให “กายวญญาณ” เกดขน กระทา “ผสสนกจ” คอ รอารมณท

กระทบทางกาย

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๗

www.dhammahome.com

นเปนวถจตท ๒ ตอจากอาวชชนกจ ถาเปนทางปญจทวารวถ กจะตองเกดขน

ตามลาดบ คอ เมออาวชชนจตดบไป จตดวงตอไป กกระทากจตาง ๆ ทางทวารตาง ๆ

แลวแตวา จะเปนจตเหน ทาทสสนกจ จตไดยน ทาสวนกจ จตไดกลน ทาฆายนกจ จต

ลมรส ทาสายนกจ ถาเปนจตทรสงทกระทบสมผสกาย กระทาผสสนกจ แลวกดบไป

ชวขณะเดยว เทานนเอง

ทปรากฏในขณะน ดเหมอนเหนไมดบเลย ใหทราบวา ขณะเหนจรง ๆ ทเปนจต

ทกระทาทสสนกจน ชวขณะเดยวเทานน ไมนานเลย

เพราะฉะนนในระหวางทดเสมอนวา การเหนนไมดบ มจตเกดคนในระหวางจต

เหนดวงหนง กบอกดวงหนง หลายขณะทเดยว นเปนการเกดดบ อยางรวดเรวของจต

เพราะฉะนนกวาจะสะสางความเหนผด ซงไมเคยประจกษเลยวา นามธรรมและ

รปธรรมเกดดบ จะตองใชเวลาอบรมเจรญปญญานาน หรอไมนาน แลวตองรความจรง

อยางน ทจะประจกษแจงจรง ๆ วา ไมใชเรา เปนสภาพร แตละลกษณะซงเกดขน แลวก

ดบไป

นคอการทจะอบรมเจรญปญญาทจะถงความเปนพระอรยบคคล ไมใชไปนง ๆ

แลวกไมรอะไร แตเปนการระลกรลกษณะของสภาพธรรมทเคยยดถอวา เปนตวตน เปน

สตว เปนบคคล ในชวตปกตประจาวน

สญญาทเกดกบปฏสนธจตทาหนาทจาอะไร

ผถาม สญญาเจตสกเกดกบจตทกดวง เมอกอาจารยกลาวถงวา ในขณะท

ปฏสนธจตเกดนน กไมไดมการเหน หรอไดยน หรอไดกลน หรอลมรส หรอกระทบสมผส

ทางกาย แลวกจะไปจาอะไร อยากเรยนถามวา สญญาทเกดกบปฏสนธจตนน จะทา

หนาทจาอะไร

ส. จาอารมณของปฏสนธจต เพราะจตเกดขนจะตองรอารมณ

ผถาม อารมณของปฏสนธจตจะเปนอะไร สญญากจาอนนน ใชไหมคะ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๘

www.dhammahome.com

ส. สญญาเจตสกเกดพรอมกบจตใด กจาอารมณทจตนนกาลงร จะไปจา

อารมณอนของจตอนไมได สญญาเกดกบจตใด กจาอารมณของจตนน

ปฏสนธจตมอารมณอะไร

อยากจะถามไหมวา ปฏสนธจตมอารมณอะไร ถงแมวาจะไมมใครรได เพราะ

ปฏสนธจตเกดขนขณะเดยว แลวกดบไป แตพระผมพระภาคกทรงแสดงวา ปฏสนธจต

มอารมณเดยวกบจตกอนจต ของชาตกอน

ปฏสนธจตของชาตน มอารมณเดยวกบอารมณกอนจต ของชาตกอน

ไมวาจะเปนจตประเภทใด เปนจตตานปสสนาสตปฏฐานไดทงสน

ผถาม ทอาจารยบอกวาเปนมหากรยาจต แตเปนโลกยะ ทาไมพระอรหนตถง..

ส. ยงไมไดกลาวถง กาลงจะกลาวถงวถจต เพอทจะใหรวา การสงสม

สนดานตนทเปนกศลจต อกศลจต และมหากรยาฝายโลกยจตคออะไร แตวา

การศกษาธรรม ตองใหเขาใจจรง ๆ ใหเปนประโยชนเกอกล ใหรลกษณะของสภาพ

ธรรมทกาลงปรากฏ ไมวาจะเปนจตประเภทใด กเปนจตตานปสสนาสตปฏฐานได

ทงสน ถาเขาใจ

เพราะฉะนนขณะนทเหน ไมใชใหทานผ ฟงไปแยกวา กอนทจะมการเหนดวง

ตอไปเกดขน มจตอะไรเกดขนบาง โดยการประจกษแจง เพราะเหตวาเปนสงทเปนไป

ไมได แตเพอทจะใหเหนสภาพธรรมวา ไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน อยางไร

ตามทพระผมพระภาคทรงประจกษแจงและทรงแสดง เพอเปนหนทางใหสตเรมระลกท

จะรลกษณะของจตเหนวา ตางกบจตทไดยนเสยกอน ตางกบจตทกาลงไดกลน กาลง

ลมรส กาลงรสงทกระทบสมผส กาลงคดนก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๖๙

www.dhammahome.com

ใหสตและปญญาเกดขนเปนขน ๆ เพอทจะไดรลกษณะทไมใชสตว ไมใชบคคล

ไมใชตวตน เปนขน ๆ ยงไมใชขนทจะไปประจกษความเกดขนและดบไป เพราะเหตวา

ถายงไมรลกษณะของนามธรรมและรปธรรม จะประจกษการเกดดบไมได

แตวาการเขาใจโดยละเอยด กจะเปนปจจยทสะสม ทาใหมการระลกรลกษณะ

ของสภาพธรรมทตางกน ตามทไดยน ไดฟง จนกวาปญญาจะศกษาพจารณา และรชด

ขน

อาวชชนวถ – วญญาณวถ

เพราะฉะนนใหทราบเรองของวถจตวา ทงหมดม ๗ วถ เรมจาก “อาวชชนวถ”

และเมออาวชชนวถจตดบไป วถท ๒ ตอจากนน ถาเปนทางปญจทวารวถ กเปน

“วญญาณวถจต”

แลวแตวาจะเปน จกขวญญาณ หรอ โสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหา

วญญาณ กายวญญาณ ทางทวารทง ๕ เกดขนเพยงขณะเดยว เลกนอยมาก ดเกอบจะ

ไมมความหมายอะไรเลย แตกมความหมายมากสาหรบผ ทยงเตมไปดวยโลภะ โทสะ

โมหะ เพราะเหตวาไมสามารถทจะรความจรงวา เปนเพยงชวขณะทเหน แลวกดบไป

และกอนทจะมการเหนเกดขนไดอก จะมจตเกดดบสบตอ คนอยหลายขณะทเดยว

สมปฏจฉนนวถ - สนตรณวถ - โวฏฐพพนวถ

เมอ วญญาณวถจต ดบไปแลว จตดวงตอไป ก เ ปนวถจต ทกระทา

“สมปฏจฉนนกจ” คอ รบอารมณนนตอจากวญญาณวถจต ถาไมรบ จะไมรเลยวา สงท

เหนเปนอะไร แตสงทเหนกยงปรากฏ กเพราะเหตวามจตน เมอถงแมวา เหนดบไป ได

ยนดบไป กมสมปฏจฉนนจต เ ปนวถจตทเกดตอจากวญญาณวถ กระทา

“สมปฏจฉนนกจ” รบอารมณนนตอ ชวขณะเดยว แลวกดบไป เปนปจจยใหจตดวง

ตอไปเกดขน เปนวถจตท ๔ กระทา “สนตรณกจ” พจารณาอารมณ อยางรวดเรว ตาม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๐

www.dhammahome.com

อายของจต จตเกดขนและดบไป เรวเพยงใด สนตรณจตกเกดขน กระทาสนตรณกจ

รวดเรวเพยงนน

วถท ๑ คออะไร ขอทวน คอ อาวชชนวถ วถท ๒ คอ วญญาณวถ วถท ๓ คอ

สมปฏจฉนนวถ วถท ๔ คอ สนตรณวถ วถท ๕ คอ โวฏฐพพนวถ ทางปญจทวาร

โวฏฐพพนจตกระทาทางให กศลจต หรอ อกศลจต หรอ กรยา

ทางปญจทวารกบมโนทวารน แยกกน ถาทางปญจทวารแลว โวฏฐพพนจต

คอ จตทกระทากจน หลงจากจตเหนดบไป สมปฏจฉนนจตดบไป สนตรณจตดบไป

โวฏฐพพนจตกเกด กระทากจตดสนอารมณ เพอทกศลจตหรออกศลจตจะเกด สาหรบ

ผ ทไมใชพระอรหนต แตวาสาหรบผ ทเปนพระอรหนตแลว ไมมกศลจตและอกศลจต

เพราะฉะนน มหากรยาจตจะเกดตอ

โวฏฐพพนจตเกดตอจากสนตรณจต กระทากจตดสนอารมณ สาหรบกศลหรอ

อกศลทจะเกดตอ เกดขนกระทากจกอนกศลและอกศล (คอ เปนจตทกระทาทางใหชว

นะเกดขน )

จตทเกดขนในขณะนน กระทากจนน กอนกศลจตและอกศลจตเกด

แสดงใหเหนวา กศลจตกไมไดเกดตามความพอใจของตนวา อยากจะเกด หรอ

วาอกศลจตกสามารถทจะเกดได วาอยากจะเกดเปนอกศลเดยวน กเกด ไมใชอยางนน

เลย

เหมอนอยางชวตตามความเปนจรงของทานผ ฟงวา ทกทานอยากจะใหกศลจต

เกด แตทาไมอกศลจตเกดบอยกวากศลจต เพราะโวฏฐพพนจตกระทากจนน แลวก

มนสการ ใหจตตอไปเปนอกศล ทง ๆ ทไมอยากจะใหอกศลเกดเลย แตกเปนอนตตา

เพราะเหตวาจตทกระทาโวฏฐพพนกจเปนอโยนโสมนสการ จตขณะตอไปจงเปนอกศล

และจะเปนโยนโสหรออโยนโสมนสการ เปนอนตตาอกเหมอนกน ไมมใครสามารถไป

จดแจงใหโวฏฐพพนะเปนโยนโสมนสการได

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๑

www.dhammahome.com

ชวนวถ

สาหรบจตทเกดตอจากโวฏฐพพนจต กระทา “ชวนกจ” ททานผ ฟงไดยนคาวา

“ชวนวถ” สงสมสนดานตน

ขอทวา ในคาวา “จตต” น กศลจตฝายโลกย อกศลจต และมหากรยาจต จง

ชอวา จต เพราะสงสมสนดานของตน ดวยสามารถแหงชวนวถ

หลงจากโวฏฐพพนวถจตดบไปแลว จตทเกดตอเปน “ชวนวถ” ซงจะกระทาการ

สงสมสนดาน เปน “ชวนจต”

เวลาเหน ทเปนจกขวญญาณ กระทา “ทสสนกจ” ไมไดสงสมสนดาน

เปนวบากจต ทเกดขนเพราะกรรมซงพรอมดวยปจจยทจะใหผลเกดขน กทาใหจตเหน

เกดขนชวขณะหนง ทาใหสมปฏจฉนนะเกดตอ ทาใหสนตรณะเกดตอ นนเปนผลของ

กรรมหนง ททาใหเหนรป ๆ หนง แตวาเวลาทโวฏฐพพนจตดบไปแลว จตตอไปกระทา

“ชวนกจ”

เปน “ชวนวถ” ๗ ขณะ ทสงสมสนดานเพราะวา เกดซาถง ๗ ครง เปนกศล

หรอ อกศล สาหรบผ ทไมใชพระอรหนต สาหรบผ ทเปนพระอรหนต ไมมกศลจตและ

อกศลจต เพราะฉะนนกเปนมหากรยาจต ทกระทาชวนกจ เปน “ชวนวถ”

๖ วถแลว มเพยง ๗ เดยวนกถงวถท ๖ แลว แตวาวถท ๖ น เปนวถทจะสง

สมสนดานตน เพราะเหตวากระทากจซา เกดซาถง ๗ ครง ขณะเหน ขณะเดยว ถาม

ความยนดในสงทเหน อกศลจตทเปนโลภมลจต เกด ๗ เทา ของจตเหนขณะเดยว นคอ

การสะสมอกศล ซงทกคนกาลงเปนอย ตามความเปนจรง ในชวตประจาวน

เพราะฉะนนจะดบกเลสนงายไหม โดยไมรอะไรเลย โดยททงอวชชากสะสมไว ๗

เทา ๆ ของการเหนครงหนง ๆ โลภะกสะสมไว ๗ เทา ๆ ของการเหนครงหนง และถา

เปนโทสมลจต กสะสม ๗ เทา ๆ ของการเหน หรอการไดยน ครงหนง ๆ แลวกหวงวา

เมอไรจะรแจงอรยสจธรรม

ทาไมไมคดถงเหตตามความเปนจรง ทไดสงสมมาในสงสารวฏวา จะตองเปน

ปญญาทรจรง ๆ ในลกษณะของสภาพธรรม ทไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๒

