Vernicos and Dascalopoulos on Human Rights, Ethnic Groups and Minorities 2003

Βερνίκος Νικόλας και Δασκαλοπούλου Σοφία

Ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων,εθνοτήτων και μειονοτήτων

*Human Rights, Ethnic Groups and MinoritiesHuman Rights, Ethnic Groups and Minorities

Nicolas Vernicos and Sofia DascalopoulosNicolas Vernicos and Sofia DascalopoulosUniversity of the Aegean, October 2003University of the Aegean, October 2003

*

Νικόλα Βερνίκος και Σοφία ΔασκαλοπούλουΚαθηγητές στο Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας

Πανεπιστήμιο Αιγαίου (Μυτιλήνη)Οκτώβριος 2003

*

Ανθρώπινα δικαιώματα (Γενικές αρχές)........................................................1Θέματα εθνοτήτων και των μειονοτήτων.....................................................5Η εθνική ταύτιση..............................................................................................7Έθνος-κράτος και έθνος-εθνότητα..................................................................9Γλωσσο-κοινωνικός ορισμός του έθνους.....................................................15Νομικοί προσδιορισμοί.................................................................................16Το νομικό καθεστώς της ιθαγένειας στην Ελλάδα.......................................17Ευρωπαϊκή έννομη τάξη το 2002..................................................................18Έθνη-θρησκείες (τα μιλέτια).........................................................................20

1


Ανθρώπινα δικαιώματα (Γενικές αρχές)

Όταν η συμβίωση των ανθρώπων δεν ήταν ειρηνική καισυνεργατική, οι αδύνατες και οι υποτελείς ομάδες γίνονταιθύματα βίας και εκμετάλλευσης. Αυτό, πάντα οδηγούσε σεαναταραχές, στάσεις και εξεγέρσεις για την κατάκτησηορισμένων βασικών ελευθεριών.

Η ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνδέεται μεορισμένες «μεγάλες» στιγμές της σύγχρονης ιστορίας, όπωςείναι η ανεξαρτησία των Ηνωμένων Πολιτειών, η Γαλλικήεπανάσταση, η ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών μετάτη λήξη του δεύτερου μεγάλου πολέμου του 20ου αιώνα καιτο τέλος της αποικιοκρατίας αποτέλεσμα ελευθερο-απελευθερωτικών αγώνων. Κάθε ένα από αυτά τα γεγονότασηματοδόθηκε από κείμενα που διατύπωσαν αρχές οι οποίες,με τον καιρό, απέκτησαν ένα γενικά αποδεκτό ηθικό καινομικό κύρος.

Η διακήρυξη ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών (4Ιουλίου 1776) έθεσε τις αρχές που στηρίζουν το δικαίωμαενός λαού1 (people) να είναι ανεξάρτητος, δηλώνοντας ότιόλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και έχουν το δικαίωμα ζωής,ελευθερίας και ευτυχίας. Σε περίπτωση καταπάτησης αυτώντων δικαιώματα δικαιούνται να αναζητήσουν έναν τρόποδιακυβέρνησης που με τη συναίνεση των κυβερνουμένων ναμπορεί να εξασφαλίσει την ασφάλεια και τη ευτυχία τους. Ηδιακήρυξη αναφέρεται σε όλα τα χαρακτηριστικά μιαςχρηστής διοίκησης, στο χωρισμό των εξουσιών, και δηλώνει

1 Ο «λαός» εκλαμβάνεται με την έννοια και τη σημασίαπου του δίνει η Παλαιά Διαθήκη. Την έννοια αυτή έχουνενσωματώσει οι ιδεότυποι όλων των μεσογειακών θρησκειών.

2


ότι δεν αρμόζει σε ένα τύραννο να κυβερνά ελεύθερουςανθρώπους. Σημαντική είναι επίσης και η αναφορά στουςκοινούς δεσμούς αίματος και συγγένειας που συνδέουν τονλαό των Ηνωμένων Πολιτειών με τον βρετανικό λαό2

Τον Αύγουστο του 1789 η συντακτική συνέλευση τηςΓαλλικής Επανάστασης κατέγραψε, στη Διακήρυξη τωνΔικαιωμάτων του Ανθρώπου, μια σειρά από αρχές οι οποίεςαναφέρονται στα ατομικά δικαιώματα των πολιτών και πουοφείλει να διαφυλάσσει κάθε νόμιμη αντιπροσωπευτικήεξουσία. Τα ατομικά αυτά δικαιώματα πηγάζουν από έναφυσικό δίκαιο, που αντιστοιχεί στην ευρύτερη πολιτισμικήαντίληψη που είχε διαμορφωθεί στον Ευρωπαϊκό χώρο από τησυσσώρευση πολιτειακής και φιλοσοφικής εμπειρίας είκοσιαιώνων. Στο δεκαεπτά της κεφάλαια η γαλλική Διακήρυξη του1789 αναφέρεται στα δικαιώματα:

1. των τριών ελευθεριών (αυτές είναι η φυσική-σωματικήελευθερία, η ελευθερία γνώμης και συνείδησης, και ηελευθερία της σκέψης και της δημόσιας έκφρασης τηςσκέψης),

2. της ιδιοκτησίας, 3. και της ασφάλειας. Παράλληλα διακήρυτε τις αρχές της ισότητας απέναντι

στο νόμο, τη δικαιοσύνη, και τη φορολόγηση, όπως τηνδυνατότητα ίσης πρόσβασης στα δημόσια αξιώματα και σταεπαγγέλματα των δημοσίων υπαλλήλων.

Μπορούμε, λοιπόν, να υποστηρίξουμε ότι η διακήρυξηαυτή, της Γαλλικής Επανάστασης, αποτελεί και τη νομικήκατοχύρωση ευρύτερων συλλογικών αναγκών ενόςαντιπροσωπευτικού, κοινωνικά, ανθρώπου που ήταν, άλλωστε,την εποχή εκείνη κυρίως ανδρικού φύλου. Από την άποψη

2 Συγκεκριμένα αναφέρει την «Voice of Justice and ofConsanguinity» και τους «Ties of our common Kindred».

3


αυτή το πλαίσιο αυτό των δικαιωμάτων αποτέλεσε και τονιδεότυπο για την παγκοσμιοποίηση ενός πολιτισμικούυποδείγματος πολίτη (citoyen)3 στο οποίο όμως στη συνέχειαήρθαν να προστεθούν, τα δικαιώματα των γυναικών, τασυνδικαλιστικά δικαιώματα και η υποχρέωση του κράτους ναεξασφαλίζει την κοινωνική δικαιοσύνη προστατεύοντας, μεδιορθωτικές παρεμβάσεις, τα θύματα της οικονομικήςανισότητας στο όνομα μιας ευρύτερης αρχής κοινωνικήςαλληλεγγύης, που και αυτή θεωρείται ίδιο της ανθρώπινηςφύσης. Ή για την ακρίβεια ανήκει στις «αναγνωριζόμενεςαπό τα πολιτισμένα έθνη γενικές αρχές δικαίου» (αρθρ 7.2Ευρωπαϊκή Διακήρυξη)

Ο σεβασμός και η κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτωνεξαρτώνται στην πράξη από το πώς η εξουσία επιτρέπει τηνάσκησή τους και από το πώς, με συγκεκριμένο τρόπο,δίνονται οι πολιτικές και κοινωνικές δυνατότητες στουςπολίτες των δύο φύλων και των διαφόρων επί μέρους ομάδωννα τα εξασκήσουν. Γι’ αυτό, η διακήρυξη των δικαιωμάτωντου ανθρώπου και του πολίτη αποτέλεσε, τους τελευταίουςδύο αιώνες, το θεμέλιο της κοινωνίας του δικαίου, και τηβάση της πολιτικής διάκρισης ανάμεσα στην πρόοδο και τηνσυντήρηση. Αναφερόμαστε συγκεκριμένα στη γνωστή διάκρισηανάμεσα στη «δεξιά και την αριστερά» που δεν είναι πιατόσο σαφής επειδή στην πολιτική σκηνή έχουνεπανεμφανιστεί θεοκρατικά ζηλωτικά κινήματα, όπως καιαπολογητές της προτεραιότητας της επιβολής της τάξης καιτης ασφάλειας, ενώ δεν λείπουν τα κινήματα πουευαγγελίζονται τις παραδοσιακές στρατιωτικές ή εθνικό-πατριωτικές δικτατορίες.

3 Αντικαθιστώντας τις ορολογίες citizen, citizenshipμε εκείνες του υπήκοου και της υπηκοότητας, η ελληνικήνομική και πολιτική πρακτική έδειξε τη δυσκολία που είχενα αφομοιώσει το πολιτισμικό αυτό υπόδειγμα.

4


Ουσιαστικά σήμερα, όλα σχεδόν τα συντάγματα τηςΕυρώπης και της Αμερικής και των δημοκρατικών χωρών τηςΑσίας περιλαμβάνουν τις διατάξεις της και τις αρχές πουαναφέρονται στην εργασία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Μετη σειρά της, την υιοθέτησαν τα Ηνωμένων Εθνών και ηΕυρωπαϊκή Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων τουΑνθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών που υπεγράφη στηΡώμη στις 4 Νοεμβρίου 1950 και τροποποιήθηκε από τοΠρωτόκολλο υπ’ αριθ. 11 που τέθηκε σε εφαρμογή την 1ηΝοεμβρίου 1998.

