ФИзИКИ ТяРБИйя8-ъи синиф

МЦЯЛЛИМ ЦЧЦН МЕТОДИК ВЯСАИТ

Fİrat Hüseynov, soltan Bağırov,İlqar Əlİyev, KƏmalƏ Bağırova

«АСПОЛИГРАФ»

БАКЫ—2015

Азярбайъан Республикасы Тящсил Назирлийинин

08.06.2015-ъi ил тарихли 645 №-li ямри иля тясдиг едилмишдир.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

© Azərbaycan RespublikasıTəhsil Nazirliyi, 2015

Hüseynov F., Bağırov S., Əliyev İ., Bağırova K.H 95Fiziki tərbiyə. 8-ci sinif. müəllim üçün metodik vəsait.Bakı, «aspoliqraf», 2015, 136 səh.

Mцяlliflik hцquqlarы qorunur. Xцsusi icazя olmadanbu nяшri vя yaxud onun hяr hansы hissяsini yenidяn чapetdirmяk, surяtini чыxarmaq, elektron informasiya vasi -tяlяri ilя yaymaq qanuna ziddir.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

3

İZAHAT VƏRƏQİ

Hörmətli həmkarlar! ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün hazırlanmış buvəsait sizə ünvanlanır. vəsaitin məzmunu fiziki tərbiyənin illik planlaşma cədvəlindəverilən ardıcıllığa müvafiq tərtib olunmuşdur. İnformasiya təminatı və nəzəri biliklərbölməsində sizin birinci dərsdə, eləcə də il ərzində ayrı-ayrı hərəki qabiliyyətlərininkişaf etdirilməsini əsaslandırmaq, şagirdin fiziki sağlamlığının diaqnostikasınıaparmaq və zəruri hallarda köməkçi hərəkətlər tövsiyə etmək və s. kimi məsələlərədair məlumatlar yerləşdirilmişdir. Biz sizin rejiminizin gərginliyini, peşə sahəsinəaid informasiya əldə etmək imkanlarınızın məhdudluğunu nəzərə alaraq buməlumatları vəsaitdə yerləşdirmişik. Digər siniflərdə olduğu kimi, 8-ci sinifdə dəfiziki tərbiyə dərsləri, əsasən, hərəki qabiliyyətlərin inkişafı üzrə planlaşdırılır. Bu,əslində, dərsin məşqyönlü təşkilidir. niyə məhz hərəki qabiliyyətlər? Çünkişagirdlərdə hərəki qabiliyyətlərin planlı inkişafı aşağıdakılara imkan verir:

1. Şagirdin fiziki hazırlığını yüksəltməyə; 2. optimal fiziki hazırlığı təmin etməklə şagirdin dərs prosesində istənilən

hərəkəti icra etmək, istənilən fiziki yükü yerinə yetirməsinə;3. ümumtəhsil məktəblərinin şagirdlərinin bölmələrdə istənilən idman növü ilə

məşğul olmasına;4. müxtəlif istiqamətli fiziki yükün icrası və müxtəlif struktura malik hərə -

kətlərin yerinə yetirilməsi vasitəsilə şagirdin əzələ sisteminin ahəngdar for -ma laşmasına, beləliklə də, onun sağlamlığının və düzgün qamə tin ya ran -masına;

5. optimal hərəki qabiliyyət səviyyəsinə malik olan şagirdin yüksək fiziki vəəqli iş imkanlarına yiyələnməsinə.

vəsaitdə şagirdlərin fiziki hazırlıq vasitəsi kimi istifadəsi nəzərdə tutulan idmannövlərinin, demək olar ki, hamısının oyun formasında dərsdə tətbiqi olduqca zəruriamildir.

Əlbəttə ki, siz sürətin, sürət-gücün, qüvvənin inkişafı üçün kifayət qədərhərəkətlər bilirsiniz. lakin bu hərəkətləri təklikdə icra etmək şagird üçün olduqcamaraqsız, ilk baxışdan mənasız görünür. lakin bu hərəkətləri cütlükdə, kiçikkomandaların yarışdığı formada təqdim etdikdə hər bir şagirddə burada iştiraketmək, yarışmaq, öz komandası üçün xal qazanmaq həvəsi yaranır. Dərs şən keçir,siz qarşıya qoyulan məqsədə nail olursunuz.

tədris ilini diaqnostik qiymətləndirmə ilə başlayın. Bu sizə şagirdlərin fiziki,funksional inkişaf və fiziki hazırlıq səviyyələrini müəyyən etməyə imkan verəcəkdir.Bu nəticələr həm də sinif daxilində komandaların, yarışacaq cütlüklərin müəyyənolunmasında da yararlı olacaqdır.

qiymətləndirmə prosesi, əslində, yarışa çevrilməlidir. Bu paralel sinifləriniştirakı ilə aparılarsa, daha maraqlı, nəticələr isə daha real olar. məsələn, 30 mməsafəyə qaçışda hər sinifdən 1 və ya 2 şagird (əgər vaxtı dəqiq ölçmək üçün imkan

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

4

varsa) iştirak edə bilər. qaçış qrupunda birinci gələn öz komandasına 3 xal, 2-cigələn 2 xal, üçüncü gələn 1 xal qazandırır.

Bu və ya buna bənzər formada qiymətləndirmə şagirdin real nəticəsini müəyyənetməklə yanaşı, sizə dinamik, şən, emosional dərs keçmək imkanı da verəcəkdir.

sürət-güc qabiliyyəti adi halda qaçaraq uzunluğa, hündürlüyə tullanma və kiçiktopun uzağa atılması kimi klassik hərəkətlərdən ibarətdir. lakin burada da yanaşmadəyişdikdə dərs daha maraqlı keçir. məsələn, bir komandanın üzvləri ümumilikdənə qədər uzunluğa tullandılar. Komanda üzvlərinin hamısının nəticələri toplanır.Belə halda hər bir santimetr uğrunda mübarizə gedəcəkdir. sizdən yarışı təkraraparmaq tələb olunacaq və s. Bunlar eyni dərəcədə qüvvə və digər hərəki qabi liy -yət lərin inkişaf etdirilməsi və qiymətləndirilməsinə də aiddir.

Uzun illərin təcrübəsi və müşahidələr göstərir ki, ümumtəhsil məktəblərişagirdlərinin fiziki hazırlığında zəif həlqələrdən biri də dözümlülük qabiliyyətidir.Bu qabiliyyət yeniyetmələrin ürək-damar sisteminin funksional vəziyyəti ilə bila -va sitə əlaqəli olub icra olunan fiziki yükün intensivliyi və davamlı olmasındanasılıdır. Davamlı olaraq yerinə yetirilən, orta və aşağı intensivlikli (ürək vurğularınınsayı ilə müəyyən olunur) fiziki yük yeniyetmələrdə dözümlülüyün inkişafınaəhəmiyyətli təsir göstərir. lakin burada da sinifdəki bütün şagirdləri dərs prosesindədavamlı icraya cəlb etməyin yeganə yolu komandalı dözümlülük oyunlarınıntəşkilidir. Şagirdlərdə dözümlülük vasitəsi kimi istifadəsi nəzərdə tutulan 1500 mməsafəyə kross qaçışı kiçik komandalar arasında yarış formasında aparılarsa, dahasəmərəli nəticə verə bilər. Belə halda hər bir komanda üzvünə finişetmə ardıcıllığınamüvafiq xal verilir. sonda xallar toplanılır, komandanın yerləri toplandıqları ballaraəks nisbətdə olmaqla müəyyən edilir. yəni daha az xal toplayan komanda birinciyeri, ondan artıq xal toplayan ikinci yeri və s. tutur.

vəsaitdə kiçik summativ və böyük summativ qiymətləndirmələrin aparılmasıqaydaları da verilmişdir.

Böyüyən nəslin sağlamlığı istiqamətində apardığınız işlərdə sizə uğurlar arzuedirik.

Müəlliflər

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

5

VIII SİNİFDƏ FİZİKİ TƏRBİYƏNİN DÖVLƏT STANDARTLARI

VIII sinfin sonunda şagird:

• hərəkətlərdən təyinatına görə istifadə qaydaları haqqında məlumat verir;• hərəki qabiliyyətlərin inkişafı metodları haqqında məlumat verir;• hərəkətlərin icrası zamanı əlverişli üsullardan istifadə edir;• funksional göstəricilərə əsasən orqanizmə nəzarəti həyata keçirir və ilk tibbi

yardım göstərir;• yaş qrupuna müvafiq hərəki qabiliyyətlər nümayiş etdirir;• öz potensialını reallaşdırarkən qətiyyət nümayiş etdirir.

ÂÛÛÛ ñèíèô

1. nformasiya t minatı v n z ri bilikl r1.1. agird sàüëàìëûüûí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñèíäÿ ùÿðÿêè ôÿàëèééÿòèí ÿùÿìèééÿòè ùàããûíäà áèëèêëÿr íöìàéèø åòäèðèð.

1.1.1. Ùÿðÿêÿòëÿðèí ÿçÿëÿ ñèñòåìèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà ðîëóíó èçàù åäèð;

1.1.2. Ñàüëàìëàøäûðûúû âàñèòÿëÿðäÿí ìÿãñÿäéþíëö èñòèôàäÿ ãàéäàëàðû haqqında m lumat verir. 1.2. Ìöõòÿëèô èäìàí íþâëÿðèíÿ àèä ùÿðÿêÿòëÿðèn èúðà öñóëëàðû ùàããûíäà bilikl r nömayi etdirir.

1.2.1. Ùÿðÿêÿòëÿðè èúðà åäÿðêÿí þç ïîòåíñèàëûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿ èìêàíëàðûíû ÿñàñëàíäûðûð;

1.2.2. Möxt lif idman nþvl rind texniki-taktiki f aliyy ti haqqûnda m lumat âåðèð; 1.2.3. Ìöõòÿëèô òÿéèíàòëû êîìáèíÿëÿøìèø åñòàôåòëÿðèí ìÿðùÿëÿëÿðèíèí òÿéèíàòû ùàããûíäà informasiya verir;

1.2.4. Öçöíöìöäàôèÿ åëåìåíòëÿðèíd n istifad ùàããûíäà informasiya âåðèð. 1.3. Ùÿðÿêè ôÿàëèééÿòèí òÿøêèëè âÿ èäàðÿ îëóíìàñûíà äàèð áèëèêëÿð íöìàéèø åòäèðèð.

1.3.1. Sûra h r k tl rini v onlarûn nþv möxt lifliyini izah edir;

1.3.2. Öìóìèíêèøàô v hazûrlayûcû ùÿðÿêÿòëÿðäÿí òÿéèíàòëàðûna ýþr èñòèôàäÿni izah edir;

1.3.3. Ùÿðÿêè ãàáèëèééÿòëÿðè èíêèøàô åòäèðÿí ùÿðÿêÿòëÿð âÿ êîìïëåêñëÿðèí òÿòáèãè ùàããûíäà informasiya âåðèð;

1.3.4. Ùÿðÿêÿòëÿðèí áÿðïàåäèúè âÿ ðåëàêñèéàåäèúè òÿñèðè ùàããûíäà èíôîðìàñèéà âåðèð;

1.3.5. H r k tl rin t hlük siz icrası v ilk tibbi yardım qaydalarını izah edir. 1.4. Øÿõñèééÿòèí ùoðìîíèê èíêèøàôû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð.