www.dhammahome.com

ขณะใดทสตระลก ขณะนนกาลงดาเนนหนทางทจะรแจงทจะดบกเลส

กาลงฟงเรองของจต ถาขณะใดทสตระลก ขณะนนกาลงดาเนนหนทางทจะทา

ใหรแจง ทจะดบกเลส เพราะเหตวา ขณะใดทสตไมระลกรลกษณะของสภาพธรรม

ตามความเปนจรง ขณะนน ถงแม วาเปนกศล ก ไม ใชหนทางทจะดบกเลส

ซงขอความในอฏฐสาลน มวา

อกศล และกศล ทไมใชมรรค ชอวา “อาจยคาม” เพราะอรรถวา ไปกอธรรมท

เปนไป เหมอนชางอฐกอกาแพง ฉะนน

อฐทละแผน ทซอนทบถมกน จนกระทงเปนกาแพง เพราะฉะนนเวลาทไมใชการ

ระลกรลกษณะของสภาพธรรมตามความเปนจรง ไมวาจะเปนกศล อกศลใด ๆ กสราง

ภพชาต เหมอนกบชางอฐทกอกาแพง แตขณะใดทสตระลกรลกษณะของสภาพธรรม

ตามความเปนจรง ขณะนนเปนมรรค เปน อปจยคาม เพราะอรรถวา ไมไปกอธรรมท

เปนไปนน นนแหละ เหมอนบรษรออฐ ทชางอฐนนกอทบกนไว ฉะนน

กาลงรออฐ หรอวากาลงกออฐ ทงรอ ทงกอ

วถจต ๗ วถ ขณะน เปนวถท ๖

ขณะนทานผ ฟงกจะทราบไดวา การสงสมสนดาน เปนในขณะไหน อาวชชนวถ

จต สงสมสนดานไมได วญญาณวถจต สงสมสนดานไมได สมปฏจฉนนวถจต สงสม

สนดานไมได สนตรณวถจต สงสมสนดานไมได โวฏฐพพนวถจต สงสมสนดานไมได

แตจตตอจากโวฏฐพพนวถจต สงสมสนดาน

เพราะเหตใด เพราะเหตวาเกดซา ๗ ขณะ ในขณะปกต ถาเปนในขณะสลบ

จะเกดซา ๖ ขณะ ถาเปนในขณะทจะจตจะเกดซา ๕ ขณะ เพราะเหตวากาลงออนลง

เพราะวากาลงจะจต แตในยามปกตขณะน ชวนวถจะเกดซา ๗ ครง มากกวาวถอน ๆ

เพราะฉะนนจงสงสมสนดานของตน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๓

www.dhammahome.com

ยาแกยาพษคอการเจรญสตปฏฐานเทานน

เวลาทเหน แลวเกดโลภะ ยนด พอใจ ในอารมณ คอ รปารมณทกาลงปรากฏ

ดเหมอนไมเปนโทษ เปนแตเพยงความพอใจธรรมดา ๆ แตใหรวาในขณะนนเปนธรรม

ทเปนโทษ เปนธรรมทใหผลเปนทกข แตวาคอย ๆ สะสมทกขขน ทละเลกทละนอย

ไมใชวาปรากฏความเปนทกขขนทนท

ถามความพอใจเพยงเลกนอย ไมเหมอนกบขณะทเกดความพอใจมาก ถงขนท

เปนนวรณธรรม กลมรมในขณะนน ไมวาจะเปนการคด กคดถงแตในสงทพอใจอยาง

แรง ลกษณะอาการของความหนก ความทเปนอกศล ความกระสบกระสาย ความไม

สงบกปรากฏ

เพราะฉะนนกจะเหนไดวา ตงแตลมตามาน ชวนวถ สงสมสนดานทเปนกศลหรอ

อกศล ใครตอบได

ตงแตลมตาขนมา ตรงตอความเปนจรง อกศลมากไหม แลวจะทาอยางไรด ทก

ทานกาลงกนยาพษ เพราะฉะนนกแสวงหายาทจะรกษายาพษ ถาร

ถาไมร กยงคงกนยาพษ สะสมยาพษ ซงเวลาทใหผล กจะใหผลเปนโทษภย

ทละเลกทละนอยไปเรอย ๆ แตเมอรวาเปนยาพษ กแสวงหายา ซงจะรกษายาพษ

ซงมชนดเดยว คอ การอบรมเจรญสตปฏฐานเทานน

นาหนกอกหนกใจหรอเปลา แตวาถาร กดกวาไมร นคอ สภาพธรรมตามความ

เปนจรง เพอทจะไดเปนผ ไมประมาท และเหนโทษของอกศลวา ขณะใดทสตปฏฐานไม

เกด ไมมหนทางทจะพนจากการสะสมของอกศล เพราะเหตวา กศลอน ๆ กเกดนอย แต

ถาอบรมเจรญสตปฏฐาน สตปฏฐานกสามารถทจะเกดแทนอกศล เพราะโวฏฐพพนวถ

จต โยนโสมนสการ แลวมหากศลกเกดพรอมดวยสต ทระลกรลกษณะของสภาพ

ธรรมทกาลงปรากฏ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๔

www.dhammahome.com

กศลเกดทชวนวถจานวนเทากนกบอกศลหรอเปลา

ทานผ ฟงถามวา กศลจตทชวนวถไดจานวนเทากนกบอกศลจตหรอเปลา

จตททาชวนกจ ทเปนชวนวถ สงสมสนดาน แลวแตวาจะเปนอกศลกสงสมโดย

การเกดซา ๗ ครง ถาเปนกศลกสงสมโดยการเกดซา ๗ ครง เพราะฉะนนแตละบคคลจง

มอธยาศยตาง ๆ กน แมแตพระอรหนตกไมเหมอนกน

การสะสมของจต ของแตละบคคลนละเอยดมาก เพราะฉะนนพระอรหนต

ทงหลายทานกมอธยาศยตาง ๆ กน เปนเอตทคคะในทางตาง ๆ กน เชน ทานพระสาร

บตร เปนเอตทคคะในทางปญญา ทานพระมหาโมคคลลานะ เปนเอตทคคะในทาง

อทธปาฏหารย ทานพระมหากสสปะ เปนเอตทคคะในการรกษาธดงค และสรรเสรญ

ธดงค ทานพระอนรทธะ กเปนเอตทคคะในทางจกขทพย นเปนการสงสมของชวนวถ ซง

ตางกนไปในทางกศล

ฉนใดในทางอกศล กอนททานจะเปนพระอรหนต ทานกมการสะสมทตาง ๆ กน

เหมอนทานผ ฟงในขณะน คดไมเหมอนกนเลย พดไมเหมอนกนเลย กาย วาจา ไม

เหมอนกนเลย ตามการสะสม

การสะสมทชวนวถจตสะสมไปทกขณะจนเปนอปนสย

เพราะฉะนนการสะสมทชวนวถจต กสะสมไปทกขณะ จนกระทงทาใหเกดเปน

อปนสยตาง ๆ การกระทากรยาอาการ ทางกาย ทางวาจาตาง ๆ เพราะฉะนนบางทาน

แมเหนพระอรหนต กยงสนนษฐาน อาการทปรากฏภายนอก แลวกเกดการดหมนขน

เชน วสสการพราหมณ มหาอามาตยของแควนมคธ เวลาเหนทานพระมหากจจายนะ

ลงมาจากภเขา กกลาววา ทานผ นมอาการเหมอนลง

การสงสมของชวนวถจตของวสสการพราหมณทสาคญตน แมวาพระผมพระ

ภาคอรหนตสมมาสมพทธเจา จะตรสใหทานขอใหทานพระมหากจจายนะ อดโทษให

การสงสมมานะ ทาใหวสสการพราหมณไมสามารถจะกระทาเชนนนได แมพระผม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๕

www.dhammahome.com

พระภาคจะทรงพยากรณวา เมอวสสการพราหมณสนชวตลง จะตองเกดเปนลงในปา

ไผ วสสการพราหมณ กใหคนไปปลกกลวย อาหารของลงไว พรอมทจะไปเกดเปนลง

เพราะฉะนนกไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตนจรง ๆ ใหเหนโทษของการสะสม

ของทางฝายอกศลวา ถงแมวาจะเปนพระอรหนตแลว การสะสมของจตแตละขณะ โดย

ความสามารถของชวนวถ ซงเกดซากนถง ๗ ครง กจะทาใหแตละบคคลนมกาย มวาจา

ตาง ๆ กน เปนวาสนา

ซงคาวา “วาสนา” น หมายความถง การสะสมจนชน จนกระทงเปนอาการท

ปรากฏ ไมใชความหมายในภาษาไทย ซงจะหมายความถงความเปนใหญเปนโต

ตาง ๆ แตวา “วาสนา” หมายความถง การสะสมของอกศล จนกระทงเปนสงทเคยชน

เปนประจา ทางกาย ทางวาจา

ผทละวาสนาไดมเพยงบคคลเดยวคอพระพทธเจา

เพราะฉะนนผ ทจะละวาสนาได มบคคลเดยวเทานน คอ พระอรหนตสมมาสม

พทธเจา พระอรหนตองคอน ดบกเลสได หมดกเลส ไมมเชอของกเลสใด ๆ ทจะเกดเลย

แตกยงไมสามารถทจะละวาสนาได เพราะการสงสม เนนนานมาในสงสารวฏ ดวย

ความสามารถของ “ชวนวถ”

วถจตทงหมดม ๗ วถ

สาหรบวนน ไดวถจต ๖ วถ เหลออก ๑ ซงวถจตทงหมดม ๗ วถ

เรมจาก “อาวชชนวถ” เปนวถท ๑

และถาเปนทางปญจทวาร คอ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย กเปน

ทวปญจวญญาณจต ดวงหนง ดวงใด คอ จะเปนจกขวญญาณ หรอโสตวญญาณ หรอ

ฆานวญญาณ หรอชวหาวญญาณ หรอกายวญญาณ แลวแตวาอารมณทปรากฏ ท

กระทบกบปสาทนน เปนอารมณอะไร นนเปนวถจตท ๒

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๖

www.dhammahome.com

เมอดบไปแลว กเปนปจจยใหวถจตท ๓ คอ สมปฏจฉนนจต เกดขนรบอารมณ

ตอจากวญญาณจตทดบไป

วถจตท ๔ คอ สนตรณะ พจารณาอารมณ แลวกดบไป

วถจตท ๕ คอ โวฏฐพพนวถจต กระทากจกาหนดอารมณทปรากฏ เพอกศลจต

หรออกศลจต จะเกดตอ แลวกดบไป

วถจตท ๖ คอ ชวนวถจต ซงไดอธบายไปแลวในคราวกอน

ชวนะ โดยศพท แปลวา ไปอยางเรว หรอ แลนไปในอารมณ

ชวนะ โดยศพทแปลวา ไปอยางเรว หรอถาจะใชคาวา แลนไปในอารมณกได

เปนกศลจตกได เปนอกศลจตกได สาหรบผ ทยงไมใชพระอรหนต แตสาหรบผ ทเปน

พระอรหนตแลว ดบกศลจตและอกศลจต เพราะฉะนนจตททาชวนกจ สาหรบผ ทเปน

พระอรหนตจงเปนกรยาจต ซงไมเปนเหต ทจะใหเกดวบากหรอผลขางหนา

ตทารมมณวถ – ตทาลมพนวถ

วถท ๗ คอ ตทารมมณวถ บางครงกใชคาวา ตทาลมพนวถ

จตดวงนเกดขน กระทากจรบรอารมณ ตอจากชวนวถจต เพราะเหตวา

อารมณนนยงไมดบไป ถานบรป ๆ หนงทกระทบทวาร ซงมอาย ๑๗ ขณะ

ตงแต อตตภวงค เปนขณะท ๑

ภวงคจลนะ เปนขณะท ๒

ภวงคปจเฉทะ เปนขณะท ๓

อาวชชนะ เปนขณะท ๔

ทวปญจวญญาณ เปนขณะท ๕

สมปฏจฉนนะ เปนขณะท ๖

สนตรณะ เปนขณะท ๗

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๗

www.dhammahome.com

โวฏฐพพนะ เปนขณะท ๘

ชวนะอก ๗ ขณะ เปนขณะท ๙ ถง ๑๕

อารมณยงไมดบไป ยงเหลออก ๒ ขณะ

วสยของผ ทเปนกามบคคล เวลาทไดรบ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ แลวรป

นนยงไมดบ จะเปนปจจยใหวบากจตเกดขน รบรอารมณนนตอ อกขณะหนงหรอสอง

ขณะ แลวแตวถจต

จตทกระทากจ รบรอารมณตอจากชวนะ ชอวา ตทารมมณวถ หรอ ตทาลมพน

วถ กหมดวถของจต หลงจากนนไปกเปนภวงคจตตอไป จนกวาวถจตตอไปจะเกดขน

ขณะใดทเปนภวงคจต โลกนไมปรากฏ

อยาลมวา ขณะใดทเปนภวงคจต โลกนไมปรากฏ ความทรงจาทงหมดเกยวกบ

เรองราวของบคคลตาง ๆ เหตการณตาง ๆ ในโลกนไมปรากฏเลย

ขณะทเปนภวงคจต เวลาทนอนหลบสนท ไมมความร ความจา เรองใด ๆ ทงสน

เกยวกบโลกน และถาจตจตเกด กระทากจเคลอนจากความเปนบคคลน ปฏสนธจตเกด

ตอ วถจตตอไป กจะเปนเรองของโลกอนตอไป

แตเพราะเหตวายงไมจต แมวาภวงคจตนนจะไมมเรองราวตาง ๆ ความคด

ความทรงจา เกยวกบบคคลและเหตการณตาง ๆ ของโลกนเลย แตวาเวลาทวถจต

เกดขน กยบยงไมไดทจะมการเหนรปารมณของโลกน หรอสททารมณ คอ เสยงตาง ๆ

ของโลกน กลนตาง ๆ ของโลกน รสตาง ๆ ของโลกน สงทเยน รอน ออน แขง ทกระทบ

สมผสของโลกน

มโนทวารวถจต

เพราะฉะนน กใหเหนความเปนไปของขณะจตวา เปนแตเพยงสภาพธรรมท

เกดขนเพราะเหตปจจย และเมอรปทกระทบกบจกขปสาทดบไปแลว ภวงคจตเกดตอ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๘

www.dhammahome.com

ในขณะทเปนภวงคจต โลกนไมปรากฏอกแลว เพราะเหตวาขณะนน ไมเหน ไมไดยน

ไมไดกลน ไมลมรส ไมรสงทกระทบสมผสกาย

นเปนวถทางทวารทง ๕ คอ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ซงเมอวถ

จตเกดขนรบอารมณทางทวารหนง ทวารใด ดบไปแลว ภวงคจตเกดคน แลวตอจากนน

มโนทวารวถจต คอ จตทเกดขนรบรอารมณเดยวกบอารมณทปญจทวารวถเพงจะรบรท

ดบไปทงหมดนน เกดตอ

เพราะฉะนนสาหรบมโนทวารวถจต มวถจตไมมากเทากบทางปญจทวารวถ

เพราะเหตวาอารมณไมไดกระทบกบปสาท เพราะฉะนนจงไมมอตตภวงค แตวากอนท

จะมการราพงถงอารมณทรบทางปญจทวารวถ กจะตองมภวงคจลนะเกดขน แลวกดบ

ไป และภวงคคปจเฉทะกเกดขน แลวกดบไป และตอจากนน มโนทวาราวชชนจต ก

เกดขน

มโนทวาราวชชนจต ทากจอาวชชนกจทางมโนทวาร

ถาเปนทางมโนทวารแลว จตททาอาวชชนกจ ไมใชปญจทวาราวชชนจต เปน

จตคนละดวง แมวากระทากจอาวชชนะ แตวาปญจทวาราวชชนจตนน กระทา

อาวชชนกจทางปญจทวาร คอ ทางทวารทง ๕ ไมสามารถทจะกระทาอาวชชนกจ ทาง

มโนทวารได

สาหรบมโนทวารวถ จตทกระทาอาวชชนกจ ม ๑ ดวง ชอวา “มโนทวาราวชชน

จต” ราพงถงอารมณทางมโนทวาร ไมจาเปนตองมอารมณใดมากระทบ ทางตา ทางห

ทางจมก ทางลน ทางกาย

ในวนหนง ๆ นกถงอารมณหนงอารมณใด หรอวานกถงเรองหนงเรองใด เวลาท

จะเกดการนกถงเรองหนงเรองใดกตาม ขณะนนเปนเพราะมโนทวาราวชชนจตเกดกอน

เปนวถจตท ๑ ทางมโนทวารวถ ราพงถงอารมณนน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๗๙

www.dhammahome.com

ทางมโนทวารวถมวถจตเพยง ๓

เมอมโนทวาราวชชนจต ดบไปแลว สาหรบผ ทไมใชพระอรหนต นกถงอารมณ

นน หรอวาเรองนน ดวยกศลจต หรออกศลจต ทละประเภท ถาเปนอกศลจต กแลวแต

วาจะเปนโลภมลจต กเกดขนแลวดบไป ๆ ๗ ครง หรอวา ๗ ขณะ ถาเปนโทสมลจต

กเกดขนแลวกดบไป ๆ ถง ๗ ขณะเหมอนกน ถาเปนกศลกเชนเดยวกน เกดแลวกดบ

ไป ๗ ขณะ ๗ ครง แลวตอจากนน ถาเปนอารมณทแรง ตทารมมณจต กเกดตอ

เพราะฉะนนสาหรบทางมโนทวารวถ จะมวถจตเกดเพยง ๓ วถเทานน คอ

อาวชชนวถ ชวนวถ และตทารมมณวถ

วถจต ๗ วถเปนไดเฉพาะทางปญจทวารทละทาง

สาหรบวถจต ๗ วถ เปนไดเฉพาะทางปญจทวาร และกทละทาง

ถาเปนจกขทวารวถ ทงหมด ๗ วถ กตองเปนจกขทวารวถ คอ รอารมณทปรากฏ

ทางตา

ถาเปนโสตทวารวถ ทกาลงไดยนเสยงในขณะน วถจตทง ๗ กเปนโสตทวารวถ

ทางจมก ทางลน ทางกาย โดยนยเดยวกน

เหตใดวถจตจงม ๔ วาระ

ผถาม ก วถจตทงหมดม ๔ วาระ มตงแตตทาลมพนวาระ ชวนวาระ

โวฏฐพพนวาระ โมฆวาระ ดวยเหตอะไรจงตองมตง ๔ วาระ มนเปนไปไดอยางไร

ส. ทานผ ฟงถามตอไปถงวาระ คอ การเกดของวถจตในการรอารมณ

แตละอารมณ ซงในบางวาระ วถจตกเกดทง ๗ วถ และในบางวาระ วถจตกเกด ๖

วถ และในบางวาระ วถจตกเกด ๕ วถ และในบางวาระ วถจตกไมเกดเลย มแตอตต

ภวงค และกภวงคจลนะเทานน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๐

www.dhammahome.com

เพราะเหตวา เวลาทรปกระทบกบปสาท เปนอตตภวงค กระทบอก เปนอตต

ภวงคอก ยงไมมภวงคจลนะ ยงไมไหวทจะรบรอารมณทกระทบ หรอวาบางครง เวลาท

กระทบกบปสาทแลว กระทบกบอตตภวงค แลวกเปนปจจยใหภวงคไหว ทจะรบร

อารมณใหม แตกสายไปเสยแลว เพราะเหตวา รปนนกดบไป เพราะเหตวาเวลาท

กระทบ เวลาทไหว หลายขณะ ไมมกาลงทจะเกดขน รบรอารมณในขณะนน

คนทนอนหลบสนท เขยาแลวกยงไมตน เขยาแรง ๆ กยงไมตนอก เพราะอะไร

อาวชชนจตไมเกด มอตตภวงค และภวงคจลนะ เพราะฉะนน เปนโมฆวาระ เพราะเหต

วา วถจตไมไดเกดขน รอารมณทกระทบ นนชอวา “โมฆวาระ” เพราะเหตวา วถจตไม

เกด

และบางวถ เวลาทอตตภวงค เกดแลว ภวงคคจลนะ เกดแลว ภวงคปจเฉทะ

เกดแลว ปญจทวาราวชชนจต เกดแลว ปญจวญญาณจต ดวงใด ดวงหนง เกดแลว

สมปฏจฉนนจต เกดแลว สนตรณจต เกดแลว โวฏฐพพนจต เกดแลว ชวนจตไมเกด

เพราะอะไร เพราะรปดบไปเสยกอน นนชอวา “โวฏฐพพนวาระ”