Η Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών υπεγράφη στο Σαν Φραντσίσκοαπό 50 έθνη στις 26 Ιουνίου 19454. Τρία χρόνια αργότερα,στις 10 Δεκεμβρίου 1948, η Γενική Συνέλευση ψήφιζε τηνΟικουμενική Διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων5 (ήΠαγκόσμια Δήλωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου όπωςκακομεταφράστηκε από τη Γραμματεία του ΕυρωπαϊκούΔικαστηρίου www.echr.coe.int/Convention/webConvenGRE.pdf)που είναι δεσμευτική για τα κράτη μέλη του Συστήματος τωνΗνωμένων Εθνών. Αυτό διεθνοποίησε τα δικαιώματα και με τοχρόνο έδωσε, την θεωρητική, τουλάχιστον, δυνατότητα6 στοσύστημα των Ηνωμένων Εθνών (άρθρο 55с της Χάρτας ), ναεπιβάλλει την εφαρμογή τους, ακόμα και στο εσωτερικόχωρών που τα καταπατούν με τρόπο συστηματικό και ακραίο.

4 Η Χάρτα ετέθη επίσημα σε ισχύ στις 24 Οκτωβρίου1945. Στις 15 Οκτωβρίου μπόρεσε να την προσυπογράψει καιη Πολωνία.

5 Στην ψηφοφορία εκείνη είχε απόσχει η Σοβιετική Ένωσημε την Ουκρανία και η Μπιελορούς (Λευκορωσία), επειδή οιαρχές της αστικής γαλλικής επανάστασης δεν ήταν συμβατέςμε εκείνες της δικτατορίας του προλεταριάτου.

6 Αυτό έγινε βάσει του άρθρου 55c της Χάρτας, της«διαδικασίας 1503» που ψηφίστηκε το 1970,

5


Το 1976 μπήκε σε ισχύ η Σύμβαση για τα αστικά καιπολιτικά δικαιωμάτα, στην οποία προσχώρησε η πλειοψηφίατων κρατών μελών. Σε αυτήν απαριθμούνται τα εγγυημέναδικαιώματα που, τώρα πια, περιλαμβάνουν και εκείνα πουκατακτήθηκαν από τις κοινωνίες που απελευθερώθηκαν απότην αποικιοκρατία. Να επισημεμάνουμε ότι με το κείμενοαυτό έχουν κατοχυρωθεί το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαώνκαι τα δικαιώματα των ατόμων που ανήκουν στις μειονότητες(άρθρο 27 Σύμβασης του 1976).

Στις 20 Νοεμβρίου 1989 ήρθε να προστεθεί σταπροηγούμενα κείμενα και η Διεθνής Σύμβασης τωνΔικαιωμάτων του Παιδιού, όπου ενώ επαναλαμβάνονται οιπερισσότερες από τις γενικότερες αρχές τονίζεται τογεγονός ότι η παιδική ηλικία έχει ανάγκη ειδικότερηςαρωγής και βοήθειας και επισημαίνεται η ανάγκη ισότηταςδικαιωμάτων στο εσωτερικό των οικογενείων σε όλα τωνμελών που τις απαρτίζουν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρονπαρουσιάζουν οι διαταξεις του αρθρου 28 που αφορά στοδικαίωμα της εκπαίδευσης

Ας επανέλθουμε όμως στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τηνΠροστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των ΘεμελιωδώνΕλευθεριών που τροποποιήθηκε από το Πρωτόκολλο υπ’ αριθ.11 και τέθηκε σε εφαρμογή την 1η Νοεμβρίου 1998.Ανατρέχοντας τους τίτλους των άρθρων της που αφορουν σταΔικαιώματα και τις Ελευθερίες, βλέπουμε ότι αυτές αφορούνσήμερα:

2. Το δικαίωμα στη ζωή,3. Την απαγόρευση των βασανιστηρίων,4. Την απαγόρευση της δουλείας και των καταναγκαστικών

έργων5. Το διακαίωμα στην ροσωπική ελευθερία και ασφάλεια,

6


6. Το δικαίωμα στη χρηστή απονομή δικαιοσύνης και τημη επιβολή ποινής άνευ νόμου.

8. Το διακαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής καιοικογενειακής ζωής (που προστατεύει την κατοικία,αλληλογραφίας.)

9. Η ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείαςμεμονωμένως ή συλλογικώς, δημοσία ή κατ’ ιδίαν.

10. Ελευθερία έκφρασης.11. Ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι.12. Το δικαίωμα συνάψεως γάμου.14. Απαγόρευση διακρίσεων γύλου, φυλής, χρώματος,

γλώσσας, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων,εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης, συμμετοχής εις εθνικήνμειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως.

17. Απαγόρευση κατάχρησης δικαιώματος.Επίσης, στο πρόσθετο Προτόκολλο προβλέπονται1. Προστασία της ιδιοκτησίας,2. Το δικαίωμα στην εκπαίδευση3. Το δικαίωμα για ελεύθερες εκλογέςΝα παρατηρήσουμε ότι στις ελευθερίες προβλέπεται τοδικαίωμα δικαστικής προσφυγής και ένα μεγάλο ποσοστάαποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου αφορά τηνκαταδίκη κρατών για παράλογη αργοπορία ή κωλυσιεργίαστη λήψη δικαστικών και διοικητικών αποφάσεων.

Θέματα εθνοτήτων και των μειονοτήτων

Μετά από τις αναφορές στις γενικές αυτές αρχές θαπροσπαθήσουμε να εξετάσουμε ορισμένα θέματα πουαφορούν στις μειονότητες και τις εθνότητες,διακρίνοντας ζητήματα που συνδέονται με την εθνικήταύτιση, στην κατηγορία του «έθνους» και

7


Τα Ηνωμένα Έθνη δεν αναγνωρίζουν αυτόνομα την ύπαρξηεπί μέρους πολιτισμικών ομάδων, αναγνωρίζουν όμωςπέντε κατηγορίες δικαιωμάτων στους μειονοτικούςπολίτες. Αυτά είναι:

Δικαίωμα να είναι πολίτες της χώρας στην οποίακατοικούν.Προστασία της ζωής και της περιουσία τους.Ατομική και θρησκευτική ελευθερία.Ισότητα μπροστά στον νόμο.Χρήση της μειονοτικής γλώσσας και ποσοστό από ταδημόσια κονδύλια που στηρίζουν την εκπαίδευση, ταθρησκεύματα και την κοινωνική πρόνοια.

Στην Ευρώπη, για την προστασία των διαφόρων αυτώνδικαιωμάτων του ανθρώπου, λειτουργεί και η Επιτροπήανθρωπίνων δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Σεαυτήν μπορούν να απευθυνθούν, όταν διαπιστώσουν ήυποστούν καταπάτηση δικαιωμάτων, κράτη, άτομα,οργανώσεις ιδιωτών και μη κυβερνητικές οργανώσεις.

Σήμερα, στο χώρο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το λόγοέχουν αυτοί που αναζητούν τις αρχές πάνω στις οποίεςθα στηριχθούν, στο μέλλον, οι ρυθμίσεις και οιδιαμεσολαβήσεις που είναι απαραίτητες για τηλειτουργία των πολυπολιτισμικών δημοκρατιών, όπου ηκοινωνία των πολιτών θα μπορεί να εκφράζεταιδιασυνοριακά αναπτύσσοντας διατοπικές συνεργασίες.Ταυτόχρονα, επειδή στον κόσμο οι καταπατήσεις τωνανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν έχουν μειωθεί, διευρύνεταικαι η ανάγκη να υπάρξει ένα επιτακτικό πλαίσιοπροσδιορισμού των δικαιωμάτων εκείνων του ανθρώπου που

8


όλες οι πολιτισμικές ομάδες και όλες οι ιδεολόγο-φιλοσοφικές ιδιαιτερότητα υποχρεούνται να σεβαστούν.

Όσο για τις καταπατήσεις που φτάνουν μέχρι το διεθνώςκολάσιμο έγκλημα, αυτές προέρχονται από καθεστώτα ήαπό οργανώσεις που κινητοποιούν ακραίες μορφέςεθνικισμού, θρησκοληψίας και απολυταρχίας. Όπωςδιαπιστώνει ο Αμσέλ7, για να αποφύγουν τη γενίκευσητου πρότυπου που αντιπροσωπεύουν τα οικουμενικά ανθρώπιναδικαιώματα, που οι φονταμενταλιστές κάθε είδουςαποστρέφονται, αντλούνται επιχειρήματα από ταοπλοστάσια του εθνικισμού, του ολοκληρωτισμού, τηςξενοφοβίας και της θεοκρατίας. Δεν πρόκειται δηλαδήγια πάλη ανάμεσα στο παρελθόν της πολιτισμικήςαυθεντικότητας και την παγκοσμιοποίηση, αλλά για μιασύγκρουση όπου, εκείνοι που στρατεύονται στο όνομα τηςπαράδοσης κινητοποιούν σημερινά ιδεολογικά πρότυπα καιαποσιωπούν συστηματικά τις διαδεδομένες πρακτικέςεκτέλεσης των «βλάσφημων», τις πωλήσεις παιδιών για ναγίνουν σκλάβοι, τις περιτομές και τους σεξουαλικούςακρωτηριασμούς των γυναικών, τη στέρηση κάθεδικαιώματος από τις γυναίκες, την υποχρέωση δουλικήςυπακοής σε εθιμικές εξουσίες που αντλούν τα οικονομικάτους από το εμπόριο ναρκωτικών.

Παράλληλα με τις προσπάθειες που γίνονται για νασταματήσουν οι πρακτικές αυτές, θυμίζουμε ότι η συλλογικήμνήμη διατηρεί, στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία,την τραυματική εμπειρία του ρατσισμού, των γενοκτονιών,των εθνοκαθάρσεων και των στρατοπέδων συγκέντρωσης τουδεκάτου ένατου και του εικοστού αιώνα. Οι μνήμες αυτές

7 Αμσέλ, Ζαν-Λουι (1990). Μιγαδική λογική. Ανθρωπολογία τηςταυτότητας στην Αφρική και αλλού. Αθήνα, Χατζηνικολή 1995,σελ.11.

