2007ko. IRAILA-URRIA32

ZENBAKIAK

6 Û KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

EUSKALEUSKAL HERRIKO ZUHAITZAKHERRIKO ZUHAITZAK

PIKONDOAPIKONDOA

EUSKALEUSKAL HERRIKO ITSASADARRAKHERRIKO ITSASADARRAK

UURRUUMMEEAAKKOOUURRUUMMEEAAKKOOITSASADARRAITSASADARRA

DINOSAURUEN HELDUERADINOSAURUEN HELDUERA

VELOCIRAPTVELOCIRAPTOROR

EUSKALEUSKAL HERRIKO LURHERRIKO LUR HEGAZTIAKHEGAZTIAK

GARRAZTARROA

GOBIERNO VASCOEUSKO JAURLARITZA

MUNDUKO MARRAZOAK

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.Kolaboratzaileak: Jon Zubiri, Aitor Atxa, Ane Ariztondo, Barreiro, Oskar Azkona, Fidel Korta. Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Cristina Urionabarrenetxea.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645Aleak: 4.000

Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.es

bost urtea - 32.zk - 2007ko IRAILA-URRIA

INGURUMENA

Egun historikoa geologiarentzat baina batez ere, zumaiarentzat.......................4

EUSKAL HERRIKO ZETAZEOAK

Izurde grisa ....................................6

LEHENENGO ARRAINAK

Cheirolepis eta moythomasia.........12

EUSKAL HERRIKO LUR HEGAZTIAK

Garraztarroa eta durdula................16

BESTE HERRI BATZUK

Ianomamiak....................................17

UGAZTUNAK

Milet txikia ......................................19

EUSKAL HERRIKO ITSASADARRAK

Urumeako itsasadarra....................20

MUNDUKO ARRUBIOAK

Arrubio opakoa eta Texaeko arrubioa.24

EUSKAL ARRAIN ABISALAK

Peristerion cataphractum ...............25Diaphus metopoclampus................25

EUSKAL HERRIKO ZUAITZAK

Pikondoa ........................................26

EUSKAL HERRIKO ITSAS ARRAINAK

Kabuxa ..........................................27Tripterigon delaisi ...........................27

MUNDUKO TXAKURRAK

Alemaniako artzain txakurra ..........28

EUSKAL HERRIKO ZUHAIXKAK

Ahabia ............................................30Vaccinium uliginisum......................30

EUSKAL HERRIKO PERREITXIKOAK

Onddo hankagorria ........................31Boletus dupainii..............................31

EUSKAL HERRIKO LANDARETZA

Lirio horia .......................................32Melira..............................................33

MUNDUKO APOARMATUAK

Basoko apoarmatua..........................34

MUNDUKO MERUAK

Pintarna zuriko meroa.......................36ilardi erdiko meroa ............................36

TROPIKAL LANDAREAK

Kaktus oihandarra ..........................39

MUNDUKO KOKODRILOAK

Kaiman beltza ................................42

EUSKAL HERRIKO TXIMELETAK

Aza tximeleta..................................44Azaren zuritxoa ..............................45

KATUAK

Himalaiako katua............................46

NATURA 2000 SAREA

Ebro ibaia .......................................48

EUSKAL HERRIKO HONDARTZAK

Isuntza hondartza...........................50

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

CAJA LABORAL POPULAR: Entidad: 3035 Oficina: 0220 Control: 20 Núm. de cuenta: 220.0.00367.6

BILBAO BIZKAIA KUTXA: Entidad: 2095 Oficina: 0355 Control: 76 Núm. de cuenta: 38.3024282.7

Urteko kuota: amabi ale urtean: 36 euroARPIDETZAARPIDETZA BOLETINABOLETINA

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIA

“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

CARCHARHINUS OBSCURUS

GALEOCERDO CUVIER

CARCHARHINUS PEREZI

NEGAPRION ACUTIDENS

CARCHARHINUS MELANOPTERUS

CARCHARHINUS PLUMBEUS

ZOOLOGIA

Zure aldizkariaWeb: w.w.w. adeve.es

EUSKO JAURLARITZA

GOBIERNO VASCO

Paleozenoko estratotipo izendapena jasota,Zumaiako Itzurun hondartzako itsaslabarrakLurraren adin geologiko bi azterzeko gunerikegokienak direla zehaztu dute. Erabakiamundu osoko 30 ikerlarik hartu dute bertanegindako kongresu batean. Oraindik erabakiaberretsi egin behar dute, baina ikerlariek ape-nas dute zalantzarik. Hala, herri hori,Geologia arloan eta, batez ere, orain 65 milioiurte hasi zen aroa aztertzen duten ikerlarien-tzat erreferente izango da.

Egun historikoa da hau”. Horrela mintzatu zenBirger Schmitz Suediako Lund Unibertsitateko

irakasle eta Paleocene Working Group taldekoburua. Geologiaz ari zen bera, baina neurri bereanizan zen atzokoa egun garrantzitsua zumaiarren-tzat, herriko Itzurungo hondartzako itsaslabarrekobi zati Paleozeno Aroaren barnean sailkatzen direnhiru azpiaroak aztertzeko erreferente bilakatubaita, estratipo izendapena ematea erabaki baituteikerlari hainbatek.Baina zer esanahi du izendapen hori emateak? Lurraren adinazehazten duten aldiak, munduko hainbat eremutan daude zehaz-tuak ofizialki; aldi bakoitzaren azterketak egiten direnean eremuhoriek hartzen dira erreferente bezala, aurrerantzean Zumaiakoitsaslabarra izango da Paleozenoko aldien ikerketa gune nagusia.

“Zumaia oso ondo saltzen da”

Bi egun luzez jardun dute mundu osoko 30 zientzialarik Zumaiakokokalekuaren egokitasuna aztertzen Zumaia WorkshopPaleocene 2007 kongresuan. Beste aukera, Egipton, Niloko

arroko Kreiya izena duen gunea zen, baina“Zumaiako eremua irisgarriago izatea eta, aldi bere-an, Egipton egin ezin daitezkeen ikerketak eginakizatea” erabakigarria izan da aho batez onartu dutenerabaki hori hartzeko orduan.UPV-EHUko Xabier Orue-Etxebarria Paleontologiakatedraduna pozik eta emozioak hartuta agertu zenerabakia emateko antolatutako prentsaurrekoarenostean. “Paleozeno barruan hiru pisu bereizten dira.Bata, behekoa Daniarra izenez ezaguna; erdikoa,Selalandiarra; eta goikoa, Thanetiendarra. Hemeneztabaidatu da, Daniar eta Selandiar aldien muga(60,8 milioi urte9 eta Senlandiar eta Thanetiendaraldien tarteko muga (58,7 milioi urte)”, azaldu zuenOrue-Etxebarriak. Hain justu ere, muga horiekaztertzeko lekurik egokiena izango dira aurrerantze-an Zumaiako hondartzako aipatu bi sekzio horiek.Atzokoa pauso garrantzitsua izanik ere, ZientziaGeologikoen Nazioarteko Batzordeak onartu behardu proposamena, baina Eustoquio MolinaZaragozako Unibertsitateko Paleontologia katedra-dunaren esanetan, erabakia aho batez onartzeak“atzera bueltarik ez duen erabakia” izatea dakar. Eraberean, erabaki berretsi arteko denbora tartearidagokionez, hilabeteetako kontua izango dela adie-razi zuen “urtebete igaro baino lehen gehienez jotaere”.Azken urteetan lan handia egin dute UPV-EHUkoirakasle hainbatek atzo onartutako erabakia hartuzezaten. Izatez, oan den urtean Bilbon egin zutenkongresuan Zumaiari gisa horretako izendapenaematea espero zuten, baina “kongresuan bertanKreiyako sekzioak proposatu zituzten eta, beraz,erabakia atzeratu da, bata eta bestearen abantailaeta desabantailak aztertzeko tartea hartu baita”.

4

EH 32Zk.

Abantailak

UPV-EHUko ikerlariaren esa-netan, irrisgarritasuna daZumaiako sekzioen abantaila-rik nagusia. “Egiptoko Kreiyaez da herri bat eta bertara iris-teko gidari baten premia dagoeta gainera ikerlariek hainbatbaimen eskatu behar dituzte.Eta horri erantsi behar zaizkioarazo politikoak”. Era berean,harkaitzak zati handi bateanagerian izateak abantailaeman dio Zumaiari. “HemenDeban hasi eta Getariarainodena agerian dagfo eta osoerreza da ikertzea. Egipton,aldiz, zati bat baino ez dagoagerian, 50-60 bat metro, gai-nerakoa estalita dago”.Azkenik hainbat ikerketa egi-nak izatea baliagarri gertatuda. “Geokimika edotaPaleomagnetismo ikerketakeginak daude eta Egiptonordea, ez dira egin eta ezin dira egin gainera”.Orue-Etxebarria izendapen horrek Zumaiarentzat eta EuskalHerriarentzat garrantzitsu dela nabarmendu zuen. “Geologianmunduan jada betiko geratuko da Zumaian gutxienez muga bihemen jarri direla, eta hori berez da oso garrantzitsua, niretzatoso gauza sentimentala da, adibidez, neuk egin dut lan pen-tsatuz azkenean lortuko genuela Euskal Herrian jartzeamugak. Hemen izan da Geologia munduan Zumaia oso-osoezaguna delako”.

Kontuan hartzekoa da lehen aldiz eman zaiola gisa horretakoizendapen bat Euskal Herriko parajeren bati eta nazioarteanLurraren adinaren inguruko hainbat aldi errebisatzeko dagoenjoeraren baitan ulertzen da.Paleozeno garaiak, Zelaia talasoterapian atzo eskainitakoagerraldian azaldu zutenez, Zumaiak Lurraren historian osogarrantzitsuak izan diren bi gertaera errekonozitzen dira.“Batetik, Yukatan (Mexiko) erori zen meteorito erraldoi batenerregistroa orain 65 milioi urte dinosauroak desagertzea ekarrizuena; bestetik, 10 milioi urte beranduago Lurraren beroketaglobala gertatu zen, egun gertatzen ari den modukoa, etalurreko animalia eta landareetan aldaketa handiak izan ziren”.Atzokoan Paleozeno izeneko aro honetan beste bi muga eza-rri zituzten.Victoriano Pujelte, UPV-EHUko Estratografia katedradunaknabarmendu zuenez, Zumaiako “itsaslabarra itsas sedimen-tuekin osatua dago gutxi gorabehera itsasmailatik mila metro-ra”, baina lurrazalera irten ziren mugimendu tektonikoen bidez.Hain justu, Pirinioak eratu zituen mugimenduekin batera sortuzela uste dute.

“Dinosauroen desagerpena”

Horiek hala, orain milioika urteko itsasondoan ikertzeko auke-ra ematen dute, itsasoan barneratu gabe. Horrela azaldu zuenPujaltek. Gainera, erregistro osoa izatea eta ondo kontserba-tua egotea kontuan hartzen da eta inondik ere Zumaiako itsas-labarreko bi puntu horiek bi baldintzak ondo betetzen dituzte.“Harroketan dauden aldaketak, aurkitzen diren mikrofosilaketa geokimika datu garrantzitsuak daude bertan, besterenartean”, gaineratu zuen Orue-Etxebarriak.“Nolabait leku honi kalitatea errekonozitu zaio eta seguru askomundu osoko geologoak etorriko direw hona eurek dituztendatuak Zumaian batu ditzaketenekin alderatzeko”, hala aurre-ratu zuten ikerlariek.Baina aipatu bi aldiak ez ezik Zumaiako itsaslabarrak eskai-ni ditzakeen datuak zabalak dira. Ikerlariek gogora ekarrizutenez, Paleozeno aldiko bi mugak, hau da, hasiera etaamaiera zehazten dituztenak, Zumaiak proposatu zituzten,baina orduan ez zen zorterik izan. “Beraz, orain zehaztudiren bi mugak ikertzera datozen ikerlariek bide batez, azter-tu ahalko dituzte Paleozenoaren goi eta behe mugak ere,Zumaiakoak munduko hoberenen artean baitaude” azalduzuten ikerlariek.

5

EH 32Zk.

ING

UR

UM

EN

A

ING

UR

UM

EN

A

ITZURUNGO ITSASLABARRA ITZURUNGO ITSASLABARRA PPALEOZEKO ESTRAALEOZEKO ESTRATTOTIPOOTIPO

EGUN HISTEGUN HISTORIKOAORIKOA GEOLOGIARENTZAGEOLOGIARENTZAT BAINA, T BAINA, BABATEZ ERE, ZUMAIARENTZATEZ ERE, ZUMAIARENTZA

6

EH 32Zk.

7

EH 32Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZE

TAZE

OAK

EZAUGARRIAK: Izurde grisa erraz daidentifikatzen itsasoan, batez ere kidenagusienak, izan ere, orain handiakdituzte beste izurde gri-sek eginikoak, baitazefalopodo handiekere. Azken hauek beredietaren parte nagusidira.Gris-urdin edo gris-zurikoloreko gorputza du.Sabelaren koloreazurixka da.Gorputzaren koloreaargitzen doa adinare-kin. Helduek belugakbezain zuria izan ahaldute gorputza. Baina,aldaera anitz dago kidebatzuetatik besteetara.Ikusi izan dira kasuakizurde gris helduak izur-de pilotuak bezain ilu-nak.Izurde grisas jaiotzean kolore uniformeadu, baina, gaztaroan, beltz kolorekoa duazala. Hala ere, urteak aurrera joanahala, gris argi kolorekoa bilakatzenzaie azala. Ezkarda eta bularreko hega-lek kolore iluna mantentzen dute beti.Ezkarda oso altua dute hauek. 70 zenti-metro neurtu dezake, ondorioz, orkekineta izurde pilotuekin nahastu daitezke.Bekokiaren erdiaren azpian izurduranabarmen bat du espezie honek.Bularreko hegalak luzeak eta hoz forma-

koak dira. TAMAINA: Helduek 2,6-2,8 metrokoluzeera izaten dute eta 300-500 kilopisatzen dute. Jaiotzean, 1,3-1,7 metro-ko luzeera izaten dute.BIOLOGIA: Izurde pilotua 3-50 kidekotaldeetan igeri egiten du. Batzuetan,denbora baterako taldeak sortzen dira150 kideek osatzen dutenak. Talde ba-tzuk oso isilak dira, baina beste batzuekgizakia hurbiltzeak ez die axola.Kide heldugabeek jauzi handiak egiten

dituzte, adin han-dikoek, ordea,saltu erdia egitendute buruarenalbo batekin ura-ren kontra egitendutelarik.Batzuetan, igoegiten dira azaleraarnasa hartzekoasmotan, bularhegalak erakutsiz.Ez da ohikoa itsa-sontzien aurreanigeri egiteak besteizurde batzuekegiten duten gisa,baina, jarraitu egin

ahal diete.Orokorrean, igeri egiten duenean, minu-tu pare batzuk ematen ditu murgildutaeta 12 aldiz hartzen du arnasa 15-20segunduko interbaloan. Batzuetan, 30minutu egon daiteke ur azpian. Hori egi-tean, buztana atera egiten du murgiltze-an, baleek gisa.Ernalketari buruz gutxi jakin izan da.Hiru metroko luzeera izan arte ez duteheldutasun sexuala lortzen.ELIKADURA: Arrainak eta txipiroiakjaten ditu.BIZILEKUA: Kostaldetik urrun daudenur sakoneko itsasoek osatzen dutezabalera eremua. Baina, ikusi ahal izandira hortik hurbil, uharte ozeanikoetatikgertu eta plataforma kontinentala estuaden lekuetan ere bai. Irlandan etaBritainia Handian, behaketa guztiak kos-taldeetaik 11 kilometrora egiten dira etaAEBn, plataforma kontinentaletik gertuegiten dira.HEDAPENA: Espezie honen zabaleraeremua oso zabala da. Tropikoen ursakonetan eta ipar eta hego hemisferio-ko ur epel-beroetan egoten da.Batzuetan, gune hotzetan agertu daitez-ke negu aldean.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZE

TAZE

OAK

IZURDE GRISAGrampus griseus

EZAUGARRIAK: Izurde albozu-riak gorputzaren kolorea beltzaedo gris ilunekoa du bizkarralde-an, ilara hori bat pendukulu kau-dala zeharkatzen duena, izatza-ren alboan estutzen dena etagrisa koloreko banda bat saihe-tsetan.Behekaldea zuria kolorekoa du.Bizkarraldeko hegaleko behekal-dean marra bat du, beltza edogrisa ilunekoa dena.Izurde handi eta mardul hau ikusterraza da itsasoan. Animalialagunkorra da, maiz beste izurdeekin ikusi daitekeena.Izurde muturzuriarekin nahastu daiteke espezie hau. Baina,Atlantikoko izurde albozuria txikiagoa eta meheagoa da.Gainera, gune zuri bakarra du saihetsetan (bizkarreko hegalazpian), pendunkulu kaudaletako alboetan lerro hori bateanbilakatzen da.TAMAINA: Arrek 2,2-2,7 metroko luzeera izaten dute. Emeek1,9-2,7 metroko luzeera izaten dute. Jaioberriek, ostera, 1,1metroko luzeera izaten dute. Jaiotzean, 30-35 kiloko pisua izaten dute. Helduek, alabaina,165-200 kiloko pisua izaten dute.

BIOLOGIA: 5-50 kideez osatutako taldeetan bizi ohi da kos-taldeetatik hurbil daudenean. Hurrun daudenean, aitzitik, milakideetako taldeak osa ditzakete.Igerilari bikaina da izurde hau. Salto anitz ematen ditu, bainaez izurde handiak edo muturzuriak bezainbeste. Sarritan, iza-tzarekin kolpeak ematen ditu uretan.10-15 segunduro azalera irtetzen da arnasa hartzeko.Batzuetan, buruaren zati bat ateratzen du eta besteetan pixkatbaino ez ikusten.Albozurietako izurdea oso geldoa da itsasontzien aurrean,nahiz eta hauen parean igeri egin ahal duen eta olatuetandzanga bapore azkarren aurrean. Bale handien egiten dutenolatuekin ere dzanga egin dezake.

ELIKADURA: Zefalopodoak,arrainak eta oskoldunakjaten ditu.BIZILEKUA: Ur hotz, epeleta Atlantikoko ur hegoarti-koetan bizi ohi da. Erliebenabarmena duten sakonta-sun handiko urak gustukoditu, batez ere plataformakontinentaletik hurbil daude-nak.HEDAPENA: Atlantiar itsa-soan bizi ohi da. Batzuetan,Barents itsasora ere helduda, baina ez MantxakoCanalera. Salbuespenak sal-buespen, batzuk BizkaikoGolkotik egoten dira.M e n d e b a l d e t i k ,Groenlandiatik Chesapeake(AEB)-ra heldu daiteke, Codlurmuturretik iparraldera joa-ten den arren. Maine golko-an komuna da. Talde anitzekKanadako San LorenzoIbarra jotzen dute.KOKALEKUA: Kostaldetikgertu edo urrun egoten dira.Ipar Atlantikoko ur epeletan,hain zuzen ere.

IZURDE ALBOZURIALagenorhynchus acutus

8

EH 32Zk.

9

EH 32Zk.

Bada aukera bat egun berean etagandorretatik Euskal Herriko hiru

gailur nagusienak egiteko, Belagoakobabestetxetik abiatuz. Luzera handikoibilbide hau udaren hasieran egin beharda, elurtegiak aprobetxatzeko moduanArreetako kanalak errazago zeharkatueta oraindik elurrez estalitako lapiazakerosago gainditzearren. Sasoian aurrerajoan ahala, pitzadurak estaltzen dituztenazken elurguneek nolabaiteko arriskuazor lezakete mendizalearen pisuareneraginez behera egiteko (makila erabil-garria izan daiteke elurrezko zubiensendotasuna egiaztatzeko). Ibilbidegogorra da, nahiz ingurunearen lakarta-sunagatik nahiz desnibelagatik (2000m), terreno kaotiko honek eskatzendituen etengabeko gorabeherak direlamedio. Bigarren arazoa zera da, helmu-gak abiapuntuarekiko duen urruntasuna(8 km), eta beraz, bi ibilgailuen beharra.Guri dagokigunez, nahiko kirol soluzioaasmatu genuen, hots, bi txirrinda utzibait genituen, harkaitz baten zuloan disi-mulaturik, abiapuntura pedalei eraginezitzuli asmoz.

Kontutan izanik aspalditik neukalaZanporiko labirintoarekin (1) auzia kon-pontzeko gogoa, Erraizeko Mendatetikabiatzea erabaki nuen, 200 metrotakodesnibela modu honetan aurreztuz.Arreta handiz aztertua nuen ibilbideaaireko argazkien gain labirintoan barre-na bidetik burutsuena akatsik gabe bila-tzeko asmoz. Hala, Añabarkandiara iritsieta hegoaldera joko nuen Larrako harra-tera eta Hiru Erregeren gandor horizon-tal handiaren oinera iristearren.