ดไหม ไมทนใหชวนวถจตเกด ชอบไหม ไมไดบญ แสดงวามบญทจะเกด

เสมอ ๆ หรอ

นเปนเรองทจะตองพจารณาวา สภาพธรรมทงหลายตามความเปนจรงเปนอยาง

น เพราะฉะนนไมไดหมายความวา เวลาทอารมณกระทบปสาทแตละครงแลว วถจต

จะตองเกดตลอดไปทง ๗ วถ แลวแตวา บางวถเปนโมฆวาระ วถจตไมเกดเลย

และบางวถกเปน “โวฏฐพพนวาระ” คอ เมอโวฏฐพพนจตเกด แลวกดบไป อารมณกดบ

ไป ชวนจตไมเกด

บางวถ ชวนจต เกดแลวกดบไป ๆ ๗ ครง อารมณกดบ เพราะฉะนน ตทารมมณ

วถจตกเกดไมได การรอารมณของจตในวาระนน จงมวถจตเพยง ๖ วถ คอ ถงชวนวถ

เทานน แลวรปกดบไป เพราะฉะนนการรอารมณในวาระนนจงเปน “ชวนวาระ”

และในบางวาระ เวลาทชวนจตเกดดบ ๗ ครงแลว อารมณยงไมดบไป นนเปน

ปจจยใหตทาลมพนวถจตเกดขน เพราะฉะนนการรอารมณของวถจตในวาระนน จง

เปน “ตทาลมพนวาระ”

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๑

www.dhammahome.com

ธรรมทงหมดไมไดอยในหนงสอแตเปนชวตจรงๆ แตละขณะ

นก เปนเรองธรรมดา แตวาเวลาทใชศพทตาง ๆ กอาจจะทาใหสงสยวา

หมายความวาอะไร แตเปนชวตปกตประจาวน

เพราะฉะนนธรรมทงหมด ไมไดอยในหนงสอเลย แตวาเปนชวตจรง ๆ แตละ

ขณะท กาลงเหน กาลงไดยน กาลงไดกลน กาลงลมรส กาลงรสงทกระทบสมผส กาลง

คดนก ขณะนทกทานกาลงเหน ทราบถงวถจตไดแลวโดยการฟงวา มจตอะไรเกดบาง

อาวชชนจต ตองม วญญาณจต ตองม ทกาลงเหน หลงจากนน สมปฏจฉนนจต ตองม

สนตรณจต ตองม โวฏฐพพนจต ตองม ชวนจต ตองม

นเปนความสาคญทสด เวลาทชวนวถจตเกด ทจะเตอนใหทานผ ฟงพจารณาวา

ชวนวถจตทเกดในขณะทเหน เปนกศล หรอวาเปนอกศล สาคญไหม สงสมสนดาน

ตนเอง ไมใชหายไปไหนเลย แตละขณะจตทเกด

การศกษาเรองของจตจะตองทราบชาตของจตดวย

เพราะฉะนน สาหรบการศกษาเรองจตและวถจต หรอจตทพนวถกตาม จะตอง

ทราบดวยวา จตนน เปนชาตอะไร

เชน ปฏสนธจต ทกทานทราบแลววา เปนวบากจต เปนผลของกรรมหนง ใน

กรรมทงหลายทไดกระทาแลวในอดต เปนปจจยทาให ปฏสนธจต เกดสบตอจากจตจต

ของชาตกอน ปฏสนธจตเปนวบากจต เพยงชวขณะเดยว ททากจปฏสนธ ในภพหนง

ชาตหนงจะทากจปฏสนธอกไมได ทาไดเพยงขณะแรกขณะเดยว ทเกดตอจากจตจต

ของชาตกอนเทานน ทเปนปฏสนธจต แลวกดบไป ไมยงยนเลย ซงเมอปฏสนธจต

เปนชาตวบาก ดบไปแลว ปฏสนธจตเปนอนนตรปจจย ทาใหจตดวงตอไป เกดสบตอ

จากปฏสนธจตทนท ทากจภวงค ไมใชวถจต ภวงคจต กเปนวบากจต

เพราะเหตวา กรรมไมไดกระทาเพยงใหปฏสนธจตเกด และดบไปเทานน แต

กรรมยงทาใหวบากจตเกดขน ทาภวงคกจสบตอ และสาหรบภวงคจตดวงแรกทเกดสบ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๒

www.dhammahome.com

ตอจากปฏสนธจต กชอวา ปฐมภวงค ภวงคดวงตอ ๆ ไป นบไหวไหม วาถงภวงคดวงท

เทาไรแลวในขณะน ไมมทางทจะเปนไปไดเลย

และ ภวงคจต เกด ดบ สบตอไปเรอย ๆ จนกวาวถจตจะเกด

วถจตท ๑ คอ อาวชชนจต

สาหรบวถจตท ๑ คอ อาวชชนจต ม ๒ ดวง อยาลมวา จตทกระทาอาวชชนกจ

ทางทวารทง ๕ มดวงหนง คอ ปญจทวาราวชชนจต และจตทกระทาอาวชชนกจทาง

มโนทวาร มดวงหนง คอ มโนทวาราวชชนจต

ทง ๒ ดวงนเปน กรยาจต หมายความวาไมใชกศลจต ไมใชอกศลจต และไมใช

วบากจต เพราะฉะนนอาวชชนจต เปนกรยาจต ไมไดสงสมสนดานตนเอง ไมวาจะ

เปนวบากจต หรอวาอาวชชนจต ไมไดสงสมสนดาน

วบากจต

หลงจากทอาวชชนจตดบไปแลว ไมวาจะเปนจตเหนซงเปนจกขวญญาณ

กเปนวบากจต เปนผลของกรรม ทไดกระทาแลว ทาใหไดเหนอารมณทด เปน

อฏฐารมณ หรอวาอารมณทไมนาพอใจ เปนอนฏฐารมณ

หรอ ทางห โสตวญญาณ กเปนวบากจต ไมมใครรใชไหมวา ตอไปโสตวญญาณ

จะไดยนเสยงอะไร แลวแตเหตในอดตทงสน ทางจมก ฆานวญญาณ ทรกลน กเปน

วบากจต ทางลน จตทลมรส ชวหาวญญาณ กเปนวบากจต ทางกาย จตทรเยน

รอน ออน แขง เปนกายวญญาณ กเปนวบากจต เปนผลของกรรม ซงกระทาใหจต

เหลานเกดขน รบรอารมณตอจากอาวชชนจต และเมอดบไปแลว กเปนอนนตรปจจย

ใหสมปฏจฉนนจตเกด รบรอารมณนนตอ และเมอสมปฏจฉนนจตซงเปนวบาก

เพราะเหตวากรรมเดยวกบททาใหจกขวญญาณเกดขน ทาใหสมปฏจฉนนจตเกดตอ

เปนวบาก แลวกดบไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๓

www.dhammahome.com

เมอวบากทเปนสมปฏจฉนนจตดบไปแลว กรรมเดยวกนนนเองกทาใหสนตรณ

จต ซงเปนวบากเกดขน กระทา “สนตรณกจ”

เพราะฉะนนในวถจต จกขวญญาณ หรอโสตวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหา

วญญาณ กายวญญาณ เปนวบาก สมปฏจฉนนะเปนวบาก สนตรณะเปนวบาก ไมได

สงสมสนดาน เพยงแตเกดขน กระทากจ แลวกดบไป

โวฎฐพพนจต

ตอจากนน โวฏฐพพนจต ซงไดแก จตทเปนมโนทวาราวชชนจต ซงกระทา

อาวชชนกจทางมโนทวาร จตดวงนนทาโวฏฐพพนกจทางปญจทวาร เปนกรยาจต

ไมไดสงสมสนดาน แลวกดบไป

ชวนจต

แตเมอโวฏฐพพนจตดบไปแลว จตทเกดตอ คอ ชวนวถจต ซงกระทากจ แลน

ไปในอารมณ เปนกศลจต หรอ อกศลจต สาหรบผ ทไมใชพระอรหนต และสาหรบพระ

อรหนตกเปนกรยาจต เกดดบสบตอกน ๗ ขณะ ขณะนน สงสมสนดานตน

เพราะฉะนนในขณะนทราบไหมวา กาลงสงสมสนดานอย แลวแตวาจะสงสม

สนดานทเปนอกศล หรอวาจะสงสมสนดานทเปนกศล ทราบหรอยง

ทราบโดยการฟง แตทจะใหทราบจรง ๆ ตองเปนสตปฏฐานทเกด แลวกระลกร

ลกษณะของจตในขณะน จงจะรวาขณะทเปนกศล ตางกบขณะทเปนอกศล

แขก เปนคาในพระไตรปฎก หรอคาในอรรถกถาหรอไม

ในคราวกอนทานผ ฟงถามวา ทวามแขกมา เปนคาในพระไตรปฎก หรอวาใน

อรรถกถาหรอเปลา

ในอฏฐสาลน อปมาการเกดขนรบรอารมณ ทางทวารตาง ๆ วา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๔

www.dhammahome.com

พระราชาพระองคหนงบรรทมหลบอยบนพระแทนบรรทม มหาดเลกของ

พระองคนงถวายอยงานนวดพระยคลบาทอย นายทวารหหนวก ยนอยทพระทวาร

ทหารยาม ๓ คนยนเรยงลาดบอย ทนนยงมคนบานนอกคนหนง ถอบรรณาการ มา

เคาะประตเรยก นายทวารหหนวกไมไดยนเสยง มหาดเลกผถวายนวดพระยคลบาทจง

ไดใหสญญาณ เขาจงเปดประตดดวยสญญาณนน ทหารยามคนท ๑ รบเครองราช

บรรณาการสงใหคนท ๒ คนท ๒ สงใหคนท ๓ คนท ๓ ทลเกลาถวายพระราชา

พระราชาไดเสวย

อปมาไวละเอยดทเดยว แตอยาคดเปนเรองวา มพระราชาพระองคหนง ท

บรรทมหลบอยจรง ๆ เพราะเหตวาจตเกดขน ทละดวง ทละขณะ ขณะทเปนภวงคจต ก

เปนเพยงจต ทเกดขนกระทาภวงคกจ ขณะเดยว ขณะนน จะเหนอะไร จะไดยนอะไร

จะทาจะคดอะไร ไมไดเลย เพราะเหตวาเกดขน กระทาภวงคกจ แลวกดบไป

แตคาอปมาเปรยบเทยบแสดงใหเหน การทจตแตละขณะ จะเกดขนรบอารมณ

วา ในขณะทอารมณกระทบกบปสาท อารมณเปรยบเหมอนคนบานนอก ทถอเครอง

บรรณาการมาทประตวง ซงในอฏฐสาลนอปมาวา นายทวารหหนวก ยนอยทพระทวาร

จกขวญญาณเปนนายทวารหหนวกทอยทประต ซงไมสามารถทจะไดยนเสยงเคาะท

ประต หนาทของจกข วญญาณ ไมใช ไ ดยนเสยงเคาะ แต ทไ ดยน เสยงนน

เปนมหาดเลกทถวายอยงานนวดทพระยคลบาทของพระราชา ไดแก ปญจทวาราวชชน

จต เปนผ ทรวามคน มแขกมาทพระทวาร เพราะฉะนนกใหสญญาณ คอ เมอราพงถง

แลวกดบไป ใหสญญาณแลวกดบไป เพราะฉะนนจกขวญญาณ กเกดขนกระทากจ

เหนทจกขปสาท แลวตอจากนน ทหารยามคนท ๑ กรบเครองราชบรรณาการ ไดแก

สมปฏจฉนนจต สงใหคนท ๒ คอ สนตรณจต คนท ๒ สงใหคนท ๓ คอ โวฏฐพพนจต

คนท ๓ ทลเกลาถวายพระราชา คอ ชวนจต พระราชาไดเสวย

มคาอธบายวา ขอเปรยบเทยบน แสดงเนอความอะไร แสดงเนอความวา

อารมณมกจ คอ หนาทเพยงแตกระทบปสาทเทานน คนบานนอกไมไดเขาไปเฝา

พระราชา แตวาเครองราชบรรณาการสงตอจากคนท ๑ ใหคนท ๒ ใหคนท ๓ แลวจง

ถงพระราชา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๕

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนจกขวญญาณจตเทานน ทกระทากจเหน อารมณอยททวาร

อารมณสามารถเพยงกระทบปสาทเทานน แตวาจตรอารมณสบตอกน อารมณไมได

ขามพนหรอวาลวงลาปสาทไปทอนเลย อารมณจะเลยปสาทเขาไปทไหนไดไหม เปน

รปทกระทบปสาท ถาเปนรปารมณ ทางตา ทกาลงเหนในขณะน มกจเพยงกระทบ

ปสาทเทานน

นเปนคาอปมา ทจะใหพจารณา ใหเขาใจโดยละเอยด ถงกจแตละกจของวถจต

แตละขณะวา จกขวญญาณกระทากจเหน เหมอนนายทวารซงเปดประตด ทากจท

นน แลวสมปฏจฉนนะ เปนทหารยามคนท ๑ ทรบเครองราชบรรณาการสงใหคนท ๒

เพราะเหตวาจกขวญญาณกระทากจเหน แลวดบไป กระทากจตอจากนนไดไหม จกข

วญญาณจะกระทากจของสมปฏจฉนนะไมได จกขวญญาณจะรบอารมณไมได

เพราะเหตวาจกขวญญาณกระทาทสสนกจ คอ ทาไดอยางเดยว คอ เหนทประต แต

วาสมปฏจฉนนะเปนทหารยามคนท ๑ กระทากจรบ แลวสงใหคนท ๒ คอ สนตรณะ

ซงสนตรณะกสงใหโวฏฐพพนะ แลวโวฏฐพพนะกสงใหพระราชา พระราชากเสวยเครอง

ราชบรรณาการนน

เพราะฉะนนจะเหนไดวา ทใชคาวา เสพ ทใชคาวา เสวย น เพอทจะใหเขาใจ

จรง ๆ ถงสภาพของจตทเปนกศล หรออกศล ทกระทาชวนกจ เวลาทมอารมณปรากฏ

ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ

เปนจตทอม ดวยโลภะ หรอวาอม ดวยโทสะ หรอวาอม ดวยโมหะ หรอวาอม

ดวยกศล เพราะเหตวา กระทากจแลนไปในอารมณ ไมใชเพยงเหน ไมใชเพยงรบ ไมใช

เพยงพจารณา ไมใชเพยงตดสน แตกจทงหมดกระทาหมดแลว เพราะฉะนนเมอเปน

ปจจยใหกศลเกดขนเสพอารมณนน หรออกศลเกดขน กตองเสพอารมณนน แลวแตวา

จะเปนกศลหรออกศล เปนวถจตทอมจรง ๆ เพราะวาเกดขน เสพอารมณนน ถง ๗

ขณะ

กาลงอมไหม ทางตา ตองดนาน ๆ หรอเปลาถงจะอม ทางห ถาเปนโมฆวาระ

กไมไดยนเสยง เสยงกระทบ แตไมไดยน หรอวาถาเปนโวฏฐพพนวาระ กศล อกศลก

ไมเกด อมไหม ยงไมไดรบประทาน ไมอม แตพอถงชวนจต เสพอารมณนน เปนจต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๖

www.dhammahome.com

ประเภทเดยวกน ทเกดดบสบตอ ซากนถง ๗ ครง คอ ๗ ขณะ แลวแตวาเปนกศลหรอ

อกศล

เพราะฉะนนโดยปจจย ชวนวถ สงสมสนดานตน โดยสามารถของชวนจต

เพราะมอาเสวนปจจย กระทากจเสพอารมณนน ซาถง ๗ ขณะ เพราะฉะนนกมกาลงท

จะทาใหวบาก ซงเปนผลเกดขนในอนาคต

ถาเปนกศลกด แตถาเปนอกศล ไมทราบวา รตวหรอเปลาวา สงสมอกศล

ประเภทใด มากมาย หนาแนน พอกพน ทนททลมตาตนขน กหลงเลย เปนอยางนน

หรอเปลา

โลกนไมปรากฏในขณะทเปนภวงคจต

เวลาทเปนภวงคจต ไมไดรอารมณ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทาง

ใจกไมไดนกคด เพราะเหตวาถาคดนก หรอถาฝน เปนมโนทวารวถจต ไมใชภวงคจต

เพราะฉะนนเวลาทเปนภวงคจรง ๆ โลกนไมปรากฏ อยาลม โลกนไมปรากฏ

เลย ความสาคญทคดวา เปนบคคลน ในโลกน แลวจะอยในโลกนอกนานสกเทาไร

เปนในขณะทนกคดถงเรองในโลกน ซงเปนวถจต แตเวลาทเปนภวงคจต ไมมการร

อารมณตาง ๆ ของโลกนเลย โลกนไมปรากฏเลย

เพราะฉะนนในขณะนน มอนสยกเลส ไมใชวา ไมมกเลส

อนสยกเลส - ปรยฏฐานกเลส - วตกกมกเลส

เพราะเหตวากเลสม ๓ ขน คอ

อนสยกเลส เปนกเลสอยางละเอยด ๑

ปรยฏฐานกเลส เปนกเลสอยางกลาง ๑

และวตกกมกเลส เปนกเลสอยางหยาบ ๑

อนสยกเลสซงเปนกเลสอยางละเอยด ทสะสม นอนเนอง อยในภวงคจตนน

ไมไดเกดขนปรากฏ กระทากจการงาน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๗

www.dhammahome.com

ปรยฏฐานกเลส กเลสอยางกลาง เกดขนกระทากจ ทชวนวถ วตกกมกเลส

กเลสอยางหยาบ กไมพนจากชวนวถ

เพราะฉะนนจตทไมใชวถจตเทานน ทจะมอนสยกเลส หลงจากทวถจตเกดขน

แลว จะไมเปนอนสยอกตอไป จะเปนปรยฏฐานกเลส หรอ วตกกมกเลส

เพราะฉะนนใหทราบวา เวลาทวถจตเกดขน ไมวาจะเปน เหนสงทปรากฏทาง

ตา ไดยนเสยงทปรากฏทางห ไดกลนทปรากฏทางจมก ลมรสทปรากฏทางลน รสงท

กระทบสมผสทางกาย หรอวาจะคดนกเรองราวตาง ๆ ทางใจ ขณะนนมการสงสม

สนดานตน เพราะเปนชวนวถ ขณะนนไมใชอนสยกเลส

ถาเปนอกศล กจะเปนปรยฏฐานกเลส หรอวตกกมกเลส

ปรยฏฐานกเลส คอ กเลสอยางกลาง วตกกมกเลส คอ กเลสอยางหยาบ ซงจะ

ทาใหลวงทจรต ทางกาย ทางวาจา

ไมรตวเลยวาสะสมสนดานตลอดทกขณะทชวนวถเกด

เพราะฉะนนวนหนง ๆ “เหน” ไมใชอนสยกเลส เวลาทชวนวถจตเกด จะตองเปน

ปรยฏฐานกเลส หรอ วตกกมกเลส แตไมรตวเลยวาสงสมสนดาน ตลอดทกขณะทชวน

วถจตเกดขน ไมวาจะเปนทางตา หรอทางห หรอทางจมก หรอทางลน หรอทางกาย

หรอทางใจ

ตนขนมาแลวสดชน จตใจสบาย ดหรอไมด

ถาทานผ ฟงตนขนมา รสกสดชน จตใจสบาย ด หรอ ไมด

ดเหมอนวา ทานปรารถนาแตความรสกสบาย วนไหนตนขนมาออนเพลย

อาจจะจตใจเศราหมอง ขนมว ไมทราบวา วนนเปนอะไร รสกไมคอยจะแชมชน

ขณะนนไมชอบ เพราะลกษณะของโทสมลจต ซงประกอบดวยโทมนสเวทนา เปนสภาพ

ความรสกของจตทเสย เพราะวาเวทนาในขณะนน ทาใหสภาพของจตปรากฏเปนจต

เสย เพราะเวทนาเปนโทมนส

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๘

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนทกทานปรารถนาทจะตนขน และกสดชน ไมวาจะเหนอะไร กรสก

วา วนนสบายใจ ชอบไหมอยางน ปกตชอบ แตใหทราบวา ถาสตปฏฐานไมเกด หรอถา

กศลจตไมเกด ขณะนน สงสมสนดานของความพอใจ ในสภาพของจตซงสบาย แชมชน

เปนโลภมลจต

เพราะฉะนนการสะสมสนดาน โดยชวนวถจตเกดขน พอใจ แชมชน จตใจสบาย

ซงไมใชกศล ขณะนนสะสมอกศลสนดาน ทละเลกทละนอย ๆ อยางเบาบาง

จนกระทงไมรสก

เพราะฉะนนปรยฏฐานกเลส กมขนวา จะเปนปรยฏฐานกเลส อยางเบาบาง

หรอวาอยางรนแรง ซงถาจาแนกแลว อกศลธรรมทงหมด ซงไดแก อกศลเจตสก ๑๔

ประเภท กมถง ๙ กอง ขนละเอยด ขนกลาง ขนตาง ๆ แลวกขนหยาบ

การมโอกาสไดฟงไดเขาใจพระธรรม เพอใหรตนเองวามอกศลมาก

เพราะฉะนนกควรทจะไดทราบวา การทมโอกาสไดฟงพระธรรม ไดเขาใจเรอง

การเจรญสตปฏฐาน ไดฟงเรองของจตอยางละเอยดถงวถจตตาง ๆ ในขณะทมการ

เหน การไดยน การไดกลน การลมรส การรสงทกระทบสมผสกาย การคดนก ซงเปน

ชวตปกตประจาวนน ใหทราบวา เพอประโยชน คอ ใหรตวเองวา มอกศลทสงสมมา

มากสกแคไหน

ถาสตปฏฐานไมเกด มใครจะบอกไดไหมวา อกศลลดนอยลง เพราะเหตวา

ปญญาไมไดรลกษณะของสภาพธรรมตามความเปนจรง แลวอกศลนนจะลดนอยลงได

อยางไร แมแตเพยงตนขนมา สบาย วนนสดชน กไมรแลววา ขณะนนสงสมสนดาน

ทเปนความพอใจอยางละเอยด และสงสมมาเทาไรแลว ทจะพอใจอยางน โดยไมเหน

วาเปนโทษ ถาสตปฏฐานไมเกด

เพราะฉะนนการสงสมสนดาน กจะเหนไดวา ทละเลกทละนอย ทละวถไป

แลวแตวาจะเปนจกขทวารวถ โสตทวารวถ ฆานทวารวถ ชวหาทวารวถ กายทวารวถ

มโนทวารวถ และในภพน ชาตน มากสกเทาไร ในภพกอน ๆ ชาตกอน ๆ มากสกเทาไร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๘๙

www.dhammahome.com

และถาไมอบรมเจรญสตปฏฐาน ภพตอ ๆ ไป จะเพมขนอกมากสกเทาไร และการทจะ

ใหปญญารแจงอรยสจธรรม ทจะดบกเลสไดเปนสมจเฉท จะเรวหรอจะชา

ไมใชวาอยด ๆ กไปทากนมา เดอน สองเดอน กเปนพระอรยบคคล โดยท

ปญญาไมไดรลกษณะของสภาพธรรมตามความเปนจรง แมแตลกษณะของสตซงเปน

สภาพทระลกรลกษณะของสงทกาลงปรากฏ กยงไมรวามลกษณะอยางไร

เพราะฉะนนปญญาทจะรสภาพธรรมตรงตามความเปนจรง กยอมมไมได

แตพระธรรมททรงแสดงไวโดยละเอยด เพอใหเปนบคคลผ ไมประมาท ทจะรจกสภาพ

ธรรมตามความเปนจรง แมแตการสงสมสนดาน ทกทานกจะรไดวา แตละทานท

ตางกนไป เพราะอกศลชวนวถหรอวากศลชวนวถเกดมากกวากน ทางตา ทางห ทาง

จมก ทางลน ทางกาย หรอทางใจ

วนนมใครรสกวามอกศลประเภทโลภะบางหรอเปลา

เพราะฉะนนเวลากระทบทางตา ใหทราบวา เปนแตเพยงสงทปรากฏ ทจกข

ปสาท แตวาชวนะทเปนอกศล พอใจ สงสมสนดาน ซงยากเหลอเกนทจะละได

เพราะวาเปนไปอยางละเอยด และอยางแผวเบา

วนนมใครรสกวา มอกศลประเภทโลภะมาก ๆ บางไหม นอยหรอมาก

แตโลภะอยางเบาบาง รไหมวา เกอบตลอดเวลา ทนทลมตา วนนจตใจสบาย แชมชน

เรมแลว สงสมสนดานของความพอใจ แลวกยงปรารถนาทจะใหเปนอยางนนอยเรอย ๆ

เพราะฉะนนการจะละกเลสนยากจรง ๆ ไมใชเรองทจะเขาใจวา จะละไดโดย

รวดเรว หรอวาโดยไมรลกษณะของสภาพธรรมตามปกต ตามความเปนจรง ตรงตอ

ลกษณะของสภาพธรรมแตละลกษณะ ซงไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๐

www.dhammahome.com

การฟงพระธรรมทกๆ ขนจะเกอกลใหจตผองแผว

การฟงธรรมนจะเกอกลได ทานผ ฟงเคยลองสงเกตไหมวา ถาวนไหนทานฟง

ธรรมมาก ๆ เพราะเหตวาถาจะพดไปแลว ทเมองไทยเรา รายการธรรมทางวทยมมาก

เกอบจะตลอดเวลา และถาทานเปนผ ฟง ซงพจารณาประโยชนทจะไดรบจากการฟง

ธรรม มธรรมหลายระดบ ลวนแตเกอกล ถาพจารณาแลว กเปนไปในทางทจะใหเปน

กศลประการตาง ๆ

ซงสวนใหญแลว ถาเปนไปในเรองของทาน ในเรองของศล กเปนธรรมท

ถกตอง แตถาเปนไปในเรองของการอบรมเจรญปญญา ทานผ ฟงตองพจารณา

ใครครวญโดยด เพอทจะไดอบรมเจรญปญญาไดถกตองจรง ๆ แตกไมควรทจะละเลย

การฟงธรรมขนอน ๆ ดวย

ซงในขณะทมการฟงธรรม มการพจารณาธรรม มสตเกดขน ระลกรลกษณะ

ของสภาพธรรมทปรากฏทางตาบาง ทางหบาง ทางจมกบาง ทางลนบาง ทางกาย

บาง ทางใจบาง ในขณะนนจตผองแผว ซงตางกบเวลาทกศลจตไมเกดหรอสตปฏฐาน

ไมเกด

แตตองเปนผ ทอบรมเจรญสตปฏฐาน จงจะสามารถทจะรสภาพของจตไดวา

สภาพของจตทเปนกศล ตางกบสภาพของจตทเปนอกศล เพราะเหตวาผ ทยงมอกศล

อย ผ ทยงมปจจยทจะใหอกศลจตเกด อดไมไดทจะตนมา แลวกรสกสบายใจ สาหรบ

บางทาน

และสาหรบบางทาน บางวาระ บางกาล ตนมาแลว กหงดหงด กแลวแตวา

การสะสมทโวฏฐพพนจต จะมนสการใหวถจตทเกดตอ เปนอกศลประเภทใด หรอวา

เปนกศล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๑

www.dhammahome.com

เจรญสตปฏฐาน คอ จตทางมโนทวารเทานนหรอไม

ผถาม ทผมจะเรยนถามกเรองเดยวกบเมอกน แตรสกวาเขาใจวา ตามท

อธบายเมอกน กเขาใจวา จตทเจรญสตปฏฐาน กคอ ทางมโนทวารเทานนใชไหม

ททาสตปฏฐานกนน ทางมโนทวาร

ส. ชวนวถคะ ทเปนกศลชวนะ ซงไดทง ๖ ทวาร

ผถาม อยากใหอาจารยอธบายใหชดเจนวา จตทเจรญสตปฏฐานอยาง

ถกตองสมบรณแบบน แตละขน ๆ ของวถจตนน มนเปนเหตเปนผลกนอยางไร ถา

เขาใจนได ผมกจะเขาใจเรองสตปฏฐานอยางดทเดยว

ส. สตปฏฐานเปนการอบรมเจรญปญญา รลกษณะของสภาพธรรมท

กาลงปรากฏตามปกต ตามความเปนจรง

ซงตามปกต ตามความเปนจรง จตเกดขนทละขณะ กระทากจของจต แตละ

ประเภท แตละขณะ เวลาทยงไมมการเหน ไมมการไดยน ไมมการไดกลน ไมมการ

ลมรส ไมมการกระทบสมผส ไมมการคดนก ไมมการฝน ขณะนนไมใชวถจต

ภวงคจตไมใชกศลจต ไมใชชวนวถ เจรญสตปฏฐานไมได เพราะเหตวา ในขณะนน

เปนวบากจต

เพราะฉะนนเวลาทนอนหลบสนทจรง ๆ สตไมไดเกดขนระลกรลกษณะของ

สภาพธรรมทปรากฏ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ แตเวลาทเปนวถ

จต คอ ขณะใดกตามทมการเหนสงทปรากฏทางตา เปนจกขทวารวถจต

แตละขณะ เรมตงแตปญจทวาราวชชนจตเปนวถจต จกขวญญาณเปนวถจต

สมปฏจฉนนะเปนวถจต สนตรณะเปนวถจต โวฏฐพพนะเปนวถจต ชวนะเปนวถจต

ซงชวนะตามทไดทราบแลววา เปนกศลหรออกศล สาหรบผ ทไมใชพระอรหนต และ

สาหรบผ ทเปนพระอรหนตแลว กศลจตและอกศลจตไมม เปนกรยา

เพราะฉะนนเมอกศลเกดทชวนวถ สตซงเปนกศลกเกดรวมกบกศลจต แลวแต

วาจะเปนกศลประเภทใด ซงยากเหลอเกนทจะมใครสามารถแบงแยกวถจตทางตา

และทางใจซงตอกน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๒

www.dhammahome.com

เมอจกขทวารวถจตดบหมดไปแลว ภวงคจตเกดคนหลายขณะทเดยว

แลวมโนทวารวถกเกดขน รอารมณเดยวกบปญจทวารวถทดบไป

ถาเปนจกขทวารวถ เหนรปใด มโนทวารวถกม รปนนแหละเปนอารมณ

แมวาไมเหน อยาลมวามรปนนเปนอารมณ แมวาไมเหนเชนเดยวกบจกขวญญาณ

ซงเปนจตประเภทเดยว ดวงเดยว ขณะเดยว ททาทสสนกจ คอ เหนจรง ๆ แตเมอดบ

ไปแลว สมปฏจฉนนะ สนตรณะ โวฏฐพพนะ ชวนะซงเปนกศลหรออกศล หรอ

ตทาลมพนจต กรอารมณ คอ สงทปรากฏทางตา แตไมเหน

ฉนใด เวลาทมโนทวารวถจตเกดตอจากจกขทวารวถจต มโนทวารวถจตตงแต

มโนทวาราวชชนจตกด หรอวาชวนวถจตทเปนกศลหรออกศลกด และตทาลมพนจต

ซงเกดตอจากชวนวถ กรรปารมณทจกขทวารวถเพงรนนเอง แมวาไมเหน

เพราะฉะนนจตทกระทากจรอารมณทางมโนทวาร สามารถทจะรอารมณทก

ประเภท ไมวาจะเปนสงทปรากฏทางตา จกขทวารวถจตดบไปหมดแลว ภวงคจตเกด

ตอ แลวมโนทวารวถจตกเกดขน รรปารมณ ซงจกขทวารวถจตรนนเอง

วถจตทางห กบ การเจรญสตปฏฐาน

ถาเปนวถจตทางห เมอโสตทวารวถจตทงหมด คอ ตงแตปญจทวาราวชชนจต

โสตวญญาณจต สมปฏจฉนนจต สนตรณจต โวฏฐพพนจต ชวนจต และตทาลมพนจต

ดบไปหมดแลว วถจตดบหมดแลว ภวงคจตเกดตอคน มาก หลายขณะ แลวมโนทวารา

วชชนจตกราพงถงเสยง ซงโสตทวารวถจตเพงร แลวกดบไป ชวนจตทางมโนทวารวถ

และตทาลมพนะทางมโนทวารวถ กเกดขน รเสยงซงทางโสตทวารวถเพงรแลวกดบไป

เพราะฉะนนในขณะน จะมใครทจะทราบความเกดดบสบตอกนอยางรวดเรว

ของทางจกขทวารวถ ภวงคจต และมโนทวารวถ หรอวาทางโสตทวารวถซงดบไป

มภวงคคน แลวมโนทวารวถกรเสยง ซงทางโสตทวารวถเพงร แลวกดบไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๓