1.4.1. Ëèäåðëèê, ìÿñóëèééÿò ùèññè âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê òÿðáèéÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð;

1.4.2. Èlin sas idman t dbirl ri v idman÷ûlarû haqqûnda m lumat verir. 2. Ùÿðÿêè áàúàðûã âÿ âÿðäèøëÿð

2.1. Øàýèðä ùÿðÿêè áàúàðûãëàðû ìÿíèìñÿäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.

2.1.1. ßçÿëÿ ñèñòåìèíè ôîðìàëàødıran ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ìÿãñÿäéþíëö èñòèôàäÿ åäèð; 2.1.2. Ñàüëàìëàøäûðûúû âàñèòÿëÿðäÿí ìÿãñÿäéþíëö èñòèôàäÿ åäèð.

2.2. Ùÿðÿêè ôÿàëèééÿòèí èúðà öñóëóíó ìÿíèìñÿäèéèíè íöìàéèø åòäèðèð.

2.2.1. Ìöõòÿëèô idman nþvl rind texniki-taktiki f aliyy ti çàìàíû þç ïîòåíñèàëûíû ðåàëëàøäûðûð;

etdirÿn ÷îõìÿðùÿëÿëè îéóíëàðı

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

6

èúðà öñóëëàðû ùàããûíäà bilikl

verir;

1

2.2.2. Ùÿðÿêè ãàáèëèééÿòëÿðè èíêèøàô etdirÿn ÷îõìÿðùÿëÿëè îéóíëàðı yerin yetirir; 2.2.3. ×îõìÿðùÿëÿëè êîìáèíÿëÿøìèø åñòàôåòëÿðäÿ èøòèðàê åäèð; 2.2.4. Möxt lif øyalardan v r qibin göcönd n istifad etm kl þzönömödafi h r k tl ri icra edir. 2.3. Ùÿðÿêè ôÿàëèééÿòèí òÿøêèëè âÿ èäàðÿ îëóíìàñûna dair bilikl r etdirir.

2.3.1. Sıra ùÿðÿêÿòëÿðèíi komanda v òÿéèíàòûna müvafiq icra edir; 2.3.2. Öìóìèíêèøàô v hazırlayıcı ùÿðÿêÿòëÿðäÿí òÿéèíàòû öçðÿ èñòèôàäÿ åäèð; 2.3.3. Ùÿðÿêè ãàáèëèééÿòëÿðèí èíêèøàôû ö÷öí çÿðóðè êîìïëåêñëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèð;

2.3.4. Áÿðïàåäèúè âÿ ðåëàêñèéàåäèúè ùÿðÿêÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ òÿíÿôôöñ tezliyini òÿíçèìëÿéèð, ÿçÿëÿëÿðè áîøàëäûð;

2.3.5. Ùÿðÿêÿòëÿðèí èúðàñû âÿ îéóíëàð çàìàíû àëÿò âÿ àâàäàíëûãëàðäàí ìÿãñÿäéþíëö èñòèôàäÿ åäèð.

3. Ùÿðÿêè ãàáèëèééÿòëÿð

3.1. Øàýèðä ùÿðÿêè ôÿàëèééÿò çàìàíû ìöâàôèã ùÿðÿêè ãàáèëèééÿòëÿð íöìàéèø åòäèðèð.

3.1.1. Îéóíëàð âÿ èúðà øÿðàèòè äàèì äÿéèøÿí ùÿðÿêÿòëÿð çàìàíû ÷åâèêëèê nüìàéèø åòäèðèð; 3.1.2. Ùÿðÿêè ôÿàëèééÿò çàìàíû ÿçÿëÿ-áàü àïàðàòûíûí åëàñòèêëèéèíè âÿ îéíàãëàðûí ìöòÿùÿððèêëèéèíè íöìàéèø åòäèðèð;

3.1.3. Èúðàñû ìàêñèìóì òåçëèê òÿëÿá åäÿí ùÿðÿêÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí ñöðÿò íöìàéèø åòäèðèð;

3.1.4. Ìÿùäóä âàõò èíòåðâàëûíäà ìàêñèìóì ãöââÿ ñÿðôè òÿëÿá åäÿí ùÿðÿêÿòëÿðèí èúðàñû çàìàíû ñöðÿò-ýöú íöìàéèø åòäèðèð;

3.1.5. Þç ÷ÿêèñèíè âÿ õàðèúè ìöãàâèìÿòè äÿô åäÿðêÿí ãöââÿ nümayi åòäèðèð; 3.1.6. Òÿêðàð âÿ äàâàìëû èúðà çàìàíû äþçöìëöëöê íöìàéèø åòäèðèð.

4. Øÿõñèééÿòèí ìÿíÿâè-èðàäè xüsusiyy tinin ôîðìàëàøìàñû 4.1. Ùÿðÿêè ôÿàëèééÿò ìÿäÿíèééÿòè íöìàéèø åòäèðèð.

4.1.1. Ùÿðÿêè ôÿàëèééÿò çàìàíû ìÿãáóë äàâðàíûø íöìàéèø åòäèðèð;

4.1.2. Ùÿðÿêè ôÿàëèééÿòèíè ÿõëàãè âÿ åòèê íîðìàëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãóðóð;

4.1.3. ×ÿòèí âÿ ùÿëëåäèúè àíëàðäà ãÿòèééÿò íöìàéèø åòäèðèð;

4.1.4. Komandalı f aliyy t zamanı öz potensialını realla dırır.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

7

Äÿð

ñ ¹

T

dris

vahi

di

Drs

in m

övzu

su

Ñààò

ëàð

Stan

dart

lar

Drs

in m

zmun

u v

istif

adsi

tövs

iy o

luna

n re

surs

lar

1.

N

zri

bilik

lr v

info

rmas

iya

tm

inat

ı – 1

ñ.

1 1.

1.1.

,1.1

.2.,

1.3.

3., 1

.3.4

.,

1.3.

5., 1

.4.1

.

– ye

niye

tm o

rqan

izm

inin

inki

af x

üsus

iyy

tlri;

–

insa

n or

qani

zmin

in

zl

siste

mi,

zl

lrin

fu

nksiy

ası,

tipl

ri, fo

rmal

arı,

zl

nin

tq

llüs

xüsu

siyy

ti;

– or

qani

zmin

qan

daıy

ıcı s

istem

i, on

un

funk

siyal

arı;

– ür

yin

funk

siyas

ı v q

urul

uu;

–

sinir

siste

mi,

özün

nza

rtin

form

alar

ı, n

bz

vur

usu;

–

orqa

nizm

i möh

km

lnd

irm v

asit

lri;

–

hr

ki q

abili

yytl

r, on

ları

inki

af e

tdir

n h

rk

tlr,

oyun

lar,

kom

plek

slr;

– m

ll

rin t

kili;

–

ml

lr z

aman

ı gig

iyen

ik t

lbl

r v

sala

mla

dırıc

ı vas

itl

rdn

istif

ad;

– fiz

iki t

rbiy

drs

lrin

d t

hlük

sizlik

tdb

irlri;

–

iradi

xüs

usiy

ytl

r, ko

man

dalı

fal

iyy

td

m

kda

lıq, q

ayda

lara

riay

t, fiz

iki h

azırl

ıq v

m

nvi

yyat

. 2.

D

iaqn

ostik

qiy

mtl

ndirm

– 1

ñ.

1

— Fi

ziki

inki

af g

öst

ricil

ri Bo

y, ç

ki, b

oy-ç

ki in

deks

i —

Fizi

ki h

azırl

ıq g

öst

ricil

ri Sü

rt,

sür

t-güc

, yi

lgnl

ik

3.1.

2., 3

.1.3

., 3.

1.4.

Ì

öâàô

èã d

iaqn

ostik

íîð

ìàò

èâëÿ

ðäÿí

èñòèô

àäÿ

åòì

ÿêëÿ

3.

D

iaqn

ostik

qiy

mtl

ndirm

1 —

Funk

siona

l ink

iaf g

öst

ricil

ri N

bz v

urus

u, A

HT

— Fi

ziki

haz

ırlıq

gös

tric

ilri

Qüv

v, ç

evik

lik, d

özüm

lülü

k 3.

1.1.

, 3.1

.5.,

3.1.

6.

Ìöâ

àôèã

dia

qnos

tik í

îðì

àòèâ

ëÿðä

ÿí èñ

òèôàä

ÿ åò

ìÿê

ëÿ

Ñöðÿ

ò ãà

áèëèé

éÿòi

— 10

s.

Àòë

åòèê

à –

aa

ı sta

rt v

ziyy

tind

n 20

–30

m m

saf

y st

artla

r, oy

unla

r, ya

rıla

r; –

müx

tlif

star

t vzi

yytl

rind

n qa

çıla

r, sta

rtlar

; —

ìöõ

òÿëèô

÷ûõ

ûø â

ÿçèé

éÿòëÿ

ðèíä

ÿí ñ

òàðò

ëàð;

—

msa

f g

üztl

ri il

star

tlar;

– m

üxt

lif ç

ıxı

vzi

yytl

ri da

xil e

dilm

i oy

unla

r,

esta

fetl

r, ya

rıla

r;

4–5.

Star

t tex

nika

sının

t

kmill

diril

msi.

Sta

rt sü

rtin

in

inki

af e

tdiri

lmsi

2

2.2.

1., 2

.2.2

., 2.

2.3.

, 2.3

.3.,

3.1.

3.,

4.1.

1.

VII

I si

nif

“F

izik

i tər

biy

ə” f

ənn

i üzr

ə d

ərsl

ərin

illi

k t

emat

ik p

lan

laşd

ırıl

mas

ı

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

8

– 20

—30

ì ì

ÿñàô

ÿéÿ

èñòèã

àìÿò

è äÿé

èøì

ÿêëÿ

ãà

÷ûøë

àð;

— åñ

òàôå

òëÿð;

—

õöñó

ñè ñ

å÷èëì

èø st

art ù

ÿðÿê

ÿòëÿ

ði, î

éóíë

àðı.

6–7.

Dön

gl

rd q

açı

texn

ikas

ının

t

kmill

diril

msi,

sür

tin in

kiaf

et

diril

msi

2

2.3.

1., 2

.2.2

., 2.

3.3.

, 3.1

.3.,

4.1.

1.

— ge

ni ra

dius

lu q

açı

yolu

nda s

tartl

ar;

– ge

ni ra

dius

lu q

açı

yolu

nda s

ürtl

nml

r; —

20—2

5 ì

íèø

àíëà

íìûø

sah

d ã

à÷ûø

ùÿ

ðÿêÿ

òëÿðè

; —

25—3

0 ì

ìÿñ

àôÿä

ÿ dö

ngl

rd ñö

ðÿòëÿ

íìÿë

ÿð;

— ll

rl d

ayaq

da m

üyy

n va

xt r

zind

çoxs

aylı

q

açı

hr

ktl

ri;

– ki

çik

man

el

r v y

a nia

nlar

a tox

unm

aqla

q

açıl

ar;

– h

rk

t isti

qam

tini n

ianl

anm

ı sa

hd

d

yim

kl q

açıl

ar;

– or

ta v

kiç

ik ra

dius

lu q

açı

yolu

nda

s

ürtl

nml

r; –

orta

v k

içik

radi

uslu

qaç

ı yo

lund

a sta

rtlar

, o

yunl

ar.