9


έχουν διαμορφώσει μια σειρά από κανόνες συμπεριφοράς πουδεν επιτρέπουν την διάδοση ρατσιστικών ιδεών και δενθεωρούν ότι δεν πρέπει να γίνονται αποδεκτές πρακτικέςπου προσβάλλουν τις ανθρώπινες ταυτότητες.

Η ταυτοτική όμως διάσταση η οποία απασχολεί σήμεραόλους όσους επεξεργάζονται τρόπους για την διεύρυνση τωνδικαιωμάτων του ανθρώπου και την εφαρμογή τους σεπαγκόσμιο επίπεδο συνδέεται με η συνεχή διεύρυνση τωνπολυπολιτισμικών κοινωνιών. Η πολυπολισμικότητα αφορά στησυμβίωση και τη συνύπαρξη κοινοτήτων με διαφορετικούςπολιτισμούς και πολιτισμικές παραδόσεις. Αναφέρεται τόσοστη γεωγραφική συμβίωση σε αστικοποιημένες περιοχές, όπωςείναι τα γκέτο, οι μαχαλάδες, οι κοσμοπολίτικες πόλεις,όσο και στη συνύπαρξη διαφορετικών εθνικών κοινοτήτων σταπλαίσια μεγάλων κρατών, αυτοκρατοριών και συνομοσπονδιών.Τα ζητήματα που δημιουργεί η ευρύτερη αυτή εξέλιξη είναισε μέγαλο βαθμό και υποκειμενικά, συνδέονται δηλαδή μεσυλλογικούς και ατομικούς αυτοπροσδιορισμούς.

Στο πλαίσιο αυτό συνεχίζουμε να πιστεύουμε ότιπαραμένουν επίκαιρες και λειτουργικές ορισμένεςπαλαιοτερες εθνοψυχολογικές κατηγορίες, η κυριότερη απότις οποίες είναι εκείνη της «εθνικής ταύτισης» και στονγλωσσο-κοινωνικό προσδιορισμό μιας «εθνοτικής ομάδας».

Η εθνική ταύτιση

10


Το 1980 ο G. Devereux8 πρότεινε την εφαρμογή μιαςδιαπολιτισμικής προσέγγισης της πολιτισμικήςπροσωπικότητας, την οποία στήριζε στην αρχή τηςσυμπληρωματικότητας στο χώρο των κοινωνικών επιστημών. Μετη μέθοδο αυτή προτείνεται μια διπλή προσέγγιση τωνκαταστάσεων και των περιπτώσεων που η μια αναφέρεται στηνψυχανάλυση και η άλλη στην ανθρωπολογία. Tο 1970, είχεήδη χρησιμοποιήσει την ορολογία «ethnic identity» για ναπεριγράψει την εθνική ταύτιση9, και για να τηναντιδιαστείλει με την εθνική προσωπικότητα.

Η εθνική ταύτιση έχει να κάνει με την αυτοαναγνώριση, μετο τι εικόνα έχουμε για τον εαυτό μας και τους κώδικεςεπικοινωνίας που χρησιμοποιούμαι με τους οικείους τουστενού μας κύκλου ή με τα μέλη της ηλικιακής ή μυητικήςομάδας στην οποία ανήκουμε. Περιλαμβάνει «το τμήμα τουυποσυνείδητου που ένα άτομο μιας δεδομένης κουλτούραςέχει κοινό με τα περισσότερα από τα μέλη της κουλτούραςτου.» Η ταυτότητα αυτή είναι μεν συλλογική αλλά αφοράκυρίως άτομα και είναι αντικείμενο τηςψυχοκοινωνιολογίας, της εθνοψυχιατριακής, των επιστημώντης συμπεριφοράς και της πολιτισμικής ανθρωπολογίας. Η

8 Georges Devereux De l'angoisse à la méthode dans les sciences ducomportement, Paris. Flammarion, 1980. Βλέπε κεφάλαιο 3(III. Le savant et sa science, Les déformations imposéespar la culture, L'enracinement social du savant, Lacondition humaine et l'autopertinence de la recherche, Lemodèle-de-soi : somatotype et race, Le modèle sexuel desoi, L'âge comme facteur de contre-transfert, Lapersonnalité et la déformation des données, Lapersonnalité et son rôle dans l'étude des groupes et desindividus, Le contre-transfert provoqué: le rôlecomplémentaire.

9 Με τον όρο αυτό αποδίδεται καλύτερα το περιεχόμενοτης ένοιας που ήθελε να αποδόσει ο Devereux το 1970.

11


έννοια αυτή του Devereux, διαφέρει από εκείνο πουονομάζουμε σήμερα εθνική ταυτότητα, αλλά για την τοντρόπο με τον οποίο ατομικά ή συλλογικά προσπαθούμε νασυμπεριφερθούμε για να γίνουμε αποδεκτοί από την ευρύτερηομάδα στην οποία ανήκουμε.

Η εθνική προσωπικότητα10 αντίθετα είναι μια εκπαιδευμένηταυτότητα που προβάλλεται προς τα έξω συλλογικά ωςσυνειδητή και διατυπωμένη κοινωνική συμπεριφορά. Αφοράτην εικόνα που η ομάδα θέλει οι άλλοι να σχηματίσουν γι’αυτήν. Η εθνική προσωπικότητα, μπορεί έτσι να εμφανιστείφιλική, υπερτονίζοντας την επίδειξη πλούτου και τιςτελετουργίες φιλοξενίας ή απωθητική με δημόσιεςθυσιαστήριες τελετές, φοβιστικές πράξεις μαγείας ή καιπροκλητική κατανάλωση απαγορευμένων τροφών.

Έχουμε υποστηρίξει ότι η εθνική προσωπικότητααντιστοιχεί στην ιδεολογική υπερδομή11 όπως αυτή διατυπώνεταιαπό τους επιστημονικούς, φιλοσοφικούς και πολιτιστικούςλόγους και αποκρυσταλλώνεται στους θεσμούς της κοινωνίαςκαι στους κανόνες του δικαίου που εφαρμόζουν ταδικαστήρια. Την ιδεολογική αυτή υπερδομή διακινούν οιμηχανισμοί αφομοίωσης και ομοιογενοποίησης που διαθέτει ηκοινότητα, όπως και οι μηχανισμοί καταστολής που οι αρχέςτων ανθρωπίνων δικαιωμάτων προσπαθούν να «εξανθρωπίσουν».Τέτοιοι μηχανισμοί είναι η εκπαίδευση, οι θρησκευτικέςοργανώσεις, οι τελετές μύησης, η στράτευση, τα κόμματακαι οι συντεχνίες. Ξέρουμε εξ’ άλλου ότι σε όλες τις

10 Devereux G. «Ethnic Identity: its logicalfoundation and its disfunctions», Paper prepared forparticipants in the Burg Waerenstein Symposium, no. 51:Ethnic identity: Cultural Continuity and Change. September 5-13,1970.

11 Βερνίκος Νικόλας. Η Ελλάδα μπροστά στη δεκαετία του 80.Αθήνα, Εξάντας, 1975, σελ. 44-53.

12


κοινωνίες υπάρχει μια κυρίαρχη κοινωνική ρητορική ή,καλύτερα, μια σειρά από επίσημους κανόνες που υπαγορεύουντις σωματικές εκφράσεις, το είδος των ρούχων που φορούμε,τα μέρη όπου συχνάζουμε, τις προτιμώμενες συναναστροφές,όπως υπάρχουν και στερεότυπες εκφράσεις ή λέξεις που ηχρήση τους σηματοδοτεί κοινωνικά τα άτομα. Η κοινωνικήαυτή ρητορική μπορεί να έχει μεγάλος εύρος εφαρμογών: καινα συνιστά το «πολιτικά ορθό» ή ακόμα το νομικά επιτρεπόή ανεπίτρεπτο. Οι «αλήθειες» όμως πολλαπλασίαζονται καιαρχίζουν να εμφανίζονται παράλληλοι λόγοι καθώςαναπτύσεται η πολυπολιτισμικότητα, η οποία από τη φύσητης οδηγεί σε μια πολλαπλότητα συμπεριφορών, πουαντιστοιχούν στις διάφορες νέες κοινωνικό-πολιτισμικέςκατατμήσεις που παρατηρούμε γύρω μας.

Στα πλαίσια μιας «αρχής της συμπληρωματικότητας» πουμας διδάσκει ότι η πολλαπλότητα δεν είναι δυνατόπεριοριστεί από έναν μοναδικό κανόνα συμπεριφορών,γίνεται κατανοητό ότι όταν μελετούμε τις πολιτισμικέςταυτότητες, χρειάζεται να ξεχωρίσουμε – να διακρίνουμε-τον χώρο της οικονομίας από τον χώρο των άλλων κοινωνικώνσυμπεριφορών και των κοινωνικών ρόλων, ακόμα και όταν οικοινωνικές κατατμήσεις στηρίζονται, σχεδόν αποκλειστικά,στον πλούτο και μέσα από αυτόν προβάλλονται εθνικέςιδιαιτερότητες.