Goizeko seiak ziren. Gaua zen oraindikErraizeko errepidea utzi genueneanZanporiko ibar eskegia zeharkatzeko.Goiz albarekin batera 1620 lepora iritsi

eta basoan barrena jaitsi ginen lehenen-go sakonuneraino, handik ibar batetik

HEruntz goititzen zen espeleolo-giako bideskatik jarraituz.Hurrengo sakonunean, bideskakgarbigune bat inguratzen dueskubitik eta haitzartean dagoenlepo bat (1650) gainditzen dusegidan, balizatutako bide batekzeharkatzen duen haran perpen-dikularrera heldu bano lehen. Argiibili ginen handik barrena ez sar-tzeko eta ezkerretik inguratugenuen sasiz jositako sakonunebat, hegoaldetik menderatzengintuen gandor arboleztatura iris-teko, 1660 metrotan, azkeneangure oinetan, ehun bat metrobeherago, zabaltzen zenAñabarkandiako harana aurkitze-ko. 7 or. 10’ ziren AnayekoLepoko bide balizatura iritsi gine-nerako, zelai zabal baten hondo-an. Bertatik joanda, UkerdikoSakonuneraino (1660) azkar joa-teko aukera izan genuen, bidea

EIEruntz banatzen zen puntura arte.

Hortxe hasten zen gure ibilbidearenbigarren ingurune delikatua. HHEruntzjo bhar genuen, lapiaz handi batetikzehar, aireko argazkietan ederki ikustenzen ibar belartsu eta eroso batera iriste-ko, zeinek zuzen zuzen LarrakoHarratearen aurrera eramango gintuen.Bihurgune polit baten ondoren 1770metrotan dagoen lepo batera iritsi ginen8etan, Ukerdiko mazizoaren mugan,gure oinetan Larrako Harratetik bereiz-ten gintuen haran sakon batekin topoegiteko eta lapiaz bertikalezko harritartesegida bat jaistera behartuko gintuena(II, helduleku onak), ehun bat metrotakoalturan (8or.20’). Lepo honetan amai-tzen zen argazki aereoek jasotzen zuteningurua, eta hori gure atsekaberakozeren Larrako harratea guk uste bainourrunago bait zegoen eta harresi ederbat goititzen zelako gure aurrean.Ibilbidea nahasgarria bihurtu zen,HEruntz goititu ginen, haran berri batgainditu eta iritsi ginan azkenean.

45etan Larrako Harratera, 1800 metro-tako alturan. La Solanako sakonuneazabaltzen zen gure aurrean, ezkerretikHiru Erregeren gandorraz mugatua etaeskubitik Lapakiza Linzolaz, HEan,bitartean, Ansabereko Tontorra etaAtxeritoko Malloa goititzen zirelarik.

Geldiune txiki bat egin ondoren, guretrabesiaren zati “alpinoari” eraso genionmalda belartsu batetik gora eginez,ekialdean menderatzen gintuen puntaharritsuaren aldera. Punta hau eskubitikinguratuz, 2100 metrotan lepo bat igarogenuen, kairn lerro batez markatutakogandor nagusira iritsi baino lehen. 9 or.50’etan bideskak, nabarmen ikustenzelarik, elurrez betetako zulogune batmugatzen zuten hiru tontor harritsu txikieskubitara utzi eta, 10 or. 20’tan,Budogiako gailurretik pasa ginen, jai-tsiera nahiko arriskutsuari ekin bainolehen, Hiru Erregen Mendiko azken pira-midearen oinera zeraman ertz estubatetik. 11etan, gailurrera (2444) iritsiginen, hots, 5 ordutan, eta dena batuaz,Belagoako Babestetxetik doan ohizkoibilbidearen antzeko denboran.

Ez genuen asti gehiegi Hiru Erregen gai-lurrean geratzeko, hodeiak mehatxukaari bait ziren mugaldeko gandorretik etazerua azkar iluntzen Auñamendiko pare-an. Ekaitza erasoka zetorren. Uda har-tan hain eguraldi txarra egiten zuen,ezen ekaitzek goizetik ere erasotzenbait zuten!

Arretaz jaisten hasi ginen gandorrekobloketatik, Hiru Erregen Mahaiko lepo-raino, eta segituan iparralderuntz jogenuen Lhurseko lepo aldera. Anayekolepotik zetorren espeleologoen balizake-tara iritsi nahi genuen, hodeiak ordeka-ren gainera bota baino lehen.

Eskubialdera joan behar genuen igaro-bide errazaren bila, Peneblanquekolepo alderuntz, ondoren ezkerretaraitzultzeko barrera baten oinean,Ourtetseko lepo aldera. Inguruneak,benetako kaosak, ez zuen ibilbidearen

zati honetan azkar joateko aukerarikematen eta 12 or. 30’ak arte ez ginenazkenean Anayeko lepora iritsi.

Zerua geroz eta mehatxugarriago agerizen eta ez ginen gehiegi luzatu lepoan,oraindik Anayeko murrua eskalatzea etaondoren Castetneko HaitzetatikAuñamendira igotzea falta bait zitzai-gun. Ekaitzaren aurretik korrika genbil-tzala somatzen genuen, baina benetan,Anialarrako hegoaldeko aurpegitik

emeki emeki igo-tzen gindoazen(ikus adierazpenaAnialarra kapitu-luan). Tontorrarenparean, tanta lodiakhasi ziren erortzenkaraitzezko harlo-sen gainean, ape-nas denbora izangenuelarik gurejanzki iragazkaitzakjazteko. Tximistaeta trumoi arteanjaitsi ginen gando-rrak, tximistak era-kartzerakoan hegal

harritsuak baino fama okerragoa dute-nak, ahalik eta azkarren uzteko, eta 14or. 20’etan harritzetan geldialdi bat egingenuen, Auñamendiren oinean, ekaitzapasatzen uzteko, eurijasaren azpian.

Ordu erdiko halabeharrezko itxoinaldia-ren ondoren, argiune bat aprobetxatugenuen tximista bezala zeru urdin zatitxiki batez inguraturik zegoenAuñamendiko gailurreruntz joateko. 15or. 15’etan, han goititu ginen, nekesamar, azken harkaitzetatik, hodei tarte-an galdurik, zerua berriro estalia zegoe-lako. Inor ez zegoen Auñamendiko pun-tan, eguraldi txarrak atzera bota zituenmendizaleak, abuztuko hilabetearenigande hartako arratsalde hartan!

Laisterkan jaitsi ginen bide arruntetik etalasai jarraitu genuen Anieko Arreen bali-zatutako bidetik. Elurtegiak desagertuakziren abuztuaren erdialdeko garai haie-tan, arreen erliebearen zakartasunaagerian jarriz eta gure nekatutako hankanahiz oinek pairatuko zuten gimnasiaegitera behartuz. 16 or. 30’tan, aldebatera utzi genituen azkenean AniekoArreak, eguraldi onez hain ederrak

GU

RE

ME

ND

IET

AK

O

BIDE

EZE

ZAGU

NAK

GU

RE

ME

ND

IET

AK

O

BIDE

EZE

ZAGU

NAK

HIRU ERREGE- AUÑAMENDI

IISSAABBAA,, NNAAFFAARRRROOAA

10

EH 32Zk.

11

EH 32Zk.

GU

RE

ME

ND

IET

AK

O

BIDE

EZE

ZAGU

NAK

baina egun hartan hain bortitzak etanekagarriak azaldu zirenak. Zapaldugenituen azkenean plazer bitxi batezPourteteko zelaiak, areago, bestalde,gure mendiko bota mardulak guztiz ari-nak ziren kirol zapatilengatik aldatugenituenean.

17 or. 45’etan (gutxi gora behera 12orduko ibilaldia) San Martin Harrikoerrepidearen kurba helikoidalean, hanatera genituen laino artean euri izoztuzblai egindako bizikletak. Pedalei eragi-tea besterik ez zitzaigun geratzen, aha-lik eta azkarren ez hoztutzeko, mendiitzuliaren azken zortzi kilometroak moduberezi hartan bukatzeko.

Orain dela hamabost urte, era honetakotrabesia bat egiten saiatu nintzen nireneskalagunarekin, Belagoako haranetikabiatuz Hiru Erregen Mahaira etaPetretxemako gailurrera igoaz. DendaBelagoako haranaren hondoan ezarriagenuen, Artaparretako lepoaren azpian1200 metrotako alturan, eta Irailaerdian, han gindoazen Linzako bides-katik, Lapakiza Linzolako hegoaldekoisurialdetik, gure bi eginbeharrekoakbete ondoren pozez eta trabesia azkareta erraz bukatzeko asmotan.Artaparretako lepoa, Petretxema etaBelagoako haranak komunikatzendituena, gaizki zetorren adierazitaalturari zegokionez 1/50.000 mapaneta Plano de la Casara jaistea eraba-kia genuen, ondoren lepora igotzekogeure kanpamendura jaitsi aurretik.

Bideska bat abiatzen da Plano de laCasatik, Petretxemako pistaren buka-eratik, 1330 metrotako alturan, etabaso trinkoan barrena goititzen daleporuntz, piskanaka sasitartean ezku-tatzen doalarik. Errekaren ezkerrekoertzetik jo genuen goruntz arrunt biziazen sasi landaretzan barrena, bainalaster geratu ginen basoaren gatibu,zazkardien gainetik aurrera jotzerabehartuak, sasiak baztertuz, bular ige-riketan ari bagina bezala. Eroritakoenborretara eta zeharka sasiz eta osi-nez josita zeuden arboletara igotzenginen, pentsaezinezko nahaste-borrastehonen erditik aurrera egin nahian.Berandu zen atzera egiteko eta kemenbasatiaz ekiten genuen oihanarenaurka. Basoa garbitzen joango zen; bes-talde lepoa ez zegoen oso altu, mapakzioenez...

Gaua gainean genuen dagoenekoArtaparretako Lepora iritsi ginenerako.Bagadi eder batek hartu gintuen jaistenhasi orduko eta ez genuen zalantzanjartzen oraindik ere gure txangoarenamaiera azkarra. Denda hantxe zegoen,oso bertan gure oinetan, eta errekaren

ertzean ezarria zegoenez,talwegaren hondotik jarrait-zea pentsatu genuen harenondotik ikusi gabe ez pasat-zearren. Erreka idorrarenarroka zuriei jarraitu genienzailtasunik gabe, egunarenbukaerako argitan garbinabarmentzen bait ziren.Jaitsiera ez zen nik ustebezain azkarra, harri heze-tan irristatzen bait ginen eta,bestalde, hankak uretangenituen oraingoan. Ez geni-tuen somatzen urez betetakoputzuak eta gure ibilera geroeta balantzakorragoa zen.Denbora luzea generamanjaisten eta ingurunea gerozeta meharragoa zen.Nohizean behin pospolo batpistuz, terrenoaren gorabe-herak somatzen genituenzenbait metrotan; gure kan-pamendua hain hurbil ego-nik, esperantza genuen

oraindik gaua bertan pasatzeko, kontu-tan izanik jazki arin batzu besterik ezgeneramatzala eta altura hauetan aireaazkar freskatzen dela.

Handik minutu gutxi barru, geundenlekutik metro gutxitara, urjauzi baten soi-nua nabaritu genuen. Oraingoan, gurepospolu farregarriek ez ziren argitasunaemateko nahikoak eta jauziak itsuraosoz ikusgarrizkoa ematen zuen,korrontea gauaren iluntasunean desa-gertzen zelarik gaindiezinezko hormabaten oinera. Oztopoa arroilaren eskubi-ko ertzetik aztamuka inguratzea erabakigenuen, haren hondoan bait geunden.Labur esateko, lau hanketan, ez dabehar beharrezkoa ikustea eta burura

etorri zitzaidan alpinista bat, itsutu zela-rik, nola jarraitu zuen eskalatzen bereukimen soilarekin fidatuz. Oihu bat,irristada bat, neskalaguna harrapatudut eskumuturretik pasatzerakoan etahor gaituzue sustrai batzuetatik zintzilikurjauziaren orroearen gainetik, ilunta-sun itxienean.

Bizitzan suertatzen diren esna edoametsetan zauden ez dakizun horieta-ko instantea zen. Odolotzeko izanbehar da, egoera azkar aztertu etairtenbide egoki bat bilatu.Lehendabiziko eginbeharra hankentza-ko leku bat bilatzea da eta gure pisuasustraietatik kendu. Bihurkada batzuegin ondoen, lortu genuen azkenik,leher eginda, paretaren kontra angeluzuzena eginez tinko eutsita zegoenarbol zahar baten enborrera igotzea.

Eguna noiz argituko zain egon ginen,bata besteari itsatsita, hotzez akabatubeharrean. Belle étoileko hau bat, hone-lako egoeratan, nahiz eta konpainiaatseginean egon, luze xamar egiten da!

Egunsentiarekin batera, adar altuenakzeruan nabarmentzen hasi eta gero, pis-kanaka exploratu genituen arroilarenbazterrak, eta egiaz baloratu ahal izangenuen gure egoera farregarria, arbolbaten gainean zaldika, gure dendarengainean, metro gutxitara...

KOKALEKUA: La Herrera-Ijalde auzoa biztanle-gune txikiada eta Zallatik bi kilometrotara kokatuta dago, udalerri horiBalmasedarekin lotzen duen C-6318 errepidean. Galtzadarenezkerraldean, Cadagua ibaiaren gaineko zubia zeharkatubaino lehentxoago, eskola zaharren eraikin zabala aurkitukodugu. Bide meharrak bere ezkerraldetik atsedenlekuarenondora eramango gaitu.Ra berean, herri garraioz hel gaitezke Bilbotik Balmasedarakotrena erabiliz. Izan ere, La Herrerako geralekua atsedenlekutikoso hubil dago, ibaiaren beste ertzean.

DESKRIBAPENA: La Herrera atsedenlekuak landa zabala har-tua du eskola zaharren eta ibaiaren artean dagoen lurrean.Harrizko hesi batek instalazioak mugatzen ditu, astigarren,ezkien eta platanoen gerizpekoak. Iturria atsedenlekuarenesparrutik kanpo dago, baina errepidea zeharkatu besterik ezda egin behar ura hartzeko txorrota aurkitzeko.Eskola-eraikinaren aurrealdean atarioe zabal bi daude, euria iza-nez gero babestuko gaituztenak.Ibilbideak eta interesguneak Balmaseda:Enkartazioetako hiriburu den Balmaseda Bizkaiko hegomende-baldean dago, Cadagua ibaiaren ertzetan. Beraren existentziazdaukagun lehenengo berria 1199koa da. Urte hartan sortu zenuria eta eman zitzaizkion foru bereziak.

Balmaseda betidanik izan da salerosteko beharrezko pasabidea.Horregatik, aduana-plaza eta merkatu garrantzitsu bihurtu zen.Erabat galdu dira hark antzina inguruan izandako harresiak, etahark goian zuen gaztelutik horma bakan batzuk bakarrik gera-tzen dira. Baina Balmasedak bere historian jasandako goi-behe-rak gora-behera, oraindik asko dira ikus ditzakegun eraikun etamonumentu interesgarriak:

San Seberino parrokia: Erataroko tenplu gotikoen adibide ede-rra da, XIV. mendearean hondarretan eraikia. Beraren barruan

balio handiko beirateak eta zaharberritu berri den erretaula inte-resgarri bat daude.- Muzako Zubi ZaharraZalantzarik gabe, berau dugu Balmasedako monumentu enble-matikoa. Gaztelarako bide zaharreko derrigorrezko pasabideazen.- UdaletxeaXVIII. mendearen lehenengo herenean eraikia izan zen. Gauregun, beraren jatorrizko itxuratik ezer gutxi geratzen da.Nabarmengarrienak ataripeak dira. Zenbait obra mudejarren an-tzekoa da udaletxea. Horrexegatik deitzen zaio herrian “mezkita”.

- “La Encartada” txapel fabrikaFabrika honek pasa den mendearen hondarretan hasi zuen berejarduera, eta orain gutxi arte iraun du bere instalazioetan ia ezeraldatu gabe ibiltzen. Oraindik ukitu gabe du bere makineria. Horidela eta, multzoa kultur intereseko ondasun adierazita dago.Cadagua ibaia: Cadagua ibaia, aintzina Salcedon, izen berekoburgostar herrian jaiotzen da. Bizkaian El Berrón herritik sar-tzen da eta Balmasedan, Zallan, Güeñesen, Sodupen etaAlonsotegin zehar doa, Bilboko itsasadarrera heldu arte.Itsasadar horrekin bat Zorrotzan egiten du.La Herreran, jende asko arrantza egitera joaten den arrantza-esparru bat dago. Derrigorrezkoa da jarduera hori burutu ahalizateko baimena lortzea. Pertsonako eta eguneko gehienezkoarrantzari- eta harrapaketa-kupo bat dago. Ibaiaren tarte horiamuarrain arruntez berriro hornitua izan da. Hori lagungarria izanda Cadaguako fauna berriro pizteko. Hortaz, ibai-arro honi tradi-zioko amuarrain-izaera itzuli zaio.

La Mella: Zalla udalerrian, Enkartazioetako eskualde osoanbezala, leinu askok beren dorretxe eta jauregiak eraiki zituztenErdi Aroan. La herreratik hurbil dago La Mella multzo bikaina,Terreros dorreak, Urrutiatarren jauregiak eta San Antonio base-lizak osatua.Ondare historiko hau ikusteko, eskolen aurreko errepidea zehar-katu eta Cadagua ibaiaren ondotik doan auzobide batera sartubehar dugu. Gure arreta bereganatuko duen lehenengoaTerreros dorrea izango da, hogeitaka metro gora dena. Gure ibi-laldiari jarraiturik, José Urrutia y Las Casas militarraren jauregia-ren hondakinetara helduko gara. Militar hori XVIII. mendearenbukaerako Errege Armadetako kanpo mariskala eta kapitainjenerala izan zen. Haren aurrean eraikita dago San Antoniobaseliza, fatxadan neurri handiko armarri bat duena.

LLAALLAA HHEERRRREERRAAHHEERRRREERRAA

ZZAALLLLAAZZAALLLLAA

JO

LA

SA

LD

EA

K B

IZK

AIK

OM

EN

DIE

TA

N

12

EH 32Zk.

13

EH 32Zk.

EZAUGARRIAK: Moythomasia Cheirolepis delakoarekin biziizan zen, Deboniarreko ur gezatan. Bere ezaugarri nagusiazen Aktinopterigio primitiboek bakarrik zituzten ezkata ganoi-deo-mota berri bat zutela. Arrain horien gorputza estaltzenzuten ezkata bakoitzak, goiko er-tzean, proiekzio bat zuen,hain justu ere bere gainaldean kokatzen zen ezkataren azpikoertzak zuen indentazio batean ahokatzeko. Horrela, ezkataguztiak elkarren artean artikulatuta zeuden, "ehun" babesleantzeko bat eratuz. Arrain honen gorputza luzanga zen, isats-hegal oso luze bate-kin eta bizkar-hegats bakar batekin. Era berean, bi bular-hegats oso baxu zituen, sabel aldean kokatuak, bi hegats pel- biko eta uzki-hegats bat.

Begi oso handiak zituen, harrapakinak erraz atzeman ahal iza-teko. Deboniarrean zehar, Paleoniszidoak forma-aniztasun handibaterantz eboluzionatu zuten, Paleozoikoaren amaieran, urgezetako arrain ugarienak eta anitzenak izatera iritsi ziren arte.TAMAINA: 8 zentimetrotik 9 zentimetrora bitarteko luzera. ELIKADURA: Cheireolepis delakoa beste arrainen larbez etaarrautzez elikatzen zen, eta baita uretako intsektu eta molus-kuez ere. NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: deboniarraren erdialdetikamaierara arte bizi izan zen, Europako eta Australiako ur geze-tan (ibaietan eta aintziretan). Bere aztarna fosilduak Alemanianeta Australiaren mendebaldean aurkitu dira.

LEHE

NEN

GOAR

RAIN

AKAR

RAIN

EN E

BOLU

ZIOA

MOYTHOMASIA

CHEIROLEPIS

LEHE

NEN

GOAN

FIBI

OAK

ANFI

BIOE

N E

BOLU

ZIOA

EZAUGARRIAK: Cheireolepis delakoak gorputz luzangazuen, fusiformea eta aerodinamikoa, errenkada diagonaleanezarrita zeuden erronbo-formako ezkata txikiz hornitua,Siluriarreko arrain akantodioetan bezala. Ezkata horiekganoina izeneko esmalte berezi batez zeuden estalita.Esmalte horren izenetik datorkie arrain ganoideo izena, etaizen horrekin ezagutzen dira baita ere paleoniszidoak.Guztiek bezala, Cheirelopis delakoak begi handiak zituen.Horregatik, arrain hori ikertu duten paleontologoek uste dutebere harrapakinak ikusmenari jarraiki harrapatzen zituela. Bere baraila handiek hortz zorrotz ugari zituzten, eta bereluzeraren bi heren arte ireki zitezkeen.Isatsaren goiko lobulua oso luzea zen, eta ezkata handiz osa-tutako errenkada batez estalita zegoen. Horrek gogortasunaematen zion, eta, horrela, propul-tsio-indarra eskuratzenzuen igeri egiterakoan gauzatzen zituen flexio-mugimendue-tan zehar. Ezkata horiek dira ezaugarri berezi bat da arrain-mota honetan; izan ere, ez dira aurkitu beste aktinopterigioprimitiboetan.

Gorantz egiten zuen isatsari esker arrain honen gorpu-tza beherantz oker-tzen zen. Hori konpentsatzeko, berebular- eta sabel-hegatsek funtzio irristakorra betetzenzuten, arrainaren gorputzaren aurrealdea altxatuaz,uzki- eta bizkar-hegatsek egonkortasuna ematen ziotenbitartean.TAMAINA: guztira 50-55 zentimetro inguru neurtzenzituen. Horrela, arrain hau bere taldeko handienetakoaizan zen.ELIKADURA: Cheireolepis ur gezetako harrapari osoarina izan zen, eta ibai eta aintzira deboniarretakoarrain txikiagoez elikatzen zen. NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Deboniarraren

erdialdetik amaierara arte bizi izan zen, Europako etaIparramerikako ur gezatan. Bere aztarna fosilduak Eskozianeta Kanadan aurkitu dira.