8–10

.

Es

tafe

t tex

nika

sının

t

kmill

diril

msi,

sür

tin in

kiaf

et

diril

msi

3 1.

2.3.

, 2.2

.2.,

2.2.

3., 2

.3.3

., 3.

1.3.

, 4.

1.1.

– ye

rid

esta

fetin

ötü

rülm

sinin

imita

siya

olu

nmas

ı; –

yeri

d es

tafe

tin ö

türü

lmsi;

–

asta

qaç

ıda e

stafe

tin ö

türü

lmsi;

–

eyni

kom

anda

üzv

lrin

in sü

rtin

i u

yun

ladı

rmaq

üçü

n m

saf

nia

nlar

ında

n

isti

fad

etm

kl q

açıl

ar;

– 20

met

rlik

zona

da es

tafe

tin ö

türü

lmsi.

11–1

2.

Mak

simal

qaç

ı sü

rtin

in in

kiaf

et

diril

msi

2

1.3.

3., 2

.2.2

., 2.

2.3.

, 2.3

.3.,

3.1.

3.,

4.1.

1.

– m

aili

qaçı

yol

unda

sür

tlnm

lr;

– m

aili

qaçı

yol

unda

star

tlar;

– m

aili

qaçı

yol

unda

msa

f g

üztl

ri il

star

tlar;

– qı

sa m

saf

lr

sür

tlnm

lr;

– qı

sa m

saf

lrd

esta

fet q

açıl

arı;

– qı

sa m

saf

lr

cütlü

kd v

kom

anda

lı ya

rıla

r; –

müx

tlif

mrh

lli

esta

fetl

r; –

30 m

, 60

m q

açıl

ar, y

arıl

ar.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

9

13.

K

içik

sum

mat

iv q

iym

tlnd

irm.

K.S

.Q. –

1

1 1.

1.1.

, 3.1

.3.,

4.1.

1.

agird

in a

aıd

akı h

rk

tlr

üzr

ntic

lrin

ver

iln

balla

rın o

rta g

östr

icisi:

–

60 m

qaç

ı;

– 4x

50 m

estaf

et qa

çıı;

– sü

rt h

rk

tlrin

in f

rqln

diric

i xüs

usiy

ytl

ri,

hr

ktl

rin in

san

orqa

nizm

in t

siri h

aqqı

nda

info

rmas

iya;

– ag

irdin

drs

d d

avra

nıı.

Sü

rt-g

üc

qabi

liyy

ti –

8 s.

Àòëåòèêà

– tk

(sa

, sol

) aya

q üz

rind

15–

20 m

msa

fy

q

açı;

–

tk (s

a, s

ol) a

yaq

üzrin

d 2

0 m

msa

fy

a

ddım

ları s

aym

aqla,

vax

ta qa

çı;

— àð

àëàð

ûíäà

êû ì

ÿñàô

ÿ âÿ

ùöí

äöðë

öéö

íèçà

ìëà

íàí

ì

àíåÿ

ëÿð ö

çÿðè

íäÿí

òÿê

âÿ é

à úö

ò àéà

üûí

òÿêà

íû

èëÿ

çoxs

aylı

tkra

r ñû÷

ðàéû

øëàð

, oyu

nlar

, esta

fetl

r; —

ñû÷ð

àéûø

åëå

ìåí

òëÿðè

îëà

í îé

óíëà

ð, åñ

òàôå

òëÿð,

ya

rılar

; —

õöñó

ñè ñ

å÷èëì

èø ù

ÿðÿê

ÿòëÿ

ð êîì

ïëåê

ñè;

— ãà

÷àðà

ã óç

óíëó

üà òó

ëëàíì

à, k

oman

dalı

yarı

; —

ãà÷à

ðàã

ùöíä

öðëö

éÿ òó

ëëàíì

à, k

oman

dalı

yarı

; —

uzun

lua v

hün

dürlü

y tu

llanm

a ele

men

tlri

olan

kom

bin

olu

nmu

oyu

nlar

, esta

fetl

r,

ya

rılar

.

14–1

5.

Qaça

raq

uzun

lua t

ullan

ma

texni

kasın

ın t

kmill

diril

msi,

a

aı

trafla

rda s

ürt-g

ücün

inki

af

etdiri

lmsi

2

1.1.

1., 1

.3.5

., 2.

2.3.

, 2.3

.3.,

3.1.

4.,

4.1.

3.

16

–17.

Qaça

raq

hünd

ürlü

y tu

llanm

a tex

nika

sının

tkm

illdi

rilm

si,

aa

ı tra

flard

a sür

t-güc

ün in

kiaf

etd

irilm

si

2

2.2.

1., 2

.3.1

., 2.

3.2.

, 2.3

.3.,

3.1.

4.,

4.1.

1.

18–1

9.

Atm

a tex

nika

sının

tk

mill

diril

msi,

yux

arı

traf

zll

rd sü

rt-g

ücün

inki

af

etdiri

lmsi

2

1.2.

1., 1

.2.2

., 2.

2.2.

, 2.3

.2.,

2.3.

3.,

3.1.

4., 4

.1.1

.

– m

üxtl

if ç

kili

dold

urul

mu

topl

arın

ba

üz

rind

n

ar

xaya

atılm

ası;

– m

üxtl

if ç

kili

dold

urul

mu

topl

arın

sa v

sol

ll

ye

rind

n v

hol

aylan

dırm

adan

atılm

ası i

l ko

man

dalı

yarı

lar;

– m

üxtl

if ç

kili

dold

urul

mu

topl

arın

itln

msi,

atılm

ası i

l y

arıl

ar, e

stafe

tlr;

– m

üxtl

if ç

kili

topl

arın

hd

f v

ya z

onay

a atıl

mas

ı; –

müx

tlif

atm

a, it

lm

hr

ktl

ri ol

an o

yunl

ar,

es

tafetl

r; –

tenni

s top

unun

uza

a atıl

mas

ı.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

10

20–2

1.

Sür

t-güc

qab

iliyy

tinin

inki

af

etdiri

lmsi

2 1.

2.2.

, 2.3

.3., 2

.2.3

., 3.

1.4., 4

.1.1

.

– atm

a v tu

llanm

a elem

entl

ri ol

an k

oman

dalı

oyun

lar,

estaf

etlr,

yarı

lar;

– x

üsus

i seç

ilmi

hr

ktl

r kom

plek

si;

– atm

a v tu

llanm

alar ü

zr f

rdi v

kom

anda

lı ya

rılar

.

22.

Kiçi

k su

mm

ativ

qiy

mtl

ndirm

. K

.S.Q

. – 2

1 1.

1.1.

, 3.1

.4., 4

.1.1

.

ag

irdin

bu h

rk

tlr

üzr

ntic

lrin

ver

iln

b

allar

ın o

rta g

östr

icisi:

––

qaç

araq

uzu

nlu

a tul

lanm

a; ––

qaç

araq

hün

dürlü

y tu

llanm

a; ––

tenn

is to

punu

n atı

lmas

ı; –

sür

t-güc

hr

ktl

rinin

orq

anizm

tsir

i haq

qınd

a

in

form

asiy

a; –

agird

in d

avra

nıı.

yilg

nlik

qa

biliy

yti

– 6

s.

Gèì

íàñò

èêà

v ya

xüsu

si se

çilm

i h

rk

t ko

mpl

eksl

ri –

yeri

, qaç

ı, oy

unlar

dan i

bar

t din

amik

h

rk

tlr;

– a

aı

trafla

rın g

eni

ampl

ituda

lı ye

llnm

h

rk

tlri;

—

ìöõ

òÿëèô

÷ûõ

ûø â

ÿçèé

éÿòëÿ

ðèíäÿ

í áÿ

äÿíè

í f

al

ÿéèëì

ÿëÿð

è; —

giì

íàñò

èêà

äèâà

ðûíäà

ùÿð

ÿêÿò

ëÿð;

— m

üxtl

if çıx

ı v

ziyy

tlrin

dn

tra

fların

a

ırlıq

lar v

kna

r köm

kl q

eyri-

fal

yilm

lri.

23–2

4.

Aa

ı tra

flard

a fal

v q

eyri-

fal

yilg

nliy

in (o

ynaq

ların

m

üth

rrikl

iyi,

zl

v ba

ap

aratı

nın

elasti

kliy

i) in

kiaf

etd

irilm

si

2

1.1.

1., 2

.1.1

., 2.

2.2.

, 2.3

.1.,

2.3.

2.,

3.1.

2., 4

.1.1

.

25–2

6.

Yuxa

rı t

rafla

rda f

al v

qey

ri-f

al yi

lgnl

iyin

(oyn

aqlar

ın

müt

hrri

kliy

i, z

l v

ba

apar

atını

n ela

stikl

iyi)

inki

af

etdiri

lmsi

2 1.

3.3.

, 1.3

.4.,

2.3.

1., 2

.3.3

., 3.

1.2.

, 4.

1.1.

– ye

ri, q

açı,

oyun

larda

n iba

rt d

inam

ik

hr

ktl

r; –

yuxa

rı tra

fların

müx

tlif

istiq

amtli

yell

nm,

fırl

anm

a, dö

nm h

rk

tlri;

–

gim

nasti

ka d

ivar

ında

, tur

nikd

salla

nmala

r, ye

llnm

, dön

m h

rk

tlri;

–

dina

mik

v st

atik

hr

ktl

r kom

plek

slri;

–

köm

kl v

aırl

ıqlar

la qe

yri-f

al yi

lmlr

.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

11

27.

yilg

nliy

in t

kmill

diril

msi

1 1.

3.3.

, 2.3

.1.,

2.2.

3., 2

.3.2

., 3.

1.2.

, 4.

1.1.

–ye

ri, q

açı,

oyun

larda

n iba

rt d

inam

ikh

rk

tlr;

–a

aı

trafla

rın v

göv

dni

n m

üxtl

if ist

iqam

tliyi

lmlr

i, dö

nmlr

i;–

yuxa

rı tra

fların

v g

övd

nin

müx

tlif

istiq

amtli

yilm

lri,

dönm

lri;

–yi

lmlr

, dön

mlr

, fırl

anm

alard

an ib

art

oyun

lar, e

stafe

tlr,

yarı

lar.

28.

yilg

nlik

üzr

kiçi

k su

mm

ativ

qi

ymtl

ndirm

. K

.S.Q

. – 3

1 1.

1.1.

, 3.1

.2.,

4.1.

1.

agird

in b

u hr

ktl

r üzr

ntic

lrin

ver

iln

balla

rın o

rta g

östr

icisi:

–ot

urm

u v

ziyy

tdn

irliy

yilm

;–

körp

ü v

ziyy

ti;–

gim

nasti

ka a

acın

ın b

a ü

zrin

dn

arxa

yaap

arılm

ası;

–yi

lgnl

ik h

rk

tlri

haqq

ında

mlu

mat;

–ag

irdin

dav

ranı

ı.