Έθνος-κράτος και έθνος-εθνότητα

Οι αναφορές στα γένη και στις καταγωγές μας οδηγούνστην κρίσιμη ταυτοτική κατηγορία του έθνους. Έθνος σταελληνικά σημαίνει nation/nazione, που είναι ένας παλαιόςόρος τον οποίο συναντούμε στον Μεσαίωνα να σημαίνει άτομαπου προέρχονται από μια περιοχή και υπάγονται στην ίδια

13


εξουσία. Τέτοια «έθνη nazione» αποτελούσαν οι συντεχνίεςτων εμπόρων στα παζάρια των εμπορικών κέντρων, όπως καιοι ομάδες ενόπλων που πήγαιναν σε σταυροφορίες ήπροσφέρονταν ως μισθοφόροι. Σήμερα, μετά από πολλέςιστορικές περιπέτειες η λέξη ταυτίστηκε με την έννοια του«εθνους κράτους» όπως συμβαίνει στα αγγλικά. Στη γλώσσαμας όμως διατηρήσαμε τη λέξη κράτος, και παράλληλα δόσαμεστη λέξη έθνος και την έννοια του Γένους (ομοεθνής-ομογενής). Είναι χαρακτηριστική, στο σημείο αυτό, ηδιατύπωση του Ίωνα Δραγούμη που μιλούσε για την «εθνική»ολοκλήρωση του ελληνικού «έθνους» και «κράτους», με τηναπελευθέρωση των αδούλωτων ελλήνων. Κάτω όμως από τηνφρασεολογία αυτή, η ιδεολογία της αρχής του 20ου αιώναδιέκρινε ανάμεσα στο «έθνος-κράτος» και το «έθνος-εθνότητα». Η διάκριση αυτή είναι, κατά τη γνώμη μαςεξαιρετικά επίκαιρη και, το σπουδαιότερο, μπορεί ναανταποκριθεί στις ταυτοτικές διεκδικήσεις εθνών που δεναποζητούν απαραίτητα τη δημιουργία μιας κρατικήςοντότητας, όπως μπορεί να επιτρέψει την δημιουργίαπολιτισμικών κοινοτήτων, πέρα από τα σύνορα τωνυπαρχόντων χωρών.

Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν έθνη τις κοινωνίες εκείνεςπου, ενώ μετείχαν γενικότερα στον ελληνικό πολιτισμό, δενείχαν οργανώσει πόλεις-κράτη, αντιπαραθέτοντας το έθνοςμε την πόλη. Οι εθνικο-απελευθερωτικοί αγώνες του 19ου

και του 20ου αιώνα, αντίθετα συνέδεσαν το έθνος με τηνκοινότητα των ανθρώπων, το λαό δηλαδή, που συναποτελεί τοκράτος (έθνος). Στην ουσία βέβαια, όλα αυτά αναφέρονταισε μια ιστορική περίοδο όπου στο μεγαλύτερο μέρος τουκόσμου οι άνθρωποι αυτοπροσδιορίζονταν σε σχέση με μιαπατρίδα που αντιστοιχούσε σε έναν κρατικό σχηματισμό πουίδιοι δημιούργησαν και στήριξαν μέσα από αγώνες καιπολέμους. Στο έθνος εντάσσονταν άλλωστε όσοι ταυτίζοντανμε αυτό. Επιβεβαιώνεται έτσι η παρατήρηση του Ardener

14


σύμφωνα με τον οποίο «οι κοινωνικές ενότητες είναισυστήματα που αυτοπροσδιορίζονται 12»

Και ακριβώς ο ενεργός αυτοπροσδιορισμός είναι τοστοιχείο εκείνο που χαρακτηρίζει την εθνική ταυτότητα,ανεξάρτητα αν αυτό καλλιεργείται μέσα από τους θεσμούςομοιογενοποίσης των νοοτροπιών. Μπορούμε, λοιπόν, ναπούμε ότι ένα έθνος διαμορφώνεται με τη βοήθεια τριώνιστορικών διαδικασιών

Τη διαδικασία του συλλογικού αυτοπροσδιορισμού η οποία,σε συνδυασμό με κάποιους κανόνες, επιτρέπει σε ένα άτομονα διεκδικεί μια συγκεκριμένη εθνική ταυτότητα, και δίνειτη δυνατότητα στα μέλη της εθνικής ομάδας να αναγνωρίζουνεκείνους που ανήκουν στην ομάδας τους.

Τη διαδικασία του ετεροπροσδιορισμού με την οποίαξεχωρίζουμε τους άλλους. Η διαδικασία αυτή, είναι εκείνηπου μας επιτρέπει να τοποθετήσουμε κάποια κοινωνική ομάδαμέσα σε έναν συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο έξω απόμας. Ταυτόχρονα όμως μας ετεροπροσδιορίζουν οι άλλοι καιμπορεί να το κάνουν θετικά ή αρνητικά στιγματίζοντας.

Τη διαμόρφωση του νομικού πλαισίου που επιτρέπει σε μιαομάδα που αυτοπροσδιοριζεται και να επιλέγει τιςιδιότητες που οφείλουν να έχουν τα μέλη της, όπως είναι ηκαταγωγή, η μύηση και ο όρκος, γλωσσικές γνώσεις σωματικάχαρακτηριστικά, κτλ.). Το νομικό πλαίσιο, εξ άλλου,καθορίζει ποιά συγκεκριμένα αποδεικτικά στοιχείαχαρακτηρίζουν ένα σύνολο ανθρώπων σαν διακριτή «εθνική» ή«εθνοτική» ομάδα.

Το ζήτημα που προκύπτει, και πάλι, είναι που μπαίνουνδιαχωριστικές γραμμές. Που τοποθετούνται τα όρια ανάμεσα στο«είναι» και «δεν είναι», στο «ντόπιο» και στο «ξένο». Πως

12 Social entities are self-defining systems. Ardener Edwin,«Social fitness and the idea of survival», JASO, 7 (2),1976 σελ. 99-102.

15


διακρίνει κανείς ανάμεσα σε έθνη-κράτη και έθνη-εθνότητες. Έμμεσα ή άμεσα, ανακύπτουν έτσι και ταζητήματα της ρίζας (racines) και της καταγωγής(descendances). Το κατά πόσο, δηλαδή, ένα άτομο ή η ομάδαστην οποία ανήκει, μπορούν να διεκδικήσουν εντοπιότητακαι αναγνωρίσιμους δεσμούς με τον γεωγραφικό τόπο με τονοποίο συνδέεται η εθνοτική τους ταυτότητα. Στο θέμαδιαπιστώνουμε ότι η γενεαλογική καταγωγή13 είναι συχνά ομόνος τρόπος που υπάρχει για να γίνει κανείς αποδεκτός ωςμέλος μιας εθνοτικής κοινότητας. Μπορεί μάλιστα, όπωςσυμβαίνει στην περίπτωση της Ελλάδας, να αποτελέσει καιαπαραίτητο αποδεικτικό στοιχείο για να μπορεί κανείς νααποκτήσει ένα επίσημο εγγράφο που να πιστοποιεί τηνταυτότητα του μέλους μιας εθνότητας.

Είτε ταυτιζόμενες με ένα εθνικό κράτος, είται ωςιδιαίτερες οντότητες τα έθνη-εθνότητες εχουν δικό τουςπολιτισμό, συχνά μάλιστα, η εθνοτική ταυτότητα είναι οπολιτισμός. Οι λέξεις βέβαια παραμένουν ασαφείς, επειδήόπως είπαμε τα περιεχόμενα του πολιτισμού και τηςεθνότητας αυτοπροσδιορίζονται. Σε κάθε περίπτωση πάντωςόλα τα υπάρχοντα κράτη είναι μια πολιτισμική κοινότητα.Το γεγονός αυτό το βλέπουμε στα μέρη όπου εθνότητες αφούσυμβίωσαν για πολλές γενιές, χώρησαν και δημιούργησανανεξάρτητα κράτη. Με το πέρασμα του χρόνου, και τηνεπούλωση των τραυμάτων που προκαλούν όλοι οιαπελευθερωτικοί πόλεμοι, βλέπει κανείς να αναβιώνουνστοιχεία της κοινότητας πολιτισμού που υπήρχε πριν απότην απόσχιση.

Ανεξάρτητα όμως από αυτό τα σημερινά έθνη-κράτη, σεαντίθεση με τα έθνη-εθνότητες, διαθέτουν τεχνο-οικονομικές δομές οι οποίες έχουν δημιουργήσει

13 Σ’ αυτήν περιλαμβάνουμε και την τελετουργική«υιοθεσία».

16


συγκεκριμένες κοινωνικές διαστρωματώσεις που υπερβαίνουντις επί μέρους τοπικές κοινότητες. Αυτές οιδιαστρωματώσεις, η καθημερινή ζωή και η ροή τηςοικονομίας είναι στοιχεία του εθνικό πολιτισμό καισυνδέουν τους ανθρώπους πάνω σε κοινά συμφέροντα. Στογεγονός αυτό βασίστηκε άλλωστε η απόφαση να οικοδομηθεί ηΕυρωπαϊκή ενότητα, σταδιακά, πάνω σε μια κοινή ευήμερηοικονομία και όχι μέσα από μηχανισμούς ιδεολογικής καιπολιτισμικής ενοποίησης.

Κρίνοντας από τον τρόπο με τον οποίο κτίστηκαν ήκτίζονται εθνικές ταυτότητες θα λέγαμε ότι οι άνθρωποιακολουθούν μια κοινή πορεία. Διατυπώνουν πρώτα μιασυλλογική βούληση διαφοροποίησης που έρχεται να διαδώσειμια ομάδα με ρητορικές και «δημαγωγικές» ικανότητες,ακολουθεί η προβολή ηρωικών προτύπων, σύγχρονων ήπαλαιών, και «γράφεται» πρώτη εθνική ιστορία. Ακολουθεί ηαυτοδικαίωση που συνοδεύεται από την εξήγηση των λόγωνγια τους οποίους η ομάδα βρίσκεται σε μειονοτική καιμειονεκτική θέσης. Τέλος έχουμε την προβολή προς τα έξωτης διεκδικούμενης ταυτότητας που συνοδεύεται μεδιαμαρτυρίες για τη στέρηση που υφίσταται η ομάδα και μετην υιοθέτηση των συμπεριφορών που οδηγούν στονδιαχωρισμό.