EZAUGARRIAK: Mikrosaurio hau buruhandia eta gorpu txiki eta ezkatak beteaedukitzeagatik bereizten da. Lurrekobizitzara egokitua zegoen, hankak mugi-tzeko erabiltzen zituen, hauek mo-tzaketa sendoak ziren. Baliteke, oraingo mus-kerrak bezala bizitzea, ornodun gabe txi-kien bila, bere hagin motzekin zanpatuegiten zituen.

TAMAINA: 25 zentimetroko luzaerazuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Permiko hasieran, Ipar Amerikan bizi zen.Bere lehenengo fosil aztarnak Texasenaurkituak izan dira.

EZAUGARRIAK: Kerarpetonen buztanabere gorpua eta burua baino luzaerabikoitza zuen. Aldamenetan estutua,horrek animaliari emango zion indar nahi-ko aurrerantz joateko, aintzirako ur indar-tsuen artean .Atzeko hankak, bost atza-marrekin, aurrekoak baino luzeagoakziren, hauek lau bakarrik zuten. Buruamotza eta biribildua zen, begiak osoaurreratuak zituelarik. Nahiz eta bere gor-putza liraina eta luzea izan, Kerarpetonakez zuen bere enborrean besteak bainoorno gehiago (15-26 bitartean); besteanfibio batzuk, gorpu luzekoak, Eogyrinusmoduan, azpil gerriaren aurrean 40 ornozituen, aldiz. TAMAINA: 30 zentimetroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Harrikatzaldi amaie-

ran, Europan eta Ipar Amerikan bizi zen. Bere lehenengofosil aztarnak Txekian eta Ohion aurkituak izan dira.

KERARPETONKERARPETON ORDENA: NEKTRIDEOAK

ORDENA: MIKOSAURIOAK

EZAUGARRIAK: Diplocaulusa buru motza eta triangeluerakoa zuen, bumerang bat bezala. Buru oinarriko bi hezurasko luzatu egin ziren euren aldamenetara, triangeluko er-tzak sortuz. Gorpua motza zen eta gorputzadarrak oso ahu-lak. Buztana nahiko motza zen ere, beste nektridoekin duenezberdintasun bat da, hori dela eta, paleontologo askok

pentsatu dute honako anfibio hau igeri egi-ten zuela izur zutinen bitartez. Baliteke, Diplocaulusa erreka eta urmahelsakonetan bizitzea. “Hegalak” buruarenaldamenetan zituen eta hau labantzekoerabili izango zituen, horrek, errekan urkorrontearen aurka igeritzeko aukeraemango zion. Diplocaulusaren buru estruk-tura bitxia agian ehiztarientzako biktima ezegokian bihurtuko zuen, zailtasun handiezirensteko momentuan; beraz hori izangozen bide egoki bat bere etsaiak urruntzeko,Eryops uretako laberintodonto handia,

bezala. TAMAINA: Metro bateko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Permiko hasieran, IparAmerikan bizi zen. Bere lehenengo fosil aztarnak Texasenaurkituak izan dira.

ORDENA: NEKTRIDEOAK

PANTYLUSPANTYLUS

DIPLOKAULUSDIPLOKAULUS

14

EH 32Zk.

15

EH 32Zk.

HIST

ORIA

URRE

KO

UGAZ

TUN

EAK

EZAUGARRIAK: Dromesaurio hau igitai erako erpeakzituztenetarikoak aurkitu zuten lehena izan zen.Canadan, hain zuzen ere, 1914-an, eta familia guztiakbere izena hartu zuen. Hala ere, bakarrik Deinonychusaurkikuntzarekin, 1964-an, posible izan zen ulertzeaDromaeosaurus-aren benetako natura eta garrantzia.Orduen arte, animali hau zelurosaurio handi bat edokarnosaurio txiki bat moduen ikusia izan zen; baina aur-kikuntzaren eraginez agerian geratu zen narrasti hau,tarteko talde baten barruan zegoena eta bi teropodohauen ezaugarriak zuela. Dromaeosaurus-aren garezu-

rra eta hezur batzuk aurkitu dira soilik. Bainahain aurkikuntza urrien ondoren paleontologo-ek lortu dute dinosauru baten itxura berrerai-kitzea, Deinonychusa baino txikiagoa, bizko-rra eta arina zen: odoltzale bat, hanketan erpehiltzaileak zituena, hala ere ez zirenDeinonychus-ak zituenak bezain handiak.TAMAINA: 1,8 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Kretazeoamaieran Ipar Amerikan (Albertan) bizi zen.

DIN

OS

AU

RU

EN

HE

LD

UE

RA

FAMILIA: DROMEOSAURIDOAK

EZAUGARRIAK: 1971-an Mongolian egondako aurkikuntzaikaragarri batek bi eskeleto fosilizatuak ezagutarazi zituen:Velociraotor-eko animali bat erasoan zegoen Protoceratopsadardun dinosauru bateaz. Erasoaren aztarnak argi daude,Velociraptor-ak hil zelako Protoceratops-aren buru koraza

harrapatua izanda, anima-liaren sabelean bere han-kak, daga erakoak, barne-ra-tzen zituen bitartean. Protoceratops-ak, hilaurretik, Velociraptor-raribularrean zauri izugarriaegitea lortu zuen, agianbere kornea mokoaz.Beste inolako eszena batez zuen hain garbi utzikodromesaurioek orokorreanzuten bizi basatia etabereziki, Velociraptor-arena. Honen buru luzeaeta motza, euren muturluzearekin da, dromesau-rioetatik ezberdintzen dienezaugarri nabarmenenak,

normalean, buru motza eta biribilak zuten eta. Bestela, bereahaideen antza zuen. TAMAINA: 1,8 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Kretazeo amaieran Asian(Mongolia eta Txinan) bizi zen.

VVEELLOOCCIIRRAAPPTTOORR

Haiek bost familia fosildu eta zazpi bizirik osatzen dituzte. Haien artean alde batetik kirikinoak, satitsuak eta satorrakdaude, eta beste aldetik, Afrikako sator urreduna, Madagaskarreko tenrreks eta Ertafrikako satitsu ugabereak.

LIPOTIFOAK ORDENA

EZAUGARRIAK: Oso ondo kontserbaturik burezurrariezker, Palaeoryctesa gaurko satitsuaren antzekoa delaesan daiteke. Bere gorputza txiki eta dotorea, beremusturra zorrotza, hortz txikiz beteta intsektuak zapal-tzeko. Nahiz eta intsektujaleak izan (somorroak etabeldarrak jan), beste motako janari jan zituen: ornoduntxikiak adibidez. Hain orokorra izan zen bere dieta,ezen baitzeuden baldintzak beste mota espezie bihur-tzeko: Palaeoryctesa edo senideren bat ugaztun hara-gijale bihur zitekeen Neozoikoaren hasieran:Kreodonteak.TAMAINA: 12,5 zentimetroko luzera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Paleozenoarenhasieran bizi izan zen, Ipar Amerikan (Mexiko berrian).

PPAALLAAEEOORRYYCCTTEESS

EZAUGARRIAK: Adarrez adar eta arbolaz arbola joan ohi zen.Egungo lepahoriaren antzekoa (Martes Martes) izan zen. Beregorputzadarraren itxurak eta artikulazio bigunak (bai lepoan baiukondoan), baso tropikaletan oso ondo moldatua zegoela esandigute.Bere bizimodua, bai lurrean bai zuhaitzeetan lepahoriaren an-tzekoa izan zen: ugaztun txikiak eta hegaztiak ehiza eginez.Baliteke, intsektuak, arraultzak eta fruitak jatea. 44 piezako horz-dura zuten, kantitate hau basikoa da ugaztunen artean, bainaharagijaleek eboluzioan zehar hortz asko galdu zituzten.TAMAINA: 20 zentimetroko luzera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Paleozenotik Eozenoarenerdialdera arte bizi izan zen Europan (Alemania).

MMIIAACCIISS

HHYYAAEENNOODDOONN

DDRROOMMAAEEOOSSAAUURRUUSS

MIAZIDOAK FAMILIA

EZAUGARRIAK: Kreodontoen familiatik hieno-dontidoa ia -ia zerrendan azkena izan zen.Hienodontidoaren talde oxienidoarena bainohandiagoa izan zen. Eozeno garaian agertu etaMiozenoaren bukaera arte bizirik zirauten. IparAmerikatik, Asiara, Europara eta Afrikara joanziren.Hyaenodona oso hedatua eta urtetsua izanzen. Espezie asko zegoen (bai handiak bai txi-kiak, katazuriatik hiena espeziera). HasieranEuropan edo Asian agertu ziren eta gero IparAmerikara eta Afrikara migratu egin zuten. Berehankak luze eta estuak ziren, oinak digitigradoak izanez(bakarrik behatzek lurra ikutzen zuten) korrika egiteko gai izanzen, baina behatzak, han irekiak zeuden, ezen ez baitzirenoso azkarrak. Beharbada bere ohiturak eta hienarenak antze-koak izan ziren, hau da, beste animaliei ehizatuz baita hara-

tuztela janez ere.TAMAINA: 1,2 metro neurtzera irits zitekeen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Eozenoaren amaieratikMiozenoaren hasierara arte bizi izan zen, Ipar Amerika osoan,Europan (Frantzia), Asian (Txina) eta Afrikan (Kenia).

16

EH 32Zk.

17

EH 32Zk.

DESKRIBAPENA: bere generoko hegaztirik handie-na. Erraz bereizten da bigarro arruntetik, gainaldeenkolore grisaxkagatik eta hegoen barnealdeko zuria-gatik.TAMAINA: luzera: 27 cm. Pisua: 110-140 g.BIOLOGIA: hegazti goiztiarrenetakoa da araldiansartzeko. Abenduan entzun daiteke jadanik arrakzuhaitz baten adar irtenetik ateratzen duen xirula an-tzeko kantua Euskal Herriko pagadi eta hariztietan.Zenbait errute otsailaren bukaeran gertatzen dira,eta beraz, apirilaren hasierarako zenbait kumek utziabide dute habia. Sasoi honetan batez ere intsektuekelikatzen bada ere, gainerakoetan ia fruituez bakarrikelikatzen da: mihura, elorria, gorostia…Bertako garraztarroak geldikorrak direla dirudi bainagoi-eremuetan ugaltzen direnek, mugimendu labu-rrak egiten dituzte, eta neguan haran-hondoetakoeremu irekietara jaisten dira. Bestetik, hegazti-taldehandiak ikus daitezke bai udaberriko migrazioan,(Otsaila/martxoa), bai udazkenekoan (iraila/urria),ale hauek Iberiar Penintsulatik kanpokoak bide dira,eta ziurrenik Eskandinaviatik eta Erdi Europatik etor-tzen dira.ELIKADURA: gainerakoetan ia fruituez bakarrik eli-katzen da.HABITATA: ohiko baso-espeziea da, eta gogoko dituargiuneak eta baso-ertzak; ugariagoa izaten da goi-eremuetan.

DESKRIBAPENA: garraztarroaren eta birigarro arruntaren tartekotamaina du. Ezaugarririk bereizgarriena buruko eta ipurtxuntxurrekokolore gris iluna da.Bestalde, bizkar gaztainkara eta buztan beltzeska erakusten du.Bular horigorriska orban ilunez zerrendatuta agertzen da, eta hego-en azpialdea zuria da. Hegan egiteko modua birigarro-mota desber-dinak bereizteko datu garrantzitsua da, garraztarroak ibilbide uhin-dua daraman bitartean, durdulak hegazti zuzen eta zehatzagoa era-

kusten baitu.TAMAINA: luzera: 26 cm. BIOLOGIA: nahiz eta paseko espeziea izan, oso ale gutxiheltzen da penintsulara, gehienak iparraldean gertatzenbaitira, Nafarroa eta Oporto lotzen dituen irudizko marratikgora. Ekaitz gogorretan eta, batez ere, hotz-boladetan, aleaskok migraziogaraitik kanpoko ibilaldiak burutzen dituzte,Kantauri aldeko kostaldeko landazabala betetzeko adina txorietortzen delarik. Udazkeneko pasea azaroan gertatu ohi da, baina, intentsitatetxikiagoan bada ere, otsailera arte jarraitzen du. Udakoa mar-txoan gertatzen da.ELIKADURA: lur-zizarez, barraskiloz eta intsektuz elika-tzen da batez ere, baina udazkenean eta neguan naturakeskainitako fruituak, baiak eta haziak probetxatzen ditu. Lur-zizareak harrapatzeko belar motzeko larre eta zelaietan

pausatu ohi da, jarrera mesfidati eta tentean itxaron ondoren, lurazpitik datozen hotsak entzuterakoan trebetasun handiz azaleratzendituelarik. HABITATA: hegazti migratzaile hau Euskal Herrian pausatzen da.Gelditzen denean, larre eta zelaien ondoko haltzadi eta baso misto-etan atseden hartzen du. Hotz-boladetan espezie honetako aleugari etortzen da, eta zuzenean landazabalera pausatzera doaz.

Orain dela 510 urte, europarren eto-rrera gertatu baino lehen, Hego

Amerikan ia-ia 50 milioi pertsona biziziren. Bi Munduek kontaktua hartu zute-nean Kultura-tanka katastrofikoa izanzen. Makina bat Hegoamerikar hil ziren.Suntsipena inbasio biologikoarekin hasizen: Atzerritarren gaixotasunak ez zutenmugarik herri indigenaren inmunologi-ko-defentsekin. Gizarte elkarrekintzakonkistatzaileekin oso luzea izan zenezegoera larriagoa izan zen.Modu fidagarriz esan daiteke lehenengokontaktuko 100 urtetan Hego Amerikakopopulazioa %10 a arte gutxitu egin zela,Kolonaurreko garaia konparatu ondo-ren.Europarrak nagusitu ziren lekuetan,populazio indigena europarren eragin-pean egoten zen.Berezko ohituren ara-bera populazio bana menperatzaileen

aurrean modu desberdineanerreakzionatu zen. Alde mendi-tsuetako zibilizazioek egitura poli-tika eta sozial konplexua zituzten,gainera Erdi-Aroko Europaren

antzekoa zen. Horrela beren bizimoduagobernatzaile berrien erara moldatuzuten, beren identitate kulturala bertanbehera utzi gabe. Amazoniako behekolandetako kulturak, ordea, makina batgizarte txikitan zatitu egin ziren, neurrihandi batean berdintasunezkoak, biltzezeta baratzezaintzaz bizi zirela.Kanpotarraren menpekotasunera onar-tzeko gai ez zirenez, batzuk alde urru-netara joatea erabaki zuten, eta bestebatzuk hil ziren.Amazonas-eko beheko lurretako herrigutxienetariko bat da, zeinek isolamen-du erlatibo batean egotea lortu baitu.Ianomami Herria Brasil eta

BE

ST

E H

ER

RI

BA

TZ

UK

GGAARRRRAAZZTTAARRRROOAATurdus viscivorus

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

L

UR

HE

GA

ZTI

AK

DDUURRDDUULLAATurdus pilaris

IANOMAMIAKIanomamiak, Amazonas-eko beheko lurraldeetako herri gutxienetariko batdira, zeinek isolamendu erlatibo batean egotea lortu baitute. Guretzat, berenhileta-erritoak oso bitxiak dira. Klaneko kide bat hiltzen denean, errautsiada eta bere hezurrak birrinduak dira. Hautsa bananazko zopa batean sartzendute eta hildakoaren gertuko ahaideek jaten dute. Ianomamiek pentsatzendute komunitatearen ekintza honek hildakoari bere arima liberatzen diola.

Venezuelaren arteanbizi da, mugako eremumaldartsu batean.T r a d i z i o n a l k i ,Ianomamiak errekastobazterretan bizi ziren,errekasto hauekOrinoco, Beltza etaBranco Ibaietara berenurak bidaltzen zituzten.XX.mendean komunita-te batzuk leku hurbilata-ra joan ziren, ibai ema-ritsuetara, eta 1950urtetik talde hauekbeste gizarte batzuekinharreman normalak izandituzte eta ondo doku-mentatua.

Komunitate txikiaketa autosufizienteak

Ianomamiak komunitatetxiki eta autosufizienteetan bizi dira, hauek 40 eta 200 bitarte-ko pertsona dute. Familien etxeak biribil bat eginez eraikitzendira, batak besteen ondoan, eta goiko aldean palmondozkoteilatua dute, teilatua zakarki lurzorura jaisten da. Familiakokideek erdiko etxearen inguruan lan egiten, lo egiten dute etaharremanak hartzen dituzte. Ahaidetasunaren talde bakoitza

zaharren kontseilu batean errepresentatua egoten da, gizona-rik trebeenak ordezkaritza hau egiten du.Galdekisun politikoak, batzordean, adostasunez erabakitzen

dira. Gizon bati taldearen barruanospea eta begirunea ematen zaio-na, besteen eritzian eragiteko gaita-suna eta eztabaidak konpontzekogaitasuna, da. Honi gaineratu behardiogu, taldearen morala mantzen-tzeko gaitasuna eta beste komuni-tateen liskarren ondorioak neurtze-ko gaitasuna. Gizon hauek nagusi-tzat hartzen dute baina nagusitasunhau beste talderekin, negoziazioe-tan konpartitua izan ohi da.Larrialdietan beren herriskako ger-lariei motibatu behar zaizkie bestekomunitate Ianomamiren kontraburrukatzeko. Nahiz eta nagusiekbere estatusa eduki, nagusi hauenaginpidea ez da iraunkorra eta agin-pidearen ordez ez dute pribilegiomaterialarik.Ianomamiek, nekazaritza xumeare-kin, ehizarekin eta biltzearekin irau-ten dute. Tradizionalki, bananondo-ak landu ohi zituzten, baina azkenurte hauetan yuka da ohizko labo-rantza, honi gaineratu behar daartoa, batata, eta azukre-kanabera.

18

EH 32Zk.

19

EH 32Zk.

BE

ST

E H

ER

RI

BA

TZ

UK

Emakumeek katu-arrainak, karrama-rroak, beldarrak eta intsektu handiakbiltzen dituzte, proteina iturri nagusiakdira, batera intxaurrak, basoko fruitaketa onddoak biltzen dituzte. Gizonek,bere aldetik, hortuak lanberritzen etalandatu ohi dituzte. Ehizan espezializa-turik daude, horretarako arku luzea etagezi oso luzeak ere erabiltzen dituzte,geziek banbuzko, egurrezko edo hezu-rrezko punta batzuk dituzte.Kultura material Ianomamia urri etafuntzionala da. Bere sukalderako tres-nak saskiak, kalabazak, urkila-formakomakilak eta hosto berdeak dira.

Usadio gerrazalea

Bai gizonengan bai emekumeengankemena eta segurtasuna berez bertutemiresgarriak dira, eta umeei oso goizbeldurra ez edukitzen irakasten diete.Norbaitek probokazioa jasatzen due-nean, hortxetik ezin da joaten tutikesan gabe, aitzitik, ahalik eta lasterrenhitzezko erresistentzia aurka eginbehar du. Honekin liskarra ez dabukatzen, Ianomamiak eskukadaz etatiroz bukatuko dira. Dena den, espresiobasatiek arau zehatzak errespetatubehar dituzte, eta keinadak eta berenerakusketak funtsezko estrategia da.Familiako edo herriskako kide bal hil-tzen denean, bilera harrigarria hildako-ari negar egiteko sortzen da. Bilerahonetara beste herrisketako lagunaketa ahaideak gonbidatzen da. Egokierahauetan Ianomami gizonek duo luzeakegiten dituzte, kantikaren antzeko bat,

abesten duten bitartean,berriak esaten, ezkontzaknegoziatzen, elkarrekikoleialtasuna ziurta-tzen, etamerkantziak eskatzen dituzte.Hileta-zeremoniak bi zatitanegiten dira: heriotza gertatzenden bezain laster, gorpuaerreta izan da eta gero, ospa-kizunean, hezurrak birrintzendira hauts bihurtu arte, gerobananazko zopa batean sar-tzen dira bere ahaideek jate-ko. Ianomamiek pentsatzendute komunitatearen ekintza

honek hildakoaren arima askatzenduela.

Etorkizun zalantzagarria

Gaur egun, Venezuelan 10000Ianomami baino gutxiago bizi dira.1980 urteko hasieran. Brasilean beste8000 edo 9000 egon bazeuden, bainahaietariko %15 a, gazteak batez ere,urrezko-sukarragatik hil dira.Herrialden hauen nazio-interesak hainkontrajarriak dira ezen nahiz eta auto-ritate batzuen ahaleginak egon indieneskubideak babesteko, injustiziak askoizaten baitira eta hondamena gertubaita.Geratzen diren azken herri tradi-zionalak, Ianomami bezala, gizakisuntsitzaile berdinek hiltzen dituzte,zeinei iragan historikoa ikasten dutene-an, deitoratu ohi baitute.

BE

ST

E H

ER

RI

BA

TZ

UK

20

EH 32Zk.