I yar

ımild

böy

ük su

mm

ativ

qi

ymtl

ndirm

Böyü

k su

mm

ativ

qiy

mtl

ndirm

(aa

ıdak

ı hr

ktl

r üzr

ntic

lrin

orta

gö

stric

isi):

–

30 m

qaç

ı;–

yerin

dn

uzun

lua t

ullan

ma;

–-c

i drsd

irliy

yilm

nin

ntc

si.

B.S.

Q.=

I yar

ımild

qiy

mt

Y1 =

Qüvv

qa

biliy

yti

– 10

s.

Gèì

íàñò

èêà,

aırl

ıqqa

ldırm

a âÿ

éà õ

öñóñ

è ñå÷

èëìèø

ùÿ

ðÿêÿ

òëÿð

êîì

ïëåê

ñè.

Gèì

íàñò

èêà

àëÿò

ëÿðèí

äÿ:

— òó

ðíèê

äÿ, ï

àðàë

åë ã

îëëà

ðäà,

knd

ird, g

imnà

ñòèê

à d

iâàð

ûíäà

âÿ

ñ. t

krar

, tkr

ar-se

riyal

ı reji

md

i

cra o

luna

n ã

öââÿ

ùÿð

ÿêÿò

ëÿðè

üzr

cütlü

k v

k

oman

dalı

yarı

lar;

— tan

q, m

üxtl

if a

ırlıq

lı ha

ntell

r, m

üxtl

if

müq

avim

tli es

pant

erlr

l t

krar

, tkr

ar-

ser

iyal

ı reji

md

ãöâ

âÿ ù

ÿðÿê

ÿòëÿ

ðè;

— tre

najo

r qur

ular

da m

üxtl

if z

l qr

uplar

ı üçü

n

29–3

0. É

óõàð

û ÿòðà

ôëàðûí

ÿçÿ

ëÿ ã

öââÿ

ñèíè

í èí

êèøà

ô åòä

èðèëì

ÿñè

2 1.

1.1.

, 1.3

.3.,

2.1.

1., 2

.2.2

., 2.

3.3.

, 3.

1.5.

, 4.1

.1.

31–3

2. À

øàüû

ÿòðà

ôëàðûí

ÿçÿ

ëÿ ã

öââÿ

ñèíè

í èí

êèøà

ô åòä

èðèëì

ÿñè

2 2.

1.1.

, 2.3

.2.,

2.3.

3., 3

.1.5

., 4.

1.1.

33–3

4. Á

ÿäÿí

èí ö

n ÿçÿ

ëÿ ã

öââÿ

ñèíè

í èí

êèøà

ô åòä

èðèëì

ÿñè

2 1.

2.1.

, 2.1

.1.,

2.3.

3., 3

.1.5

., 4.

1.1.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

12

35–3

6.

Á

ÿäÿí

èí à

ðõà

ÿçÿë

ÿ ãö

ââÿñ

èíèí

èí

êèøà

ô åòä

èðèëì

ÿñè

2 1.

3.5.

, 2.1

.1.,

2.3.

3., 3

.1.5

., 4.

1.1.

t

krar

,tkr

ar-se

ri yal

ıreji

md

icra o

luna

n ã

öââÿ

ùÿ

ðÿêÿ

òëÿðè

; —

qüvv

hr

ktl

ri da

xil e

dilm

i oy

unlar

, e

stafe

tlr,

kom

bin

olu

nmu

estaf

etlr,

frd

i v

kom

anda

lı ya

rılar

; –

bir v

ya b

ir ne

ç z

l qr

upu

üçün

qüv

v h

rk

ti üz

r k

oman

dalı

yarı

lar.

37.

Ã

öââÿ

ãàá

èëèéé

ÿòèí

èí

òÿêì

èëëÿø

äèðè

ëìÿñ

è 1

1.1.

2., 2

.1.1

., 2.

3.3.

, 3.1

.5.,

4.1.

1.

38.

K

içik

sum

mat

iv q

iym

tlnd

irm.

K.S

.Q. –

4

1 1.

1.1.

, 3.1

.5.,

4.1.

1.

ag

irdin

bu

hr

ktl

r üz

r n

ticlr

in v

eril

n

ball

arın

orta

gös

trici

si:

– hü

ndür

tur

nikd

dar

tınm

a – o

lanlar

; –

alçaq

turn

ikd

dar

tınm

a – q

ızlar

; –

knd

ir d

ırman

maq

– o

lanlar

, qızl

ar;

– uz

anar

aq d

ayaq

da q

ollar

ın b

ükül

üb-a

çılm

ası –

o

lanlar

; –

gim

nasti

ka sk

amya

sında

uza

nara

q da

yaqd

a q

ollar

ın b

ükül

üb-a

çılm

ası –

qızl

ar;

– gö

vdni

n bü

külü

b-aç

ılmas

ı – o

lanlar

, qızl

ar;

– bi

r ll

day

aqda

tk

qıçla

otu

rub-

durm

aq –

o

lanlar

, qızl

ar;

– qü

vv h

rk

tlrin

in o

rqan

izm t

siri h

aqqı

nda

inf

orm

asiy

a; –

agird

in d

rsd d

avra

nıı.

×åâ

èêëèê

ãà

áèëèé

éÿòè

– * 20

s.

dman

oyu

nlar

ı: Ba

sket

bol,

voley

bol,

futb

ol, h

ndbo

l. —

topl

a yer

in y

etiril

n tex

niki

fali

yyt

elem

entl

ri, te

xnik

i elem

entl

rdn

ibar

t oyu

nlar

; —

texni

ki el

emen

tlrd

n ib

art e

stafe

tlr,

yarı

lar;

– tex

niki

elem

entl

rin t

kmill

diril

msi,

oyu

nlar

,

yar

ılar

; –

texni

ki el

emen

t birl

mlr

ind

n ib

art

es

tafetl

r, oy

unlar

; —

kiçik

kom

anda

ların

sad

ldi

rilm

i qa

ydala

rla

oyu

nlar

ı; –

ikit

rfli

oyu

n;

— gi

mna

stika

hr

ktl

ri;

— da

yaql

ı v d

ayaq

sız tu

llanm

alar;

— ak

roba

tika h

rk

tlri;

—

xüsu

si se

çilm

i h

rk

t kom

plek

slri;

39–4

2.

Texn

iki f

aliyy

t bac

arıq

ların

a yi

yln

m, ç

evik

liyin

inki

af

etdiri

lmsi

4 1.

1.1.

, 1.2

.4.,

2.2.

1., 2

.2.2

., 2.

3.3.

, 3.

1.1.

, 4.1

.1.

43–4

6.

Te

xnik

i fali

yyt b

acar

ıqlar

ının

tk

mill

diril

msi,

çevi

kliy

in

inki

af et

diril

msi

4 1.

4.1.

, 2.2

.1.,

2.2.

2., 3

.1.1

., 4.

1.1.

47–5

0.

Texn

iki-t

aktik

i fali

yyt

yiy

lnm

, çev

ikliy

in in

kiaf

etd

irilm

si 4

1.3.

5., 2

.2.4

., 2.

3.3.

, 3.1

.1.,

4.1.

1.

51–5

4.

Te

xnik

i-tak

tiki f

aliyy

tin

tkm

illdi

rilm

si, çe

vikl

iyin

in

kiaf

etdi

rilm

si

4 1.

4.2.

, 2.2

.4.,

2.3.

5., 3

.1.1

., 4.

1.1.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

13

55–5

7.

Çevi

klik

qabi

liyy

tinin

tk

mill

diril

msi

3 1.3

.3., 2

.2.2.,

2.3.4

., 3.1.

1., 4.

1.2.

— ko

man

dalı

yarı

lar.

58.

K

içik

sum

mat

iv q

iym

tlnd

irm.

K.S

.Q. –

5 1

1.1.

1., 3

.1.1

., 4.

1.1.

agird

in bu

tlb

lr üz

r n

ticlr

in ve

riln b

allar

ın

orta

göst

ricisi

: – t

opun

sb

t atı

lmas

ı; – t

opun

qapı

ya vu

rulm

ası;

– top

un oy

una d

axil

edilm

si;

– tex

niki

fali

yytin

icra

düzg

ünlü

yü;

– ag

irdin

davr

anıı

.

Dö

züm

lülü

k qa

biliy

yti

– 6 s

.

Àòëå

òèêà,

èäì

àí î

éóíë

àðû

— êî

ìáè

íÿëÿ

øìèø

åñò

àôåò

îéó

íëàð

û; —

óçàã

ìÿñ

àôÿë

ÿðÿ

kom

anda

lı kr

oss y

arıl

arı;

— ÷î

õìÿð

ùÿëÿ

ëè åñ

òàôå

ò ãà÷

ûøëà

ðû;

— êî

ìàí

äàëû

îéóí

ëàð,

estaf

etlr;

— 15

00 m

qaç

ı;

— m

rhl

lri

100,

200

, 300

m o

lan

esta

fet t

ipli,

ko

man

dalı

kros

s yar

ılar

ı.

59–6

0.

Üm

umi d

özüm

lülü

yün

inki

af

etdi

rilm

si, ç

oxm

rhl

li es

tafe

t qa

çıla

rı

2 1.

1.2.,

2.1

.2.,

2.3.

4., 3

.1.6

., 4.

1.4.

61

–62.

Ü

mum

i döz

ümlü

lüyü

n in

kiaf

et

diril

msi

, eni

li-yo

xulu

yer

lrd

kr

oss

qaçı

ı 2

1.2.

1., 1

.3.4

., 2.

2.2.

, 2.2

.3.,

3.1.

6.,

4.1.

4.

63.

Ü

mum

i döz

ümlü

lüyü

n in

kiaf

et

diril

msi

, tbi

i v sü

ni m

ane

lri

df e

tmkl

qaçı

lar

1 1.

3.4.

, 2.2

.3.,

2.3.

3., 3

.1.6

.., 4

.1.4

.

64.

K

içik

sum

mat

iv q

iym

tlnd

irm.

K.S

.Q. –

6 1

1.1.

1., 3

.1.6

., 4.

1.1.

agird

in bu

hr

ktl

r üzr

ntic

lrin

veril

n ba

lların

orta

göst

ricisi

:

– 150

0 m m

saf

y qa

çı;

– döz

ümlü

lük h

rk

tlri

haqq

ında

info

rmas

iya;

– ag

irdin

drsd

davr

anıı

.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

14

* Ç

evik

lik

qabi

liyy

ətin

in i

nkiş

afı

üçün

müə

llim

mək

təbi

n şə

rait

inə

müv

afiq

ola

raq

ayrı

lan

saat

həc

min

də,

idm

an o

yun

növl

ərin

dən

biri

ni (

məs

ələn

, vol

eybo

lu v

ə ya

fut

bolu

) və

ya

ikis

ini t

ədri

s ed

ə bi

lər.

Böyü

k su

mm

ativ

qiy

mtl

ndir

m

Böyü

k su

mm

ativ

qiy

mtl

ndir

m

(aa

ıdak

ı hr

ktl

r üzr

ntic

lr

ver

iln

balla

rın

ort

a gö

stri

cisi)

: —

hünd

ür tu

rnik

d sa

llanm

ı v

ziyy

tdn

d

artın

ma –

ola

nlar

; –

alça

q tu

rnik

d u

zana

raq

salla

nmı

v

ziyy

tdn

dartı

nma –

qız

lar;

–

3x10

m q

açı;

–

64-c

ü d

rsd

150

0 m

msa

fy

qaç

ıın

ntic

si.