Δίχως άλλο, οι περισσότερες εθνότητεςαυτοπροσδιορίζονται με αναφορές στην ιστορία τους, είτεπρόκειται για γενεαλογική ιστορία, είτε είναι μια ιεράδιήγηση, είτε ακόμα η μνήμη ενός χαμένου βασιλείου ή ενόςχαμένου «παραδείσου». Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τονοποίο οι εθνικές ιστορίες δημιουργούν προβλήματα στηνεπιστημονική ανάγνωση της ιστορίας. Όπως άλλωστε οιεξωτερικές αναγνώσεις των εθνικών ιστοριώναντιμετωπίζονται σαν «ξένες» και σαν προσπάθειεςυποβιβασμού και υποτίμησης της εθνότητας.

17


Το θέμα αυτό δεν μπορεί να απαντηθεί «αντικειμενικά»στο βαθμό που εκείνος ή εκείνη που προσπαθούν να κάνουνεπιστημονικές προσεγγίσεις δεν θα είναι ποτέ σε θέση ναπείσουν ότι η δική τους ερμηνεία δεν βγαίνει από μέσα απόμια άλλη αντίπαλη κοσμοθεώρηση. Με το πρόβλημα αυτόσυνδέεται και η σημασία που αποδίδεται στον ιθαγενή λόγοκαι στην ιθαγενή ιστορία, που έρχονται να αντιπαραταχθούνστον αποικιακό και κυρίαρχο λόγο και στην κυρίαρχηερμηνεία της ιστορίας. Χιλιάδες είναι οι σελίδες πουέχουν γραφεί για να αποδείξουν πως γεγονότα και απόψειςπου για τους μεν κρίνονται ασήμαντα και μπορούν ναπαραληφθούν, είναι για τους άλλους καίρια καιπαραδειγματικά και οφείλουν να προβληθούν.

Μετά τον δεύτερο μεγάλο πόλεμο του 20ου αιώνα (1939-1945) οι Ηνωμένες Πολιτείες ακολουθούμενες από τις χώρεςτης Ευρώπης, τα αγγλικά dominions (Καναδάς, Αυστραλία,Νότια Αφρική και Νέα Ζηλανδία) και την Ιαπωνία γνώρισανμια περίοδο οικονομικού πλουτισμού. Στη διάρκεια τωνχρόνων της αναπτυσσόμενης ευημερίας οι κοινωνίες τωνχωρών αυτών εφάρμοσαν μια πολιτική με την οποίαπροσπάθησαν να αφομοιώσουν τις πολιτισμικές εταιρότητες,και να προωθήσουν μια δημοκρατική εξίσωση των ατομικώνσυνθηκών ζωής και των ταυτοτήτων. Την προσπάθεια αυτήερχόταν να ενισχύσει και η τότε περιρρέουσα ιδεολογία πουυπερτόνιζε την ανάγκη οικονομικής ισότητας και ταξικήςαλληλεγγύης. Παρόλα αυτά στη μεταπολεμική εκείνη εποχή οι«εθνικό-απελευθερωτικοί» πόλεμοι, προκάλεσαν τηνκατάρρευση της αποικιοκρατίας και αναζωπύρωσαν τιςεθνότητες που δεν είχαν αποκτήσει δική τους κρατικήοντότητα.

Στη διάρκεια της εικοσιπενταετίας 1950-1975 η αγγλικήγλώσσα, με την ευλογία των μεγάλων κρατών, κατάκτησε ταμέσα επικοινωνίας και έκφρασης του κόσμου, την ώρα που η

18


ανθρωπότητα έμπαινε σε μια δημογραφική καμπή που είχε σαναποτέλεσμα να διπλασιάζεται το πλήθος των ανθρώπων κάθε25 χρόνια. Το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τηνενδυνάμωση πολλών παλιών εθνοτήτων (Κορεάτες,Ταϊλανδέζοι, Βιετναμέζοι, Μαλαίσιοι, Αλβανοί, Ζουλού,Τούρκοι, Άραβες της Μέσης Ανατολής και της ΒόρειαςΑφρικής, κτλ.)

Θυμίζουμε πως, στα ίδια αυτά χρόνια, το φεμινιστικόκίνημα γνώρισε ένα καινούργιο ξεκίνημα, ενώ στις ΗνωμένεςΠολιτείες τμήματα της κοινωνίας μάχονταν για κατάργησητων φυλετικών διακρίσεων («civils rights») και ταυτόχρονααγωνίζονταν κατά της συνέχισης του πολέμου του Βιετνάμ.Παράλληλα ο υπόλοιπος κόσμος γνώριζε αιματηρούς πολέμουςκαι κινήματα που αποσκοπούσαν στην ολοκλήρωση της από-αποικιοκρατίας στα πλαίσια μιας κοινωνικής επανάστασης,

Από το 1975 και ως τα μέσα της δεκαετίας του 1995, οκόσμος μπαίνει σε μια περίοδο που έχει χαρακτηριστεί ωςπερίοδος οικονομικής «κρίσης». Πρόκειται για μιαγενικότερη δυσλειτουργία των οικονομικών δομών στο χώροτης εργασίας που εγκλωβίζει τις κοινωνικές εξελίξεις.Έτσι, σε μια εποχή όπου οι κρατικές οικονομίες«παγκοσμιοποιούνται» και που η τεχνολογία βρίσκεται πιαστο επίκεντρο της κοινωνίας των πολιτών, αυξάνει ηανεργία στις αναπτυγμένες οικονομίεςτην ώρα πουετοιμάζονται να μπουν στην αγορά της εργασίας ένα περίπουδισεκατομμύρια νέοι του «τρίτου» κόσμου.

Ο διπολικός ψυχρός πόλεμος που διεξαγόταν από τα τέλητης δεκαετίας του 1950 γύρω από το σημείο ισορροπίας πουδημιούργησε η δυνατότητα αμοιβαίας πυρηνικήςαλληλοκαταστροφής, οδήγησε γύρω στο 1990 τα καθεστώταλαϊκής δημοκρατίας με δικτατορία του κομουνιστικούκόμματος σε κατάρρευση. Συνακόλουθο, όμως του ψυχρούπολέμου ήταν και η γενίκευση των κοινωνικών ανισοτήτων σε

19


έναν κόσμο που καθώς πληθαίνει, συνεχίζει, συνολικά, νασυσσωρεύει οικονομικό πλούτο, να αστικοποιείται, ναεξοπλίζεται τεχνολογικά και να κτίζει υποδομές όλο καιπιο προχωρημένης τεχνολογίας.

Με τη σειρά της η δεκαετία 1991-2001 γίνεται μιαπερίοδος έκρηξης των ταυτοτήτων (boom identitaire).Πολλαπλασιάζονται οι διεκδικήσεις για ελευθερίααυτοπροσδιορισμού χωριστών πολιτισμικών οντοτήτων,εθνοτήτων, δοξασιών, συμπεριφορών και ιδιαιτεροτήτων.Είναι πια δυνατό να επιλέγει κανείς να έχει πολλαπλέςταυτότητες, χωρίς αυτό να θεωρείται ότι είναι αποστασία,προδοσία ή κατασκοπία.

Σε πολλά μέρη οι διεκδικήσεις αυτές παίρνουν επιθετικήκαι καταστρεπτική μορφή (Βαλκάνια, Καύκασος, Ινδονησία)καθώς συχνά παρουσιάζονται σαν συνέχεια άλλων παλαιότερωνεθνό-διεκδικητικών πολέμων (Σαχάρα, Ιρλανδία, Βάσκοι,Τιμόρ, Ρουάντα, Κόγκο, Ερυθραία, Τσετσενία, Κουρδιστάν,Παλαιστίνη). Παράλληλα, τουλάχιστο μέχρι τις 11Σεπτεμβρίου 2001, είδαμε να «υφέρπει» καταπιεστικά ηιδεολογία του «πολιτικά ορθού» . Μια ιδεολογία πουκαθιστούσε ταμπού την αναζήτηση των πολιτισμικών ριζώνφαινομένων ρατσισμού, ξενοφοβίας, μισαλλοδοξίας πουσυνεχίζουν να υπάρχουν αλλά δεν διατυπώνονται πια δημόσιαεπειδή δεν επιτρέπεται η ρητορική εκτόνωση αντιθέσεων πουαφορούν σε «ταυτότητες», εθνότητες και θρησκείες.

Στους κεντρικούς χώρους του κόσμου, στα σταυροδρόμιατων πολιτισμών που είναι οι μεγάλες πόλεις με τα οργανικάτους παραρτήματα (θέρετρα, συγκοινωνιακά καιεπικοινωνιακά δίκτυα, χρηματιστήρια, κέντρα ερευνών καιεφαρμογών) κινούνται δομημένες ομάδες ανθρώπων14 που δεν

14 Αναφερόμαστε στις ομάδες (Group) ατόμων πουβρίσκονται σε μόνιμη επαφή, έχουν μεταξύ του σχέσεις σεκανονικά διαστήματα και έχουν μια αίσθηση κοινότητας καικοινής ταυτότητας.

20


είναι συγκεντρωμένοι σε ένα γεωγραφικό χώρο Οι διατοπικέςαυτές ομάδες15 αποτελούνται από διακρατικά δίκτυασυγγενών, με συγγενειακές σχέσεις που υπερβαίνουν τα όριατων εθνικών καταγωγών, έχουν δημιουργήσει πολλαπλούςδεσμούς με πολλούς τόπους και με πολλούς θεσμούς, αλλάδεν διαθέτουν κάποιον ιδιαίτερο δικό τους «έδαφος». Όπωςοι συντεχνίες των ταξιδιωτών και των εμπόρων τουμεσαίωνα, οι ομάδες αυτές αναπτύσσουν την οικονομική καιτην επαγγελματική τους ισχύ σε διεθνή επίπεδα, γεγονόςπου τους επιτρέπει να κινούνται σε πολλές πολιτισμικέςδιαδρομές και να έχουν «ιστορίες ζωής» (lifes stories)πολλαπλών ταυτοτήτων και διαστάσεων.