www.dhammahome.com

การอบรมเจรญสตปฏฐาน เปนการระลก รลกษณะของสภาพธรรมตามปกต

ตามความเปนจรง เมอตามความเปนจรง กอนทสตจะเจรญขน ทงเหนดวย และกยง

ไมปรากฏวาดบ กมการไดยน แลวกยงมการคดนก รความหมายของเสยงทไดยนดวย

นกแสดงใหเหนวา จตเกดดบสบตอกนเรวมาก เพราะฉะนนสตปฏฐาน เกดขน

ระลก รลกษณะของสงทปรากฏทางตาทกาลงเหนกได โดยทไมตองนกถงวา ขณะน

เปนปญจทวารวถ หรอวาเปนมโนทวารวถ ไมจาเปนตองคด

เพราะเหตวาถาคด ในขณะนนกาลงรคา รชอ รเรอง รสมมต รบญญต ไมใช

เปนการมนสการ พจารณา นอมทจะรสภาพของสงทปรากฏวา เปนเพยงสภาพธรรม

ชนดหนงซงกาลงปรากฏ และสามารถจะปรากฏไดเฉพาะทางตา ในขณะทกาลงเหน

การอบรมเจรญสตปฏฐานไมมชอ ไมมบญญตแทรก

เพราะฉะนนการอบรมเจรญสตปฏฐาน ไมมชอ ไมมบญญต เขาไปคดนก คน

หรอแทรก แตกหามไมไดอก เชน ในขณะทกาลงเหนน สตอาจจะระลกนดหนง รวามสง

ทกาลงปรากฏจรง ๆ ยงไมรอะไรมาก แตรวา ขณะนมสงทกาลงปรากฏทางตาจรง ๆ

นกแสดงถงขณะทมสตเกดขน จงระลก รวาสงทกาลงปรากฏทางตา ม ตอง

อาศยการระลกอก แลวกพจารณา นอมทจะรวา สงทปรากฏทางตาเปนแตเพยงสภาพ

ธรรมชนดหนง ซงขณะนนไมใชเปนการนกถงวา จกขวญญาณดบไปแลว สมปฏจฉนนะ

เกดตอ สนตรณะเกดตอ โวฏฐพพนะเกดตอ ชวนะขณะน กาลงเปนกศล ไมใชอยางนน

เลย

เวลาทสตเกดระลก รลกษณะของสงทกาลงปรากฏ เพอทจะรวา สงทปรากฏ

ทางตา ไมใชสภาพร ไมใชเหน ตองแยกใหออก

นคอการอบรมเจรญปญญา ทจะรลกษณะของนามธรรมและรปธรรม และใน

ขณะนน กไมใชการนกวา ขณะนเปนกศลจตทางมโนทวารทกาลงร แลวกจะตดวถจต

ทางปญจทวารทเปนกศลออกไป ไมใชอยางนน เพราะเหตวามหากศลจตเกดไดทง ๖

ทวาร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๔

www.dhammahome.com

ในขณะทกาลงเหน เปนมหากศลจตทประกอบดวยสตพรอมดวยสมปชญญะ

ทรลกษณะของรปทกาลงปรากฏได สบตอกนทงทางมโนทวารวถและทางปญจทวาร

วถ โดยไมมการแยก เพราะเหตวาไมใชขนคดนก แตเปนขนทจะระลก รลกษณะของ

สภาพธรรมทกาลงปรากฏ จนกวาสภาพธรรมนนจะปรากฏจรง ๆ ทางมโนทวารวถ

ซงหมายความวา มโนทวารวถตองปรากฏ

วถจตทเกดขนมารปรมตถหลายวถ สตปฏฐานระลกทางทวารไหน อยางไร

ผถาม ผมของใจอยทวา เจรญสตปฏฐานอยางทวา เราจะรนามและรปโดย

ความเปนปรมตถทางปญจทวาร ขณะทรนามหรอรป ขณะนนเปนวถจตเดยวอนนนร

หรอวาเปลยนวถใหมขนมารใหม

ส. หลายวถไมใชวถเดยว วถจตหนงทคดวา ๗ ขณะมากนน ความจรง

ดบไปอยางรวดเรวเหลอเกน

ผถาม เมอเปนหลาย ๆ วถ โดยความคดสวนตวของผม การทเราจะประจกษ

จกขวญญาณทกาลงปรากฏอย อนนเปนของทกาลงปรากฏอยในปจจบน จะเปนวถ

เดยวกนทประจกษวา อนนเปนจกขวญญาณหรอวารปารมณทเปนปรมตถ อนนเปน

มโนทวารวถรวมกนอยางไร อนนอาจารยชวยอธบายใหกระจางหนอยครบ

ทรจกขวญญาณจรง ๆ ในขณะทกาลงปรากฏอยเดยวน เปนวถของมโนทวารร

หรอวาเปนวถของปญจทวารอนนน หรอกบวถใหมร กสงสยอย เพราะวาทกาลงรของ

จรง ทกาลงปรากฏอยในขณะน ตอหนาตอตาน จะเปนวถไหน

ส. การอบรมเจรญปญญา อยาลม ตามลาดบขน ฟงดแลวเหมอนกบวา

ตองการทจะเจาะจงเปนวถ ๆ ไป แตความจรงแลว การอบรมเจรญปญญาน ขอเพยง

ขนทใหรวา ลกษณะของนามธรรมนนเปนสภาพรเทานนจรง ๆ

ยงไมตองไปถงวถไหน ๆ เลย เพยงแตใหสตระลกศกษา แลวรจรง ๆ วา

ลกษณะของนามธรรมซงเกดขนนนเปนสภาพร เปนธาตร เพยงเทาน เพยงใหเขาถง

ลกษณะแท ๆ ของนามธรรม ซงเปนธาตร สภาพร

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๕

www.dhammahome.com

ยงไมตองเปนวถไหนเลย แตขอใหเขาใจใหชดเจนวา นามธรรมนนเปนสภาพร

เปนธาตร ในขณะทกาลงเหน เพราะเวลานกปนกนแลว ถาสตไมระลกรลกษณะของ

สภาพธรรมทกาลงปรากฏ มใครสามารถทจะรวา สงทปรากฏทางตาไมใชสภาพร

แตสงทปรากฏทางตานปรากฏ เพราะมสภาพรทกาลงเหน

เมอฟง พจารณาเขาใจพยญชนะ แลวสตกยงจะตองเรมระลก จนกวาทจะร

จรง ๆ วา ธาตร ซงเหน เปนแตเพยงธาตร เปนสภาพร เทานนจรง ๆ เปนอยางไร

ผถาม มนจะเปนอยางนไดไหมครบ อาจารย เราเกดสตระลกรทางปญจทวาร

เชน จกขวญญาณ รปารมณ รปทเราเหน ปกตเราเหนปบ เกดความเปนตวตน หรอสตว

บคคลทนท การทรวาเปนตวตนน ผมเขาใจวาไปถงมโนทวารวถ คอ คดถงรปรางทเคย

เกบไวในใจ แลวเขาใจวาเอาอนนนมาเทยบ พอเหนปบอนนกบของเกาเหมอนกน กเลย

เขาใจวา คนน ชอน สงนชออยางนน จงจะเรยกกนถก การเจรญสตปฏฐานเปน

เชนเดยวกบอยางน ไดไหมครบ เปนแตละภาวะทวาเคยจาเปนตวตน แตกลบเปน

ปรมตถขนมาแทนตวตนในขณะนนหรอเปลา เปนลกษณะนหรอเปลาครบ

ส. ผ ทเจรญสตปฏฐานยอมรวา สตเกด หรอวาหลงลมสต และผ ทเจรญสต

ปฏฐานยอมรวา เมอสตเกดแลว สาเหนยก สงเกต นอมพจารณา ทจะรลกษณะของสง

ทปรากฏ ซงไมใชสภาพร ขณะหนง หรออาจจะหลาย ๆ ขณะ หลายวน หลายเดอน

หลายป หรอวา บางวน บางเดอน บางป กไมไดระลกอยางนเลย แลวแตสตจะเกด

หรอไมเกด และไมใชเพยงแตศกษารลกษณะของสภาพสงทกาลงปรากฏเทานน

ยงจะตองนอมระลก ร ธาตร สภาพร ทกาลงร คอ กาลงเหนสงทปรากฏ

นคอการอบรมเจรญสตปฏฐานทจะรลกษณะจรง ๆ ยงไมตองไปหวงกงวลถง

วถจตอะไรทงสน แตวาการฟงเพอทจะใหเขาใจวา ลกษณะของสภาพธรรมไมใชตวตน

อยางไร เปนแตเพยงสภาพธรรมทเกดขน แลวกดบไปอยางรวดเรว แตเพราะการเกด

สบตอของสภาพธรรมใหม ทงนามธรรมและรปธรรม ปดบงการดบไป ของนามธรรม

และรปธรรมกอน จงทาใหไมเหนวา นามธรรมและรปธรรมนนเกดขน แลวกดบไป

แลวกเกดขน แลวกดบไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๖

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนจงฟง เพอทจะใหเขาใจ เพอเปนปจจยใหสตระลก และในทสดก

จะเรมเขาใจลกษณะของสภาพธรรมทเปนนามธรรมและเปนรปธรรมเสยกอน

เพราะฉะนนไมตองหวงกงวลถงปญจทวารวถ มหากศลจตเกดทชวนะ ระลกร

ลกษณะของรป แลวพอถงมโนทวารวถนน จะระลกรลกษณะของรปทปรากฏ หรอวา

ระลกรลกษณะของนามธรรมซงเปนสภาพร ธาตร แตตามปกตตามธรรมดาอยางน

ยงไมตองหวงกงวลถงวถไหน เพราะวาตามความเปนจรงแลว มหากศลญาณ

สมปยตตซงเปนสภาพทระลกรลกษณะของสงทปรากฏ เกดไดทง ๖ ทวาร

เวลานกสบตอกนอย ถาสตของใครจะเกดขนระลก รลกษณะของสงทปรากฏ

ไมวาจะเปนแขง ออน เสยง ส กลน รส หรอวานามธรรมทเหน สภาพรเสยง สภาพรออน

รแขงทกาลงปรากฏ กเปนมหากศลจตซงเกดสบตอกนทง ๖ ทวาร โดยทไมจาเปนตอง

แยก

ปจจบนอารมณ – ปจจบนสนตต

ผถาม เรองของวถจต เรองของปรมตถธรรมตามทไดศกษามาวา รปารมณนม

อายเทากบ ๑๗ ขณะของจต แตทางปญจทวารวถ นบตงแตอตตภวงคไปจนกระทงถง

ตทาลมพนะ กได ๑๗ ขณะ รปารมณกดบไปในขณะนน ทนในเมอปญจทวารวถน ๑๗

ขณะดบไปแลว ภวงคจตกเกดคน นบไมถวน หลงจากนนทางมโนทวารวถ จงเกดขน

รบอารมณทางปญจทวาร ทนถามสตระลกรในขณะนน รอารมณทปญจทวารรมา

ในขณะนนยงชอวา ปจจบนอารมณ หรอปรมตถอารมณหรอเปลาครบ

ส. ปจจบนและปรมตถดวย แตไมใชโดยขณะ โดยสนตต คอ โดยการสบ

ตอ เพราะเหตวายงไมดบไป ยงปรากฏอย ยงไมดบในทนหมายความวา ยงมเกดดบ

ปรากฏอย แตวาทจรงแลว ขณะ ๑๗ ขณะ อายของรปนน กดบไปหมด แลวกมรปเกด

อก ๑๗ ขณะ ดบไปแลว กรปเกดอก ๑๗ ขณะ ดบไป จงปรากฏใหเหน เปนลกษณะของ

รปนน

ทใชคาวา ปจจบน มความหมายหลายอยาง ในความหมายน หมายความถง

สนตตปจจบนทสบตอ ไมใชเมอวานน เมอปกอน เมอเดอนกอน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๗

www.dhammahome.com

ผถาม กรปารมณนมนเกดขนอก ทางมโนทวารกไมไดรบรปารมณนน

ส. ถาบอกวา ทางมโนทวารไมไดรบรปารมณนนละก ขณะนทานผ ฟงเหน

แลว จะไมมการเหนตอไป กตองขาดชวง แตนเหนไมปรากฏวาดบเลย สงทปรากฏซง

เปนรปารมณทางตา กไมปรากฏวาดบ แลวอยางนจะกลาววา มโนทวารวถไมไดรบ

ตอไดอยางไร

ผถาม คอรปารมณจะตองเกดทปญจทวารวถ เชน สมมตวา จกขทวารวถเหน

รปารมณ เมอรปารมณเกดขน ๑๗ ขณะของจต รปารมณนนกดบไป ทนถารปารมณ

เกดใหม จตกไมไดรบ ในเมอมโนทวารวถเกดขน มโนทวารวถเกดขนน รปารมณท

เกดใหมนน จตกไมไดรบรปารมณใหมนนแลว

ส. ถาเปนปญญาจรง ๆ จะประจกษความเกดดบ แลวกรวา เวลาทคดนก

อยในขณะนน ไมมเสยง หรอวาไมมส รวมอยในขณะของวถจต ทกาลงคดนก

ขอกลาวถงคาถามเมอก เพอทจะไดประกอบกนทวา รปารมณมอาย ๑๗ ขณะ

แลวกดบไป และมโนทวารวถจตรบรรปารมณตอจากปญจทวารวถ

เพราะฉะนนเวลาทสตระลกรลกษณะของรปธรรม ทจะปรากฏความขาดตอน

ระหวางปญจทวารวถและมโนทวารวถ กคอ มโนทวารวถปรากฏ รรปทตอจากปญจ

ทวารวถได ยงชอวา ปจจบนอารมณ เพราะเหตวาการเกดดบสบตอกนอย

อยางทางตาทกาลงเหนขณะน เปนปจจบนหรอเปลา เวลาทสตระลกทง ๖

ทวาร ไมมใครไปกนเอาไววา ใหเกดทางมโนทวารวถเทานน ทางปญจทวารวถไมม

สตปฏฐาน ไมมใครสามารถทจะกนการเกดดบ สบตอกนอยางรวดเรวมากของวถจต

ได

เพราะฉะนนเวลามการระลกรลกษณะของรปารมณ ทางมโนทวารระลก

รรปารมณ และทางปญจทวารกเหนรปารมณ สตกระลกรลกษณะของรปารมณท

ปรากฏนน ทงทางปญจทวาร และมโนทวารวถ

ทางหกเชนเดยวกน เสยงปรากฏในขณะน ใครจะแยกวา ปญจทวารวถ แลว

เสยงกดบไปใน ๑๗ ขณะ เพราะเหตวามโนทวารวถเกดสบตอหลงจากทภวงคคนแลว

มโนทวารวถกรเสยงซงทางโสตทวารวถเพงไดยน แลวดบไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๘

www.dhammahome.com

มใครจะกนไมใหจตเกดดบอยางน และเมอสตระลกรลกษณะของเสยง

ยอมระลก รลกษณะของเสยงทปรากฏ ทงทางโสตทวารวถ และทางมโนทวารวถ

โดยทไมแยกเหมอนกน เพราะวาเสยงเมอปรากฏทางปญจทวารวถแลว กยงเปน

อารมณของมโนทวารวถจตตอ

ขอสาคญ ทานผ ฟงอยาเขาใจโดยชอ แลวเอาไปปะปนกบเวลาทสตกาลงระลก

ร เชน ลกษณะทแขง ถงสตจะไมเกด แขงกปรากฏ เพราะฉะนนในขณะทแขงปรากฏ

ขนการฟงเหนวา เปนสภาพธรรมทไมใชสงหนงสงใด นขนการฟง รวาแขงเปนแขง

แตวาปญญาอบรมเจรญจนกระทงรในปฐวธาต ซงไมใชเรา ไมใชวตถสงหนงสงใด

ทงสน หรอยง

เพราะฉะนนอยาเพงรบรอนหรอวาใจเรว ทจะเอาปรยตไปปนกบขณะทสตระลก

รลกษณะของสงทกาลงปรากฏ เพราะเหตวาจะตองศกษา จนกระทงเปนความรท

สามารถจะแยกขาดจากนามธรรม ซงเปนสภาพรสงทกาลงปรากฏนน

เชน ในขณะทแขงปรากฏ ถาเคยศกษามาวา ลกษณะทแขงเปนรปธรรม

บางทานกอาจจะบอกวา ไมสงสยเลย เขาใจแลววา แขงนเปนรปธรรม ลกษณะทแขง

ตองเปนรปธรรม แตวาลกษณะทรแขง ไมใชแขง อยางไร ในขณะทแขงกาลงปรากฏ

สภาพรแขงตางกบแขงทกาลงปรากฏอยางไร ทจะรจรง ๆ วา แขงเปนรปธรรม

เหมอนกบทางตาทกาลงเหน รปารมณเปนสงทปรากฏทางตา ถงแมวาทกทาน

ทยงไมไดอบรมสตปฏฐานเพยงพอ กจะตองเหนเปนคนหลาย ๆ คน เหนเปนวตถสง

ตาง ๆ ทจะใหเหนวา เ ปนรปารมณ เปนเพยงสงทปรากฏทางตาเทานนจรง ๆ น ยากท

จะเปนได หมายความวาโดยขนประจกษ แตโดยขนวาจาทจะกลาวตาม กแสนทจะงาย

วาสงทปรากฏทางตามจรง กาลงปรากฏ เปนสภาพธรรมทไมปรากฏทางอน ไม

ปรากฏ ทางห ไมปรากฏ ทางจมก แตวาเปนสงทกาลงปรากฏ ทางตา

แตวาลกษณะของรปารมณแท ๆ ซงไมใชสตว ไมใชบคคล ไมใชตวตนเลยจรง ๆ

ปรากฏโดยสภาพทเปนรปารมณ หรอวา เพยงแตกลาวตามไดวา รปารมณกาลง

ปรากฏ เพราะเหตวาเปนลกษณะของสภาพทสามารถจะปรากฏทางตาเทานน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๙๙