B.S.

Q.=

II

yar

ımild

qiy

mt

Y2

=

lli

k qi

ymt

I

=

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

15

YeNİYeTmƏ oRQANİZmİNİN İNKİşAF xüSuSİYYƏTLƏRİ

Fiziki yükün orqanizmin müxtəlif funksional sistemlərinə təsiri haqqında aşağısiniflərdə kifayət qədər nəzəri məlumat verilmişdir. Bu məlumatlar fiziki tərbiyədərsləri, bölmələrdə məşğələlər, hərəkətlərdən məqsədli istifadə zamanı nəzərəalınmalıdır. Bununla yanaşı, ümumtəhsil məktəblərində təhsil alan hər bir şagirdöz orqanizminin, xüsusən də yeniyetmə dövrünə təsadüf edən intensiv fizikiinkişafın xüsusiyyətlərini bilməlidir.

Hər bir insan digərlərindən müəyyən əlamətləri – əqli, fiziki inkişaf və fizikihazırlıq göstəriciləri ilə fərqlənir. Belə fərqlənmə bir sıra irsi, sosial, cinsi faktorlaraəsaslanır. lakin hər bir yaş dövründə orqanizmin fiziki inkişafı ilə əlaqədar başverən dəyişikliklərdə müəyyən ümumi cəhətlər vardır.

14–15 yaş yeniyetmə orqanizmin dinamik fiziki inkişaf dövrü hesab olunur.qeyd olunan inkişaf orqanizmin müxtəlif üzv və sistemlərində ciddi dəyişikliklərəsəbəb olur. Bu dəyişikliklər isə öz növbəsində yeniyetmənin hərəki fəaliyyətinə öztəsirini göstərir.

qeyd olunan yaş dövrü hansı cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir?Yeniyetməlik və ya cinsi yetişkənlik dövrü. Bu dövrün ən əlamətdar cəhəti

yeniyetmələrdə boy-çəki göstəricilərinin dəyişməsi, artması hesab olunur. Beyindəhipofizin ifraz etdiyi boy hormonunun təsiri ilə uzun sümüklərdə qığırdaq inkişafedir, gövdə və ətrafların uzunluğu, çəki nisbəti dəyişir. Ətraflar hiss olunacaq dərə -cə də uzanır və boyun kəskin artması müşahidə olunur. Bu zaman yeniyetmələrinboyu 1–2 ildə 10–20 sm uzanır. oğlanlarda daha intensiv boy uzanması 13–15 yaşa,qızlarda isə 11–14 yaşa təsadüf edir. 15 yaşdan sonra illik boy artımının tem pi azalır.

yeniyetmələrdə boy hormonunun ardınca cinsi hormonların ifrazının artmasıcinsi (gender) əlamətlərin fəallaşmasına səbəb olur. Bu da öz növbəsində bədəninçəkisinin il ərzində təxminən 3–7 kq artmasına gətirib çıxarır. Belə artım oğlanlarda13–15 yaşa, qızlarda isə təxminən 12–13 yaşa təsadüf edir. Bu dövrdə cinsi hor -mon ların təsiri ilə yeniyetmə oğlanlarda əzələ kütləsinin, qızlarda piy toxumalarınınçoxalması müşahidə olunur. Hər iki cinsdə ikincili cinsi əlamətlərin inkişafı nəzərəçarpır. yeniyetməlik dövründə bədənin müxtəlif hissələrinin qeyri-bərabər inkişafıaçıq nəzərə çarpır. müxtəliftipli bədən quruluşuna malik olan yeniyetmələrdəantropometrik göstəricilərin dəyişməsi, artması müxtəlif formalarda baş verir.

müxtəlif tip bədən quruluşuna aid olan şagirdlərdə bədən quruluşu tipinin əla -mətləri aşağı siniflərdə heç də həmişə diqqəti cəlb etmir. lakin yeniyetmə döv rün dəbu əlamətlər əhəmiyyətli dərəcədə güclənir. Bədən quruluşu tiplərinin üç əsas kom -ponenti: sümük, əzələ, piy hesab olunur. Bu üç komponentin bədəndə xüsusi çə kisinə,bir-birinə nisbətinə əsasən bədən quruluşunun tipləri arasında fərq lər üzə çıxır.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

16

Bədən quruluşları sümüklər, çiyin və ətrafların əlamətlərinə görə astenik; torkal;əzələ; digestiv olur.

astenik bədən quruluşuna malik yeniyetmələr hündür boya, ensiz, yastılaşmışgövdəyə, nazik sümük və zəif əzələ sisteminə malik olurlar. onlarda gövdə nisbətənqısa, ayaqlar isə nisbətən uzundur. Başqa bədən quruluşu tipləri ilə müqayisədəastenik tipə mənsub olan yeniyetmələrdə üz uzunsov, döş qəfəsi, çiyin və çanaqqurşaqları ensizdir. Uzun qıçları ilə müqayisədə qolları xeyli qısadır (şəkil 1).

torkal tipə aid yeniyetmələrin döş qəfəsi silindrik, əzələ sistemi orta inkişafamalikdir, əzələ tipli yeniyetmələr nəzərəçarpan, qabarıq əzələ sisteminə malikdirlər.Bu tip yeniyetmələrdə gövdə və ətrafların nisbəti optimal hesab olunur.

Digestiv qrupa aid yeniyetmələrdə boyun uzunluğuna nisbətən qıçlar qısadır,gövdə böyük, çiyinlər və çanaq enlidir.

müəyyən olunmuşdur ki, bədən quruluşu və onun komponentlərinin nisbətitəxminən 70% genetik olaraq ötürülür. qalan 30% şərait və fiziki hərəkətlərdənasılı olaraq dəyişdirilə bilər.

Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, müxtəlif tip bədən quruluşuna malik olan ye ni -yetmələr müxtəlif motor funksiyalarına (sürət, qüvvə, dözümlülük) və iş qabiliyyətlərinəmalik olurlar. Bununla əlaqədar olaraq birinci bədən quruluşu tipinə (astenik)malik olan yeniyetmələrin hormonik fiziki inkişafı üçün dinamik və statik qüvvə,

şəkil 1. İnsan bədəninin formaları

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

17

sürət-güc hərəkətləri, həmçinin silsiləli hərəkətlər, davamlı qaçış, üzgüçülük,veloidman xüsusilə əhəmiyyətli hesab oluna bilər. silsiləli hərəkətlər daha çoxürək-damar və tənəffüs sistemi üçün faydalıdır. qalan bütün digər bədən quruluşutiplərinə aid olanlar üçün əyilgənlik və koordinasiya qabiliyyətinin inkişafı üçünhərəkətlər zəruridir. Çox tez kökəlməyə meyilli olan dördüncü bədən quruluşu tipiüçün qan dövranı və tənəffüs sisteminin işini fəallaşdıran, orta intensivli və nisbətənuzunmüddətli fiziki yük, silsiləli hərəkətlər, idman oyun növləri və s. məqsədəuyğundur.Belə hərəkətlər çox enerji sərfi tələb edir. eyni zamanda bu tipə aid yeniyetmələringövdənin ön əzələ qruplarını möhkəmləndirən, həmçinin sürət, sürət-güc istiqamətlihərəkətləri yerinə yetirmələri tövsiyə olunur.

yuxarıda qeyd olunan bütün tiplər normal bədən quruluşu hesab olunur. Busəbəbdən də bir bədən quruluşuna malik olanları digərlərindən üstün hesab etməkolmaz. onların hamısı eyni fiziki imkanlara malikdir, lakin bəzi yeniyetmələrin,xüsusən də öz yaş qrupunda boy, çəki, fiziki hazırlıq normativlərinə müvafiq gəl -mə yənlərdə fiziki inkişafın korreksiya edilməsi üçün xüsusi proqram hazırlanmalıdır.

yeniyetmə dövründə orqanizmin funksional sistemlərində (sinir, əzələ, ürək-damar, tənəffüs və s.) formalaşma və morfofunksional yetişmə baş verir. Bu zamanyalnız aşağı və yuxarı ətrafların boruvari uzun sümükləri deyil, eyni zamandaonur ğanın uzanması sürətlənir. Bilək, əl darağında sümükləşmə başa çatsa da,onur ğaarası disklərdə və qığırdaq zonasında yalnız yeni başlayır. skeletin sümük -ləş məsi davam edir. Bu zaman onurğa çox mütəhərrik və həssasdır. Hərəkət çatış -maz lığı, düzgün olmayan vəziyyətlərdə uzun müddət hərəkətsiz qalmaq, onurğaətrafıəzələlərin zəifliyi onurğanın deformasiyasına, onda əyriliklərin yaranmasına səbəbola bilər. lakin bu dövrdə həddindən artıq ağırlıqlardan istifadə etməklə icra olu -nan qüvvə istiqamətli hərəkətlər də sümükləşmə prosesini tezləşdirə, boruvarisümüklərin inkişafını ləngidə bilir.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

18

ƏZƏLƏ SİSTemİ

Cinsi yetişkənlik dövründə yeni yet mə nin əzələ sistemi əhəmiyyətli dərəcədədəyişikliyə uğrayır. İnsan bədənində 600-ə yaxın əzələ vardır. Bu, orta hesablabədən çəkisinin 40%-ni təşkil edir. İnsan bədənində 3 tip əzələ toxu ma sı mövcud-dur:

– saya əzələ toxuması;– ürək əzələ toxumaları;– skelet əzələ toxumaları.

Saya əzələ toxuması – qeyri-ixtiyari təqəllüs xüsusiyyətinə malik olub, boruformalı orqanlarda: qida borusu, qan damarları və respirator orqanlarda rast gəlinir.

ürək əzələləri – bu əzələ toxumasına ancaq ürəkdə rast gəlinir.Skelet əzələlərinin funksiyaları. skelet əzələləri hərəkət aparatının fəal hissə -

sini təşkil edir. Hər bir skelet əzələsi eninəzolaqlı əzələ toxumasından, birləşdiricitoxumalardan, damar və sinirlərdən ibarətdir. sinir impulslarının təsiri ilə əzələlərtəqəllüs edir, sümük linklərini hərəkətə gətirərək bədənin vəziyyətini dəyişir.

skelet əzələləri sümüklərə bağlanır və iradi təqəllüs edərək insan bədəninin vəya ətrafların zaman və məkan daxilində yerdəyişməsini həyata keçirir. lakinburada əzələ birbaşa qüvvə təzahür etdirən bir üzv kimi çıxış edir. Əslində, bu pro -ses orqanizmin bir sıra üzv və toxumalarının iştirakı ilə mümkün olur. Bunlaraşağıdakılardır:

– təqəllüs edərək qüvvə təzahür etdirən əzələ toxuması;– əzələlərin sümüklərə birləşməsini təmin edən, onları daxildən və xaricdən

əhatə edən birləşdirici toxumalar;– beyindən əzələyə və əzələdən beyinə informasiya, sinir impulslarını ötürən

sinir toxumaları;– əzələyə qida maddələri, oksigen daşıyan, mübadilə məhsullarını orqanizmdən

xaric edən, maye balansını tənzimləyən qan damarları. İnsanın bütün əzələ fəaliyyəti mərkəzi sinir sistemi tərəfindən tənzimlənir. Bu

tənzimlənmə birbaşa baş beyindən və onurğa beyinindən gələn impulslar vasitəsiləhəyata keçirilir. Beləliklə, əzələ insan orqanizmində aşağıdakı funksiyaları yerinəyetirir:

– beyindən gələn sinir impulslarına müvafiq iradi hərəkətləri (qaçış, yeriş,oyun, fiziki iş və s.) icra edir;

– insanın duruş vəziyyətini təmin edir. Bu bizim ağırlıq qüvvəsinə nisbətənbədənimizin yerləşmə vəziyyətini tənzimləməklə əlaqədar olan fəaliyyətdir;

– qeyri-iradi (reflektor) hərəkətləri icra edir.İnsanın yeriş, qaçış, atılma, tullanma və s. hərəki fəaliyyəti müxtəlif növ və

müxtəlif sayda skelet əzələlərinin iştirakı ilə baş verir. Xüsusi qeyd olunmalıdır ki,skelet əzələləri yalnız dartma rejimində təqəllüs edir. Bu səbəbdən də bütün

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

19

oynaqlar əzələlərlə əhatə olunmuşdur. Hər hansı ətrafın, hətta adi barmağınbükülməsi bir əzələnin açılması, digər əzələnin isə eyni zamanda yığılması hesabınabaş verir.