21

EH 32Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

IT

SA

SA

DA

RR

AK

Pasaiako itsas adarra hasten daOiartzun ibaiaren bokaletik bereitsasaldietaraino. Bere bokalean

Pasaia itsas adarra osatzen du, industrigainezka dagoena eta bi herri ditu berebi bazterrenetan, Pasai Antxo eta PasaiDonibane. Itsas adar honetatik ontziasko igarotzen direnez eta batez ere biherri multzo handitan kokatua egotea-gatik oso kutsatua aurkitua izan ohi da.Araztegia martxan jarri ondoren, indus-tri eta ur hondakinetarako, azken urteo-tan bere uraren kalitatea igotzen ari da. Bianditzen jaioa, Gipuzkoa etaNafarroa bitartean, Oiartzun ibaia, bereeskumako aldetik segidan biltzen da

Arditurritik datorren errekasto batekin.Gero, bere ezker aldetik, Karrika erreka-txoa, Altzibarren eta Ugaldetxotik jaistenden beste batekin biltzen da. Errenterian,Artolaza, Segotegi, Mizpirazarreta,Pontika eta Zillarguilene errekekin biltzenda. San Juan eta Leio herrietatik igaro-

tzen denean, Erroteta, Izotegi eta Zubitxoerrekastoekin batera egiten da. Azkenik,bere bokalea baino lehen, Oiartzun etaErrenteriako auzo batzuk zeharkatzenditu. 15 kilometroko luzaera du, oso kaudal txi-kia, baina egun euritsuetan isurite han-

diak eragiten ditu. Oiartzun erreka Kantauri aldeko ibai tipikobat da, motza eta malda askokoa eta berearro hidrografikoa 74 kilometro karratubaino ez ditu. Ingurunean dituen mendiakpantaila bezala dira itsaseko giroarentzat,hauxe bait da Euskadin euri gehien egiten

duen lekua (2000 mm baino gehiagourtean zehar). Hala edo hala, ibai hauOiartzuneko herrian, 38 kilometrokarratuko urak biltzen dituelarik 57,7hektometro kubikoko kaudala lortzendu, euriaren eraginez. Esan liteke, ia ibai guztia (%70), ekolo-gikoko kalitate erdina duela, hala ere,bere beheko aldea txarra izendatudute, goi aldeko tramu txiki bat oso kali-tate ona du, ordea. Bere uhaska koniferako basoetatik etazabalguneetatik igarotzen da, baitabasabera dauden tokietatik dijoa ere.Bere goi aldea, Nafarroaren mugan,paleozoiko mailetan dago, Cinco Villas-ko Mendigunean, aldapa handiak edu-kitzeagatik eta hidrografiko sarearekinbiltzeagatik bereizten da, bereziki Aiakoharkaitz granitikoetan. Azpian, maldakgutxiagotu egiten dira mesozoiko

Nafarroan jaio ostetan,Gipuzkoaren ekialdea zaharka-tzen du Urumea ibaiak eta azke-

nik Donostian itsasoratzen da BizkaikoGolkoa.Gure lurraldean oso zabaldua dagoenespeziea da bisoi europarra, baina ososakabanatuta dago. Zehazkiago,Urumea ibaiaren ibilguaren erdialdeanhainbat nukleo aurki ditzakegu. Osogarrantzitsua da nukleo horiek beharbezala mantentzea; izan ere, inguru-men-baldintzak hobetzen joaten direnheinean berriro ere bisoi europarrak

(Mustela lutreola) ibai-arro guztianzehar bizi ahal izango du.Ingurumen-ezaugarri homogeneoakbadituzte ere, bi tarte bereiz daitezke“oso ondo” gisa hautatutako gunea-ren baitan. Lehenak 7 kilometro luze-ra du; Gipuzkoako hasierako zatiakhasten da eta aldapa handiko basogune batetik igarotzen da, non pinudieta haritz kandudunen (Quercusrobur) unada ugari birlandatu baitira.Baso-elementu horiei beste hainbatlandare gehitzen zaizkie ibilguanzehar, hau da, haltzadia, eta horespezie nagusia haltz beltza sa(Alnus glutinosa). Urumea ibaiak ur-emari handia duela esan daiteke, ur-geldiak eta ur-lasterrak tartekatzendira, eta 10 metroko zabalera du tartebatzuetan. Azaltzen ari garen zatihonetan baserriak eta aspaldiko pre-sak daude. Alboetako mendi-hegale-tan, berriz, koniferak ditugu.Zabalera txikia izan arren, landaretza-kominitatean espezie asko aurki dai-tezke eta zuhaitzak tamaina handiko-ak dira. Bada, zuhaitzen artean, haltzbeltzaz gain (Alanus glutinosa) lizararruntak (Fraxinus excelsior), haritzkandudunak (Quercus robur), saha-

tsak (Salix atrocinerea) eta gaztainondo-ak (Castanea sativa) ere baditugu. Goi-geruzan, platanoak (Platanus sp) lehianagertzen dira haltz beltzarekin bai altue-ran eta bai garapenean.

Bigarren tartea behe-ibilgukoa dela esandaiteke; izan ere, ura oso poliki mugitzenda, eta haranak zabaldu egiten direnezeuren aldapak txikiagoak dira tarte hone-tan. Ibaiertzeko landaretzan haltzadia danagusi. Epele auzora heltzean, belar-diak, industriak eta jendea bizitzekolekuak dauden gunean sartzen da ibaia,eta hortik aurrera horrelakoxea izaten

jarraituko du harik eta itsasoratuarte. Azken zati horrek uholdeakizateko arrisku handia du, eurienuhartasunari ibaiertzean bizi denjende-kopuru handia eta mareeneraginaren gertutasuna gehitubehar baitzaizkio.Ibaiaren iragan aurre-industriala-ren ondorioz, ibaiaren ubideanzehar alde batera utzitako bur-dindegi eta errota ugari aurki di-tzakegu, euren presa eta adareta guzti. Gaur egun ur-hartunehidroelektrikoek eta edateko ura-ren hornidura-urtegiek ibaiarengoiburuan ur-emariaren zati han-dia hartzen dute.aIbaiaren arrain-fauna lau espe-ziek osatzen dute: ibai-amuarrai-na (Salmo trutta) fario), ezkailua(Phoxinus phoxinus), mazkarra(Barbatula barbatula) eta izokina(Salmo salar). Lehen hiru espe-zieak ugariak dira. Izokina,berriz, ibai honetan jada galdutazegoen, baina arrain gazteak bir-populatzeko ahaleginei eta ibil-guan egindako hobekuntzeiesker, dagoeneko badituguespezieak ibaian eta urtez urtehanditzen ari da izokin helduenpopulazioa.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

IT

SA

SA

DA

RR

AK

URUMEAKO ITSASADARRA OIARTZUNGO ITSASADARRA

22

EH 32Zk.

23

EH 32Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

AL

GA

K

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

UG

AZ

TUN

AK

DESKRIBAPENA: alga kareduna. Ardatz adarkatuez osatu-ta dago. Ardatz horiek oinetik bertatik artikulaturik eta kaltzi-fikaturik daude eta horregatik alga honek gandor itxura du.Gris moreska da.Ardatz nagusietatik irtendako adaskak (adarkadura sekun-darioak) hauetatik jaiotzen dira luma baten bizarrak izangobalira bezala, hots, bi alderdietan eta plano bakar batetan(adarkadura pinatua). Adar sekundarioak gero eta apizera

hurbilago egon orduan eta motzagoak diraNEURRIAK: gehienez 8 cm luze izan daiteke.HABITATA: marearteko aldean ugari hazten da, putzuetakoharrizko substratua guztiz estaltzeraino.Espezie bizikorra. Batez ere olatuek gogor jotzen duten alde-etan aurkitzen da. Itsasbeheran uretatik kanpo irauteko gaita-suna du.

DESKRIBAPENA: ardokara koloreko karekizko espeziea,adarren muturrak gehienetan txuriska dituelarik. Eguzkierrainuak jasotzen dituzten tokietan tonu arrosa hitsa aurkezdezakete.Bere adarrak segmentu edo artikulotan zatituta dauzkate,are luzeagoak dira zabalak baino. Oinarrian arrokara estukiloturiko harekizko disko fin bat agertzen da, bertatik jaiotzendira ardatz tenteak, zatiketa bakoi-tzean bi ardatz mehegoeta soilik bi (adarkadura dikotomoa) ematen dituztelarik.Multzoa gaikaldean dentsuagoa den muluaren antzeraagertzen da, hor biltzen baita adarkaketarik kopuru haundie-na eta adar dentsitaterik haundiena beraz.Ardatz nagusi baten zatiketa bakoitzetik adar sekundarioateratzen dira bakarrik bi dira ardatz hau baino argalagoak(adarkadura dikotomikoa).NEURRIAK: 2-5 cm.HABITATA: erlatiboki arrunta da Euskal kostaldean, behe ertli-toralean agertzen da, ohizkoa da kubetetan. Normalean neurri gehiagoko beste algaren baten gainean aur-kitzen da (epifitoa) eta bakanka arroka gainean. Olatuek astin-

dutako lekuetan tipikoa da.Agente atmosferikoen baitara egotea ez du ondo jasaten etanahiko ondo pairatzen uretako kutsadura ertain maila.XVIII. mendean bermifugo modura erabilia izan da, garai har-tan Corallina officinalis-etik bereizte ezinarengatik zihurrenera.

DESKRIBAPENA: oso gogorra ukitura bere zelulak matriz bateanosoro xartatuta daudenez, gorri - horiska, arrosakara edo txuriskakolorekoa da.Segmentutan zatituta agertzen da, karekizko oinarri disko bat dunondik ardatz tenteak irtetzen bait diren. Hauek erlatiboki motzakdira eta arau jakina jarraitu gabe ematen dituzte adar sekundarioak.Adarkadura ez da pinatua ezta dikotomikoa ere, hau da, algak adar-kadura irregularra dauka.NEURRIAK: 1-3 cm.HABITATA: espezie aski naharoa Euskal kostaldean, ertlitoralekokubetetan agertzen da nagusiki. Bereziki ugari da itsas - trikua dituz-ten kubetetan, normalean kubetaren azpia tapizatzen duenLithophyllum incrustans algaren gainean epifita agertzen delarik.Olatuek biziki astindutako zonetan.

CORALLINA ELONGATA

AMPHIROA VERRUCOSA

JANIA RUBENS

EZAUGARRIAK: satorren ezauga-rriak hauexek dira: aurreko hankakgaratuak izatea, itxura zilindrikoa,mustur zorrotza, ilaia motza eta bel-tza, ileguritsua balitz bezala, eta burutrinkoa, begi-belarriak ea ikustezinakizanik. Aurreko hanak sendokote etamotzak dira, eskuak zabalak bezainluzeak izanik eta hatzazal luzedu-nak,zuzenak eta indartsuak. Hezurfalziforme extra dela eta eskua zaba-lagoa da eta, hezur hau eskunabaosatzen duten metakarpianoen ondo-an dago. Musturra oso estua etaluzetsua da, ile sentsorialak ditu uki-menerako, hau eta usaimena ezagu-tzen diren espeziearen zentsurikgaratuenak dira. Bere agerreraz ohartzen zaigunaztarnarik nabarmeneak arakatutakolur pilaketak dira, zulatzetik atarata-koak. Galeria oso ibilia beda edo hur-bil kamaren bat baldin badago pilake-ta handiagoa da. Hatzak ez dira ispilatzen, baina desberdin-tsaunik aipatzearren oso tamaina ezberdinekoak dira eta bere-ziki hatzazalak markatzen dituzte. Gainera, gorputzadarrenartean gorputz aztarna geratu ohi da.

TAMAINA: burua eta gorputza: 11,3-16 cm. Buztana: 2,2-3,8cm. Pisua: 65-130 gr.

BIOLOGIA: satorrak bizitza lurrazpian ematen du, satorrakberak zulatutako galerietan. Atsedenald-iiharduera bitartekotarteak 4-6 ordurokoak dira. Egunean zehar galeria barruandago, aldiro ibiltzen da haietatik ondo manten daitezen, etajausi ahal diren ornogabekoez elikatzeko.

Neguaren amaieratik udaberrira bitartean ugalketa garaia da,kumaldi bat soilik izanik, 3-5 satorkumekoa.

ELIKADURA: lurralde honetan bere karrapakinak zizareakdira, batez ere, koleopteroen larbak eta beste har batzu erejaten dituelarik. Gauean dirudienez azaleratzen da eta luzazhan egoten bide da, hegaztiharrapakariek sator ugari jatenomen dute, haien gorotzen analiziek hori erakusten baitute.

HABITATA: satorren ohiko habitat-a landazabala da, hauta-tzen dituzten zoluak ez dira ez oso gogorrak zuloak egin ahalizateko ezta oso bigunak ere bestela galeriak gainbeheratuahal daitezke. Hau honela izanik ortu eta zalaietatik ibili ohidira, aldiro eraginak nahiago dituztelarik. Zolu egokiak dituztenbasoetan ere egon ohi dira. Behatu nahi badugu landazabale-koo edozein eremuk, ortuetatik gertu, balio du. Bapateko txa-parrada itzelak daudenean egunik onenak dira, galeriak urgai-neztatzen baitira satorrak irteteraziz.

SATOR ARRUNTATalpa europaea

24

EH 32Zk.

25

EH 32Zk.

MU

ND

UK

O A

RR

UB

IOA

K

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

AR

RA

INA

BIS

AL

Ak

DESKRIBAPENA: Peristedion cataph-ractum laranja koloreko arrain bitxibat da, triglidoen antza duela.Erdialdean muxarradura bat duenmusualde zapala eta luzea du TAMAINA: 40 cm. neur dezake. ELIKADURA: lokatzaren barneanmusualdea sartzen du, elikatzekojaten dituen ornogabe txikiak lortu etakanporatzeko asmoz.HABITATA: Bizkaiko Golkoko bizi da,eta 30-500 m. bitarteko sakoneranbizi ohi da. Taldekoia daHEDAPENA: Atlantikoa etaMediterraneoa.

EZAUGARRIAK: Arrubio opakuak gorputzsendoa baina loditxoa dauka. Gris iluna edobeltza da eta zeharkako marra zuriak eta zilar-kolorekoak ditu, gorputz-enborraren alboeta-tik ateratzen diren luzeratako zintekin bat egi-ten dutenak. Buruak kolore bereko orbanadauka, eta erdialdean puntu beltza du; sabelaere, beltza da.Arren kasuan, marra zuriak emakumeek baino argiagoak dituz-te. Horren harira, arrak txikiagoak eta argalagoak dira. Gainera,arren kloaka-zuloa irtenago dago. TAMAINA: 9-13 zentimetro luze da.BIOLOGIA: Arrubio opakua animalia bakartia da, gaua du gus-tuko eta lur azpian bizi da urte osoan, euria egiten dueneanbaino ez da ateratzen janaria bilatzeko.Gainera, euriak ugalketa gogoa bizitzen du. Hori horrela, IparAmerikako iparraldean bizi diren espezieak iraila eta urria bitar-tean ugaltzen dira eta hegoaldekoak, aldiz, urria eta abenduabitartean.Arrubio opakuak eta orbainduak antzera estaltzen dute, lehe-nengoak lehorrean egiten duen arren. Borobilean mugitzen

dira, muturra eta kloaka igurtziz arrak espermatozoideak kan-poratu arte, orduan, emeak kloakarekin hartzen ditu. Horrenostean, emeak 50 eta 500 arrautza inguru erruten ditu arroka,hosto edo enbor hezeen azpian usteko, horrela ez bada, hos-toen azpian zulo bat egin eta bertan gordetzen ditu. Arrautzaerrunak emeak gorputzarekin inguratzen ditu uzki-besikulatikateratzen duen likidoarekin babesteko. Udazkeneko euriakdirenean, euria zuloetara sartzen da eta larbek berehala eklo-sionatzen dute; ateratzen direnean 19 milimetro luze dira. Bainaeuria egiten ez badu, larben eklosioa gelditzen da eta hurrengoudaberria arte ez dira ateratzen. Horren harira, eklosioarenostean 25 milimetro luze dira.Atera berri diren larbak depresioetan bizi dira, ura dagoenlekuan, eta hor bilaka-tzen dira lehorreko arrubioak.Lehorrekoak izateko 4-6 hilabete pasa behar dira, 30-40 mili-metro luze lortu arte. Horrez gain, heldutasun sexuala lortzeko15-17 hilabete pasa behar dira.ELIKADURA: Zizareak, intsektuak eta moluskuak jaten dituzte.BIZI TOKIA: Lur azpiko iluntasunean bizi da; ura hurbil dutenhostogalkorreko basoetan, harri eta eroritako enborren azpian.HEDAPENA: Ipar Amerikakoa da eta AEBetako ipar mende-baldean hedatzen da, New Hampshiretik Florida eta Texas arte.

EZAUGARRIAK: Texaseko arrubioa animalia sendoa da.Bizkarraldea eta buztana gris iluna dauka, orban beltzekin,eta alboak eta sabela, aldiz, gris argia ditu, baita gorputz-adarren atzealdea ere.Alboetan 11,5-17,8 saihetseko zimur dauka.TAMAINA: 11,5-17,8 zentimetro luze da.BIOLOGIA: Arrubio opakua animalia bakartia da, gaua du

gustuko eta lur azpian bizi da urteosoan, euria egiten duenean baino ez da ateratzenjanaria bilatzeko.Gainera, euriak ugalketa gogoa bizitzen du. Horihorrela, Ipar Amerikako iparraldean bizi diren espe-zieak iraila eta urria bitartean ugaltzen dira etahegoaldekoak, aldiz, urria eta abendua bitartean.Arrubio opakuak eta orbainduak antzera estaltzendute, lehenengoak lehorrean egiten duen arren.Borobilean mugitzen dira, muturra eta kloaka igur-tziz arrak espermatozoideak kanporatu arte,

orduan, emeak kloakarekin hartzen ditu. ELIKADURA: Zizareak, intsektuak eta moluskuak jaten dituz-te.BIZI TOKIA: Lur azpiko iluntasunean bizi da; ura hurbil dutenhostogalkorreko basoetan, harri eta eroritako enborren azpian.HEDAPENA: Ipar Amerikakoa da eta Ohio, kansas, Texaseta Oklahomatik hedatzen den animalia da.

DESKRIBAPENA: gorputzzabala; gehienezko altuera,luzera estandarraren herena;fotoforo txikiak.

TAMAINA: 8 cm. neur deza-ke.

ELIKADURA: Hondokoarrainez, moluskuez eta krus-tazeoz elikatzen da.

HABITATA: Bizkaiko Golkokobizi da, eta 300-900 m. bitarte-ko sakoneran bizi ohi da.Taldekoia da

HEDAPENA: Atlantikoa etaMediterraneoa (arraroa).

MYCTOPHIUM PUNCTATUMDESKRIBAPENA: begiaren diame-troa bi bider sartzen buruaren luze-ran. Espezie honen sailkapena foto-foro edo organu argigileren agerpeneta kokapenaren arabera egiten da.Hala ere, saiatu gera ezaugarri hauekerabili gabe sailkatzen, horrela espe-zieen identifikazioa errazagoa gertazedin. TAMAINA: 10 cm. neur dezake. ELIKADURA: Hondoko arrainez,moluskuez eta krustazeoz elikatzen da.HABITATA: Bizkaiko Golkoko bizi da,eta 250-900 m. bitarteko sakoneranbizi ohi da. Taldekoia daHEDAPENA: Atlantikoa etaMediterraneoa.

DIAPHUS METOPOCLAMPUS

PERISTERION CATAPHRACTUMARRUBIO OPAKOAAmbystoma opacum

TEXAEKO ARRUBOAAmbystoma texanum

26

EH 32Zk.

27

EH 32Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ITS

AS

AR

RA

INA

K

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZU

HA

ITZ

AK

DESKRIBAPENA: buruaren profila nahikoa sakona du;betzuloen gaineko tentakulu laburrak ditu, harizpi formakodigitalizazioek osatuak. Kolorea da arrain honetako ezau-garrietatik deigarriena; izan ere, koloreaz gainera orbainakere aldatzen ditu arrain honek; hori guztia segundo gutxibatzutan egin dezake, animo-egoeraren arabera; marraedo banda marroi ilunak izaten ditu. Ar batzuk erabat bel-tzak edo urdin ilunak izaten dira; emeek, ordea, urre kolredeigarria har dezakete (aurkikuntza aparta urpekari baten-

tzat), eta gero, bere jatorrizko kolorea berreskuratu.TAMAINA: gehienez ere 12 cm luze izan daiteke.BIOLOGIA: arrain bentonikoa da; uda hasieran ugaltzen da.Elikadura: moluskuak, krustazeoak eta anelidoak. HABITATA: hondo harritsuetan, 1 m eta 10 m bitartean aur-kituko dugu.HEDAPENA: Atlantikoa.

DESKRIBAPENA: gorputzarenitxurak espeziek berezko dituenezaugarriak biltzen ditu: gorputzluzea eta estu samarra; buruarenprofil zorrtza. Kolore gris arrea,zeharkako bost marra ilunagoekin;marra guztiek intentsitate beradute. Hala ere, ar lurraldekoiek,ugalketa-aldian, kolore gorriskahartzen dute, beti ere buru beltza-rekin.TAMAINA: gehienez ere 10 cmluze izaten da.BIOLOGIA: apirila eta ekainabitartean ugaltzen da. Arrekemeak dantza batez erakartzen

dituzte; hain zuzen ere, “zor-tziak” eginez igerian ibiltzenzaizkie. Horrela, emeekberen arrautzak hautaturikoarraren lurraldean errutendituzte, eta arrak hartzen dubere gain haiek zaintzekoardura.ELIKADURA: moluskuak,krustazeoak eta anelidoak. Ornogabe bentonikoak jatenditu.HABITATA: metro bat eta 6m bitarteko sakonera dutenhondo harritsuetan bizi da.HEDAPENA: Atlantikoa.