www.dhammahome.com

การอบรมเจรญปญญา ตองเปนผ ทตรง เพอทจะไดอบรมเจรญปญญาถกตอง

ขน และรชดในลกษณะของนามธรรมและรปธรรมถกตองยงขนเปนขน ๆ

ถายงเหนวา เปนคนหลาย ๆ คน เปนวตถสงของตาง ๆ กหมายความวา ทเคย

พด แลวกเคยเขาใจขนการฟงวา รปารมณเปนสภาพธรรมทมจรง เปนสภาพธรรมท

กาลงปรากฏทางตา นนเปนเพยงขนความเขาใจทเปนปรยตเทานน

เพราะฉะนนเวลาทสตระลกน ตองเปนผ ทตรง อชปะฏปนโน ตองตรงจรง ๆ วา

มการนอมรลกษณะของสงทกาลงปรากฏ จนกระทงประจกษจรง ๆ วา หาความเปน

สตว เปนบคคล เปนวตถสงใด ๆ ในเพยงสงทปรากฏทางตาไมไดเลย

การอบรมเจรญสตปฏฐานตองทวทง ๖ ทาง

เพราะฉะนนการอบรมเจรญสตปฏฐาน ตองทวทง ๖ ทาง เพราะเหตวาทง ๖

ทาง ซงรวมกนตดแนน ทาใหสญญา ความทรงจา ในสณฐาน ในรปรางของสงทปรากฏ

ประกอบกบการรความออน ความแขง โดยการกระทบทางกาย กทาใหเชอมโยงทกสง

ทกอยาง รวมเปนบคคล เปนสตว เปนวตถสงตาง ๆ ขน ยากทจะพลดพรากใหกระจด

กระจายออก ใหเหนวา รปารมณ เปนเพยงสงทปรากฏทางตา และ สงทออนแขง เวลา

กระทบสมผส กเปนแตเพยงธาต ซงไมใชคน ไมใชวตถ ไมใชสงทปรากฏทางตา ไมใช

เสยงทปรากฏทางห ไมรวมกน เหมอนอยางแตกอน

เพราะฉะนนปรยตตองอยาปน อยาคดวารแลว

แสดงใหเหนวา การอบรมเจรญสตปฏฐานเปนเรองละเอยด เปนเรองทจะตอง

อบรมนาน และเปนเรองทจะตองเปนการศกษา รลกษณะของนามธรรมและรปธรรม

เทานน

เพราะฉะนนสภาพธรรมทกอยางตองตรงตามความเปนจรง สตระลกรลกษณะ

ของสภาพธรรมทางตา กจะเพมความรในลกษณะของสงทปรากฏทางตาวา เปนเพยง

ลกษณะทมจรง แลวกเพยงปรากฏเทานน นนเปนทางตา สวนทางใจทรบรตอ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๐

www.dhammahome.com

กสามารถทจะนกถงรปรางสณฐาน จดจาสวนสดตาง ๆ ของสทตางกน ทาใหเกด

ความทรงจาวา เปนวตถสงหนงสงใดขนได

แสดงใหเหนวา การอบรมเจรญปญญา ทจะรจรง ๆ ในลกษณะของสภาพธรรม

ทไมใชสตว ไมใชบคคล ความรนนตองประจกษแจงจรง ๆ ในความไมใชสตว ไมใช

บคคล ไมใชตวตน ทางมโนทวารวถ จงเปนการแยกขาด

เพราะเหตวา มโนทวารวถคนทกปญจทวารวถ เมอจกขทวารวถดบไปแลว มโน

ทวารวถเกดตอ จงสามารถทจะประจกษความดบไปของรปารมณได และรวา สภาพ

ธรรมทปรากฏทางมโนทวาร เปนแตเพยงลกษณะของสภาพธรรม ซงไมรวมกนทกทวาร

จนกระทงเปนสตว เปนบคคลได

การศกษาปรยตธรรมมประโยชน ทจะใหเหนความเปนอนตตาของธรรม

การศกษาปรยตธรรมมประโยชน ทจะใหเหนความเปนอนตตาของสภาพธรรม

ทงหลายโดยละเอยด ทสตจะเรมระลก รลกษณะของสงทปรากฏทละทวาร ทละทาง

จนกวาปญญาจะรชดในลกษณะของนามธรรมและลกษณะของรปธรรม แตตองร

ความตางกน มฉะนนตองรวมกน เชน ขณะทแขงปรากฏ ไมทราบวาเปนรแขงหรอ

แขง เพราะฉะนนกยงคงเปนสงหนงสงใดอย จนกวาปญญาจะรชดทางมโนทวาร

ขณะนนจงจะปรากฏวา ไมใชสงใดทงสน เปนแตเพยงแขงซงเกดดบ

เขาใจการสงสมของชวนวถ ควรเขาใจเรองชาตของจตดวย

สาหรบการทจะใหเขาใจเรองการสงสม สนดานตนเอง โดยสามารถของชวนวถ

กจะตองเขาใจเรองชาตของจต ไมวาจะไดยนไดฟงเรองจตประเภทใดกตาม กควรทจะ

ไดทราบดวยวา จตนนเปนชาตอะไร

เพราะฉะนนสาหรบวถจตทง ๗ วถ ในขณะทกาลงเหน เปนจกขทวารวถ กาลง

ไดยนในขณะน เปนโสตทวารวถ กาลงไดกลน เปนฆานทวารวถ กาลงลมรส เปน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๑

www.dhammahome.com

ชวหาทวารวถ กาลงรสงทกระทบสมผส เปนกายทวารวถ และมโนทวารวถทกาลงคด

นก กาลงรเรองตาง ๆ กควรทจะไดทราบวถจตทงหมดวา เปนจตชาตอะไรดวย

วถจตแรกทางปญจทวารวถ ไดแก อาวชชนวถ

วถจตแรกทางปญจทวารวถ แลวแตวาจะเปนจกขทวารวถ หรอโสตทวารวถ

หรอฆานทวารวถ หรอชวหาทวารวถ หรอกายทวารวถ กตองเกดขนทละวถ และทละ

ขณะ เพราะฉะนนเวลาทภวงคจตดบไปแลว

วถท ๑ ทางปญจทวาร คอ “อาวชชนวถ” ซงไดแก ปญจทวาราวชชนจต ๑ ดวง

เปนชาต “กรยา” ไมใชกศล ไมใชอกศล และไมใชวบาก

ซงขอความในอฏฐสาลน แสดงลกษณะของจตทเปนกรยาจตวา

เปน “กรยา” คอ เปนเพยงการกระทา

และขอความตอไปแสดงลกษณะของกรยาจต ทตางกนโดย “กจ” วา

กในบรรดากรยาจตทกดวงทเดยว กรยาจตดวงใด ไมถงความเปนชวนะ กรยา

จตดวงนน ยอมไมมผล เหมอนดอกไมลม ซงมาจากศพทวา “วาตบปผ” ซงมลฎกาแก

วา “โมฆบปผ” หมายถง ดอกไมทไรผล

มไหม ดอกไมซงไรผล มหรอไมม ไมใชหมายความวา เมอมดอกแลว จะตองม

ผลเสมอไป ดอกไมบางชนด มดอกจรง แตวาเมอรวงหลนไปแลว กไมมผล

เพราะฉะนนกรยาจตกเชนเดยวกน กรยาจตดวงใด ไมถงความเปนชวนะ กรยา

จตดวงนนยอมไมมผล เหมอนดอกไมลม และกรยาจตทไมถงชวนะ คอ ไมเปนชวนวถ

จตนน กม ๒ ดวง คอ ปญจทวาราวชชนจต ๑ ดวง ซงเปนอาวชชนวถจต กระทาอาวช

ชนกจ ทางปญจทวาร และ มโนทวาราวชชนจต ๑ ดวง ซงกระทาโวฏฐพพนกจ

ทางปญจทวาร และทาอาวชชนกจ ทางมโนทวาร

สวนกรยาจตอน ซงถงความเปนชวนะ เปนจตของพระอรหนตนน ขอความใน

อฏฐสาลน อปมาวา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๒

www.dhammahome.com

กรยาจตดวงใด ถงความเปนชวนะ กรยาจตดวงนนกไมมผล เหมอนดอกของ

ตนไม ทมรากขาดเสยแลว จงเปนแตเพยงการกระทาเทานน เพราะเปนไปดวยอานาจ

ใหสาเรจกจนน ๆ

นกเปนการแสดงลกษณะทตางกนของกรยาจต ทไมถงความเปนชวนะ และท

ถงความเปนชวนะ เพราะฉะนนผ ทไมใชพระอรหนตกมกรยาจต แตวามเพยง ๒ ดวง

เทานน คอ ปญจทวาราวชชนจตและมโนทวาราวชชนจต กรยาจตอนทงหมด ซงตอไป

จะทราบวามกดวง เปนของพระอรหนตทงสน

เพราะฉะนนพระอรหนตกม กรยาจตทไมถงชวนะ ๒ ดวง คอ ปญจทวาราวชชน-

จต ๑ ดวง มโนทวาราวชชนจต ๑ ดวง และ กรยาจตทเปนชวนวถ เพราะเหตวา

พระอรหนตดบกศลและอกศลทงหมด จงไมมชวนวถจตทเปนกศลและอกศลเลย

ชาตของจตทงหมดม ๔ ชาต

เพราะฉะนนจตทงหมดจาแนกออกไดเปน ๔ ชาต คอ เกดเปนกศล (ชาตหนง)

ประเภทหนง เกดเปนอกศล (ชาตหนง) ประเภทหนง เกดเปนวบาก คอ เปนผลของ

กรรม ประเภทหนง เกดเปนกรยา คอ เปนเพยงการกระทา ไมใชผลของกรรม และไมใช

กรรม คอ ไมใชทงกศล ไมใชอกศล และไมใชวบาก อกประเภทหนง

ซงถาไดทราบเรองชาตของจต กจะเหนวา ขณะใดเปนเหต ขณะใดเปนผล และ

ขณะใดไมใชเหต ไมใชผล

พระอรหนตมจตกชาต ๒ ชาต คอ วบากกบกรยา

ปถชนมจตกชาต ๔ ชาต คอ กศล อกศล วบาก กรยา

พระโสดาบนบคคลมจตกชาต ๔ ชาต คอ กศล อกศล วบาก กรยา

พระสกทาคามบคคล กมจต ๔ ชาต คอ กศล อกศล วบาก กรยา

พระอนาคามมบคคล กมจต ๔ ชาต คอ กศล อกศล วบาก กรยา

แตพระอรหนต มจตเพยง ๒ ชาตเทานน คอ วบากและกรยา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๓

www.dhammahome.com

เมอปญจทวาราวชชนจตดบ ทวปญจวญญาณซงเปนชาตวบากเกดตอ

เมอปญจทวาราวชชนจตดบไปแลว จกขวญญาณวถเกดในจกขทวารวถ เปน

ชาตวบาก เพราะเหตวาเปนผลของกรรมททาใหเหนสงทนาพอใจ หรอไมนาพอใจ

ถาเปนผลของกศลกรรม จกขวญญาณ กเปนกศลวบาก ถาเปนผลของ

อกศลกรรม จกขวญญาณ กเปนอกศลวบาก

เพราะฉะนนถงแมวา ทกคนจะมจกขปสาท แตจกขวญญาณเหนอารมณตางกน

ตามกรรม ไมมใครทาให กรรมของตนเองเปนปจจย ทาใหวบาก คอ จกขวญญาณ

เกดขน เหนสงทนาพอใจหรอสงทไมนาพอใจ

ถาเปนทางห หลงจากทปญจทวาราวชชนจตดบไปแลว โสตวญญาณกเกดขน

ไดยนเสยง เปนชาตวบาก แลวแตวาจะเปนกศลวบาก หรออกศลวบาก

ทางจมกกเชนเดยวกน บางครงไดกลน ซงไมนาพอใจเลย ขณะนนกเปน ฆาน

วญญาณอกศลวบาก ถาขณะใดทไดกลนทหอม นาพอใจ ขณะนนกเปน ฆานวญญาณ

กศลวบาก

ถาเปนทางลนกเชนเดยวกน ไดรสทกลมกลอม รสทประณต ในขณะใด ขณะนน

กเปนชวหาวญญาณกศลวบาก ถาไดรสทไมประณต เผด ขม ขน ฝาด ไมนาพอใจ

ขณะนน ชวหาวญญาณกเปนอกศลวบาก

ทางกายกเชนเดยวกน มการกระทบ เยน รอน ออน แขง ตง ไหว อยเสมอ ถา

ขณะใดกระทบสมผสสงทแขงเกนไป กระดาง แรง ขณะนนกเปนอกศลวบาก ถาขณะใด

กระทบสมผสสงทนาพอใจ ขณะนนกเปนกศลวบาก

เพราะฉะนนทวปญจวญญาณ ๑๐ ดวง ไดแก จกขวญญาณ ๒ ดวง คอ กศล

วบาก ๑ อกศลวบาก ๑ โสตวญญาณ ๒ ดวง คอ กศลวบาก ๑ อกศลวบาก ๑ ฆาน

วญญาณ ๒ ดวง คอ กศลวบาก ๑ อกศลวบาก ๑ ชวหาวญญาณ ๒ ดวง คอ กศลวบาก

๑ อกศลวบาก ๑ กายวญญาณ ๒ ดวง คอ กศลวบาก ๑ อกศลวบาก ๑

ทวปญจวญญาณ ๑๐ ดวง เปนวบาก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๔

www.dhammahome.com

บงคบใหวบากเกดตามตงใจไดหรอไม

ผถาม เรองของวบากจต ฟงดแลว คลาย ๆ กบบงเอญ หรอบางทจงใจใหมน

เกดกได สมมตวาบงเอญเราเดนไป เหนอะไรด ๆ เดนไปโดยทไมไดตงใจ

อยากจะไปดอะไรสวย ๆ แลวกไปดวยตวเอง กไดเหนของสวย ๆ อยากจะดม

กลนหอม ๆ กไปซอนาหอมด ๆ มาดม อยางนกเปนกศลวบากอยตลอด จะตงใจใหมน

เปน กได และอยางทไมไดตงใจ อยางเราเดนไป ผานรานขายดอกมะล กลนดอกมะล

หอม ๆ กโชยมา

วบาก โดยทตงใจใหมนเกด กได ผมกชกจะงง ๆ อย อยางคนมเงน เขารอน กไป

ซอแอรมาตด เขากเยน กายวญญาณกระทบกบสงทพอใจ สบายมาก อยางทเราเดนไป

บงเอญรอนมาก เขาไปใตรมไม มนมทใหเรา อนนมนยงไง รสกวาบางครง บงคบใหมน

เกดกได ผมแยกไมออก

ส. ไมไดมกรรมในอดตทไดกระทาแลวหรอ คดถงแตปจจบน คลาย ๆ กบ

อยในอานาจบงคบบญชา เปนตวเราทจะทาได แตขอใหยอนนกไปถงวา ไมมกรรมใน

อดตบางหรอ ปราศจากกรรมทไดกระทาแลวหรออยางไร จงกลาววา สามารถทจะได

รป ไดเสยง ไดกลน ไดรส ตามปรารถนาได

ผถาม ผมดแลว คลาย ๆ กบบงคบใหเกดได หรอโดยบงเอญ โดยธรรมชาตก

ได คลาย ๆ กบ มลกษณะ ๒ อยางดวยซาไป

ส. เพราะวาไมรปจจยของจตแตละขณะทจะเกดขน

ผถาม อยางคนบางคน หรออยางผมกได อยากกนผลไมอรอย ๆ เอาสตางคไป

ซอมงคด กโลละ ๑๐ กวาบาทมากน กอรอยแลว อยางนนบงคบใหมนเกดกได หรอโดย

ทเราบงเอญเดนไป มเพอนมาเลยงเรา หรออะไรกอกอยางหนง บางทคลาย ๆ กบ

วบากจต

ส. ดเสมอนวา เกดมาโดยปราศจากกรรมในอดต จงมความเปนตวตน ซง

สามารถจะกระทาอยางนนกได อยางนกได แตอยาลมวา กรรมในอดตนมากมายนบ

ไมถวนทไดกระทาแลว และกไมใชจะมแตกศลกรรมอยางเดยว หรอไมใชมแต

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๕

www.dhammahome.com

อกศลกรรมอยางเดยว เพราะฉะนนเมอมทงกรรมในอดต ทเปนกศลบาง เปนอกศล

บาง เมอไดปจจยทจะเกดขนเปนผลของกรรมใด วบากประเภทนนกเกดขน อยาลม

เมอไดปจจยของกรรมใด ทจะใหวบากประเภทใดเกดขน วบากประเภทนนก

เกดขน ไมใชเรา แตวากรรมในอดตทไดกระทาแลว เมอไดปจจยของกรรมใด ทจะให

วบากใดเกดขน ทางทวารไหน วบากนนกเกดขน ทางทวารนน

ตงแตปฏสนธ บงคบไดไหม ปฏสนธบงคบไมได ฉนใด ทกขณะจตทเกดขนกม

เหตปจจยทจะใหเกด ฉนนน

เพราะเหตวาเมอปฏสนธเกดขนเปนวบาก เปนผลของกรรมแลว กยงมกรรม

ในอดตทพรอมทจะใหผลอกตลอดในชวตน และในชาตตอ ๆ ไปดวย ไมใชวาไมได

กระทากรรมไวเลย มกรรมพรอมทจะใหวบากจตเกด ในชาตน และในชาตตอ ๆ ไปดวย

เพราะฉะนนการศกษาเรองจตโดยละเอยด จงเปนเหตทจะใหเขาใจไดวา ขณะ

ใดเปนผลของกรรม ทไดกระทาแลว และขณะใดเปนกรรม ซงเปนเหตทจะใหเกดผล

ขางหนา นเปนประโยชนในการรเรองชาตของจต เพราะฉะนนกตองไมสบสน

เวลาทจกขวญญาณ เหน เปนวบากจต เวลาทโสตวญญาณ ไดยน เปนวบาก

จต แลวแตวาจะเปนวบากของกรรมใด เมอกรรมใด ไดปจจยพรอมทจะใหวบากเกดขน

ทางไหน วบากนนกเกดขน ทางนน

มงคดเนาหรอเปลา หรอวา อรอยทงหมด

ผถาม ด กไมดทงหมด เนา กไมเนาทงหมด แตไดกนแตสงทด ๆ

ส. โดยทไมเขาใจถงเหตปจจยเลยวา ทาไมชวหาวญญาณ จงไดลมรสนน

แตถาไมมกรรมในอดตแลว จะไมมทางทจะไดลมรสอยางนน

กรรม ๒ อยาง - วบาก ๒ อยาง

ส. ขอความในอฏฐสาลน ในนกเขปกณฑ ตกนกเขปกถา มขอความ

กลาวถง วบากวา

วบากทถงขณะแลว ชอวา เกดขนแลว ทยงไมถง แตยอมจะถงโดยแนนอน กม

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๖

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนใหทราบวา “วบาก” ม ๒ อยาง เชนเดยวกบ “กรรม” ม ๒ อยาง คอ