Bəzən bir hərəkətin icrasında bir neçə, hətta çoxsaylı əzələ qrupu iştirak edir.məlum olmuşdur ki, adi hesab olunan qaçış hərəkətində 250-dən artıq əzələ iştirakedir. eyni hərəkətin icrasında iştirak edən, oynağın bir tərəfində yerləşən əzələlərsinergist, əks tərəfdə yerləşən əzələlər isə antaqonist əzələlər adlanır.

Əzələnin strukturu. Hər bir skelet əzələsi xaricdən birləşdirici toxuma – fas -siya ilə əhatə olunmuşdur. Bu, əzələyə müəyyən forma verir və başqa əzələlərinsürüşməsi üçün mühit yaradır. Bu birləşdirici toxumanın daxilində çoxsaylı uzunvə nazik əzələ lifləri yerləşir. skelet əzələlərinin daxili hissəsi əzələ liflərindəntəşkil edilmişdir. Əzələ liflərinin özü isə çoxsaylı, paralel miofibrillərdən təşkilolunmuşdur. miofibrillər özləri də çox nazik saplardan, filomentlərdən ibarətdir ki,onların da tərkibi müəyyən zülallardan: aktin və miozindən ibarətdir. Əzələnintəqəllüs edən hissəsi məhz bu filomentlərdir.

təqəllüs xüsusiyyətlərinə görə əzələ lifləri bir neçə qrupa bölünür: Birinciqrupa aid olan liflər “ləng” (qırmızı) adlanır. Bu liflər nisbətən gec təqəllüs xü su -siy yətinə malik olsalar da, yüksək dözümlülüyə, yəni uzun müddət ərzində təqəllüsetmək, iş görmək qabiliyyətinə malikdirlər. Bu lifləri fərqləndirən qırmızı rəngəzələdə mioqlobinin və qan damarlarının çoxluğudur. Bu da həmin liflərdə enerjimənbələrinin aerob yolla bərpasına şərait yaradır.

İkinci qrup əzələ lifləri yüksək dözümlülük keyfiyyətlərinə malik olmasa da,güclü, sürətli təqəllüs qabiliyyətinə malikdir. Bu cür əzələ liflərində kapillyarlar azolduğuna görə mioqlobin aşağı səviyyədə olur. lakin qlikogenin yüksək olması buəzələ liflərində enerji mənbəyinin anaerob yolla bərpasına imkan verir. İkinci qrupəzələ lifləri özləri də iki yerə bölünür və şərti olaraq 2a və 2B adlanır. Buradabirincilər sürətli, ikinci isə sürətli-dözümlü hesab olunur.

Hər bir insanda yuxarıda qeyd olunan əzələ liflərinin miqdarı və nisbəti müx tə -lif dir. məhz bundan asılı olaraq bir yeniyetmə sürətli, güclü, digəri isə dözümlüdür.lakin nəzərə almaq lazımdır ki, əzələ liflərinin nisbətindən asılı olmayaraq, bütüninsanlarda istənilən hərəki qabiliyyəti inkişaf etdirmək mümkündür. Bunun üçünsadəcə olaraq düzgün hərəkətlər seçmək və onları məqsədəuyğun icra rejimindəyerinə yetirmək kifayətdir. Xüsusi seçilmiş hərəkətlərin icrası zamanı müvafiq əzələliflərinin en kəsiyi qalınlaşır, bu liflərin əzələdə tutduğu sahə böyüyür və beləliklədə, müvafiq hərəki qabiliyyətin arzuolunan səviyyəsi əldə olunur. Xüsusi qeydetmək lazımdır ki, yeniyetmə yaş dövründə orqanizmin əzələ lifləri yerinə yetirilənfiziki hərəkətlərin təsirinə daha həssasdır və məşqlərin effekti daha tez əldə olunur.

Cinsi yetişkənlik dövründə yeniyetmələrin əzələ sistemi əhəmiyyətli dərəcədədəyişikliyə uğrayır. 14–15 yaşda oynaq-bağ aparatı, əzələ və vətərlər, həmçininskelet əzələlərində toxumaların diferensiasiyası yüksək səviyyəyə çatır. 13 yaşdanbaşlayaraq əzələ kütləsinin artmasında kəskin sıçrayış baş verir, əzələlər sürətlə

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

20

inkişaf edir. Əzələ kütləsinin inkişafı ilə əlaqədar əzələ liflərinin diametri dəyişir.Əsasən, onların qalınlığı artır.

Əzələ sisteminin arzuolunan inkişafını təmin etmək üçün aşağıdakılara əməlolunmalıdır:

1. İnkişaf etdirilməsi (məsələn, qüvvə qabiliyyətinin) zəruri olan əzələ qruplarınınmüəyyən edilməsi.

2. Hərəkətlərin müəyyən olunması.3. Hərəkətlərin icra ardıcıllığının, icra rejiminin və təkrarlanma sa yı nın müəyyən

olunması.4. Hərəkətlərin sistemli və davamlı yerinə yetirilməsi.5. Fiziki yükün hər kəs üçün optimal səviyyəsinin müəyyən olunması.6. Düzgün qidalanmanın və istirahətin təşkili.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

21

eNDoKRİN SİSTemİ

yeniyetməlik yaş dövrü orqanizmdə endokrin sisteminin kəskin fəallaşması iləxarakterizə olunur. Cinsi hormonların artması, qalxanabənzər vəzin və böyrəküstüvəzlərin fəallığının yüksəlməsi yeniyetmə dövrünün ilkin mərhələsinə təsadüf edir(11–13 yaş qızlar və 13–14 yaş oğlanlar). Bu dövrdə yeniyetmələr cinsi yetişkənliyinıı və ııı mərhələlərində olurlar. qeyd olunan müddət ərzində əhəmiyyətli morfo-funksional dəyişikliklər baş verir, maddələr mübadiləsinin yüksək aktivliyi mü şa -hidə olunur, hüceyrə və toxumaların təbəqələşməsi artır, boyatma prosesi in ten siv -ləşir. Bunların nəticəsində sakit halda orqanizmin bütün üzv və sistemlərinin həd -dindən artıq aktivliyi meydana çıxır. Bu da öz növbəsində orqanizmin xaricitəsirlərə qarşı aşağı və ya həddindən artıq yüksək reaktivliyinə şərait yaradır. Bu -nunla əlaqədar olaraq, yeniyetmənin orqanizmində funksional və adaptiv imkanlarınazalması müşahidə olunur.

yeniyetməlik dövründə mərkəzi sinir sisteminin, ürək-damar və tənəffüs sis -tem lərinin fiziki yükə reaksiyası 9–10 yaşlı uşaqlara nisbətən aşağı ola bilər. Çoxhallarda bu reaksiya optimal, mümkün olan həddi aşır. Bəzən məşqə, məş ğələlərəvə fiziki hərəkətlərin icrasına yeniyetmə orqanizminin fizioloji sistemlərinin həd -din dən artıq reaktivliyi yeniyetmənin sağlamlığında xoşagəlməz halların meydanagəlməsinə səbəb olur. Bu isə müxtəlif istiqamətli (qüvvə, dözümlülük və s.) fizikiyükün yerinə yetirilməsi zamanı onun çox dəqiqliklə dozalaşdırılması, yeniyetməninhəyatının bu inkişaf mərhələsində sağlamlığı üzərində tibbi nəzarətin aparılmasızərurətini yaradır.

Bütün bunlar hər bir yeniyetmədən öz sağlamlığına, fiziki inkişafına, fizikiyükə nəzarət etmək bacarığına yiyələnməyi tələb edir.

yeniyetmə dövründə oğlanların və qızların fiziki inkişaf tempinin eyni olması,eyni zamanda bu halın cinsi yetişkənlikdə də müşahidə olunması bir sinifdə təhsilalan şagird kontingentinin müxtəlifliyinə gətirib çıxarır. Bununla əlaqədar olaraq,“bioloji yaş” anlayışının izahına ehtiyac duyulur. Bioloji yaş anlayışı altında hə ya -tın müəyyən bir dövrünə qədər yaşamış orqanizmin yetkinlik dərəcəsi başa dü -şülür. Bununla yanaşı, “xronoloji” və ya “təqvim” yaşı dedikdə insanın doğulduğuandan keçən vaxt göstəricisi nəzərdə tutulur. Həm uşaqların, həm də yeniyetmələrinfərdi inkişafında bioloji və təqvim yaşları arasında aşağıdakı üç variantda fərqlərərast gəlinir:

1. Retardasiya – bioloji yaşın təqvim yaşından geridə qalması;2. Orta – bioloji və təqvim yaşlarının eyniliyi;3. Akselerasiya – bioloji yaşın təqvim yaşından yüksək olması.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

22

QANDAşIYICI SİSTem

yeniyetmənin əzələ fəaliyyətinin təmin olunmasında qandaşıyıcı sisteminxüsusi rolu vardır. qandaşıyıcı sistem orqanizmin hüceyrə, toxuma və orqanlarınınzəruri maddələrlə təchiz olunmasını həyata keçirir. Bu sistemin əsas funksiyasıaşağıdakılardır:

– ağciyərlərdən oksigenin hüceyrələrə daşınması;– hüceyrələrdən karbon qazının ağciyərlərə daşınması;– qida maddələrinin və hormonların bədən hüceyrələrinə daşınması;– mübadilə məhsullarının (şlak) böyrəklərə daşınması;– bədənin daxili hərarətinin sabitliyini saxlamaq üçün istilik enerjisinin dəri

səthinə daşınması.qandaşıyıcı sistem bir sıra orqanlardan ibarətdir. Bu orqanlar birgə işləyərək

qandaşıma sistemini formalaşdırır. Buraya aşağıdakılar daxildir:ürək – döş qəfəsinin

ortasında ağciyərlərin ara -sında yerləşən əzə lə dən ibarətüzvdür (şəkil 2). Bu üzvqandaşıyıcı sistemin hə rə kət-verici qüvvəsidir. ürək 4 ka -meradan və ya boşluqdanibarət olub, ikili nasosabənzəyir: sağ mədəcik və sağqu laq cıq, sol mədəcik və solqulaqcıq. ok si genlə zənginolma yan qan ürəyin sağ mə -dəci yindən nisbətən aşağıtəzyiqlə ağciyərlərə gön - dərilir. ağ ci yərlərdən qayıdanvə oksigenlə zənginləşmişqan ürəyin sol mə də ci yindənnisbətən yüksək təzyiqləbədənin bütün üzvlərinəpaylanır. Beləliklə, ritmik

təqəllüs edən ürək əzələləri qanın ağciyərlərdə ok si genlə zən gin ləş məsini vəbundan sonra onun or qa nizmin üzv və to xu malarına gön dərilməsini təmin edir(şəkil 3).