DESKRIBAPENA: gorputz ezkatatsua, luzea eta ardatz itxura-koa; mutur zorrotza. Emeen eta lurraldekoi ez diren arren kolo-rea arrea da, bst marra bertikalekin; horietako azkena (isatspe-dunkula) ilunagoa da. Araldian, ar lurraldekoiaren kolorea horiada, baina burua beltza du.

TAMAINA: gehienez ere, 7 cm luze izaten da. BIOLOGIA: tripterigidoak, batzuetan, blenidoekin nahastendira; hala eta guztiz ere, lehenbiziko begi kolpean antzematekomoduko desberdintasunak dituzte. Adibidez, buruaren profilaaskoz ere luzeagoa da tripterigidoengan; blenidoengan, ordea,nabarmen okerra da. Gainera, tripterigidoek ezkatak dituzteburuan eta gorputzean, blenidoek ez bezala; izan ere, ezkata-rik batere ez baitute blenidoek. Tripterigidoek hiru bizkar-hegatsdituzte; blenidoek, ordea, bat bakarra.

Tripterygon delaisiarrainak ornogabe bentonikiak jaten ditu.Ugalketa maiatzean eta ekainean izaten da.Elikadura: moluskuak, krustazeoak eta anelidoak. HABITATA: harritsua, 20 m sakon bitartean.HEDAPENA: Atlantikoa.

TRIPTERYGON TRIPTERONOTUS

KABUXA(Parablennius philiornis)

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGA-RRIAK: pikondoa hoberen eza-guten den zuhaitzetariko bat da,bere zapore honeko fruituagatik.Fruituez gain bere azalak leun etagrisaska, hosto handi larrukaraketa jariatzen duen esneitxurakozukua, ere dira identifikatzekoezaugarriak.Hosto erorkorreko zuhaitz txiki edozuhaiska, oso adarkatua eta ada-buru zabal eta irregularrekoa.Enbor labur, lodi eta adaska zaluakditu. Ile luzeak eta hostoak erortze-an utzitako zikatriz handiez estaila.Azala leuna eta grisaska du.Azalan sortutako zauriek esneitxu-rako xuku txuria jariatzen dute osobereizgarria dena.Hosto handi eta palmatilobulatuak,ingerada biribilekoak, larrukaraketa azpialdean ile ugariz ornitua.Hosto txandakatuak adarrarenamaieran paratzen direnak, eta ezoinarrian.Ezaguna den pikoa, udare-forma-ko errezeptakulo mamitsua da,

barnean fruitu ñimiñoak daramatzana.Animaliek pikoa jatean, sarritan fruituñimiño hauek sakabanatzen dituzte.Pikoa, infruteszentzi jangarria, udaamaieran galdu egiten da baldin etanegu leuneko urtea izan bada. Pikondobatzuk aldiz fruitu belaunaldi bat ematendute (uztapikoak) arbola gainean neguaigarotzen dutenak eta udaren hasieranheltzen direnak.Izen generikoa latinezko ficus hitzetikdatorkio, izen horrekin izendatzen bait-zuten zuhaitz hori, eta espezifikoa lati-nezko carica "pikupasa" hitzetik, fruituari

erreferentzia eginez.LORATZE: udaberrianloratzen da. Ernalketa geradadin intsektu himenopterobaten laguntza behar da,Blastophaga grossorum,arrautzak pikondoaren loreemeetan jartzen dituena,beste pikondoetako lorearretatik dakarren polenare-kin haiek ernalduz. Denadela, pikoak formatzekoernalketarik behar ez dutenbarietate partenokarpikoakhautetsi dira eta haien kulti-boa zabaldu da.

ERABILERAK: bere egurra arina, arola,biguna, eta hezetasun aldaketekin azkarusteltzen denetarikoa da. Halaber, zuraerregai gisa kalitate txarrekoa izanda,interes gutxikoa dela esan dezakegu.Fruituak aldiz, interes handikoak dira gor-dinik zein lehortuta jan bait daitezke.Konfitura, mermelada, mazedonia, edari,pastelak etab…egiteko ere erabiltzendira.Pikondoaren esnea zauriak sendatzekoeta hostoak beira garbitzeko erabili izandira.HABITATA: baratze eta soroetan osougaria den espeziea da, hala ere gunebasatiagoetan ere arrunta da.

Nahiago izaten ditu harkaitzezkozonak, eta sarritan ikusten dahorma zaharren babesean haztenere.HEDAPENA: epezie hau Asiakohego-mendebalekoa da jatorriz,baina Mediterraneo guztian natu-ralizatu da, erromatarren garaitik.Berez inolako asoziaziorik ezbadu ere, haltzadi, harizti, basomaisto edota garai erregresiboe-tan dauden basoetan aurki deza-kegu, errez naturalizatzen denespezie bat da.Euskal Herrian ia alde guztietanaurkitzen da barreiatua eta sarri-tan kultibatzen da.

PIKONDOAFICUS CARICA

TRIPTERYGON DELAISI

28

EH 32Zk.

29

EH 32Zk.

MU

ND

UK

O T

XA

KU

RR

AK

MU

ND

UK

O T

XA

KU

RR

AK

Alemaniako artzain-txakurra animalia sendoa da,erdipurdiko tamaina du (60-65 cm). Bere gorpu-

tza luze samarra eta gihartsua da. Bere ilea beltza,gris-hauts kolorekoa edo gorriska gastaina-kolorekoa,motz, leun, gogor, dentso, eta trinkoa da. Arrazahonetan ez dago motarik.Bere izaera bizi eta iratzarria da, bere sentimenakosogaratuak direnez edozein xehetasun kontuanhartzen du. Bere belarria gizakion belarria baino sen-tiberagoa da (300 aldiz gutxi gora behera), Adituenarabera, bere usainmena gizakionarena baino zorro-tzagoa da (10000 aldiz). Gizakiok 5 milioi usainmen-zelula dauzkagu, Alemaniako artzain-txakurrak, aldiz,200 milioi dauzka. Guk, usainmenari esker, badakigujangai freskoa badagoen ala ez, txakurrak ordea,usainmenari esker, gauzaren identitatea jakingo dubaita pertsona baten emozio-egoera ere. Orduangeure etxean pertsona bat badago eta txakurrak ezzaizkio batere gustatzen, haien artean bateraezinta-

suna sortuko da eta pizkanaka-pizkanaka gehituko da.Animalia honen ezaugarri garrantzitsuenetariko bat bere izaeraorekatua da, baita bere adimena eta ikasteko erraztasuna ere.Honek esan nahi du aparteko txakurra dela pertsonen etaobjetuen zainketarako eta defentzarako. Honi esker, konpainiaanimalia ospetsu bihurtu ohi da.Alemaniako artzain-txakurra oso esanekoa da eta bere jabea-rekiko entrega handia eta menpekotasuna dauka. Halaber osozaila da ziria sartzea. Kanpotarrekiko axolagabetasun handiasentitzen da eta inoiz ez du pentsatzen lagunak direla, nahizeta haiek txakurrari bisita egin eta laztandu.Nahiz eta adimena eduki eta pertsona askok pentsatzen duelapentsatu, ez da animalia pentsatzailerik, berak ez ditu ideiarikegiten, berak sentimen-estimuluei esker egiten duena egin ohidu, inguratzen zaizkion gauza guztiak eragiten zaizkio. Moduhorretan, inguratzen zaion giroa atsegina bada, bere baldintzapsikikoak hobeto garatzen ditu eta beti alaia eta eskerronekoaegoten da. Aitzitik, trebatua ez dagoen aleari errieta egiten dioguedo kolpeak ematen dizkiogu, desorekatu bihur daiteke.Halaber, gauza bera gertatuko da jabearen oldakortasuna edosuminkortasuna nabaritzean.Alemaniako artzain-txakurrak 8- 12 hilabete dituenean, bere iza-era lortzen du, dena den hau alda daiteke, izan ere, 3 urterekinportaeraren jarrabideak alda ditzake.Txakur honi familiaren barruan bere lekua eman behardiogu: umeen laguna izan daiteke, partaideen begiralea,

edo etxeko zaintzailea.

Arrazaren txakur baten nortasuna

Arraza garbiko Alemaniako ertzain-txakurren nolakotasu-nak, hauexek dira: nerbioen irmotasun, fideltasun, lerden-tasun, erostezintasun, eta erabateko otzantasuna. Halaere irakastea beharrezkoa da. Faktore batzuk egonbadaude guragarria dena moldeatzeko: Kumea genetika-aukeraketa arduratzu batetikaterata izan behar da eta jaiobezain laster, bere jabearekinegon behar da, honek ingu-ratzen zaion mundua irakatsi-ko dio pazientziaz. Gure txa-kurra ausarta izatea nahibadugu bakarrik gurekin egonbehar da eta ez beste pertso-nekin batera. Geroago nahidugun izaera erotua dauka-nean ez da arazorik egongo.Heziketa emateko ordua,familiako partaide guztiekados egon behar dira gores-penaren edo gaitzespenaren hitz berberak erabiliz.Gaur egun, Alemaniako ertzain-txakur trebaturik erostera joerahandia dago. Modu honetan txakurra erosten duen pertsonakkumearen deserotasunak saihes ditzake. Hala eta guztiz ere,pertsona askok ez dute txakur heldua erosi nahi, familia berria-ri ez zaiola ondo moldatzen pentsatzen dutelako. Baina errea-litatea beste bat da, ondo prestatua eta psikikoki orekatuadagoen animalia guztia, adoptatu ondoren (bi edo hiru ordupasa eta gero) bere giro berriarekin identifikatu ohi da, haubere disziplinagatik da. Gainera txakur trabaturik bere jabeariinoiz ez dio kosk egiten nahiz eta jabeak berari krudelkeriazkolpeak eman.

Elikadura eta zainketak

Alemaniako artzain-txakurrak ez ditubehar maizko bainuak, izan ere bere ileaklaztantzerakoan laztura galduko du.Neguan, hilabetean behin eta udangehienez ere, birritan bainatuko dugu.Bere ilajea ezin dugu behin eta berriroeskuilatzen.Elikatzeko arau orokorra jarraituko dugu:ez eman koipetsuen gehiegikeria nahizeta bazkarietan gantz apur bat janbehar. Ur ugari, fresko eta garbia behardu.Errazio orekatuak proteinak, gantzak,gluzidoak, mineralak, eta bitaminak osa-tzen ditu .Ez da ona behin eta berrirojanari ontziratua ematea. Noizean behinharagi freskoa ematea gomendagarriada, baina produktu prestaturik emateko-tan pientso eta produktu lehorrak eman-go dizkiogu.

Heroien arraza

Bere jatorriak, Canis familiaris metris optimae-arengan bila daitezke, honek orain dela 6000 urteLurra populatu zuen.Gero, artzain-txakur persiarra-rekin gurutzatu egin zen eta denboraren poderiozartaldeak zaintzeko erabili zituzten. Askotan libreki

noraezean ibiltzen zirenez, otsoekin gurutzatu izan ziren.Animalia erdi-basati hauek (edo haietako batzuk) Alsazian etaAlemanian aurkitu izan ziren X. mendean monje batzuekMunsterreko Haranan Komentu bat eraiki nahi izan zuten etahemengo txakurrek Eskoziatik ekarri zituzten txakurrekin guru-tzatu zituzten. Hau zela kausa, arraza berri bat agerpena:Munsterreko Abadiako artzain-txakurra, gero Alsaziako ar-tzain-txakurra izango zen. Baina gaur egungo Alemaniako artzain-txakurraren aukerake-ta, 1884-1899-ren artean gertatu zen. Max Von Stephenitz, zal-dieria-kapitainak Alemanian zeuden hiru artzain-txakur motabanatatik hazleei alerik onenak gorderazi zizkien. Alde batetikHegoaldeko eskualde menditsuetatik artzain-txakurra zegoen,

hau astuna eta trinkoa zen. Bestetik,Iparraldeko lautadetako artzain-txakurarina eta korrikolari ona zegoen. Etabukatzeko, bi arraza hauen gurutzatzeazegoen: ile luzea zeukan artzain-txakura.Max Von Stephenitzek hazkuntza odolki-dearen programa bat proposatu zuen,planteatu zuten standarraren barruan, alebatzuk, lortzeko. Horrela, 1899.UrteanAlemaniako artzain-txakurrarenElkartasuna fundatu zuen. Goiz, erakun-de poteretsu bihurtu zen, 30000 partaidebaino gehiago, eta ehunen bat elkarteafiliaturik zituen.Gaur egun, Alemaniako artzain-txakurragizakion aliatu ordezkaezin bihurtu da,gainera zerbitzu asko ematen dizkigu:itsuaurrekoaren lana, edo sutean, soroslebezala, beldurrik gabe zaurituen bila joa-ten da. Halaber, aireportuetan fardeleriakkontrolatzen ditu eta bere aparteko usain-menari esker lehergailuak aurkitzeko gaida.

ALEMANIAKO ARTZAIN-TXAKURRA

30

EH 32Zk.

31

EH 32Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PE

RR

ETX

IKO

AK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZU

HA

IXK

AK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulu hostoerorko-rra, altueran 60 cm arteko zurtoin tenteak dituena; adar uga-riak, errizoma herrestari batetik jaioak; adaskak angelutsuak,

ilegabeak, berdeak. Hostoak 10-30 x 6-18 mm bitartekoak, obatuak, zorrotzak,launak, ilegabeak.Galtzarbeko luku murriztuak, edukiz 1-2lore dilindari, tetra edo pentameroak;pedunkuluak 2 braktea ezkatakararentartean irteten dira, brakteolarik gabe;kaliza oso gutxi lobatua, ertzean sinua-tua edo ia-osoa; korola 4-6 mm-koa, ur-tzeolatubiribildua, eta haren gingilaklaburrak eta errebolutuak, berdeak arro-saz tindatuak; anteren apendizeaksubulatuak; estiloa jeneralean inklusoa.Baia biribildua, 6-10 mm-koa, berde-urdinska, zapore gozokoa. LORATZE: apiriletik ekainera loratzenda.HABITATA: ipar Hemisferioko alde

gehienetan aurkitzen da lurzoru azidoetan. Hezetasunaeskatzen du eta baso eta txilardietan bizi ohi da, substratu sili-zeoetan edo azalean azidifikatu direnetan. Euskal Herrianeragin atlantikoa duen zonan dago sakabanatuta, izanik bere-ziki ugaria pagadiaren estaia menditarrean.ERABILERA: bere fruituekin konfitura egiten da eta hostoakegosita astringenteak eta antiseptikoak dira eta ezaugarriantidiabetikoak ere egotzi izan zaizkie.

DENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulu hostoerorkorra, zurtointenteak dituena, altueran 75 (100) cm artekoak eta adar ugariak, errizo-ma herrestari batetik jaioak; adaskak biribilduak, arreskak eta, jenerale-an, ilegabeak. Hostoak 6-25 x 4-12 mm bitartekoak, obobatuak, kamu-tsak edo ia-zorrotzak, ertzean osoak eta arinki errebolutuak, berde mate-ak gainaldean, glaukoak eta erretikulatu-zaineztatuak azpialdean.Infloreszentzia 1-3 loreko lukua, hosto ezkatakarak dituzten adartxo labu-rren puntan; loreak tetra edo pentameroak, brakteola gabeak; kalizaren gin-gilak biribilduak, eskariosoak, gorriskak;korola 4-6 mm-koa, urtzeolatua, zuria,jeneralean arrosaz tindatua, eta harengingilak laburrak eta errebolutuak; ante-ren apendizeak subulatuak eta txikiak;estiloa inklusoa. Baia biribildu edo elip-soidala, 7-10 mm-koa, beltz-urdinska,jangarria.LORATZE: maiatzetik ekainera bitarteanloratzen da.HABITATA: Europako iparralde etaerdialdean aurkitzen da, eta handikhegoaldera mendi garaienetara muga-tzen da. Azidofiloa izaki, sastrakadi etalarre subalpinoetan bizi ohi da eta berdinkonifero-basoetan eta tundran. EuskalHerrian, mendi piriniar garaienetaramugatzen da, 1.500 m-tik gora.

VVAACCCCIINNIIUUMM UULLIIGGIINNIISSUUMM

AAHHAABBIIAAVACCINIUM MYRTILLUS

DESKRIBAPENA: Boletusgeneroko espezieak mardu-lak eta mamitsuak dira, hodibiribilduak dituzte eta hankalodi eta sabeldun tartekoa.Onddo eder hau aski arraroa.Guk lehortea eta beroa pasaeta gero, euria egin ondoren,asko bildu ditugu. Txapelakkolore gorri polita du, odol-gorri eta gorrimin tartean.Hasieran hemisferikoa, geroganbila eta azkenik irregularkilaundua. Bere neurria 6-15cm da. Hanka gutxi gorabe-hera mardula, eta piskat erra-boilduna, batez ere gaztaro-an. Kolore horikoa da bainatxapelaren koloreko puntufinez josia, Boletus erythro-pus-en modura. Hodiak han-kari atxekiak, luzeak eta meheak, hasieran hori argiak eta gerohori biziak, oliba-horiz nahasirik, eta sakatzerakoan oso urdi-nak jartzen dira. Poro ttiki eta biribilduak. Hauen kolorea odol-gorri distiratsua da, baina gero adreilu-gorrira aldatzen diraeta, hodiak bezala, ukitzerakoan urdindu egiten dira. HEDAPENA ETA HABITATA: Hostozabalen artean ateratzen

da, batez ere pago eta haritzen azpian.JANGARRITASUNA: mamia zuri-horiska da, baina txapelekoazal azpian gorria, eta ebakitzerakoan urdina. Fruta usaina etazapore geza. Beharbada jangarria da, Boletus erythropusbezala, baina gure ustez ez da jan behar, oraindik ez baitagooso argi.

DESKRIBAPENA: Onddo hankagorrialuridi sekziokoa da. Sekio honetakoperretxikuen poroek kolore gorriska etalaranja-horiaren tartekoa dute, etagehienak urdindu egiten dira. Halaber,

hanka ez saredunen sekzioan sartuadago. Ondo hankagorriaren txapelahasieran hemisferikoa da eta gero gan-bilzabaldua. Diametroa 20 cm-rainokoada. Txapel-azala pubeszentea da eta

kolore marroia du, erdi gorriska.Hanka mardula eta klabiformea da,eta nahiz eta sabeldu antza izan, ba-tzuetan erabat zilindrikoa izan daite-ke. Horia da baina, bikorkaduragorriskak direla eta, puntu gorriz josiadagoela dirudi. Ukitzerakoan aisezikintzen dira bikordadura hauek. Onddo hau erremolatxa koloreko oinaduen Boletus queletii espeziearekinnahas liteke, edo baita var. Lateritiuseta var. Discolor barietateekin ere.HABITATA: udaberrian agertzen dahostozabalen eta koniferoen basoe-tan eta udazkena bukatu arte irautendu. JANGARRITASUNA: mamiarenkolorea hori bizia da eta kromo-horiahodien inguruan dagoena, eta berta-

ko hodiak kentzen badira, berehalaurdintzen da eta ebakitzerakoan ere bai,baina denbora baten buruan, jatorrizkokolorea hartzen du berriro. Usain atsegi-na eta zapore geza. Oso jangarri ona.

BBOOLLEETTUUSS DDUUPPAAIINNIIII

OONNDDDDOO HHAANNKKAAGGOORRRRIIAABoletus erythropus

32

EH 32Zk.

33

EH 32Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LAN

DARE

MON

OKOT

ILED

ONEO

AK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LAN

DARE

MON

OKOT

ILED

ONEO

AK IIRR IISS GG EENNEERROOAA

DESKRIBAPENA: zurtionak 50-70 cm-ko garaiera; pitin bat zapal-duak.Hostoak oinaldekoak, 60 cm-rainokoak, pitin berde-urdinskak,ediko nerbio nabaria.Loreak 2-3 lore urdin, kanpoko lakainak 5-7 cm-koak, barneko lakainak 2-3 cm-koak. LORALDIA: ekaina eta uztaila artean loratzen da.HABITATA: leku hezeak. Soroak, bideak, belardiak.BANAKETA: arraroagoa da lili urdina (Iris latifolia), gure lurraldean erra-boiladun bakarra, Nafar Pirinioko mendi gorenetan bezala agertzen dakostaldeko giroetan itsasora begira, erdialdeko mendi haundietatik pasa-tuaz, goieraz 1.300 m.tatik gora.

DESKRIBAPENA: ezpataloreakzuntzezko geruzez estaliriko tubero-bulboa du; 3 tik 5 era hostoekin, lore-ra hurbiltzen garen heinean hestua-goak. Lore galburuak lasaiki edodentsoki kokaturiko 1 etik 20 ra loreditu. Lore irregularrak, horizontalkikokatuak, hodi oker bat emanazoinaldean soldaturiko sei tepaloekin;gorantz kurbaturiko lorezilak eta goi-

kaldeko tepaloaz azpitik kokaturik;estigma apize hirukuskuarekin.LORALDIA: martxotik ekainera lora-tzen da.HABITATA: ameztegien zuriguneetanhazten dira eta hazkuntza soroen baz-terretan. BANAKETA: arraroak dira lurraldeosoan, mediterranear mazelan naharo-agoa delarik.