กรรมทมผลแนนอน ๑ และกรรมทมผลไมแนนอน ๑

เพราะฉะนนวบากกม ๒ อยาง คอ วบากแหงกรรมซงไดโอกาสแลว หมายความ

วา กรรมไดกระทาแลว ทถงขณะแลว ๑ ทยงไมถง ๑

แตวบากทยงไมถง ตองไดแก กรรมทมผลแนนอน แตวายงไมถง

เพราะฉะนนเวลาทเหนสงใดแลว ขณะนนจกขวญญาณเกดขน เปนวบากทถง

ขณะแลว เวลาทอยากจะรบประทานอาหารรสอรอย อยาก แตยงไมมชวหาวญญาณ

เกดขน เพราะฉะนนเวลาทชวหาวญญาณลมรสอรอย ทอตสาหตดตามแสวงหา

ขณะนนเปนวบากทถงขณะแลว คอ เกดขนแลว ไมวาจะเปน ทางตา หรอทางห หรอ

ทางจมก หรอทางลน หรอทางกาย แลวแตกรรม และแลวแตประเภทของวบากดวย

เพราะฉะนนทาใหคดวา จะตองไดรบรสอรอยแน โดยลมนกถงเหตในอดตวา ม

อดตกรรมซงเปนกรรมทจะใหผลแนนอน แตวายงไมถง หรอวาเปนกรรมทมผลไม

แนนอน อยางคนททาอนนตรยกรรม ฆามารดาบดา มผลแนนอนทจะตองเกดในนรก

แตวาเมอยงเปนมนษยอย กยงไมตองตกนรก ยงไมปฏสนธในนรก แตวาเมอจตจตของ

ชาตนเกดขน และดบไป ปฏสนธจต ในอบายภม ในนรก ตองมแนนอน แตวาระหวางท

ยงไมจต เปนกรรมทใหผลแนนอน แตยงไมถง

เพราะฉะนนไมวาจะเปนทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทงหมด อยา

คดวาปราศจากกรรมในอดต และกคดวา เปนเพราะเปนตวตน ทมความสามารถทจะ

เหนอะไรกได ไดยนอะไรกได ไดกลน ลมรส สมผสอะไรกได

แตทกขณะทเกดแลว ใหทราบวา เปนเพราะเหตวา กรรมนน วบากนน เปน

วบากทถงขณะแลว ในขณะทเกดขน

สมปฏจฉนนจต สนตรณจต เปนผลของกรรมอนเดยวกนกบทวปญจวญญาณ

สาหรบทวปญจทวารวถจตทง ๑๐ เปนวบาก เกดขนขณะเดยว ทากจของตน ๆ

แลวกดบไป

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๗

www.dhammahome.com

สมปฏจฉนนวถจต ทเกดตอ กเปนวบากจต เปนผลของกรรม กรรมเดยวกบท

ทาใหเหน หรอไดยน หรอไดกลน หรอลมรส หรอรสงทกระทบสมผสในขณะนน เพราะ

เหตวารปนนยงไมดบไป เพราะฉะนนไมวาจะเปนทวปญจวญญาณ หรอสมปฏจฉนนะ

กเปนวบาก คอ ผลของกรรมอนเดยว ทไดทาใหรบอารมณนน เมอสมปฏจฉนนวถจต

ดบไปแลว สนตรณวถจตทเกดตอ กเปนวบากจต โดยนยเดยวกน

เมอสนตรณวถจตดบไปแลว โวฏฐพพนจต คอ มโนทวาราวชชนจต กระทากจ

โวฏฐพพนะทางปญจทวาร เปนกรยาจต ไมใชผลของกรรม และไมใชกรรม ไมใชทง

กศล อกศล และวบาก

การสะสม กบ กรรม เหมอนกนหรอตางกนอยางไร

ผถาม ผมสงสยวา การสะสมกบกรรม เหมอนกนหรอเปลา

ส. การสะสมละเอยดกวา เพราะเหตวาสงสมอปนสยดวย และสงสมกรรม

ดวย

ผถาม แยกกนไดใชไหมครบ

ส. กรรมกเปนกศลกรรมบถ ๑๐ และอกศลกรรมบถ ๑๐ ถาเปนกรรมแลว

กทาใหวบากเกดขน ถายงไมถงกรรม กสะสมเปนอปนสยตาง ๆ ซงจะเปนเหตให

กระทากรรมตาง ๆ แตในขนนเพยงใหทราบวา วถจตใด เปนชาตใด เพอทจะไดทราบวา

วถไหนเปนผลของกรรม วถไหนเปนตวกรรม หรอวาจะเปนเหตใหเกดผลขางหนา และ

วถไหนไมใชทงกศล อกศล และวบาก

ผถาม แตสรปแลว การสงสมกด กรรมกด เปนปจจย

ส. เปนเหตทจะใหเกดผลขางหนา

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๘

www.dhammahome.com

วบากจตไมสามารถจะเปนเหตใหวบากขางหนาเกด

เมอโวฏฐพพนวถจต ซงเปนก รยาจตดบไปแลว จะเหนไดวา วถตงแต

ปญจทวาราวชชนะจนถงโวฏฐพพนะนน เปนเพยงวบากและกรยา ซงทจรงแลวกไม

นาจะมความสาคญอะไร เพราะเหตวาวบากจตกเกดขนเพราะกรรม ซงไดเหตได

ปจจยพรอมทจะเกดขน กเกด แตวบากจตนน ไมสามารถทจะเปนเหต ใหวบาก

ขางหนาเกด

เพราะฉะนนททานผ ฟง มการเหนสงทนาพอใจ และไมนาพอใจ กเพยงชวขณะ

หนงขณะเทานนเอง และกการเหนชวขณะหนง ๆ ไมเปนปจจยทจะใหเกดวบาก

ขางหนาอก เพราะเหตวาขณะเหนเปนวบาก ซงเปนผลของกรรมในอดต เพราะฉะนน

วบากทงหลายไมใชเหต ทจะใหเกดวบากอกขางหนา

เพราะฉะนนกไมมความสาคญอะไร เพราะรอยวาไมวา จะเหน ไดยน ไดกลน

ลมรส รสงทกระทบสมผสทางกาย ดบาง ไมดบาง กเปนเพยงผลของอดตกรรมทได

กระทาแลว แตไมใชเหต ทจะใหเกดผลอกขางหนา

ความสาคญของชวนวถ

เพราะฉะนนความสาคญอยทวถตอไปคอ “ชวนวถ” ซงจะเปนกศล หรออกศล

สาหรบผ ทยงไมใชพระอรหนต แตสาหรบพระอรหนตนน ดบกศลและอกศลทงหมด

เพราะฉะนนกเปนกรยา ซงไมเปนเหตทจะใหเกดผล แตสาหรบผ ทไมใชพระอรหนต ควร

ทจะไดเหนการสงสมสนดาน คอ การสบตอของชวนวถ ในวนหนง ๆ วา มความสาคญ

วา ในชาตตอไป ทานจะเปนบคคลทมอธยาศย อปนสยอยางไร และจะไดรบผลของ

กรรมอะไร เพราะเหตวา เวลาทมการเหนครงหนง ๆ โวฏฐพพนวถดบไปแลว สวนใหญ

เวลาทสตปฏฐานไมเกด เวลาททานกศลไมเกด เวลาทศลกศลไมเกด หรอวาความสงบ

ของจตไมเกดแลวกเปนอกศล

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๐๙

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนจะเหนไดวา สงสมสนดานอกศลบอย ๆ เนอง ๆ เพราะฉะนนใน

ชาตตอไปกทราบไดวา ทานจะเปนบคคลทโลภะมาก หรออโลภะมาก โทสะมากหรอ

อโทสะมาก โมหะมากหรออโมหะมาก

และการสงสมกเปนไปอยางละเอยด โดยไมรสกเลย เพราะเหตวา ดงทไดทราบ

แลววา ในชวตประจาวนน ขณะทเปนทานกศล วนหนง ๆ มไหม ศลกศล วนหนง ๆ ม

ไหม สมถะ ความสงบของจต วนหนง ๆ มไหม สตปฏฐาน วนหนง ๆ มไหม ทกทาน

ทราบเอง เมอชวนวถซงเปนกศลไมเกด ชวนวถซงเปนอกศลกเกด

เพราะฉะนนทกทานชนกบอกศลชวนวถ จนไมรสกวาเปนอกศล เพราะเหตวา

เปนอกศลอยางบาง อยางเบา อยางละเอยด จนไมรสก ในขณะทมการเหน แลวกม

ความยนดพอใจ ในสงทปรากฏทางตา เปนสสนตาง ๆ

อยางเชน เหนดอกไมสวย ๆ ความจรงแลวไมไดปราศจากมหาภตรป ๔ เลย

ตองมธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม หรอเพยงแตจะรวา ขณะนนเปนแตเพยงมหาภต

รปเทานน กจะทาใหละคลายความตด ความยนดพอใจในสสนทปรากฏไดบาง เพราะ

เหตวามหาภตรปเองไมมส แตมหาภตรปมอปาทายรป คอ รปทเกดรวมดวย ปรากฏให

เหนเปนสตาง ๆ เพราะฉะนนความพอใจในดอกไม ไมวาจะเปนดอกไมชนดหนง ชนด

ใด ทมสสนสวยงาม กใหรวาในขณะนนเปนความเพลดเพลน ความตด ความพอใจใน

สงทปรากฏทางตา ซงแททจรงเปนเพยงมหาภตรป แตอปาทายรปปรากฏเปนสเขยว

บาง สเหลองบาง สแดงบาง สตาง ๆ ซงเปนทตงของความยนด หรอความพอใจ แตวา

ไมรสกเลยวา ขณะนนเปนอกศล เพราะเหตวาพอใจในสสนของอปาทายรป ทเกด

รวมกบมหาภตรปทปรากฏ ใหเหน เปนสสวย ๆ งาม ๆ ทางตา

วนนมากไหม ชน ไมรสก ไมเหนวาเปนโทษ ถาสตปฏฐานไมเกด เพราะฉะนน

การทจะรชาตทง ๔ ของจต กเปนประโยชนแกการทสตจะระลก รลกษณะของนามธรรม

และรปธรรม เพอทจะรลกษณะของสงทปรากฏ ตามความเปนจรง

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑๐

www.dhammahome.com

ชวนวถตางกน ทาใหการสะสมอปนสยของแตละบคคลตางกน

ผถาม อยากจะทราบวา กอนทเขาจะเปน กอนทเขาจะสาเรจน ชวตประจาวน

เขาปฏบตขนาดไหน ปฏบตอยางไร อยางพวกเราสวนมาก ปกตอกศลมนเกอบจะทงวน

ทาอยางไร เราจะเปนอยางเขาบาง

ส. ชวนวถตางกน ทาใหการสะสมตางกน ทาใหเปนบคคลอธยาศย

ตางกน ผ ทไมไดมอธยาศยสะสมมา แลวกอยากจะเจรญสมถภาวนา ไมไดหมายความ

วา ทกทานจะถงอปปนาสมาธทเปนฌานจต ยอมขนอยกบการสะสมของชวนวถ

เพราะฉะนนเมอตองการอะไร กใหรวา จะตองเรมอบรมสะสมทชวนวถบอย ๆ เนอง ๆ

ไมใชชาตนชาตเดยว ไมใชทกคนเรมเจรญสมถภาวนา แลวทกคนจะถงอปปนา

สมาธ ไมใชอยางนน เหมอนกบไมใชทกคนจะเจรญสตปฏฐาน แลวกจะถงความเปน

พระอรหนต

ผถาม คออยากจะทราบจดเรมตนใหถกตองเสยกอน แลวคอยเปนคอยไป

ทานองนน

ส. เรมสงบ

ผถาม ใชครบ เรมสงบ นนซครบ ปฏบตอยางไรครบ

ส. อยาลม นคอ การทจะฟงธรรมใหเขาใจ และการฟงนเปนวรยารมภกถา

เพราะรวา ถาไมฟง กเปนโอกาสเปนปจจยทอกศลจะเกด มากมายเหลอเกน เพราะ

เหตวา ไมรวาทกครงทเหนแลวกศลไมเกดนน อกศลกสงสมสนดานตนแลว โดยทเปน

โลภมลจตบาง โทสมลจตบาง โมหมลจตบาง เมอสงสมมาก ๆ เขา การทจะดบ จะละ ก

ยอมยาก เพราะฉะนนเมอรอยางน จงเปนผ ทไมประมาท

ผทเขาใจสตปฏฐานไมไดแยกไปจากการเจรญสตปฏฐานในชวตประจาวนเลย

ผถาม การสงสมอยางน รสกวาลาบากและกนเวลานาน อยางผมอานเจอเมอ

คนนเขาวา ถวายผลไมแกพระพทธเจาครงเดยวกไดรบพทธพยากรณวา ผ นตอไปก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑๑

www.dhammahome.com

กป ๆ ขางหนา จะไดเปนพระอรหนต ดวยผลกรรมอนนครงเดยว ทาไมเขางายอยางน

ขอนผมอานเจอแลวยงสงสยอย บางคนกถวายดอกไมบาง อะไรบาง กไดรบพยากรณ

ตามทอาน ดเหมอนเขาไมไดเจรญสตปฏฐานเลย เพยงแตทาบญครงเดยว แลว

พยากรณตอไปขางหนา จะบรรลอยางน ๆ ผมกยงสงสย มนจะตองเจรญสตปฏฐานถง

จะถก ไมเจรญ จะเปนไปไดอยางไร ทาบญครงเดยวจะเปน ผมสงสยวาจะเปนไปได

หรอ

ส. ผ ทเขาใจเรองการอบรมเจรญสตปฏฐานแลว ชวตประจาวนของทาน

ไมไดแยกกบการเจรญสตปฏฐานเลย ไมวาทานจะเปนพอคาวาณช ไมวาทานจะ

ประกอบอาชพใด ๆ ทานทเปนแมบาน พอบาน หรออะไรกแลวแต เปนผ ทมปกตอบรม

เจรญสตปฏฐาน เชน ในขณะนทกทานกาลงฟงธรรม จะตองใหบอกกากบไปดวยไหม

วา เวลานทานผ นกาลงเปนกายานปสสนาสตปฏฐาน ระลกรลกษณะของกาย หรอวา

ทานผนนกาลงเปนจตตานปสสนาสตปฏฐาน ในพระไตรปฎกจะตองบอกไหม ในเมอ

รอยแลววา สตปฏฐานเปนปกตในชวตประจาวน

ไมวาทานอนาถบณฑกเศรษฐ หรอทานวสาขามหาอบาสกา หรอวาปณณทาส

ทกคนนไมไดแยกสตปฏฐานออกจากชวตประจาวน เพราะฉะนนกไมมความจาเปนท

จะกลาววา เมอไปตลาด กสตปฏฐาน จตตานปสสนา หรอกายานปสสนา หรอเวทนา

นปสสนา

กเปนปกตอยแลว หรอวาเมอทาอาหาร กไมจาเปนจะตองบอกวา คนนกาลง

เปนจตตานปสสนา คนนนกาลงเปนกายานปสสนา ไมจาเปนทจะกลาววา ในพระชาต

ตาง ๆ ของพระผมพระภาคนนทรงบาเพญสตปฏฐาน เพราะเหตวาไมวาจะเปนโชตปาล

มาณพ หรอวาไมวาจะเปนชาตหนงชาตใดของพระองคกตาม ถาไมใชทรงบาเพญบารม

มาทกชาต ๆ ดวยการเปนผ ทมปกตเจรญสตปฏฐานแลว สามารถทจะตรสรเปนพระ

อรหนตสมมาสมพทธเจาไดไหม

เพราะฉะนนกไมมความจาเปนเวลาทกลาวถงประวตของพระสาวก ทจะตอง

กลาววา ทานเจรญสตปฏฐาน ในขณะททานกาลงซอ กาลงขาย กาลงบรโภคอาหาร

หรอวากาลงประกอบกจการงานอะไร แตวาเวลาททานบรรลคณธรรมแลว ทานกลาว

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑๒

www.dhammahome.com

วา ทานบรรลในขณะไหน ขณะกาลงลางเทา ขณะกาลงทาอาหารอยในครว หรอวา

กาลงดบตะเกยง เปนชวตประจาวน

แตวากอนนนจะตองใหบอกไหมวา พอพลกตวกสตปฏฐาน ระลกรลกษณะของ

นามธรรมหรอรปธรรม กาลงพด กาลงสนทนา ในเมอสตปฏฐานกบอกแลววา ไมวาจะ

เปน นง นอน ยน เดน พด นง คด ประกอบกจการงานตาง ๆ

อธยาศยทสะสมทชวนวถในวนนไมไดหายไปไหน

ขณะทไมใชวถจต กเปนในขณะทเปนภวงคจต เพราะเหตวาปฏสนธจตของ

ชาตนกเกดขนและดบไปแลว และจตจตของชาตนกยงไมไดเกดขน

เพราะฉะนนขณะใดทเปนภวงคจต ขณะนนไมใชวถจต แลวเวลาทเปนภวงคจต

เปนวบากจต ไมใชชวนวถ เพราะฉะนนกไมไดสงสมสนดานตน

เพราะฉะนนวนน กใกลจะถงภวงคจตระยะยาวนาน ซงเปนขณะทนอนหลบ

สนท ไมไดสงสมชวนวถ แตวาในชวงของวนนทงหมด ชวนวถทเกดเปนอกศลชวนะ

หรอวาเปนกศลชวนะ นาคดใชไหม เพราะเหตวาจตจตจะเกดเมอไรไดทงสน เวลาท

จตจตเกด แลวกดบไป ทากจเคลอนจากความเปนบคคลน ในภพน ในชาตน

เพราะฉะนนทานยอมทราบวา อธยาศยททานสะสมในวนน ไมไดสญหายไปไหนเลย

สะสมสบตออยในจต ทก ๆ ขณะ

นเปนวรยารมภกถา ทจะทาใหเปนผ ทไมประมาทในการเจรญกศล เพราะยอม

เหนโทษของอกศล ซงเกดทชวนวถ แลวกสงสมอยเรอย ๆ

ตทาลมพนวถ

ยงเหลอวถจตอกวถหนง คอ “ตทาลมพนวถ” ซงกเปนวบาก แตมความตางกบ

วบากอน เพราะเหตวารบอารมณตอจากชวนวถ แตไมใชผลของชวนวถ กรรมทได

กระทา และดบไปน จะใหผลเปนขณะตอไปทนทไมได นอกจากโลกตตรกศลเทานน

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑๓

www.dhammahome.com

เพราะฉะนนทานทกระทากศลแลว ชวนวถเกดแลว ตทาลมพนวถเกดตอเปน

วบาก แตไมใชเปนผลของชวนวถทดบไป เพราะฉะนนกจะเหนวา กรรมไมใหผลทนทท

ดบลงไป ถาเปนโลกยกรรม

เฉพาะโลกตตรกศลเทานนทเปนอกาลโก คอ เมอ “มรรคจต” ดบไปแลว จตอน

จะเกดตอไมไดนอกจาก “ผลจต” ซงมนพพานเปนอารมณ เชนเดยวกบมรรคจต

“ตทาลมพนวถจต” มความละเอยดมาก เพราะเหตวา แลวแตปฏสนธจตวา

ปฏสนธดวยจตดวงใด ประกอบดวยปญญา หรอวาไมประกอบดวยปญญา จตซงจะ

เกดขนกระทาตทาลมพนกจ กมมากดวง นอยดวง ตามประเภทของปฏสนธจต ถาเปน

ปฏสนธจตซงเปนมหากศลชนยอดเยยม กมวบากซงจะกระทาตทาลมพนกจไดมาก

เพราะเหตวาวบากจตทกระทาตทาลมพนกจนน รบอารมณตามชวนะ แลวแตวาชวนะ

ทเกดขนรอารมณนน จะมเวทนาอะไร หรอวาจะเปนกศล หรอวาจะเปนอกศล

ตทาลมพนจต คอ วบากจตกมหลายประเภท ซงจะเกดขนตามชวนวถ

อรรถของจต

เพราะฉะนนจตเปนเรองละเอยด ซงทานผ ฟงกจะพจารณาได ประกอบกบการ

อบรมเจรญสตปฏฐานวา ขณะใดสตสามารถจะระลกรลกษณะของสภาพจตใด ตามท

ไดทราบลกษณะของจตแลว

ประการท ๑ ทวา เปนสภาพทรแจงอารมณ ไมวาจะทางตา หรอทางห หรอทาง

จมก หรอทางลน หรอทางกาย หรอทางใจ ขณะเหน รแจงสงทปรากฏทกอยาง จน

สามารถทจะรวา สงทปรากฏเปนอะไร ทางจมก ทางลน ทางกาย กเชนเดยวกน

อรรถทเปนลกษณะของจตประการท ๒ ทวา สงสมสนดานดวยสามารถชวนะ

กยงไดทราบเรองของวถจตตาง ๆ พอทจะรวา ในขณะทกาลงเหน เปนวถจต แลวแตวา

สตจะระลกรจตทเปนชาตวบาก ทเหน หรอวา ชาตกศลหรออกศล ประการตาง ๆ ท

กาลงรสงทปรากฏทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ ในวนหนง ๆ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑๔

www.dhammahome.com

จตเรยกชอตางๆ กนโดยกจ

ผถาม ชอของวถจต ทาไมมนตางกบชอของจต คอ จตโดยพสดารแลว มถง

๑๒๑ ดวง หรอ ๑๒๑ ประเภท ไมมชอวา อตตภวงค ภวงคจลนะ ภวงคปจเฉทะ จนถง

ตทาลมพนะ

ชอตาง ๆ เหลาน ไมมในจตทง ๑๒๑ ประเภท ทาไมจงเปนอยางนน

ส. โดยกจ จตทากจใด กเรยกชอของจตททากจนน “โดยกจ” เหมอน

อยางคนททานา กเรยกวา ชาวนา จะชออะไรกได ชาวนาแตละคนกมชอของตนเอง แต

ขณะใดทกระทานา กชอวา ชาวนา ขณะใดทรองเพลง กชอวา นกรอง เพราะฉะนนก

แลวแตกจการงานวา ขณะนนกระทากจอะไร

ผถาม กหมายความวา วถจตทงหมดเปนกจของจต เชน ภวงคจต กเรยกวา

กระทากจเปนภวงค อนนบางคนศกษาแลวกงง เพราะวาจตทงหมดโดยพสดารแลว ม

๑๒๑ ประเภท ทาไมไมมชอภวงค แตนพอมาพดถงวถจตแลวเปนอยางนน

ทนอยากจะถามอาจารยวา จตทงหมดโดยยอ ม ๘๙ จาแนกโดยชาต อาจารย

กลาวแลววา ม ๔ ชาต แลวถาจาแนกโดยภม มกภม

ส. ยงไมกลาวถงภม กอนจะกลาวถงภม จะกลาวถงอรรถของจตประการ

ตอไป ทกลาวถงชาตในขณะทกลาวถงวถจต กเพอทจะใหทานผ ฟงไดพจารณา ไดเหน

ความสาคญวา เวลาทจตรอารมณเปนวถจต ไมใชเปนแต กศล หรออกศลเทานน แต

วถจตทรอารมณ ครงหนง ๆ วาระหนง ๆ นน มทงจตทเปน ชาตกศล ชาตอกศล ชาต

วบาก และชาตกรยา อยางรวดเรว ขณะเหนวาระหนง คอ ครงหนง มจตทเปนกรยาจต

วบากจต กศลจต หรออกศลจต เกด ๔ ชาต

แตวาระหนง ๆ กเพยง ๓ ชาต คอ กรยาจต วบากจต และกศลจต

หรอ กรยาจต วบากจต และอกศลจต เพราะเหตวา กศลและอกศลจะเกด

พรอมกนในวาระเดยวกนไมได

เพราะฉะนนเวลาทรวา จตมจานวนเทาไร ชออะไรบาง ยงตองรถงกจการงาน

ของจตแตละประเภท ทรชอวา จตชอนน กระทากจอะไร ในขณะไหน แลวกเรยกชอ

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑๕

www.dhammahome.com

ของจตทกระทากจนน ตามกจ เชน ขณะทเกดเปนวบากจต เปนผลของกรรม แลวแตวา

จะเกดในสคตภม หรอวาในทคตภม ถาเกดในทคตภม ในอบายภม เปนผลของ

อกศลกรรม เพราะฉะนนอกศลวบากจต ทากจปฏสนธ แตอกศลวบากทไมไดทา

ปฏสนธกจ กม ไมใชวาอกศลวบาก แลวจะตองทาปฏสนธกจทกดวง

เพราะฉะนนอกศลวบากใด ทากจปฏสนธ จงชอวา “ปฏสนธจต” อกศลวบาก

ใด ทากจภวงค กชอวา “ภวงคจต”

จกขวญญาณทาปฏสนธกจไมได ทาภวงคกจไมได แตวาทา “ทสสนกจ” ได

จงชอวา “จกขวญญาณ” เพราะเหตวาเปนจตทรแจงทางตา กเรยกชอตามประเภทของ

จตและกจ

ทาไมจตถงม ๔ ชาต

ส. นาสงสยไหมวา ทาไมจตจงม ๔ ชาต ไมใช ๕ ชาต เพราะเหตวามจตท

เปนกศลชาต ๑ อกศลชาต ๑ วบากชาตเดยว แลวกกรยาอก ๑ ชาต เปน ๔ ชาต

บางทานอาจจะสงสยวา ทาไมไมม ๕ ชาต ในเมอเหตม ๒ คอ ชาตกศล เปน

เหตหนง ชาตอกศล เปนเหตหนง เพราะฉะนนชาตวบาก กควรจะม ๒ ดวย คอ มอกศล

วบากชาตหนง กศลวบากชาตหนง แตตามความเปนจรง ทจตม ๔ ชาต กเพราะเหตวา

สาหรบวบากจตเอง ไมชอวา เปนธรรมชาตเลว ปานกลาง หรอประณต

สาหรบจตทเปนกศล และอกศลน ตอไปจะทราบวา มประเภทตาง ๆ มากมาย

เชน ตางกนโดยกรรม ทางตากม ทางหกม ทางจมกกม ทางลนกม ทางกายกม ทางใจก

ม ตางกนโดยความเปนขนทาน กม ตางกนโดยความเปนขนศล กม ตางกนโดยความ

เปนขนการอบรมเจรญปญญา เชน ขนทฟงธรรม ขนแสดงธรรม ขนอบรมเจรญปญญา

ทเปนสมถะ และสตปฏฐานเปนวปสสนา กม และยงตางกนโดยทวาร เชน กระทาโดย

กาย หรอวา กระทาโดยวาจา หรอวา กระทาโดยใจ และยงตางกนโดยอธบด คอ

สมปยตตธรรมหรอเจตสกทเกดรวมดวยตาง ๆ

เพราะฉะนนจะเหนไดวา ธรรมชาตทเปนเหต คอ กศลและอกศลมประเภท

ตาง ๆ มากมายทเดยว แตวาความตางทงหลายเหลานนไมมในวบากจต ทจะให

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑๖

www.dhammahome.com

ประกอบดวยทาน ศล เปนบญกรยาวตถตาง ๆ ไมได เพราะเหตวาวบาก เปนธรรมทไม

มวบาก วบากเองเปนเพยงผลของกรรมทไดกระทาแลว ซงมโอกาสปจจยทจะให

เกดขนรอารมณตาง ๆ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย นนเปนผลของกรรม

ตววบากเองเปนผลของกรรม ซงไมมวบาก เพราะเหตวาวบากไมทาใหเกดวบาก

ขณะเหนในขณะน เปนวบากจต เกดแลว เพราะอดตกรรมเปนปจจย แตการ

เหนจะไปทาใหเกดวบากอก ใหเกดการเหนอกไมได

ขณะทกาลงไดยน ขณะทกาลงรเสยง เปนวบากจต เปนผลของกรรมททาใหเกด

การไดยน แตวาโสตวญญาณทไดยนเสยง จะทาใหเกดวบากขางหนาไมได

เพราะฉะนนวบาก ไมทาใหเกดวบาก และไมสามารถทจะยงกายวาจาใหเกด

ไมประกอบดวยธรรม เชน กรณา มทตา หรอวรต ซงเปนสมมาวาจา สมมากมมนตะ

สมมาอาชวะ

เพราะฉะนนวบากเองไมชอวา เปนธรรมชาตทเลว ธรรมชาตทปานกลาง

ธรรมชาตทประณต แตวาวบากแหงกรรมเลว จดเปนเลว วบากแหงกรรมปานกลาง

จดเปนปานกลาง วบากแหงกรรมประณต จดเปนประณต

เพราะฉะนนวบากกเปนแตเพยงธรรมซงเปนผลของเหต ทเปนกศลหรออกศล

แตตววบากเองไมชอวา เปนธรรมชาตเลว ปานกลาง ประณต และไมเปนเหตทจะให

เกดวบาก

ชาตอะไรไดแกจตกดวง

ผถาม ในเมออาจารยกลาววา จตทงหมดม ๔ ชาต และจตทงหมดมโดยยอ

เพยง ๘๙ ดวง อยากจะถามอาจารยวา ชาตอะไรไดแกจตกดวง

ส. ยงไมกลาวถง เวลาทศกษาจตประเภทใด ตอไปขางหนากจะแสดงวา

จตประเภทนน ๆ เปนชาตอะไร แตเทาทกลาวถง เชน ปฏสนธจตเปนชาตวบาก

ภวงคจตเปนชาตวบาก อาวชชนจตเปนชาตกรยา และชวนวถ สาหรบผ ทไมใชพระ

อรหนตแลว กเปนกศลหรออกศล ตทาลมพนะเปนชาตวบาก

มลนธศกษาและเผยแพรพระพทธศาสนา Dhamma Study And Support Foundation จตปรมตถ เลม ๑ ๑๑๗

www.dhammahome.com

นเปนวถจตทเกดขนรอารมณทางมโนทวาร คอ ทางใจ เปนมโนทวารวถ ถาเปน

ทางปญจทวาร วถจตแรก คอ อาวชชนวถ เปนกรยาจต ทวปญจวญญาณวถจต เปน

วบากจต สมปฏจฉนนจต เปนวบากจต สนตรณจต เปนวบากจต โวฏฐพพนจต เปน

กรยาจต ชวนวถ เปนกศลหรออกศล และตทาลมพนวถ เปนวบากจต

ตทาลมพณะตางจากทวปญจวญญาณอยางไร

ผถาม ตอนทกลาวถงตทาลมพนะ อยากทราบวา ตางกบทวปญจวญญาณซง

เปนวบากจต ตางกนอยางไร

ส. ตอ ง คดถ งก จ ขอ งจ ต จ งจ ะ เ ข า ใ จ จ ก ข ว ญ ญ า ณ ท า ก จ เ ห น

สมปฏจฉนนะ ไมเหน แตรบอารมณ คอ รอารมณตอจากจกขวญญาณ สนตรณะ

พจารณาอารมณตอจากสมปฏจฉนนะ โวฏฐพพนะ กาหนดชวนวถทจะเกด และชวน

วถทเกด กเสพหรอแลนไปในอารมณ สวนตทาลมพนะนน เกดขนรบรอารมณตอ

จากชวนะ

ตทาลมพนจตละเอยดมาก จตททาตทาลมพนกจมถง ๑๑ ดวง แลวแตปฏสนธ

จตวา ปฏสนธจตของใครเปนจตดวงใด สามารถทจะมจตเกดขนกระทาตทาลมพนกจ

ไดกดวง ปฏสนธจตมความสาคญมาก ซงแสดงใหเหนวา ตลอดชวตของบคคลนน

กรรมใดสามารถทจะใหผลแคไหน ขนไหน

เพราะเหตวาถาปฏสนธจตเปนวบากของกศลกรรมอยางยอดเยยม ยอมมวบาก

จตมากหลายดวงทจะกระทาตทาลมพนกจตอจากชวนวถ

แตถาวบากจตของใคร ไมใชผลของกศลกรรมชนยอดเยยม กจะมวบาก

จานวนนอยทจะกระทาตทาลมพนกจตอจากชวนวถ เพราะฉะนนเรองของตทาลมพน

วถจต เปนเรองละเอยดอกเรองหนง ซงไมควรทจะกลาวถงในตอนน