ürək təqəllüsünün tezliyi – bu ürək ritminin tezliyi olub, bir dəqiqədəbaş verən təqəllüslərin sayını əks etdirir. sakit halda bu göstərici 60–80 vurğuarasında yerləşməklə bir dəqiqədə 5 litrə yaxın qanı damarlar vasitəsilə bədənəyayır. yeniyetməlik dövründə ürək-damar sistemi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.

şəkil 2. Ürəyin quruluşu

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

23

Əgər uşağın ürəyinin həcmi 6 yaşdan 13 yaşa qədər 30–35% artırsa, cinsi yetişkənlikdövründə ürəyin həcmi 60–70% böyüyür. yeniyetməlik dövründə ürək-damarsisteminin də yiş məsinin əsas xüsusiyyəti ürək boş luqlarının həcminin qan damar -larının en kəsiyi ilə müqayisədə daha artıq olmasıdır. Bu isə yeniyetməlik hi per to -niyası adlanan vəziyyətin yaranma sına səbəb ola bilir. Bu dövrdə qan-damar sis te -minin inkişafı ahəngdar olur, lakin arteriya damarları vena damarlarına nisbətənyaxşı inkişaf edir. eyni zamanda yeniyetmələrdə kapillyar damar şəbəkəsi yaşlılaranisbətən daha genişdir. Bu da yeniyetmələrdə arterial təzyiqin nisbətən aşağıolmasının əsas səbəblərindən biridir. Cinsi yetişkənlik dövründə tez-tez bədəninümumi inkişafı ilə ürəyin ölçülərinin artması arasındakı ahəngin pozulması müşahidə

şəkil 3. Qan dövranının sxemi

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

24

olunur. Belə hallar daha çox akselerativ tipə aid olan yeniyetmələrdə müşahidəedilir. Bunun nəticəsində həmin yeniyetmələrdə orqanizmin funksional imkanlarınınazalması nəzərə çarpır. arterial qan təzyiqinə əsas amillərlə (ürəyin təqəllüs qüvvəsi,damar mənzəfinin ölçüsü, dövrə qoşulan qanın miqdarı, qanın qatılığı və s.) yanaşı,digər amillər – yaşayış şəraiti, yaşayış yerinin iqlim vəziyyəti, qidalanma tərzi,ailədə və kollektivdə psixoloji ab-hava da təsir göstərir. arterial təzyiq yeniyetmələrdəcinsi yetişkənliklə əlaqədar olaraq baş verən hormon fəallığı ilə yüksəlir. Bəzişagirdlər bu dövrdə başağrısı, yorğunluq, zəiflik, başgicəllənmə, ürək nahiyəsindəağrıdan şikayətlənirlər.

ürəyin funksional vəziyyətini əks etdirən əsas göstəricilərdən biri qanın sistalikvə birdəqiqəlik həcmidir. sakit haldakına nisbətən maksimal oksigen sərfi tələbedən fiziki yükün icrası zamanı bu göstəricilər 4–5 dəfə artaraq yeniyetmələrdə15–20 litr/dəqiqəyə, yaşlılarda isə 6–7 dəfə artaraq 28–30 litr/dəqiqəyə çatır. Bu,yeniyetmə orqanizminin ürək fəaliyyətinin effektli və qənaətli olmasına, qan-da -mar sisteminin funksional imkanlarının genişlənməsinə imkan verir.

tənəffüs tezliyi 1 dəqiqə ərzində 12–16-ya çatır. tənəffüs ritmi isə stabilləşir.nəfəsalma fazası qısalır, nəfəsvemə və tənəffüs fasiləsi isə uzanır.

Fiziki hərəkətlərin yerinə yetirilməsi, xüsusən gərginlik tələb edən fiziki yük za -manı ürək vurğularının sayı yüksəlir. Bu, əslində, orqanizmin oksigenə artan tələ ba -tına cavab reaksiyasıdır. lakin ürək vurğuları yalnız fiziki yükün icrası ilə deyil, eynizamanda həyəcan, qorxu, psixoloji sarsıntı hallarında da yüksəlir. sistemli şəkil dəfiziki hərəkətlərin icrası ürək qan-damar sisteminin işinin səmərəsini yüksəldir. Dai -mi olaraq belə hərəkətlərlə məşğul olan insanlarda orqanizmin oksigenə olan tələbatısəmərəli rejimdə təmin olunur. məhz bu səbəbdəndir ki, eyni fiziki yükü yerinəyetirən iki müxtəlif adamda ürək vurğularının göstəricisi fərqli olur. Fiziki hazırlığıyüksək olan, qandaşıma sistemi daimi məşqlərin, fiziki yükün icrası ilə təkmilləşmişinsanlarda ürək vurğularının göstəricisi xeyli aşağıdır. Fiziki hərəkətləri yerinəyetirməyən və fiziki hazırlığı aşağı olan insanlarda, hətta orta intensivlikli fiziki yükürək vurğularının kəskin artmasına səbəb olur. Hər bir şagird ürək-damar sistemininqeyd olunan fiziki yükə reaksiyasını sadə yolla yoxlaya bilər. Bunun üçün 30 saniyəərzində 20 dəfə oturub-qalxma hərəkətini icra etmək və hərəkətin əvvəlində və icra -dan sonra nəbz vurğusu göstəricilərini müqayisə etmək kifayətdir.

Qan damarları – qan orqanizmdə qan damarları adlanan borularla hərəkətedir. təyinatına görə qan damarları arterial, vena və kapillyar damarlara bölünür.arterial qan damarları həmişə qanı oksigenlə zənginləşmə dərəcəsindən asılıolmayaraq, ürəkdən ətraflara daşıyırlar. arterial qan-damar sistemi yüksək təzyiqlidirvə buna görə də arterial damarlar qalın və elastik struktura malikdir. Bu damarlarkəsildikdə təzyiqin yüksək olması səbəbindən çoxlu qan itkisinə səbəb olur. Əksərarteriya damarları dərinlikdə yerləşir. lakin bəziləri bədən səthinə yaxındır. onlarınbədən səthinə yaxın olduğu yerlərdə nəbz və ya ürək vurğularının tezliyini müəyyənetmək mümkündür. arteriya damarları kiçik arteriyalara və sonda ən nazik damarlar

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

25

olan kapillyarlara qədər şaxələnir. Kapillyarlar divarı bir hüceyrə qalınlığında olanqan damarlarıdır. Belə qalınlıqda olan qan damarının divarı oksigen və qida mad -dələrinin toxumalara və hüceyrələrə keçməsinə imkan verir. Belə mübadilə zamanıhüceyrə və toxumalarda olan karbon qazı və mübadilə məhsulları hüceyrə və toxu-malardan kapillyarlara keçir. Kapillyar damar şəbəkəsi həddindən artıq genişdir.və onun həcmi qan-damar sistemində olan qanın miqdarından xeyli böyükdür. Ka -pillyar qan damarları fəal əzələ liflərində, o cümlədən beyində çox sıxdır. Kapillyarşəbəkə işlək, fiziki yükü yerinə yetirən əzələ qruplarında xeyli inkişaf edir. Beləliklə,həmin əzələ qrupları inkişaf edib güclənir.

Sinir sistemi. Beyindən, onurğa beyinindən, periferik sinir sistemindən vəhissi orqanlardan ibarətdir. sinir sistemi orqanizmin bütün üzv və toxumalarınınbir-biri ilə, həmçinin ətraf mühitlə əlaqəsini təmin edir və onun fəaliyyətini tən zim -ləyir. mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyəti:

– ayrı-ayrı orqanları təşkil edən müxtəlif hüceyrə və toxumaların funksiyalarınıəlaqələndirir (məsələn, təqəllüs aktında əzələni təşkil edən ayrı-ayrı lifləri, daxilisek resiya aktında vəzləri);

– üzv və sistemlərin fəaliyyətini koordinasiya edir (məsələn, işlək əzələlərdəqan dövranı, qan dövranında tənəffüs, fiziki və əqli iş zamanı enerji təminatı və s.);

– ətraf mühitin dəyişən şəraitinə müvafiq olaraq orqanizmin bütün həyatifunksiyasını tənzimləyir.

İnsanın sinir sisteminə mərkəzi sinir sistemi, ətraf sinir sistemi və vegetativsinir sistemi daxildir.

mərkəzi sinir sistemi. təxminən 15 milyard sinir hüceyrəsindən təşkil edil -mişdir. Buraya beyin və onurğa beyni daxildir. Birinci kəllə boşluğunda, ikinci isəonurğa kanalında yerləşir.

Baş beyin. İnsanın baş beyni bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan sağ və solyarımkürələrdən, beyin lüləsindən və beyincikdən ibarətdir. Beyin yarımkürələrininsəthi çoxsaylı qırışlar və xətlərlə kəsilmişdir. Beyin yarımkürələri xaricdən özündə4 milyard sinir hüceyrəsini birləşdirən nazik qabıqla (bir neçə qatda) əhatəolunmuşdur. İnsan beyninin çəkisi təxminən 1,2 kq-dan 2 kq-dək olur.

onurğa beynin uzunluğu 43–45 sm olur. Çəkisi cəmisi 32 qrama qədərdir. Periferik sinir sistemi. mərkəzi sinir sistemindən çıxan bütün sinirlərin top lu-

sundan ibarətdir. Baş beyindən 12 cüt kəllə siniri, onurğa beynindən isə 31 cütonurğa beyni sinirləri çıxır. Bu sinirlər hissiyyat orqanlarından gələn impulsları başbeyinə ötürür, baş beyindən isə əzələlərə çatdırır.

Vegetativ sinir sistemi. Daxili orqanların tənzimlənməsində iştirak edir. Bütün sinir sistemi bütövlükdə və onun ayrı-ayrı funksional bölmələri iki prin -

sip əsasında fəaliyyət göstərir. Refleks prinsipi. refleks prinsipi və bağlı reflektor dairəvi koordinasiyaedici

ida rə etmə orqanizmə xaricdən və ya daxildən gələn qıcığa cavab reaksiyasıdır.İkin ci prinsipə daha çox mü rək kəb hərəki fəaliyyət da xildir. Hərəkət aktının

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

26

məqsəd yönlü təşkilində başbeyinin alın hissəsi xüsusi rolamalikdir. İradi hərəkətlər (şüurlaidarə olunan) hərəkət analizator -la rının və digər analizatorların(görmə, eşitmə və digər) birgəfəaliyyəti ilə həyata keçirilir(şəkil 4).