Familiari izena ematendioen generoa osohedatua dago eta

espezie kopuru haundienaerakusten du. Iris generoahain zuzen ere, ongi ezagu-na eta oso hedatu hazkuntzaornamentalari dagokionez.Lore konplikatuzko landare-ak dira, oinaldeko hodi batisoldaturiko sei tepaloz osatu-rik. Barnekaldeko hiru tepalo-ak tenteak dira eta kanpokal-dekoak linbo deflexoarekinhorizontalki kokatzen dira. 6tepalo koloreztatuez gain,estiloaren hiru adarkadurakagertzen dira, zabalak etakoloreztatuak, tepaloen an-tzarekin. Kanpokaldera kur-batzen dira kanpoko tepalobakoitzaren gainetik eta adarestilareoak deitzen zaie.Adar estilar bakoitzak apizea zatiturik du bi lobulotan etaestigma gorderik lorezilaren ondoko puntu batean. Hirulorezil ditu, bakoitza adar estilar bat eta kanpokaldeko tepa-lo baten artean. Disposaketa honek polinizaketari lagun-tzen dio, batez ere erleena, nektarraz erakarririk estiloaketa kanpoko tepaloak osatzen duten tunelean sartu behardutelarik, polena bere bizkarrean pilatzen delarik; beste Irisbat bisitatzean polen puska bat lorearen estigman uztendute.

Lore begiak bi brakteatanzatitzen den kordotx berde,txuri edo papirokara batezestalirik daude.Ipar Hemisferioak 250 ren batespezie du, hogeitamaragertzen dira Europan etahauetarik soilik sei aurkitzenditugu Euskal Herrian giroezberdinetan banaturik.6 espezie hauen bereizketa,nahiz ez den oso konplexua,gerta daiteke konprometituabesteren batekin. Gakohonekin zailtasunak ekiditenahaleginduko gara: Iris germanica (loreak kanpo-kaldekotepalo bakoitzarenerdian bizarrarekin)Iris latifolia (erraboilarekin.Lore urdinskak, erdialdeanhoriz zilinduak, lore handiakluzetara 5 mm.takoak).

Iris graminea (Lore hodia luzetara 2-5 mm.takoa,frutarenusaina, lorea gainditzen duten hostoak).Iris spuria (Lore hodia 7-15 mm.takoa, hosto motzagoak).Iris pseudacorus(lore hori biziak, zona lokaztuetan).Iris foetidisima. (Lore horiskak eta more zikinak; usain txa-rra).Sei espezie hauek lasaiki zabaldurik daude lurralde guz-tian, gehientxuenak eskasak eta arraroak direlarik.

GLADIOLUS ITALICUS

DESKRIBAPENA: putzu, errekas-to, ubide eta oro har lur oso hezee-tako tipikoa da ostargi belar horia(Iris pseudacorus), bere banaketakAsia hartzen du. Bere tamainuaren-gatik nahastezina, 2 m.tako goiera-

ra heltzen delarik. 5-10 lore hori biziditu kanpokaldeko tepaloen erdialde-an marka arreekin.Zurtoinak 60-120 cm-ko garaiera,pitin bat zapalduak.Hostoak oinaldekoak, 90 cm-rainoko-ak, pitin bat berde-urdinskak, erdiko

nerbio nabaria.Loreak 4-12 lore hori, kanpoko lakai-nak 5-7 cm-koak, bnarneko lakainak2-3 cm-koak.LORALDIA: ekainetik uztailera lora-tzen da. HABITATA: leku hezeak.

LIRIO HORIAIris pseudacorus

DESKRIBAPENA: 30-80 cm-ko landare erraboilakara,kiratsa botatzen duena igurzterakoan. Hosto iraunkorrakditu oinaldean, luzeak eta distiratsuak. Zurtoinetik 1-5 lorehandi ateratzen dira, kolorez boiletak eta tonu horiskadu-nak. Haziak kolorez gorri-laranja biziak dira. Loreak 1-5 lore, bioleta zikinduak, horiztatuak.Landare toxikoa da eta bere izen zientifikoa (foetidissima)igurzterakoan botatzen duen kiratsetik datorkio.LORALDIA: maiatzetik uztailera.HABITATA: hariztiak, baso mistoak, hesi biziak eta errekabazterrak.BANAKETA: Europako hegoaldea eta mendebaldea.

ILI URDINA LATIFOLIAIris latifolia

MELIRAIris foetisima

Landare ornamental moduan lilia garrantzizkoa baldin bazen, orain dago-kigun generoa, Gladiolus, loradendetan ez da gutxigotako.

Jardinetan oso zaindua, hegoafrikar espezieetatik datozte, behar bezalahibridaturik haiek. Gauregun lortu den kolore naharotasuna ez du erakustenbasa espezie bakar batek ere.Afrika meridionalak eta tropikalak 100 en bat espezie du; Europan eta men-debaldar Asian ere agertzen dira ordezkariak, afrikarrak baino txikiagoak diraeta ez hain ikusgarriak, jardinetan gutxiago zaintzen direlarik. Europak zazpiespezie baditu, horietarik bi agertzen dira Euskal Herrian.

GLADIOLUS GENEROAGLADIOLUS GENEROA

34

EH 32Zk.

35

EH 32Zk.

HABITATA: Basoetan, zona hezeen ondoanbizi ohi dira. Basoko apoarmatuek izugarriz-ko orientatzeko sena daukate eta edozeinleku ezezagunetatik beren biotopoa aurki-tzeko gai dira.ELIKADURA: Bere elikadura belarjalea dabatez ere. Belarrak, alga haritsuak, hostoaketa fruitu eroriak jaten dituzte. Noizean behindietan edozein intsektu edo deskonposizio-an dagoen edozein ugaztunen edo hegazti-ren gorpua jaten dituzte.BANAKETA: Ipar Amerikako endemikoa da,herri honetan banaketan handia dauka:Eskozia Berria, Virginia, Ontariotik, GrandesLagosen, Yorken, Ohion, Michiganen,Monessotan eta Iowako Ipar-ekialdean.

MU

ND

UK

OA

PO

AR

MA

TUA

K

MU

ND

UK

OA

PO

AR

MA

TUA

K

EZAUGARRIAK: Basoko apoarmatuak daukan arraultza-for-mako oskola luzeagoa da zabalagoa baino, bizkar-plaka han-diak eta nabariak, piramidalaren itxuraz, ingurutik ateratzendiren eraztun zentrokide era ildo erradiatu askotik zizeldurikdaude. Bere izena “insculpta” ildo erradiatu hauetatik dator. Bere atzeko bazterreko-plakak horzdunak dira oso, eta bere biz-karraldeko zentrotik konkorraren itxura daukan bularka bat pasaohi da.Bere aurpegia zimurtsua da, tonu horixka zikina edo marroi-gri-saxka ditu, pleura-plakaren gainean lerro beltzak era horiakdauzka.Plastoiaren kolorea horia da, baina plaka bakoitzaren gaineaniluna-koloreko orban irregularrak aurkezten ditu.Bere atzeko bazterrak papar luzea dauka.Bere gorputzadarren koloreak marroi-berdexkak dira, laranja-koloreko gunearekin eta behatz guztiak, igeri-mintzien bidez,haien artean loturik daude. Bere azazkalak oso garatuak diraeta hartzen dituen harrapakinak urratzeko balio dituzte.Lepoko larrua laranja edo horixka-kolorekoa da. Bere aurrekohankek plaka lodiak edo ezkatak dauzkate.Apoarmatukumeek marroi edo grisaxka koloretakoak dira, han-kak laranjak eta bere bizkarraldea luzeagoa da zabalagoabaino.Espezie honek benetako dimorfismo sexuala erakusten du.Arren itsatzak emeenak baino luzeagoak eta lodiagoak dira etaarraren bular-oskola konkaboa da, eta emearena ordez, konbe-

xoa da. Halaber, arren aurreko hanketako ezkatak emeenakbaino handiagoak eta lodiagoak dira. Halaber, beren azazkalakgaratuagoak dira, emeenak baino.Ez da deskribatu azpi-espezierik.TAMAINA: 14-23 cm-ko luzera izatera irits daiteke.BIOLOGIA: Goizero edozein basoko soilgunetan eguzkitan jar-tzea, beroa hartzeko, gustatzen zaio. Oso beroak eta lehorrakdiren Udanetan, estibatzera joan ohi dira eta Neguan zehar,Udaberriko etorrera arte lozorrotu ohi dira.Beren ugaltze-garaia Udaberrian, Martxoaren erdialdetik, ger-tatzen da eta batzuetan Udazkenean (Irailaren amaieran, bainadena den, garai honetan nahiko arraroa da).Estalketa araldiko dantzarekin hasten da, arrek eta emeek, asti-ro-astiro lepoa luzatuz eta burua altxatuz elkarri hurbiltzen diote.

Bata bestearen ondoan dagoenean (20 zentimetro-ren bat) burua makurtzen dute eta ezkerretatikeskuinetara mugitu ohi dute. Mugimendu pendularhoriek bi ordu edo gehiago iraun ditzakete.Arrak batzuetan, oldakorrak dira oso, baina orokorre-an ekimena hartzen dutenak, emeak dira.Estaldia ia-ia beti uretan gertatzen da, arrak kopulaegiten duen bitartean emearen oskola (lau hankekin)besarkatzen du.Arrak buruan dauzkan plaka nabariak edukitzeagatiketa bere oskolaren konkabotasunagatik, emea esa-gutzen ditu.Emeak, Maiatzaren amaieran edo Ekainean, 4arrautzatik 18 arrautzara ezartzen ditu (loditsuakdira), arrautza bakoitzak 26-tik 40-ra mm-ko diame-troa du. Handik 80 egunen barru eklosionatuko diraeta kumeak jaiotzen dira.

BASOKO APOARMATUAClemmys insculpta

EZAUGARRIAK:Ur gezetako dor-toka hau goikoaldearen oskolol iba-kolorekoaedo marroi-koloreilunekoa da, etaazpiko aldean edoplastroian gene-ralki bere larrua grisaxka da, batez ereburuko goiko aldean, baina bere lepoaketa hankek tonu larua daukate.Apoarmatukumeen oskola marroiak edooliba koloretakoak dira, bazterreko-pla-ken ertzearen gainean horia-kolorekoorbanak ikus ditzakegu, eta beren plas-troiak horiak dira.Bi azpi-espezie daude: alde batetikClemys marmorata marmorata, HegoKolunbia Britaniarratik San Franziskorabizi da, halaber, NebadakoMendebaldean. Eta bestetik Clemys

marmorata pallida, Hegoalderantz bizidena, San Franziskotik HegoKaliforniara arte.TAMAINA: Bere oskolak 9 cm-tik 18 cm-ra neurtzen du.BIOLOGIA: Clemmysen lau motakoespezierik uretakoena da. Denbora askogaineko egurretan edo uretako landare-en artean pasatzea gustatzen zaio,baina edozein zarata entzuten duenbezain laster ur-azpian sartzen da etabera ikustea oso zaila da.

Martxoaren etaMaiatzaren artean ugal-tze-garaia gertatzen da,bizi den latitudearen ara-bera. Orduan estalketakgertatzen dira etaApirilaren amaietatikAbuztura arte errunal-diak hasten dira. Habiakurmaeletako bazterretanedo urak ez dituen ibaienbideetan hartu eta ondofinkaturik dauden lekue-tan daude. Emeak han-

txe, batetik hiru errunaldira arte jartzenditu, errunaldi bakoitzean 3 arrautzatik11 arrautzara bitartean ezartzen ditu.Arrautzak luzangak, gogorrak eta zuriakdira, 22 eta 35 mm-ko diametroa neur-tzen dute. Inkubazioaren iraupenak 70-80 egunen artean iraun ohi du, handikaurrera jaiotzen diren kumeek 25 mili-metroko luzera neurtzen dute eta 5-tik 8-ra gramoko pisua dute.HABITATA: Paduretan, ur-korronte gel-doetan eta ureztaketako kanaletan bizida. Leku hauetan uretako landare askoeduki behar da ondo ezkutatzeko eta eznabarmendu pasatzekoEzohikoki 1800 metro-ko altuera ur-korronte argietan eta nahiko azkarretanaurki daiteke.ELIKADURA: Bere elikadura orojaleada, intsektuen larbak, uretako krustazeo-ak, eta arrainkumeak asko gustatzenzaizkio.BANAKETA: Bere banaketa-aldeak IparAmerikako kostaldeko mendebaldea,Nebada, Kolunbia Britaniarra, etaKalifornia osatzen ditu.

APOARMATU MARMORADOAClemmys marmorata

36

EH 32Zk.

37

EH 32Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

INTS

EK

TUA

K

MU

ND

UK

O K

OR

AL

UG

AR

RIE

TAK

O M

ER

UA

K

E Z A U G A R R I A K :Sympetrum vulgatumdimorfismo sexualaaurkezten du. Arrakgorriak dira eta emeakhori berdeak, aldiz.Protoraxaren goiko gin-gila oso garatua.Abdomen ez zabala, iazilindrikoa.Buru handia dute, begikonposatu pare batekia osorik betetzen dute-na; begi hauek osogaratuak daude etahaiei eskerrak ikaraga-rrizko doitasunez haienharrapakinak.Haien mintzezko hegal zabalak Zigopteroenak bezalakoakdira, baina atzekoak zabalagoak dituzte benetako burduntziek(Anisopteroek).Kurioski, hegaldian zain bere aldetik higitzen dute eta hamai-ka akrobazia egiten dituzte: maniobra azkarrak, norabideaaldatu, eta, baita ere, atzerantz hegaldatu.TAMAINA: 2-3 zentimetro luze da.BIOLOGIA: txitxibururduntzi uretan bizi dira haien bizitzarenlehen aldietan. Larba direnean trakeetako zakatzen bidez har-tzen dute arnasa, haragijaleak dira eta ahoko aparatu osoberezia dute, bertan mozorro izeneko ezpain bat baitute, kiz-

kurturik dagoenean buruaren behealdea esaltzen duena, etaluzaturik dagoenean luzeera bikoitza lort dezakeena.Mozorro hau doitasunez jaurtiz atzematen ituzte harrapakinak,gehienetan intsektuak edo, baita ere, arraintxoak eta zapabu-ruak.ELIKADURA: benetan ase ezinak dira, baina oso onuraga-rriak intsektu kaltegarrien populazioa hein egokien artean gor-dearatzen bait dute. Euliak eta eltxoak hegaldia bitartean haien gainera oldarturik,haien hanka zorrotzen artean harrapoatzen dituzte.HABITATA: ohiz gure ibai eta hidoetako inguruetan hegaz egi-ten topa ditzakegunak.

EZAUGARRIAK: tamaina ertainizaten dira, eta atzeko hankakoso haziak dituzte jauzi egiteko.Bere burua babesteko hainbatsistima erabiltzen ditu: atzekohanken giltz bat nahita galdu,bere bizi-inguruari egokiturikokolorapena.Animalia jauzkariak dira, etahegalez baliatzen dira planeatuzjauzia luzeagotzeko. Arrak etaemeak bereizteko azken haueksabelaren atzekaldean dutenobiskapto luze.

TAMAINA: 1,8 zentimetro luzeda.

BIOLOGIA: oropteroek sexu bereiztuak dituzte. Emearen ugal-keta-aparatuak bi obario ditu eta arrarenak bi testikulu.Akoplamenduan arrak zuzenean sartzen ditu espermatozoideakemearen bide genitaletan eta bigarrenak arrautza handi eta

luzeak jartzen ditu zoruan. Larbak jaiotzeko koriona puskatzendute eta jaiotzen diren unean, indibiduo helduen itxura dute.

ELIKADURA: belarrak edo bestelako landareak jaten dituzte.

HABITATA: belardi eta basoen bizi da.

KIRKIRRAK, MATXINSALTOAK ETA TXITXIBURDUNTXIAK

SYMPETRUM VULGATUM

EUCHORTHIPPUS DECLIVUS

NOLA EZAGUTU? Pintarna zuriko meroa(Epinephelus ongus) gorputz sendo eta marroikolorekoa, bai argiago edo ilunagoa edukitzeagatikbereizten da, krema edo zuri izpilak dituzte berehegaletan, eskarda, ipurdieta kaudalean batez ere.Bere kolorea eta itxura osoberdintsua da izpil zurikomeroarekin konparatzenbadugu (Epinephelus caeru-leopunctatus) baina aldeberean bereiztu egiten da,bere izpilak asko ere ugaria-goak eta txikiagoak direlako. Gazteak nahastezinak dira izpil zuri ikaragarri dituztelako etaoso argiak, buru muturretik buztaneraino. Bere burua handia da eta bere begiak eta muturra bezain zorro-

tza da. Kaudal hegala oso biribila da eta zuriz inguratuadago. TAMAINA: Luzaeran 40entimetroak lortu ditzake eta2,5 kiloak izan ere. BIOLOGIA: Hermafroditak proteroginoak dira. Emeakmilaka arraultz jartzen dituzte, arraultzak ur gainera

abiatzen dira eta plaktonarekin biltzen dira, zabaldu arte. Astebatzuk ondoren, eltxarrak, korronteak eramaten dituzte jaio direnlekutik milaka kilometrotara eta sakon gutxiko koral hondarreta-ra dijoaz. Bertan, koralen babesean, hazten dira heldutasunsexuala lortu arte; edukitzean animali batzuk sakon handiagota-ra abiatzen dira. ELIKADURA: Maskordun eta eraztundunetaz elikatzen da. BIZI TOKIA: Ur gardeneko maldak atsegin ditu, 5-25 metrobitarteko sakontasunean aurkitzen diren koral ugarriak ere.Eguna zartadura eta harkaitz ugarrietako kobazuloetan ezkuta-tuta igarotzen du, edota burua erakutsiz bakarrik. Batzuetanbelakien artean atseden hartzen du. Gabean bizkorragoa da etabere mugak zeharkatzen ditu biktimen bila. BANAKETA: Itsas Nagusi eta Indiakoan banandua dago.Australiako Gran Barreran eta bereziki Koral itsasoan oso ugariada, baita Maldivas, Seychelles, Laquedivas, Mauricio, CocosKeeling eta abar ugarteetan.

NOLA EZAGUTU? Ilargi erdiko meroaren(Epinephelus rivulatus) burua handiegia da beregorputzarekiko eta txikiagotzen da buztanerantzhurbiltzen den neurrian. Bere larrosa kolorea bostmarra zeharkatzen du, zutinak direnak, bereormazatik buztaneraino. Bere burua gorri argia daeta begi handiak ditu. TAMAINA: 30-40 zentimetroko luzaera bitartean. BIOLOGIA: Ez da beste mero batzuk bezain gel-dia. Bere umatzea udaberrian da Emeak milaka arraultz jartzen dituzte, ur gaineraabiatzen direnak eta plaktonarekin biltzen dira,zabaldu arte. Eltxarrak, lau hilabeteko bizi pelagikoa eduki etagero sakon gutxiko koral hondarretara dijoaz. ELIKADURA: Oskordunak bereziki (gambak eta karramarroak)eta arrain txikiak. BIZI TOKIA: Ilargi erdiko meroa bizi une ezberdinetan aurki

dezakegu Koral ugarrietatik eta hondar harkaitztuetatik, urpekoalga zabalgunetaraino, fanerogamak bereziki. Gazteak mangla-reetan daude ere. BANAKETA: Indiako itsasoaren mendebaldean aurki dezakegu(Afrikako eki eta hegoan, Mauritaniatik Madagascaraino).

PINTARNA ZURIKO MEROAEpinephelus ongus

ILARDI ERDIKO MEROAEpinephelus rivulatus

38

EH 32Zk.

39

EH 32Zk.

DESKRIBAPENA: landare iraunko-rra da eta zurezko arbatxoak ditu.Hosto berde ilun eta iledunak.Loreak gorri, arrosa, laranja, zuriedo kolore nahasikoak. Kanpoan,lorategian landare handia haz daite-ke.LORALDIA: otsailetik maiatzeraloratzen da.

JATORRIA: txinako hegoaldean. BesteRhododendron-ak Himalaia, Txina,Indotxina, Malaysia, Ginea Berria etaAustraliakoak dira.ZAINKETA:Argia: kanpoan bada, erdiitzalean edoitzailean jarri. Etxebarruan ere, eguzkizuzenetik urrundu.Tenperatura: freskura maite du.Neguan etxe beroan kontuz, txokoozpelenean jarri. Ureztaketa: lorapotepeko platerak betiura izan behar du, lurra sekula lehor ez dadin.Ongarriketa: ureztaketa-urari ongarri likidoa gehitu, batipatloraldian eta ondorengo hazkunde-sasoian. Ugalketa: aldaxkak ebaki eta lur azido, bero eta beti hezeadenean landatu.GAITZAK ETA IZURRITEAK:zorriak: hostopean eta kimu berrietan bizi ohi dira. Banakakendu, eta asko ugalduta badaude, malathion-ez tratatu.Larbak: intsektuen larbek hostoak jaten dituzte. Malathion-eztratatu.Armiarma gorria: izerdia zurrupatuz, hostoa horiztarazi egi-ten du. Malathion-ez tratatu.SEKRETUAK ETA KOKAPENA: lurra ez dadila sekula lehor-tu, hostoak zimeltzen hasten badira lorapotoa erabat uretansartu.Toki fresko eta hozpelak maite ditu, honela loraldia oso luzeaizango da.Neguan loratutako azaleak “fortzatutakoak” dira, berezkozikloan udaberrian loratzen da.