Ένα δυσανάλογο ποσοστό του οικονομικού πλούτου τουπλανήτη μας, ελέγχεται σήμερα από μερικές τέτοιεςδιατοπικές κοινότητες, γι’ αυτό είναι χρήσιμο ναγνωρίζουμε την ύπαρξη τους και να παρακολουθούμε ταπολιτισμικά ερεθίσματα που γεννούν οι δραστηριότητέςτους.

15 «non-place communities».

21


Γλωσσο-κοινωνικός ορισμός του έθνους

Η ταύτιση μιας πολιτισμικής κοινότητας με μια γλώσσαείναι το κατεξοχήν έδαφος για πολυάριθμες επιμεριστικέςαλλά, ταυτόχρονα, και σύνθετα εμπλεκόμενες,διαφοροποιήσεις. Η σύνδεση ανάμεσα σε μειονοτικούςπολιτισμούς και σε περιφερειακές ή διαπεριφερειακέςγλώσσες, πέρα από τα διοικητικά και πολιτικά όρια τωνσημερινών κρατών, όπως επίσης και τα πολιτισμικά υβρίδιαπου δημιουργούνται από τις μεταναστευτικές κινήσεις καιανταλλαγές ή ακόμα και τα ιδιόλεκτα, μέσα από τα οποίαομάδες ταυτοποιούν και, στη συνέχεια, διαφοροποιούν τιςδιεκδικήσεις τους για πολιτισμική ιδιαιτερότητα, είναιφαινόμενα που συνηγορούν για την αναγνώριση της συνάφειαςανάμεσα σε μια πολιτισμική κοινότητα και τη γλώσσα της.Τη συνάφεια αυτή αναζητούν, εξ άλλου τόσο ορισμένεςσχολές κοινωνικής βιολογίας, όσο και οι πολιτικοί πουακολουθούν τη σοβιετική παράδοση γλωσσικού ορισμού τωνεθνοτήτων.

Ο γλώσσο-κοινωνικός ορισμός του έθνους χρονολογείται,ιστορικά, από την δεκαετία του 1930 και είχε εφαρμοστείστα πλαίσια της πολιτικής των εθνικοτήτων στη ΣοβιετικήΈνωση. Πέρα από την ιστορική του σημασία, ο τρόπος αυτόςκαθορισμού του τι είναι έθνος συνεχίζει να κυριαρχείπαγκόσμια. Πράγματι τη στιγμή αυτή με βάση τον κοινόπολιτισμό που διαμορφώνεται μέσα σε μια κοινότηταανθρώπων που μιλούν το ίδιο γλωσσικό ιδίωμα και κατοικείή προέρχεται από την ίδια περιοχή, προσδιορίζονται οιεθνότητες στις χώρες όπου ζει η πλειοψηφία των 6δισεκατομμύρια της ανθρωπότητας. Οι χώρες αυτές είναι ηΚίνα, η Ρωσία οι άλλες τις χώρες της παλιάς ΕΣΣΔ, η

22


Σύμφωνα, λοιπόν, με τον ορισμό αυτό, ένα έθνοςαποτελείται από ένα σύνολο ανθρώπων οι οποίοι:

1. Μιλούν σήμερα ή μιλούσαν στο παρελθόν μια κοινή γλώσσα. Έχουν,δηλαδή ένα κοινό γλωσσικό ιδίωμα (γραμματική, σύνταξη, λεξιλόγιο) πουεπιτρέπει την μεταξύ τους αλληλοκατανόηση και επικοινωνία.

2. Έχουν διαμορφώσει μια κοινή πολιτισμική παράδοση που εκφράζεταιμέσα από την κοινή τους γλώσσα, και

3. Κατοικούν σήμερα ή κατοικούσαν στο παρελθόν στον ίδιο γεωγραφικόχώρο. Ο εθνικός όμως χώρος δεν προσδιορίζεται από φυσικά όρια καιμπορεί να αντιστοιχεί σε ιστορικές διαδρομές μέσα στις οποίεςκυκλοφορούσαν τα μέλη της εθνότητας.

Συχνά, η γλωσσική κοινότητα επιτρέπει τον προσδιορισμότων γεωγραφικών χώρων στους οποίους κατανέμονται οιδιάφορες επί μέρους κοινότητες που συναποτελούν το έθνος.Πρέπει να προσθέσουμε πως οι διάφορες «νέο-μαρξιστικές»σχολές που μελετούν τα εθνικά φαινόμενα της εποχής μας(2000) θεωρούν ότι ο χωρισμός των ανθρώπων σε εθνότητεςπροηγείται του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας καιτου χωρισμού των κοινωνιών σε «κοινωνικές τάξεις» πουέχει σαν βασική της συντεταγμένη τη θέση που έχουν οιδιάφορες ομάδες ανθρώπων μέσα στις σχέσεις παραγωγής.

Δεχόμαστε επίσης ότι ένα έθνος έχει δικό του πολιτισμό(ή κουλτούρα), όπως έχει και μια οικονομική ζωή στηνοποία συμμετέχουν, στη πλειοψηφία τους, τα άτομα που τοαπαρτίζουν. Από τις αρχές του 19ου αιώνα, εξ άλλου, ταέθνη που έχουν μια διαμορφωμένη μια «εθνική συνείδηση»διεκδικούν και δημιουργούν ανεξάρτητες κρατικέςοντότητες: κράτη αναγνωρισμένα από το διεθνές δίκαιο. Οικατηγορίες, όμως, του κοινού πολιτισμού, της κοινήςοικονομίας, της εθνικής συνείδησης και του εθνικούκράτους που είναι γενικά παραδεκτές είναι πολυσήμαντεςκαι ανάλογα με την περιοχή και την περίσταση μπορεί ναέχουν διαφορετικό περιεχόμενο. Για τον λόγο αυτό δεν

23


είναι εύκολο να τις θεωρήσουμε σαν «ενοιολογικά κλειστές»κατηγορίες ή σαν κατηγορίες που όλοι συμφωνούμε για το τιακριβώς σημαίνουν.

Νομικοί προσδιορισμοί.

Όπως προαναφέραμε, σε κάθε περίπτωση οι συνιστάμενεςτης ταυτότητας αυτοπροσδιορίζονται, ετεροπροσδιορίζονταικαι τελικά περικλείονται μέσα σε ένα κανονιστικό νομικόπλαίσιο. Τα νομικά πλαισία συνοδεύονται πάντα και από μιαεξουσία που τα επιβάλλει, είτε μέσα από συναινετικέςδιαδικασίες, είτε, το συχνότερο, με την κρατική βία.

Οι νομικές κατηγορίες που αφορπούν τα έθνη και τιςεθνότητες, είναι εκείνες του υπηκόου ενός κράτους (sujet,subject) και της υπηκοότητας, του ιθαγενούς (national),της ιθαγένειας, του ομογενούς, του πολίτη (citoyen,citizen) και της πολιτογράφησης.

Οι νομικές κατηγορίες «ιθαγένεια» και «υπηκοότητα»16

έχουν ταυτόσιμη έννοια και δηλώνουν το δεσμό του ατόμουμε μια συγκεκριμένη κρατική οντότητα διέπονται δε απόειδική νομοθεσία που περιλαμβάνεται στον Νόμο ή στονΚώδικα Ιθαγένειας του κάθε κράτους.

Το νομικό καθεστώς της ιθαγένειας στηνΕλλάδα.

Στην Ελλάδα αποκτά κανείς την ιθαγένεια, από τηνγέννηση του εφ΄όσον οι γονείς του είναι έλληνες υπήκοοι ήόταν του αναγνωριστεί η ιδιότης της ελληνικής καταγωγήςκαι χαρακτηριστεί ομογενής, ανάλογη αρχή υιοθέτησε και ηγερμανική νομοθεσία. Από το 1927, μετά την ανταλλαγή των

16 Citoyenneté et nationalité.

24


πληθυσμών, η ελληνική νομοθεσία έχει εισάγει την αρχή,σύμφωνα με την οποία όποιος «αλλογενής» έφευγε από τηνΕλλάδα χωρίς να σκοπεύει να επιστρέψει έχανε την ελληνικήιθαγένεια. Tην αρχή αυτή διατήρησε το άρθρο 19 του KώδικαEλληνικής Iθαγένειας του 1955 (ν.δ. 3370/1955), που έδινετη δυνατότητα στον υπουργό να αφαιρέσει την ιθαγένεια όσωνδεν είχαν τη διάθεση να παλιννοστήσουν. Στη συνέχεια με τοάρθρο 11, το Σύνταγμα του 1975 διατήρησε μεν σε ισχύ τοάρθρο 19 που προαναφέραμε, πρόβλεψε όμως τη δυνατότητα νακαταργηθεί με νόμο.

Στο βαθμό που θεωρήθηκε πως το άρθρο 19 δημιουργούσεδιακρίσεις μεταξύ «αλλογενών» και «ιθαγενών» Eλλήνωνπολιτών έγινε αντικείμενο κριτικής και υποστηρίχθηκεμάλιστα ότι σε ορισμένες περιπτώσεις εφαρμοζόταναυθαίρετα και δημιούργησε μια ολόκληρη κατηγορία ανθρώπωνχωρίς υπηκοότητα. Στη κατηγορία αυτή ανήκουν άτομα πουείχαν επιστρέψει στην Ελλάδα μετά την αφαίρεση τηςιθαγένειας, και αποτελούν την ομάδα των «ανιθαγενών».Αυτοί αποτελούσαν ένα σύνολο από 1.000 ως 5.000 ατόμωνπου η ύπαρξη τους δεν αναγνωριζόταν από τον ελληνικό νόμοκαι δεν απολάμβαναν καμιάς νομικής και κοινωνικήςπροστασίας γεγονός που δημιουργούσε ένα σοβαρό πρόβλημαγια την Eλλάδα στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης πουεπιβάλλει τον σεβασμό όλων των ανθρωπίνων διακιωμάτων.Για την αντιμετώπιση του θέματος, το 1997-98 οι ελληνικέςαρχές έδωσαν ταυτότητες και ταξιδιωτικά έγγραφα στηνομάδα αυτή των «ανιθαγενών».