Həm mərkəzi sinir sistemivə hərəkət aparatı, həm də eynizamanda onunla tənəffüs, qandövranı və enerji təchizi sis -temləri arasında sıx funksionaləlaqə mövcuddur.

enerji mübadiləsi. yeni -yetməlik dövrünün başlanmasıilə əlaqədar olaraq orqanizmdəenerji mübadiləsi prosesi yaş -lılarla müqayisədə daha gərginkeçir. nisbətən sakit haldayeniyet mənin bədən çəkisininhər kiloqramına 5–6 millilitr,yaşlılarda isə 4–4,5 millilitroksigen tələb olunur. Bununlaəlaqədar olaraq, yeniyetmənin

oksigen daşıma sistemi daha intensiv işləyir. yeniyetmə 100 millilitr oksigeni 3 litrhavadan, yaşlılar isə 2,3–2,6 litr havadan ala bilirlər. sutkalıq enerji sərfi necədir?6 yaşlı oğlan uşağında bu göstərici 1970 kilokalori, 7–10 yaşlı oğlan uşağında 2300ki lokalori, 13–15 yaşlı yeni yet mədə isə 2600–2700 kilo kaloriyə çatır. 16–17 yaş la -rında sutkalıq enerji sərfi oğlanlarda 3000 kilokalori, qızlarda isə 2900 kilokaloridir.Beləliklə, orqanizmin ümumi enerji sərfi bədənin kütləsinin, birinci növbədə isəəzələ kütləsinin artması ilə əlaqədardır. Burada, həmçinin hərəki fəallıq daha mü -hüm rol oynayır. Bu zaman enerjiyə olan tələbat bədənin çəkisindən, hərəki fəal -lıqdan, bədən quruluşundan, bioloji yetkinlik səviyyəsindən asılı olaraq çox genişdiapazonda dəyişir.

şəkil 4. Refleks qövsü

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

27

ADAPTİV FİZİKİ TƏRBİYƏ

Adaptiv fiziki tərbiyə – fiziki mədəniyyətin bir istiqaməti olub insanın dayaq-hərəkət aparatında cari mümkün qüsurların profilaktikası (qamət, döş qəfəsi, yastıpəncə və s.) və korreksiyası, ürək-damar, tənəffüs sisteminin funksiyasınınyaxşılaşdırılması, ümumi sağlamlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədi daşıyır.Bu sistemdə fiziki hərəkətlər fəal funksional müalicə məqsədilə icra edilir.yeniyetmədə mümkün fiziki və funksional qüsur nə qədər tez aşkarlanarsa və fizikihərəkətlərdən istifadə vasitəsilə bunların aradan qaldırılmasına nə qədər tez baş la -nar sa, nəticə bir o qədər səmərəli olar. adaptiv fi ziki tərbiyə zamanı əvvəlcə tibbi vəpedaqoji nəzarətin aparılması zəruridir. Bu zaman:

• xarici müayinə;• fiziki inkişafın qiymətləndirilməsi (antropometriya);• funksional vəziyyətin qiymətləndirilməsi (ÜVS, AHT və s.);• fiziki hazırlığın testləşdirilməsi;• valideynlərlə sorğu və fiziki tərbiyə dərslərində aparılan müşahidələr

nəticəsində orqanizmdə olan qüsur və çatışmazlıqların səbəbləri aşkarlanır.İnsanın sağlamlığının diaqnostik xəritəsi tərtib edilir. Bütün bunların nəticəsində

dayaq-hərəkət aparatındakı çatışmazlıqların fiziki hərəkətlərdən istifadə etməkləprofilaktikası və korreksiyası istiqaməti müəyyən olunur.

Bədənin xarici müayinəsi – qamət və əzələ sisteminə xarici baxışdan ibarətolub, qamətdə mümkün qüsurların aşkar edilməsinə yönəlmişdir. qeyd etməliyikki, sistemli olaraq bədənin əsas əzələ qrupları üçün hərəkətləri icra edən yeniyetmələrdəqamət düzdür və onlarda qüsurlar, bir qayda olaraq, müşahidə olunur. Boy və çəkiilə yanaşı, düzgün qamət də insanın fiziki inkişafının əsas gös tə ricilərindən birihesab olunur. qamətin müayinəsi zamanı tibb işçiləri döş qəfəsinin formasına(yastı, silindrik, konik); qarının formasına (sallanmış, düz, şişman) və kürəyinformasına (ensiz, orta, enli) diqqət yetirirlər. yuxarıda qeyd olunduğu kimi, qamətiformalaşdıran əzələ sistemi, skelet sümüklərinin quruluşu, döş qəfəsinin forması,onurğa sütununun təbii əyrilikləri və s.-dir. nəzərə almaq lazımdır ki, qamətinqüsurları yalnız insanın xarici görünüşündə deyil, həm də ürək-damar və tənəffüssisteminin, daxili orqanların fəaliyyətində problemlər yaradır. qamət müəyyənəlamətlər, göstəricilərlə dəyərləndirilir və normal qamətə nisbətən qüsurluqdərəcəsinə görə bir neçə kateqoriyaya bölünür.

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

28

Düzgün qamət aşağıdakı əlamətləri ilə diqqəti cəlb edir:– çiyinlər eyni səviyyədə, onurğadan eyni məsafədə yerləşirlər;– kürəklər bir-birinə simmetrik olur;– baş düz dayanır, onurğa və boyunla eyni düz xətt üzərində yerləşir;– yandan xəyali düz xətt qulaq, boyun, çiyin, çanaq-bud oynağından keçir.

qamətin qüsurları 60–80% hallarda onurğa sütunundakı qüsurlarla əlaqədardır.müşahidələr göstərir ki, ümumtəhsil məktəblərində təhsil alan, lakin sistemli olaraqfiziki hərəkətləri icra etməyən şagirdlərin böyük əksəriyyətində onurğa qüsurlarıvardır.

Qamət – insanın dayandıqda və hərəkət zamanı vərdiş etdiyi bədən vəziyyətiolub, fiziki inkişaf və fiziki tərbiyə prosesində formalaşır.

Гамятдяки гцсуру ашкар етмяк цчцн йенийетмя сойунур. Дабан вя пян ъялярбир йердя олмагла дцз голлар ашаьыйа сярбяст салланмыш вязиййятдя дайаныр.Ондан бир нечя аддым аралыда дуруб онурьа сцтунуна бахмаг лазымдыр. Онурьадцз шагули вязиййятдя олмалыдыр. Чийинлярин сявиййясиндя, кцряклярин йерляшмя-синдя олан асимметрийа гамятдя гцсурларын олмасынын эюстяриъисидир.

şəkil 5. Onurğa sütununun diaqnostikası

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

29

qüsurlardan asılı olaraq qamətin aşağıdakı müxtəlif formalarına rast gəlinir:Dairəvi kürək – başın, boyunun irəliyə əyriliyi, belin təbii əyriliyi artır. Döş

qəfəsinin kifozunun artıqlığı diqqəti cəlb edir. Yastı əyilmiş kürək – sinə və belin təbii əyriliyi azdır. onurğanın amortizasiya

qabiliyyəti aşağıdır.Dairəvi-əyilmiş kürək – belin təbii lordoz əyriliyi artıqdır, qarın irəliyə çıx -

mışdır.Yastı kürək – başqalarından onurğanın təbii əyriliyinin az olması və kürəyin

yastı olması ilə fərqlənir.onurğa sütununda mümkün əyriliklərin əmələ gəlməsi daha çox 11–15 yaş

dövrünə təsadüf edir. onurğaətrafı əzələləri zəif olan yeniyetmələrdə qeyd olunanqüsurların yaranma ehtimalı yüksəkdir. məhz bu yaş dövründə onurğanın formasınayumşaq yataq, gövdənin duruş və oturuş zamanı düzgün olmayan vəziyyəti,həddindən çox gərginlik (ağırlıq) təsir göstərir.

Düzgün olmayan qamət onurğada osteoxondrozun yaranmasına, daxili or qan -ların funksiyala rı nın zəifləməsinə gətirib çıxarır. məktəblilərdə qamətdə qüsurlarınəmələ gəlməsi, bir qayda olaraq, hərəkət-dayaq aparatının zəifləməsinə, bağlarınelastikliyinin aşağı ətrafların və xüsusən onurğanın amortizasiya qabiliyyətininazalmasına səbəb olur. Belə şagirdlər fiziki yükə davam gətirmir, tez yorulur, kürəkvə bel nahiyəsində ağrılardan şikayətlənirlər. Bütün bunlar isə şagirdin psixoloji du-rumuna da mənfi təsir göstərir. adətən, onlar əsəbi, tez yorulan, ünsiyyət davamlılığıaz olan fərdə çevrilirlər.

qamətdə baş verə biləcək mümkün qüsurların yaranmasının qarşısını almaqməqsədilə aşağıdakı profilaktik tədbirlərin görülməsi zəruridir:

1. Hər bir yeniyetmə öz qamətinin vəziyyətinin diaqnostikasının aparılmasınanail olmalıdır. Bu məktəbdə fiziki tərbiyə müəllimlərinin və ya tibbi heyətin köməyiilə, evdə bu dərslikdə göstərilən ölçülər əsas götürülməklə valideyn tərəfindənhəyata keçirilə bilər.

Normal Dairəvi Yastı-əyilmiş Dairəvi-əyilmiş Yastı

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

Çap

üçün

deyil

30

2. onurğa sütununda qüsurlar aşkar edildikdə fiziki hərəkətlər tədricən davamlıolaraq icra olunmalıdır. Bu zaman hərəkətlərin onurğanın yan, arxa və ön əzələləriüçün seçilməsi vacibdir. Hərəkətlərin və təkrarların sayı tədricən artırılır.

3. yazı yazarkən şifahi dərslər zamanı stulda düz oturmağa, kürəyini stulunkürəyinə dirəməyə çalışmaq, başı və gövdəni düz tutmaq lazımdır.

4. stulda uzun müddət oturmaq lazım gəldikdə oturuş vəziyyətini tez-tezdəyişmək, qalxıb gəzişmək, bir neçə dəqiqə sadə hərəkətlər icra etmək lazımdır.

5. televizora baxarkən çox yumşaq kreslo, divanda əyləşməyə çalışmayın. otu-racaq bərk və döşəmədən yarım metr hündürlükdə olmalıdır.

6. ağır yükü müəyyən məsafəyə aparmaq zərurəti yarandıqda onu torbaya qoyubkürəkdə daşımaq daha məqsədəuyğundur.

7. Hər hansı ağır əşyanı qaldırarkən gövdənin, xüsusən onurğanın düzgün və -ziy yətinə diqqət yetirin. Belə vəziyyət onurğa disklərinə ağırlığın bərabər bölüş dü -rül məsinə şərait yaratmalıdır. odur ki, gövdəni yox, qıçları bükün (şəkil 6).

Qamətində qüsur olmayanlar üçün hərəkətlər kompleksiDüzgün qamət onurğa sütununa nisbətən bədənin hissələrinin simmetrik

yerləşməsi ilə səciyyələnir. Belə yeniyetmələr üçün hərəkətlər yuxarı ətraf, aşağı