Izotzek kastigatzen duten lekua ez bada, kanpoan askozhobeto biziko da, eta lur hezea bada eguzkiordu batzuk erejasan ditzake.Lur azidoa behar du, beraz urkaretsuakin ureztatzea kaltega-rria da.Euriura erabili.Ureztatzeko karedun ura erabiliez gero, burnidun ongarriagehitu, lurrak azidotasuna galdu ez dezan.Kontuz airekorronteekin.Loreak ireki gabe dituen landarea erosi, etxean zabalduko

dira.Loratu ondoren kima daiteke, turba eta txilarlurraduen lorapoto handixeago batean landatu. Kanpoanitzalean jarri, ongarritu eta ureztatzeaz ez ahaztu.Honela hurrengo urtean ere oparo loratuko da.

TR

OP

IKA

LL

AN

DA

RE

AK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LO

RE

GA

BE

KO

LA

ND

AR

EA

K

KAKTUS OIHANDARRASchumbergera x buckleyiLikenek, alga eta goroldioekin

batera “behe mailako landareak”deiturikoen barnean sarturik, sikieranaturaren ikertzaile edo maitale poli-balenteenek ere ardurarik hartzenez dioten mundu txiki bat osatzendute. Zientifiko modernoaren supe-respezializazioa, eta beraz botani-koarena ere bai, horrenbeste haun-ditu da ze alor hauetan aurrerapenhaundia ekarri duela, lehen kasikpentsaezina zena, eta naturalistaarruntetik urrundu egin du berebat.Bere neurri txikiak, “itxurazko” ikus-garritasun gutxiak, kolore bere elka-rrekiko antza haundiak eta batez ereekonomikoki gizonarentzat aprobe-txagarriak ez izateak, gaur egun erebejetale hauek ezezagunak izatenjarrai dezaten dakarkite.Zalantzarik gabe, naturaren ikerpe-

nean badira alor batzu besteak baino era-kargarriagoak direnak. Honela, sarritanikus dezakegu jendea prismatikoekin edobiltzaile talde bat, zakutoa besoan dutelaloreekiko landareak jasotzen. Hala etaguztiz ere, gutxitan ikusiko genuen inorsusurra enbor edo harkaitz batean sarturikbejetale interesgarri hauen “ehizean”, guregeografiako edozein puntuko enbor bakarbatean bizi diren likenen barietatearenaurrean zoraturik geratuko ginatekelarik.

Zer da liken bat?

“Liken” hitzaren definizioa zeregin zailaizan da, itxuraz xinplea diruien arren. Gauregun zenbait proposamen dago, hauenartetik, bere garbitasun eta zehaztasuna-rengatik, D. L. Hawks-worthena aterako

dugu, zera dioena:“Liken bat alga etaonddo baten elkar-go egonkorra da”,non egonkortasu-naren adigaigar ran tz i zkoakmilaka urtetakoelkarrekiko ebolu-zioan lortutakoharreman iraunko-rra adieraztenduen.Bi izaki hauek,

alga eta onddoa, naturako sinbiosirikemankorrena osatzen dute, milaka espe-ziek eboluzionatu dute inbentu azkarhonetatik, eta bere morfologia bereziak, biizaki moten artean zaldika, banaketaberezi batean bereiztera eraman ditu.Hala eta guztiz ere, konjuntzio honenbarruan algak ditu galtzekoak, bere ekoiz-le paper hutsa onddoarenera subordina-turik dago, ekoizten dituen sustantziakfotosintetikoki erauziak izaten zaizkio,organismu berri honek suposatzen duenkaiolaren barruan ezin da sexualki erre-produzitu eta lortzen duen abantailabakarra ingurune egonkor eta babeslebatean bizi ahal izatearena da.Alderantziz, onddoaren garapena betebetea da, bere gorputz fruktiferoak bereahaideko saprofitoek eta parasitoek ema-

nikoen berdinak dira, eta bere talo-ak konplexutasun maila gorenago-ak ere lortzen ditu hustiatzendituen algekin bat. Horrezaz gain,liken baten espezifitatea berealderdi fungikoak emanik dator soi-lik, zeren alga espezie oso gutxikdu parterik dauden liken ugarientaloetan. Hau kontutan izanik uler-tzen da egun Eumycota zatiarenbarnean kokatuak egotea, hots,bere ikerketa onddo tipikoekinparaleloa izatea.Batasun hauek Ludiaren historiannoiz eta nola eman ziren, gutxi dadakiguna, zeren urriak dira jasodiren honelako bejetale ez lignifika-tuen fosilak.Aipatzekoa da batasun txit eman-kor honek posibilitate ekologikoenabaniko haundi bat zabaldu beharzuela, ordura bitarte kolonizatugabeak. Egun Antartidatik zona tro-pikaletaraino hedatzen dira, nongarapen kontsideragarriak hartzendituzten, zenbait habitat berenga-

natzera heltzen direlarik, goi mailako lan-dareei aurre eginaz, batez ere hotzegiakdirelako hauentzat habita ezinezkoakdiren lekuetan.Errebibiszentzia gaitasunak, ur fisiologi-koa peituan den abagadunetan lehortzendelarik eta ura present denean irenspenezerakartzen dutelarik, giro gogorrenetanbizi ahal izatea bideratzen diete.Beraz gure lurrean, horren aberatsa paisaikontrastatuetan, edozein mailatan aurki-tzen dugu, estepa bardeneroetatik hasita,piriniar tontorretatik igaroaz, Bizkaiko edoGipuzkoako kostaldean olatuez astindue-tako harkaiztedietaraino.

LIKENAKLIKENAK

40

EH 32Zk.

NOLA EZAGUTU?: Hori nabar itsassugea gorputz azal horiduna eta izpilmarroiak edukitzeagatik bereizten da.Beste ezaugarri bat da bere aho barne-ko kolorea purpura dela. Bere azal likina ez du ezkatarik, bainamukitasun ugari baten bitartez babestuadago. Mukintasuna poro mukin batzuksortzen dute, buruan eduki arren oso

ikus ezinak dira, bi masail hezurretanbananduak daude. Hauek, aho oso han-dia, irtena eta arraila, ez du mingainiketa hagin indar-tsuak ditu, euren puntazorrotzak atzerantz dituzte eta ez daudebakarrik masail hezurretan bomerreanaurki ditzakegu baita ere. Euren begiaketa orkatz zabalguneak txikiak dira,azken hauek obal eran eta ia sumaezi-

nak, azalarenmakulak estaltzen bait dituzte.TAMAINA: 50-90 zentimetroko luzae-ra izaten du, baina 1,20 zentimetroaklortu ditzake ere. BIOLOGIA: Espezie hau bere aktibita-teak gauen aurrera eramaten ditu,kolorez azkar aldatzeko ahalmena du.Geldoa da, hondar azpian bizi daedota sakonean eroritako koral bazte-rren artean. Itsas suge hau hermafro-dita proterandrika da, hau da, jaiotzeandenak arrak dira baina hazten direnneurrian eme bihurtzen dira.

BIZI TOKIA: Sakontasun gutxiko uharrieta toki harkaitztuetan bizi da, 3-14metro bitarteko sakontasunetan. Ur gar-denak nahiago ditu. BANAKETA: Bere banaketa unea Karibeitsasoaren zehar dago, baina baitaFloridako malda, Bahamas eta Bermudasugarteak eta Brasileko malda atlantikoaere.

41

EH 32Zk.

NOLA EZAGUTU?: Buztan urrekarako itsas sugearengorpu marroia izpil txiki, ugari eta horiak edukitzeagatikbereizten da, hauek aldatu litezke animaliaren arabera,honela, batzuk azal horia dute izpil marroiekin bainaeuren kolorea horiduna izaten da. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasun ugaribaten bitartez babestua dago. Mukintasuna poro mukinbatzuk sortzen dute, buruan eduki arren oso ikus ezinakdira, bi masail hezurretan bananduak daude. Hauek, ahooso handia, irtena eta arraila, ez du mingainik eta haginindartsuak ditu, euren punta zorrotzak atzerantz dituzteeta ez daude bakarrik masail hezurretan bomerrean aurkiditzakegu baita ere. Euren begiak eta orkatz zabalgune-ak txikiak dira, azken hauek obal eran eta ia sumaezinak,azalaren makulak estaltzen bait dituzte.TAMAINA: 30-45 zentimetroko luzaera izaten du, baina60 zentimetroak lortu ditzake ere. BIOLOGIA: Espezie hau bere aktibitateak gauen aurreraeramaten ditu, kolorez azkar aldatzeko ahalmena du.Geldoa da, hondar azpian bizi da edota sakonean erori-tako koral bazterren artean. Itsas suge hau hermafroditaproterandrika da, hau da, jaiotzean denak arrak dirabaina hazten diren neurrian eme bihurtzen dira. BIZI TOKIA: sakontasun gutxiko koral uharrietan bizi da, 3-15metro bitarteko sakontasunetan.

BANAKETA: bere banaketa unea Karibe itsasoaren zehar dagoeta Bermudas ugarteak eta baita Floridako maldan ere, nahiz etahemen eskasagoa izan.

MU

ND

UK

O I

TSA

SS

UG

EA

K

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

UR

HE

GA

ZTI

AK

EZAUGARRIAK: kaio honek itxura zaka-rra du. Ale helduen lumajea ia erabatzuria da, bizkarraldeko eta hegoen gaine-ko koloregrisaska izan ezik. Hegoenmuturrak beltzak dira eta orban zurizapainduta daude. Hankak horiak dira,baita mokoa ere, beheko barailaren mutu-rrean orban gorria agertzen badu ere.Kaio hauskararengandik bereiztekohauen hanken kolore laranjari begiratubehar diogu, baina bi espezieetako alegazteak antzekoak direnez (antzeko

tamaina, lumaje marroia etahanka eta moko beltzak) adinhorretan desberdintzatzea ia ezi-nezkoa dela esan genezake.TAMAINA luzera: 55 cm.Hego luzera: 150cm.BIOLOGIA: Euskal Herriko kos-taldean habigintza ugaria etajarraia ager-tzen duen kaioespezie bakarra da.Ugalkoloniak itsaslabar eta uhar-tetxo arrokatsuetako erlaitzetan kokatzen

dira. Guztiz bertikalak ez direnhormak bilatu ondoren, habiaharrian eraiki-tzen du. 2 edo 3arrautza hilabete bateanzeharinkubatu eta gero txitoak jaiokodira. Txitoek, gurasoen mokoandagoen orban gorria mokokatzen dute, paparrean gordetadaramaten janaria bota deza-ten. Bikote bakoitzak, habiareninguruko lurraldea mugatu etadefendatzen du, eta eremuhonen zabalera ugalkoloniakohegazti-dentsitatearen arabera-koa izango da.Txitoek sei aste inguru emangodituzte habiaren inguruan,

hegan egin gabe.Lumaje marroia gero argiago bilakatuzjoango da, eta 4 urte betetzerakoan hel-duen lumajea jantziko dute. Arrotzen bathurbiltzekotan heldu guztiek ugalkoloniagogor defendatzen dute. ELIKADURA: orojaleak dira, hau da,sarraskiak, zaborretako hondakinak,beste hegaztien arrautzak eta txitoak,moluskuak, krustazeoak, harak... jan ditzakete.zHABITATA: kostaldeko itsaslabar etauhartetxo arrokatsuetan egiten du habia.Nahiz eta itsasbazterra nahiago izan,ibaien ibilbidea jarraituz barnealdekozabortegietara hurbiltzen da. EuskalHerriko edozein toki da kaio hankahoriabehatzeko egokia, baita zabortegia ere.

BUZTAN URREKARAKO SUGEAGymnothorax miliaris

HORI NABAR ITSAS SUGEAGymnothorax vicinus

EZAUGARRIAK: kaio hauskara(Larus cachinans) baino zertxo-bait txikiagoa da,eta lumaje iluna-goa du, gris ilunaren eta beltzarenartekoa. Bi arraza bereiz daitezke:kolore gris iluna agertzen duenarraza britaniarra (Larus fuscusgraellsii) eta bizkarreko aldea iabeltza duen eskandinabiarra (Larus fuscus fuscus). Kaio ilunasko bi hauen tarteko estadio bezala klasifika daitezke. Gazteakmarroiagoak dira,baina kaio hauskara gazteak baino ilunagoak.Kolorea gero eta argiago bilakatuz doa, lau urte betetzerakoanhelduen lumajea garatu arte. Hankak eta mokoa horiak dira.Ale heldugabeek hankak arrosa-kolorekoak dituzte eta mokoabeltza da lehen neguan. Hirugarren urtea bete arte mokoa argi-tu egiten zaie, haragai-kolorea izateraino.Onartutako lau subespezie Europako hegoekialdeko zona epele-tatik Siberiako Ozeano Artikoaren kostetaraino daude hedatuta.Bizkaiko Golkoaren kostaldeetan ohizkoak dira Larus fuscus gra-ellsi (iberiar penintsulako iparraldean, Britainia Handian etaIslandian habia egiten duena) eta Larus fuscus intermedius(Herbeheretan, Danimarkan eta Norvegian).TAMAINA: luzera: 53 cm. Hego luzera: 134-145 cm.BIOLOGIA: udazkeneko migrazioa irailean hasi eta azaroanbukatzen da. Dirudienez, lehenengo heltzen direnak graellssisubespezieoak dira, eta beranduago fuscus-intermedius subes-peziekoak datoz. Udaberriko migrazioa mar-txoan gertatzen da.Kaio ilun negutarrak kaio hauskarekin ondo moldatzen dira, etaiharduera guztietan elkarrekin dabiltza. Hau ere orojalea da, hau

da, denetarik jaten du, bai sarraskiak eta hondakin organikoak,bai moluskuak, arrainak, harrak eta mikrougaztunak, baita arrau-tzak eta txitoak ere. Itsaslabar eta uhartetxo iristezinetan kokatu-tako etzalekuetan kaio hauskarekin batera atseden hartzen du.Zenbait ale urte osoan zehar gertatzen dira, eta banaka batzukeuskal kostaldean ugaltzen dira.Ugaltzeko itsaslabarrak erabiltzen ditu.

ELIKADURA: orojalea da (ornogabeetatik haragi usteleraino).HABITATA: itsasbazterreko labar, hondartza eta kaietan bizi da.Euskal Herrian uhartetxo eta itsaslabar banaka batzuetan soilikegiten du habia.Urte osoan itsasbazterrekoa da..Batez ere eztei ondoko migrazioak ikusten da (irailetik azaroaarte) eta gutxi ba-tzuek negua estuarioan igarotzen dute. Ale hel-duak udan ere izaten dira.

KAIO ILUNALarus fuscus

KAIO HANKAHORIA Larus cachinnans

42

EH 32Zk.

43

EH 32Zk.

Ñaño kokordiloa(Osteolaemus tetrapsis)

afrikar espezie bat da eta berebiologiako alde asko ezezagu-nak dira. Ur geldietako erreke-tan bizi da, alde batera utzitaoso ur-tsuak direnak, baso erdian aurkitzendiren ur mahel eta aintziretan, hain zuzenere. Oihaneko eta soro eremuetako ur gozo-etan bizi direla egiaztatu da ere, baina inoizez itsal aldean. Lurrean egotea oso gustoko du, bere ekin-tzak gabean aurrera eramaten ditu batez ere,eta aintzira eta erreketako hondarretan ez dueguzkitan denbora asko igarotzen, bestekokordilo espezie batzuk egiten duenmoduan, egunean zehar erreka bazterrekolandaretza artean ezkutaturik egotea nahiago du eta. Lurreanastiro astiro mugitzen da. Narrazti hauxe, bi metroko neurriaez du gainditzen, kokordilo txikienetako bat da, moskadatu kai-mana (Paleosuchus palpebrosus), metro bat eta erdiko luzae-ra duena eta Brasileko kaiman moskadatuarekin batera(Paleosuchus trigonatus), bizi diren 22 espezietatik bigarrenada bere luzapen murriztuan, 1,70 zentimetro dituelarik.

Umatzea

Umatze eran ñaño kokordiloa mendixka erako habiak eraikitzen ditu metro t’erdiko zabalerakoak, gutxi gora behera, ustel-du egiten den landaretzarekin eta bertan emeek oso arraultzgutxi jartzen dituzte, hamar eta hamabost bitartean (hogeigehienez), erasotzailetik babesten dituzte txitaldia dirautenduen sei edo zortzi asteen zehar. Arraultzetik jaio berritakokumeak oso txikiak dira, 50 gramo baino gorako pisua ez bait

dute. Euren elikaduran arrainak, igelak eta karramarroak diragarrantzitsuenak, ur azpian harrapatzen dituztenak. Afrikakoerdialdeko eta mendebaldeko basoetan bizi dira, eta berenbanaketa Guineako kokordiloarena bezalako da, baina hone-kin duen ezberdintasuna da, Mauritania bezalako ipar aldekolurretan ez dena aurkitzen. Espezie honi buruzko iritzi ezberdintsuak, zientifikoen arteaneztabaida sortu egin du, batzuek espezie bakar bat dagoenadioten bitartean, besteek bi daudela ziurtatzen dute. Bat,Sierra Leona, Guinea, Ghana, Togo, Niger, Camerún etaGabonen egongo litzateke eta bigarren espeziea, Zaire etaUgandako iparekialdean biziko zen eta Congoko kokordiloañañoa (O. Osborni) izendatuko zen. Bi espezie mota hauen(edo espezieak herpetologo batzuen eritzian) banaketa zuze-na eta harreman edo ezartze lurrak oraindik ez dira argi etagarbi ezagutzen. Kokordilo hau denbora askoan mehatxatua egon da ehizaga-

tik eta bere bizi uneak suntsitu egindituztelako.

Nola ezagutu?

Ñaño kokordiloak bular oskol sendobat edukitzeagatik bereizten da,hezur betazaletik zutin bular oskolaeta aldameneko eta sabeleko eskar-dak zeharkatuz, buztaneko hezurestalkiraino. Gazteak, marroi ilunak dira, buztane-an eta enborrean marra beltzak dituz-te eta alboetan marrazki hori oso era-kargarriak. Helduak berriz, ilunak dirasoilik, bere begi eraztuna marroia da,aldiz.

MU

ND

UK

O K

RO

KO

DIL

OA

K

MU

ND

UK

O K

RO

KO

DIL

OA

K

Kaiman beltza(Melanosuchus niger), izu-

garrizko luzaera eduki dezake-en narrazti bat da, sei metroneurtu bait ditzake, horrek,hego Ameriketako erreketanaurki daitekeen odol zale han-dienean bihurtzen du. Amazonasko sakonguztiaren zehar eta Brasileko Amapá herrialdeko itsas erreketan bizi da, baitaGuayana Frantziarran eta Guyanan,harrigarria bada ere, Surinam-en ez diraizen inoiz ikusiak. Euren banaketa haingarbia izatea adieraz liteke euren bizitokiak bereiztasun batzuk izan behardituela, edo baita narrazti hauxe oso gutxibanandu dela. Gaur egun, animali handienak osinetan,aintziretan eta ur lasaiko erreke-tan aurkitzen dira, gazteak ure-tako belar meta inguruan ikusdaitezke. Gehiegizko ehizajasan aurretik, bere azal nahia-rengatik, itsas zabalguneetaneta gaur egun, desagertu direnleku askotan zeunden. Gaur, kaiman beltza-ren bizi dirauina mehatxatuadagoela ziurtatu daiteke eta oso gutxitan lau metro erditik gorakoanimaliak aurki ditzakegu. Bere elikadurari buruz ezergutxi dakigu, baina gazteekonordun ez diren animaliak etabarakuiloak jaten dituzteladiote, baina hazten eta helduta-

sun sexualera heltzen direnean arrainakdute gustoko ordea, eta euren neurri han-dienak eduki-tzean ugaztun, dordoka etabeste kaiman txikiagoak ere ehizatzendituzte. Nahiz eta bero alde guztian dauden kai-manetatik, hau bakarrik, gizaki eta abere-entzat arriskutsua izan, erasoak osoeskasak dira, Amerikako aligatorea beza-la (Alligator mississippiensis) beste erabateko biktimak nahiago ditu eta.Horregatik, ez du inoiz “gizaki jale” ospea

eduki, beste tamaina antzerako kokordilobatzuk bezala. Zehatz mehatz ezin dugu jakin animalihauek duten tamaina umatze eran, bainaziur aski Amerikako aligatorearen neurriberdintsuak izango ditu.Umatzerarako, emeak mendixka erakohabi izugarriak egiten ditu, lokatza etabelar sikuekin, eta bertan 30 eta 60arraultz bitarteko lurperatzen ditu. Kabihauek metro t’erdiko zabalera eta 75 zen-timetroko altuera dute. Sei asteko txital-

diaren ondoren, kumeak koskoilaapurtzen dute eta bere buru bizitzen hasten dira.

Nola ezagutu?

Nahiz eta begietako kaimanare-kin eta yacarearekin bildutaegon, bere itxuragatik Amerikakoaligatore bat gogorarazten du.Bere kolorea, bere izena dionmoduen, bizkar eta aldamenetanbeltza da, bere sabela hori zurbi-la da, aldiz. Beste kokordiloaskorekin duen ezberdintasunada, hauek koskoilotik irteterako-an kolore biziak dituela, bainalaster helduen kolore zurbilakberetu egiten dituzte. Kaimanbeltzak kolore eta marrazki biziakmantentzen ditu bere bizitza oso-

aren zehar. Koskoilotik atera berri direnak,buru urdinabarra, enbor beltza etapuntu zuriak zeharkatzen dute.Hazten diren neurrian, buruarenurdinabarra nabarduna buelta-tzen da eta puntuak lausotzenjoaten dira. Hala ere, bost metrobaino goragoko helduak ere,beste espezietako gazteak bainokolore biziagoak eduki ditzakete.