Λεπτομέρειες για το ποιο είναι το ενοιολογικόπεριεχόμενο του νομικού προσδιορισμού που εξετάζουμεβρίσκει κανείς στις ιστοσελίδες του απόδημου ελληνισμούόπου διαβάζουμε ότι: «Οι λέξεις ιθαγένεια και υπηκοότητα δηλώνουντο δεσμό του ατόμου με τη πολιτεία στο λαό της οποίας ανήκουν. ΑπόκτησηΕλληνικής ιθαγένειας ομογενών αλλοδαπών που διαμένουν στην αλλοδαπή .Εκτός από τις περιπτώσεις κτήσης της Ελληνικής ιθαγένειας αυτοδίκαια με τη

25


γέννηση από Ελληνες γονείς, την υιοθεσία και τις διεθνείς συμβάσεις, ηΕλληνική ιθαγένεια, αποκτάται με αναγνώριση και πολιτογράφηση.»17

Στη συνέχεια δίνονται ορισμένα παραδείγματα πουεξηγούν πως μπορεί κανείς να γίνει νομικά Έλληνας αν δενείναι αυτοδίκαια από τη γέννησή του.

Μπορούν να αναγνωρισθούν ως Ελληνες την ιθαγένεια,ομογενείς χωρίς ιθαγένεια ή άγνωστης ιθαγένειας που ζουνστο εξωτερικό και συμπεριφέρονται σαν Ελληνες. Για τοσκοπό αυτό οι ενδιαφερόμενοι υποβάλλουν σχετική αίτησηστην Ελληνική Προξενική Αρχή του τόπου κατοικίας τους.Οαιτών ή η αιτούσα αποκτά την Ελληνική ιθαγένεια αν γίνειδεκτή η αίτησή του/της από τον Υπουργό Εσωτερικών, Δημ.Διοίκησης και Αποκέντρωσης και όταν ορκισθεί ως Ελληνας.Μαζί μ' αυτόν αποκτούν την Ελληνική ιθαγένεια και ταάγαμα παιδιά του που δεν έχουν συμπληρώσει το 18ο έτοςτης ηλικίας τους.

Εξ’ άλλου, πάντα σύμφωνα με την ίδια πηγή, οιπροϋποθέσεις για την απόκτηση ελληνικής ιθαγένειας είναιοι ακόλουθες:

«1. Οι ένδιαφερόμενοι να έχουν συμπλήρωσει το 18οέτους της ηλικίας τους.

2. Η δήλωση για την πολιτογράφηση να γίνει στηδημοτική ή κοινοτική αρχή, στην περιφέρεια της οποίαςέχει εγκατασταθεί ο ενδιαφερόμενος.

3. Σε περίπτωση που ο ενδιαφερόμενος είναι αλλογενής(αλλοεθνής) πρέπει τα τελευταία δώδεκα χρόνια να έχειμείνει συνολικά δέκα χρόνια στην Ελλάδα πριν από τηνΣυνολική δεκαετής διαμονή στην Ελλάδα την τελευταία12ετία, πριν από την ημερομηνία που υποβάλλει την αίτησηπολιτογράφησης. Αλλοιώς θα πρέπει να μείνει 5 χρόνιασυνεχώς στην Ελλάδα από την ημερομηνία υποβολής της

17 Βλέπε www.rcm.gr/data/polites/new_htm/16-4-3.htm.

26


δήλωσης πολιτογράφησης, για την περίπτωση αυτή η δήλωσηπολιτογράφησης είναι δυνατό να υποβληθεί οποτεδήποτε, απότην ημερομηνία εγκατάστασης του αλλοδαπού στην Ελλάδα. Οιπροϋποθέσεις αυτές δεν απαιτούνται για όσους έχουνγεννηθεί και κατοικούν στην Ελλάδα, καθώς και γι αυτούςπου είναι σύζυγοι Ελλήνων ή Ελληνίδων που διαμένουν στηνΕλλάδα και έχουν αποκτήσει τέκνα.»

Ευρωπαϊκή έννομη τάξη το 2002.

Το 1999 εξ’ άλλου δημιουργήθηκε και η ιδιότητα τουπολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η συνθήκη του Άμστερνταμ,που ισχύει για τα κράτη μέλη από 1 Μαϊου 1999, θεσπίσε μετο άρθρο 17 την ιθαγένεια της Ευρωπαϊκης Ένωσης καιδιευκρινίσε ότι η ιθαγένεια αυτή της E.E. «συμπληρώνει καιδεν αντικαθιστά την εθνική ιθαγένεια». Έτσι, κάθε ευρωπαίοςπολίτης έχει τώρα πια δύο ιθαγένειες, την εθνική πουείναι η κύρια και την ιθαγένεια του πολίτη της Ένωσης πουείναι συμπληρωματική της πρώτης. Στις διατάξεις τιςευρωπαϊκής αυτής έννομης τάξεις προστίθεται ότι «Οι πολίτεςτης Ένωσης έχουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που προβλέπονταιαπό την παρούσα Συνθήκη.»

Για τις χώρες που από το 1997 δέχθηκαν την κατάργησητων εσωτερικών συνόρων της Ένωσης, στα δικαιώματαπεριλαμβάνεται τώρα και η ελεύθερη κυκλοφορία μέσα στονγεωγραφικό χώρο Σέγκεν (Schengen).

27


Επίμετρο: τα έθνη-θρησκείες (τα μιλέτια)

Εθνοτικά ζητήματα είχαν να διαχειριστούν όλεςανεξαιρέτως οι αυτοκρατορίες και το έκαναν στα πλαίσιατης διοικητικής διαίρεσης αναγνωρίζοντας την ισχύ τωντοπικών και των εθιμικών δικαίων όπως και τις εκάστοτεεθνοτικές, θρησκευτικές και φυλαρχικές εξουσίες18 πουόφειλαν προσωπική υποταγή και υπακοή στον ηγεμόνα.Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση τηςΟθωμανικής αυτοκρατορίας όπου το κράτος τάυτιζευποχρεωτικά την εθνότητα με τη θρησκεία. Την πολιτικήαυτή υιοθέτησε αργότερα η βρετανική αυτοκρατορίας ως αρχήτου «κοινοτισμού» (communalism), καλύπτοντας την με τοκατάλληλο ιδεολογικό ακαδημαϊκό περίβλημα. Η ύπαρξη«εθνοθρησκευτικών» κοινοτήτων αναγνωρίζεται, όπως είπαμεαπό το ίδιο το Κοράνι έστω και περιοριστικά. Μπορούμελοιπόν να υποστηρίξουμε ότι τα «έθνη θρησκείες»αποτέλεσαν μια ιστορική πραγματικότητα που χρονολογείταιαπό την ισλαμική κατάκτηση και, μέσα από την πολιτική τουκοινοτισμού, αναγνωρίζονταν σε μεγάλο μέρος του πλανήτημέχρι το 1947.

Στη συνέχεια, τη θέση των «εθνοθρησκευτικών» θα πάρουνοι γλωσσικές ομάδες σε μια προσπάθεια να απομακρύνουμε

18 Η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (Βυζάντιο)συνεχίζοντας την παράδοση του Καρακάλλα θεωρεί όλους τουςυπηκόους της Ρωμαίους, ήταν όμως υποχρεωμένη νααναγνωρίζει το πλήθος των «αβασίλευτών» λαών πουκυβερνούσαν φύλαρχοι, όπως συνέβαινε με την περίπτωση τωνΑλβανών (Ιωάννου Καντακουζηνού Ιστορία, βιβλίο 2, κεφ. 28).Βλέπε Nicolas Vernicos, «L'Albanie à travers lessiècles», Revue historique de droit français et étranger, vol. 56(1976), σελ. 304.

28


τους κινδύνους που θα μπορούσαν να προκαλέσουν οιθρησκευτικές διαμάχες.

Η Οθωμανική αυτοκρατορία αναγνώριζε ως αυτοδιοικούμενα«έθνη» ή μιλέτ τις θρησκευτικές κοινότητες, ιδίως όμωςεκείνες που το Κοράνι θεωρούσε θρησκείες του βιβλίου. Ταμιλέτια είχαν δικό τους εσωτερικό οικογενειακό δίκαιο καιτα ιερατεία τους είχαν δικαστικά, φορολογικές καιπολιτικές εξουσίες και διαχειρίζονταν την περιουσία τωνθρησκευτικών τους ιδρυμάτων. Οι εθνάρχες (μιλέτ μπασί),αρχηγοί των μιλετίων ήταν οι νόμιμοι θρησκευτικοί ηγέτεςτων εθνοτήτων, έπρεπε όμως να τύχουν έγκρισης από τηνΥψηλή Πόρτα και δηλώνοντας υποταγή να περιβληθούν τοένδυμα της εξουσίας (καββάδι) παρουσία του σουλτάνου ήτου εκπροσώπου του.

Τα πρώτα μιλέτια που αναγνωρίστηκαν λίγο μετά τηνΆλωση, ήταν εκείνα των Ρωμιών (Ρουμ), των Αρμενίων(Ερμενί) και των Εβραίων. Ο πατριάρχης ΓεννάδιοςΣχολάριος πέτυχε τότε να καταργηθούν η αυτόνομη εκκλησίατης Αχρίδας και τα εθνοτικά πατριαρχεία της Βουλγαρίαςκαι της Σερβίας και να πάρει κάτω από τη δικαιοδοσία τουτις κοινότητές τους. Με την επέκταση της Οθωμανικήςαυτοκρατορίας στα Βαλκάνια και στη Μέση Ανατολήαναγνωρίστηκαν νέα «θρησκευτικά έθνη» όπως οι ΑσσύριοιΝεστοριανοί (Djilos), επανιδρύθηκαν οι αυτοκέφαλεςεκκλησίες της Αχρίδας και των Σέρβων και απέκτησαναυτόνομη οντότητα οι χριστιανικές κοινότητες του Λιβάνου(πατριαρχεία Μαρωνιτών, Μελκιτών, Σύρο-Ιακωβίτών,Χαλδαίων, κτλ.) και της Αιγύπτου. Λίγα γνωρίζουμε για τιςαρμοδιότητες των άλλων πατριαρχίων, ο ελληνο-ορθόδοξοςπατριάρχης Αντιοχείας έλαβε πάντως βεράτι που το

29


αναγνώριζε κεφαλή του ποιμνίου των εκκλησιαστικώνεπαρχιών19 πολλοί από τους οποίους ήταν ήδη αραβόφωνοι.

Μιλέτια συνέχισε να θεσμοθετεί η Πύλη μέχρι την έκδοσητης χάρτας «Χατί Χουμαγιούν» που καθιέρωσε τη νομικήισότητα όλων των υπηκόων της αυτοκρατορίας, έτσι το 1831ιδρύθηκε Ρωμαιοκαθολικό μιλέτι και το 1850 Προστεσταντικόμιλέτι. Η διοικητική μεταρρύθμιση της Οθωμανικήςαυτοκρατορίας εκσυχρόνισε το κράτος στα πρότυπα τουγαλλικού ιακωβίνικου συγκεντρωτισμού, στα βιλαέτια(επαρχίες) όμως οι γλώσσες και τα εθιμικά δίκαια τωνεθνοτήτων συνέχισαν να αναγνωριζονται, όπως εύκολα μπορείκανείς να διαπιστώσει συμβουλευόμενος τα διάφορα δίγλωσσαετήσια Ημερολόγια (σαλναμέδες)20. Βάσει του συντάγματος,εξ άλλου, οι εθνοτικές κοινότητες έστελναν βουλευτές στηνοθωμανική Εθνοσυνέλευση.

Μετά το τέλος των ναπολεόντιων πολέμων και τηδημιουργία της «Ιεράς Συμμαχίας» (1815) έγινε προσπάθειασυγκράτησης των χωριστικών τάσεων λαών και εθνοτήτων.Έτσι η αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών και οι αγώνες γιατην δημιουργία εθνικών κρατών αποτέλεσαν το αντίπαλο δέοςτης τότε διεθνούς έννομης τάξης.

19 Λίγα είναι γνωστά για τα περιφερειακά μιλέτια, όπωςκαι για τις διαμάχες που υπήρχαν στο εσωτερικό τηςΟρθοδοξίας στο βαθμό που το Φανάρι, κεφαλή του «έθνους»των Ρωμιών προσπαθούσε να αποκτήσει αποκλειστική εξουσίαπάνω στους ορθόδοξους της αυτοκρατορίας. Έτσι το νοέμβριοτου 1757 αποσπάται η μητρόπολη Χαλεπίου από τηνδικαιοδοσία της Αντιόχειας και περιέρχεται στην εκκλησίατης Κωνσταντινούπολης που την επιστρέφει το 1766.(Γεδεών, Πατριαχικοί Πίνακες. Αθήνα 1996, σελ. 544, 554,βλ επίσης 577, 589.)

20 Νικόλας Βερνίκος. Ημερολόγιον Νομαρχίας του Αρχιπελάγουςέτους Εγίρας 1301 (1884-85), χειρόγραφο για έκδοση.

30


Στα τέλη του χίλια οκτακόσια οι αποικιακές χώρες θαπροχωρήσουν στην κατάκτηση του κόσμου, με αποτέλεσμα το1900, έξω από την Ευρώπη και την Αμερική να είναιανεξάρτητες μόνο οκτώ χώρες: Ιαπωνία, Κίνα, Ταϊλάνδη,Αιθιοπία, Ιράν, Αφγανιστάν, οι Μπούρς της Νότιας Αφρικήςκαι η Λιβερία.

Το τέλος της αποικιοκρατίας, μετά το 1960, έδοσε τηνανεξαρτησία σε εκατό περίπου νέα κράτη, ελάχιστες όμωςαπό τα οποία ήταν εθνικά ομοιογείς. Μερικές μάλιστα απότις πιο μεγάλες νέες χώρες (Ινδία, Ινδονησία, Πακιστάν,Νιγηρία, Κογκό-Κινσασά) είναι κοιτίδες πολλών δεκάδωνεθνοτήτων με δικές τους γλώσσες και θρησκείες, ενώ εξίσουπολλές «εθνότητες», με κοινά γλωσσικά ιδιώματα και κοινέςκαταγωγές βρέθηκαν μοιρασμένες ανάμεσα σε πολλές κράτη.Έτσι, στην περίοδο 1960-1990 επειδή ουσιαστικά λίγες ήτανοι «εθνικά» και γλωσσικά ομοιογενείς χώρες, η διεθνήςκοινότητα, σε μια προσπάθεια συγκράτησης των εσωτερικώνεντάσεων, προσπάθησε, παρά τον ψυχρό πόλεμο, να επιβάλλειτην αρχή της μη επέμβασης στα εσωτερικά των χωρών και τουσεβασμού της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών.

Η κατάρευση των σοσιαλιστικών και λαϊκών δημοκρατιώντο 1990 και η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης πυροδότησεέναν νέο ιστορικό κύκλο εθνικών διεκδικήσεων γιαδιοικητική και εδαφική αυτονομία. Όπως έγινε με την ΙερήΣυμμαχία, με τις συμφωνίες διαίρεσης του κόσμου σεαποικιακές σφαίρες, με την αρχή της διατήρησης τωνσυνόρων και της ενότητας των πολυεθνικών κρατών, οιδιεθνείς τάξεις κλονίζονται όταν, από τα πράγματα, οι νέεςσυγκυρίες οδηγούν σε καταστάσεις που ξεπερνούν τιςδυνατότητες που έχουν οι κεντρικές δυνάμεις νασυγκρατήσουν τις εξελίξεις.

Η δεκαετία 1990-2000 είδε να εμφάνιζονται εθνοτικέςδιεκδικήσεις που άλλοτε μεν επανέφεραν την ταύτιση

31


«θρησκευτικής κοινότητας-εθνότητας» που ίσχυε στηνΟθωμανική αυτοκρατορία, και άλλοτε παλιές φυλαρχικέςκατατμήσεις. Στα Βαλκάνια, η Γιουγκοσλαβία διασπάστηκε σεκράτη που είναι συχνά «έθνη-θρησκείες» και κάτιαντίστοιχο συμβαίνει στις περιοχές του Καυκάσου, ενώ οιφυλαρχίες αυτονομήθηκαν ή προσπαθούν να γίνουνανεξάρτητες στη Σομαλία, στο Κογκό-Κινσάσα, στοΑφγανιστάν, στο Κουρδιστάν, και στην Ινδονησία.

Αξίζει να προσθέσουμε ότι μελετώντας το πρόβλημα πουέχουν δημιουργήσει τα χωριστικά ισλαμικά κινήματα στιςΝότιες Φιλιππίνες, ο McKenna21 υποστηρίζει ότι ηδημιουργία του «εθνοθρησκευτικού» κινήματος των Μπαγκμόρο(Bangmoro22) είναι προϊόν της περιόδου της Αμερικανικήςαποικιοκρατίας που οδήγησαν τις διάφορες εθνοτικές ομάδεςτης νήσου Μιντανάο να υπερβούν τις ταυτότητές τουςυιοθετώντας, μετά το 1960, ένα χωριστό μουσουλμανικόκράτος. ιι

Οι εξελίξεις αυτές, ανατρέποντας τις προηγούμενεςισορροπίες έφεραν στο προσκήνιο δυνάμεις που στηριζόμενεςσε θρησκευτικούς φονταμενταλισμούς διεκδικούν ναρυθμίσουν αυτές πια τις διεθνικές σχέσεις καθορίζοντας τοπώς πρέπει να ετεροπροσδιορίζονται και πως θααναγνωρίζονται νομικά τα έθνη. Όλα αυτά βέβαια δενπροσφέρονται για να αντιμετωπιστούν θετικά τα αιτήματατων επί μέρους εθνοτικών ταυτοτήτων που ζητούν να

21 McKenna Thomas Barbara Metkalf (eds.), Muslim Rulersand Rebels: Everyday Politics and Armed Separatism in the SouthernPhilippines. University of California Press, 1998.

22 Moros ονομάστηκαν οι γηγενείς Φιλιππινέζοι τωνανεξάρτητων σουλτανάτων του Νότου από τους Ισπανούς,χωρίς βέβαια να είναι «μαύροι». Οι οργανώσεις τους όπωςτο Moro Jihat βρίσκονται σε πόλεμο με την κυβέρνηση τηςΜανίλλας.

32


συμμετάσχουν, όπως είπαμε, σε κοινότητες πολιτισμών πουνα είναι ταυτόχρονα κοινωνίες πολιτών με ενοιαία ιδανικά.

Δημιουργείται έτσι ένας νέος κύκλος προβληματισμών καιδυσκολιών για το πως μπορούν να εφαρμοστούν ταδικαιώματα των ανθρώπων και για το πιο είναι τελικά τοκοινά αποδεκτό περιεχόμενο τους.

33

Documents

Vernicos and Dascalopoulos on Human Rights, Ethnic Groups and Minorities 2003