KAIMAN BELTZAMelanosuchus niger

NAÑO KROKODILOAOsteolaemus tetrapsis

44

EH 32Zk.

45

EH 32Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

TX

IMEL

ETAK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

TX

IMEL

ETAK

PIERIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? Azaren tximeletazuri-txoak dimorfismo sexual nabar-mena du.Bi sexuetan hegoen goiko aldeazuria da eta aurreko hegoen mutu-rrean beltza du. Arren kasuan, aurre-ko hegoetan disko osteko zonanorban beltz txiki-txikia ager-tzen da,bestea, berriz, atzeko hegoen er-tzean. Emeek disko osteko bi orbandituzte aurreko hegoetan eta batatzekoen ertzean.

Hegoen behekoaldea antzekoada bi sexuetan. Aurreko hegoetan biorban beltz agertzen dira. Atzekohegoak, berriz, horixkak dira.TAMAINA: aurreko hegoek 23-37 mili-metro bitartean neurtzen dituzte etahego-luzera 42 eta 50 mm bitarteanaldatzen da.BIOLOGIA: azaren tximeleta zuritxo-ak bi edo belaunaldi gehiago ditu urte-an.Indibiduo helduak hegan ikus daitezkeapiriletik azarora bitartean.Estali ondoren, emeak arrautzak lan-

dare kruziferoetan talde txikietan jartzen ditu eta, ondo-ren, beldarrak landare horiek elikatzeko erabiliko ditu.Bestalde, beldarrak landare kruziferoen hostoen gaine-an bizi dira eta, sarritan, laboreetan kalteak eragitendituzte, nahiz eta parasitatu.Tximeleta horri aurre egiteko pestizida ugari erabiltzenda eta, ondorioz, azken urte hauetan populazioak askomurriztu dira. Beldarrek beren garapena osatzen dutenean, krisalidaeratzen dute eta kremasterraren bidez azan hostoetarafinkatzen dira edo harrien artean gelditzen dira. ELIKADURA: beldarrek aza (Brassica oleracea), arbia(Brasita napus), errefaua (Raphanus sativus, Raphanusraphanistrus) eta herezea (Reseda lutea) jaten dute.HABITATA: kruziferoekin (azak, arbiak, errefauak) labo-ratutako lursailetan, larreetan eta baratzeetan bizi da,itsas mailatik 2.000 metroraino.BANAKETA: Europa osoan zehar banatzen da, iberiarpenintsulatik Asiaraino eta Japoniaraino. Halaber,Kanariar uharteetan, Azoreetan eta Madeiran ikus daite-ke, baita Afrikaren iparraldean ere. Orain dela gutxiAustralian eta Amerikaren iparraldean sartu da.Euskal Herrian oso espezie arrunta eta ugaria da etalurralde guztietan aurki daiteke.

AZAREN ZURITXOAArogeia rapae

BANAKETA

PIERIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? Aza-tximeleta eza-gunenetarikoa da, batetik, ugaria baita,eta bestetik, erraz identifika baitaiteke.Dimorfismo sexual nabarmena du.Arren kasuan, hegoen goiko aldea zuriada. Aurreko hegoen muturrak eta aldekoertza beltzak dira. Atzeko hegoetakohegaleko ertzean orban beltz txikia du.Emeek ere hegaleko ertza eta muturrakbeltzak dituzte aurreko hegoetan; gaine-ra, disko osteko bi orban ditu eta bestebat luzea barne-ertzean. Atzeko hegoeidagokienez, hegaleko ertzean orban txi-kia du.Hegoen beheko aldea berdina da bisexuetan. Aurreko hegoek disko ostekobi tanto beltz dituzte; atzekoetan, berriz,hondoa horixka edo berdexka da.Azkeneko tonua ezkata beltzek ematendiete.Emeak eta arrak erraz bereiz daitezke,atzeko hankak horiak baitituzte. Alderdihori bereziki nabarmena da bigarrenbelaunaldian, horia biziagoa baita.Lehenengo belaunaldiko indibiduoekhegaleko ertza eta muturra beltzakdituzte eta zuriz lainoztatuak daude.

TAMAINA: aurreko hegoek 28 eta 33milimetro bitartean neurtzen dute, hego-luzera, berriz, 54 eta 64 mm bitarteanaldatzen da. BIOLOGIA: maiz agertzen da eta nahi-ko zabalduta dago. Hala ere, ez du arra-zarik eratzen. Lehen ez zen hain ugaria,baina masiboki ugaltzen hasi zen giza-kia aza handiak laboratzen hasi zenean.Monolaborantzek ugalketa masiboakekarri zituzten eta izurriteak izan ziren.Tximeleta hau ez dago mehatxatua.Egoera horretan dagoen gutxieneko batda. Bere etsairik handienak Apanteles

erlea eta Entomophtora sphaerosper-mas onddoa dira.Urtero bi edo hiru belaunaldi eratzendira, eguraldiaren arabera. Lehenengobelaunaldiak udaberriaren amaieranhegan egiten du, bigarrenak udarenerdialdean eta hirugarrenak, meteorolo-gi baldintzak aldekoak badira, udarenamaieran. Zikloa osatu ostean, azkenbelaunaldiko beldarrak krisalida bihurtzen dira udazkenean eta krisalida-ego-eran hibernatzen dute. Udaberria iritsi

arte ez da eklosioa gertatzen.Emeek arrautzak (200 eta300 bitartean) talde txikietanjartzen dituzte azen eta zen-bait landare kruziferoen arte-an. Halaber, beldarrak talde-etan bizi dira azkenekomudetara arte. Krisalida eratzeko, elikadura-landarea

uzten dute eta kremasterretik eta zetaz-ko haritik heltzen dira zuhaitz-zurtoine-tara, harrizko hormetara eta abarrera.Azkeneko belaunaldian eratutako krisa-lidak negua egoera horretan pasatzendute eta eklosioa ez da hurrengo uda-berriraino gertatzen.Tximeleta hau oso ugaria da. Urte batzuetan masiboki ugaltzen da.Lehenengo belaunaldian indibiduo gutxijaio arren, bigarrenean eta hirugarrene-an sortzen dira indibiduo gehienak etagure zelaietan hegan ikus ditzakegu.Asko jaiotzen diren urteetan, Apantelesglomeratus parasitoek erasotzen dituztebeldarrak. Aipatu parasitoak beldarreneta krisaliden alboan ikus daitezke etaarrautza horien itxura dute. Erasoa osobortitza izan daiteke eta tokian oso-oso-rik desager daitezke populazioak. Halaere, indibiduo etorkinek habitatak berrizbete-tzen dituzte.ELIKADURA: izenak adierazten duenbezala, aza da elikadura-iturri nagusia,ziapearekin, errefauarekin eta bestelakolandare kruziferoekin batera.HABITATA: habitata oso zabala da; ildohorri jarraiki, espazio babestuetan edohiri handietako baratzeetan aurki daite-ke, baita garien edo belarren zelaietanere. 2.000 metroraino irits daiteke.BANAKETA: banaketa-eremuaAfrikaren iparraldetik Europa osorainohedatzen da, Mediterraneoko uharteakbarne. Halaber, Asian aurki daiteke,Himalaiaren mendilerroraino. Oso espe-zie migratzaile ezaguna da.Euskal Herrian oso zabalduta dago etaoso arrunta da lurralde guztietan.

AZA TXIMELETAPieris brassicae

BANAKETA

46

EH 32Zk.

Himalaiako katua, katu siamdarren eta persiarrenarteko gurutzatzeetatik jaio da. Bera felido maiteko-

rra, baketsua eta oso jostalaria da. Ale bakoitzak bereizaera dauka, baina bere portaerak bere arbasoen nola-kotasunak nahastu ohi ditu. Himalaiako katu gutxi endre-datzaileak eta apetatsuak dira, siamdarra bezala. Denaden, gehienek, persiarra izan ezik, arratoiak harrapatze-ko, eta denbora gutxitan edozein gauza ikasteko izuga-rrizko trebetasunak dituzte.Katu hau, goiz, familia osoaz maitemindu ohi da, janariaematen dion pertsonarekin eta ilea orrazten dionarekinbatez ere. Bere izaera goxoa eta afektu lortzeko gogoak,ezin hobeak dira pertsona bakar batekin bizitzeko. Beremarraka goxoa eta leuna da. Apartamentu txiki bateanerosoa egon daiteke, baina onena da gela bat, edoterraza edo lorategi bat ematea, primeran mugitzeko.Emeak, zortzi hilabeterekin, araldian egon ohi dira (katupersiarrak baino pixka lehenago. Dena den, aukeratzai-leek ez dituzten gurutzatu nahi urte bat bete arte.Badaude ere Himalaiako katuen kasuak non bi urte arteez baitziren araldian egon.Arrei heldutasun sexuala 18 hilabetera arte ez zaie aile-gatu. Kumaldiak txikiak dira, normalean bi edo hiru katu-kume dituzte (persiarrei gauza bera gertatzen zaie, bainaez siamdarrei). Jaiotzean ilearen ordez, bilo bat dute, bilohonen kolorea beixa uniformea da edo zeharo zuria.Bere gorputzaren kolorea, gutxi aste barru agertzen hasida, belarrien ertzean lerro fin bat bezala hasieran ager-tzen da, gero suduraren larruan eta erpeetako kuxinetan,eta buztanan.Nahiz eta ale batzuen buruak beste batzuenak baino lumadu-nagoak izan, ilu luzea duen katurik ez dago, izan ere, umatzenden neurria ilea hazten da. Emeek urte bat dutenean beren ila-

jea 12 cm-ko luzera izatera ailega daiteke. Arren ilajea 15 edo 16hilabetera halako luzera izatera ailegatu daiteke.Kumeak akatzarik gabe lortzea ez da batere erraza: Haien arte-an dauzkagu: Burua luzea eta triangeluarra, (siamdarra bezala-

ko), hezurdura apurkorra, begi betokerrak edoez urdinak, ile motza edo ustekabeko orbanak.Egunero orraztu behar dugu. Haragia, arraina,arroza eta barazkiak jateko eman behar diz-kiogu. Txikitan esne asko behar izango du etaegunero lau bazkari, baina ale helduek baka-rrik bi bazkari behar dituzte.

Izaerak eta barietateak

Nahiz eta ile luzea duen arraza bat izan (siam-darren eskemaz) momentu batean nor dendakigu, izan ere, bere burua zabala eta biribilada (persiarra bezala), masail potoloak, sudurramotza eta sudurtaloa da, belarriak txikiak etaurrunak dira, ilajea zetatsua eta leuna da. Berebiboteak luzeak dira eta lepoa motza.Buztanak ez dauka ile asko. Gorputza sendoada eta hankak mardulak dira. Onena izango li-tzateke bere begien kolorea urdin-zafiroa izan-go liratekeela baina hau lortzea oso zaila da.Bere mantoari dagokionez esan dezakegusiamdarren mantu ezagun guztiak baimendu-rik daudela: Blue point-etik, gorputza zuriz eta

ZO

OL

OG

IAK

ATU

AK

aurpegiaren maskara, hankak eta buzta-na urdina, Txokolate point-era arte, gor-putza marfil-kolorekoa kakao-koloretakopuntuekin, edo Red point-a, zuri-zurbilagorriak puntuekin.Erakusketetako epaileek bazter dentsoaketa gorputza zurbil bat nahiagodituzte.Baina bere ilajea hain luzea denezezin baitu goratzen bazterretako kolore-aren dentsitatea (hau siamdarrengan osoondo ikus daiteke). Hau gertatzen dasiamdarren efektua termomenpekoa daeta. Himalaiako maskararen ile motzaluzeagoa da eta aise bero gehiago gor-detzen du (siamdarrarekin konparatuz).Nahiz eta horrek bazterreko kolorea ahul-du, gorputzaren zurbiltasun erraztu ohidu.

Arraza berri baten jaiotzea

Esperimentu batzuen bidez, genetika-arazoak kentzeko arraza hau sortu zen.Baina gero aproposa egin zituzten: mantosiamdarra duen katu bat sortu nahi zuteneta gainera persarren itxuraz eta ilajez.Nahiz eta Inglaterrako eta Ipar Amerikakoaukeratzaileek helburu honekin beti adosegon, gauza bera ez zituen gertatu ez ize-narekin ez da katu berriaren estatusare-kin ereEEBB-etan himalaiako katuari esatendiote eta ile luzea duen arraza bat da.Dena den, Inglaterran eta Europako hiri-buru gehienetanpersarren azpi-arrazatzathartzen dute eta kolorearen maskara

duen ile-luzedunari esaten diote.Lehenengo gurutzatze nahitakoak 1924

eginak izan ziren (Suedako genetistakegin zituen). 1930. Urtean HarvardekoMedikuntza Eskolan ikertzaile batzuekaukeraketa handiagoa egin behar zuela,izaera batzuen jaraunspena eustatze-ko, pentsatu zuten.

Horrela persiar , siamdar eta birmaniarrenartean gurutzatzeak egin zituzten, kumeile-luzedun batzuk lortu zituzten, azkene-an 1935. Urtean EEBB-etan lehenengokolorearen maskara ile luzeduna jaio zen.1935. Urtean ere Inglaterran aukeratzai-leen Kluba halako gurutzatzeak egitekosortu zen. Aukeratzaile hauen lehenengo

helburua, benetakopersiar bat, siamda-rraren kolorez lor-tzea zen. 1950.Urte arte aukeraketaluzatu egin zen(benetako arraza batlortu arte), unehorretan EEBB-etanPedigri-a zutenHimalaiako katuenhazkuntza hasi zen.1957. UrteanACEFA-k (AmericanCat FanciersF e d e r a t i o n )Himalaiako katuariarraza titulo emanzion.

ZO

OL

OG

IAK

ATU

AK

47

EH 32Zk.

HIMALAIAKO KATUA

48

EH 32Zk.

49

EH 32Zk.

karen (Imperata cilíndrica) belar-diek landare han poazeen familia-koa da, ahutz-sahatsari eta horrenantzeko beste bati, milazkari(Tamarix sp.), lotua. Oso komuni-tate berezia osatzen dute ArabarErrioxako zenbait tokitan.Lezka (Phragmites australis) eresarritan agertzen da eta, berare-kin lotuta, Leersia oryzoides etaPaspalum paspalodes espezieekmenperatutako beste belardi inte-resgarri bat agertzen da.Oso sakonak izan gabe, ur geldo-ak dituzten ataletan, arrain-espe-zie bi aurkitzen ditugu: errutilohegatsgorri edo kontinentala (Ruti-lus arcasii), landaredi urtarrengarapen handiko zonak nahiago dituena, eta loina (Chon-drostoma toxotoma), zeinek sustrai eta landareen babes-

pean, bazterretan aterpea lortzea gustukoa baitu.Ertz korapilatuko beste biztanle bat bisoi europarra (Muste-la lutreola) da; ziur aski, Ebroko arroaren zati handi bateanhedatzen ari izango da, Ameriketatik ekarritako eta larru-gintza granjetatik ihes duen bisoi amerikarra (Mustela vison)lehiakide izugarria izan arren. Beste mustelido garrantzitsubat igaraba arrunta (Lutra lutra) da, EAEko populazio garran-tzitsuena Ebron duena.Gaur egun, bisoi europarraren banaketa-area elkarren arte-an isolatuta dauden nukleo batzuetan zatituta dago. Men-

debaleko muturrean, Frantziako zona atlantikoanalegia, EAE eta Nafarroa sartzen dira unitate bakarbat osatuz, baina gainerakoak 2000 kilometrota-ra daude, Errumanian eta SESB ohiko herrietan.Horrek agerian uzten du espezie honek pairatzenduen isolamendu eta zatiketa egoera larria. Espai-nia osoan galzorian dagoan espezietzat hartzenda.Ebroren ibilbidetik apur batean urrunduta, urakzulatutako ezponda aldapa-tsuak beha daitezke,Kantabria Mendilerroko hegoaldean dauden lau-tadetan bereziki. Horma hauek, askotan, aterpeaeskaintzen diete uhalde-enara (Riparia riparia)bezalako hegazti-espezieei, udan kolonia bihu-rrietan habiak egitera datozenean.Bukatzeko, eta gure ibai mediterraniar handirabueltatuz, ezin da aipatu gabe geratudilindari(Remiz pendulinus) atsegina, bere habi landuaehundu eta leuntasunez zintzilikatzen du zuhaiy-zetan. Erlatxoria (Merops apiaster) ere aipatu beha-rra dago; enklabe eder honetako ertzetan baka-rrik heze eta berdea den inguru lehor honen gai-netik kantari hegan egiten du, udako hiletan.

NAT

URAG

UNE

PARE

GABE

AKN

AT

UR

A2

00

0 S

AR

EA

Euskal Autonomia Erkidegoaren hego-aldeko muturrean, Ebrok ezartzen du

Araba lurralde historikoa eta Burgos gaz-telar-leondar probintzia eta Errioxako Auto-nomia Erkidegoa banantzen dituen muga.GKL honek, iberiar ibai ardatz han-di honen euskal erribera osoahartzen du, Sobrongo urtegikopresatik Errioxako hiriburuareninguruetaraino.Ebro ibaiak Arabari dagokienez,Sobrongo haizpitartearen parean,Arcena Mendilerroa osatzen dutenkareharrizko harkaitz handien arte-an. Inguru hauetan, sarritan, sai(Gyps fulvus) ugari ikusten dira,haitzen gainetik hegan egitendutenean, eta ubarroiak (Phala-crocorax carbo) ere beha daitez-ke, uraren gaineko irtenune arro-katsuetan edo erdi-hondoratuta

dauden adarretan pausatuak.Aurrerago, Arabar Errioxan sar-tu ondoren, landatutako zonairekien artean bihurka doa etabere ertza makaldiz landatutaagertzen da atal batzuetan.Gizakiak aprobetxatu egin dituibaiak eratutako alubioilurrak,adibidez, aleak ateratzeko.Legar-hobiak abandonatutadaudenez, hezegune garran-tzitsuak sortu dira eta horixeda hain zuzen ere Bastidakolegar-hobian jazo dena. Beraumeandro handi batek ezin hobe-to definitutako ukondo bateandago.Hala ere, eta mendeetan zehar

Ebro handiaren urbazterrak ustiatuak izanarren, jatorrizko ilarako basoaren zatiakdaude, ibar-baso itxurakoak, eta oso ondokontserbatuta daudenak. Hain zuzen ere,aipatzekoak dira Bastidako ibar-basoa eta

Lapuebla de Labarca herrian uretan behe-ra dagoen zati garrantzitsu bat, biak Ara-bako Errioxan.Ibar-baso hauetako berezko landarediazumardi-haltzadi mediterraneoa da, hona-ko hauek osatua: hatz beltza (Alnus glu-tinosa), makala (Populus nigra), sahatsa(Salix sp.); sastrakadiak espezie batzue-tan tamaina handia lortzen du eta defen-datzaile eraginkorra da uholdeen ondorio

suntsigarrien aurrean. Generohorren barruan, ugarienak sarga(S. elaeagnos) eta zumea (S. pur-purea) dira eta uhartetxoak etaibaiaren meandro ugarietakolegar-metaketak kolonizatzendituzte. Osatzen duten adakerazerratuaren oposizioak urarenmurrizten du uholde handietaneta, horrela, lurzoruaren aberas-tasuna handitzen duten elemen-tuen metaketa errazten da.Azalean hala diruditen arren,sakonean lehorrak ez diren hon-dar-lurzoruak betetzen dituzte zis-

Zitori horia.

Sai arrea.

Ferra-saguzar txikia (R. hiposideros).

Uhalde enara.

Dilindaria.

Erletxori arrunta.

EBRO IBAIAIdendapena: Ebro Ibaia.Eskualde Biogeografikoa: Mediterraneoa.Azalera: 543 hektarea.

Interes komunitarioko habitatak: 13 (lehenta-sunezko 1), espazioaren %25 hartzen dutenak.Gehien azaltzen direnak 92A0, 4090, 6220, 3270,6420 eta 3240 dira. Aipatzekoa da lehentasunez-ko 6220, presentziaren %2 duena.

Garrantzizko elementuak: Ibai honen garrantziaEuropa osoan bisoi europarraren populaziorikinportanteenetako baten ardatz nagusi izatetikdator. Halaber, garrantzitsua da igaraba, errutilohegatsgorri edo loinarentzat eta Iberiar penintsu-lako korridore ekologiko garrantzitsuetako bat da.

rutilus arcasii

Ugaraba.

Bisoi uroparra.

50

EH 32Zk.

Isuntzako hondartza ederra Lekeitio erdi-erdian dago, arran-tza portuaren ondoan. Murru luze batek banantzen ditu biak.

Harea fin eta urre kolorekoa du. Haitzik gabeko hondartza da,eta poliki-poliki sartzen da itsasoan. Beraz, bainua hartzekotokira gerturatzen garen heinean, ez dugu ez sakonuneekin ez

irtenguneekin topo egiteko arriskurik. Alderdi horretatik hon-dartza segurua da. Olatu handirik ere ez du, ezta gutxiagorikere. Bere goiko aldeak porlanezko pasealeku luze batean duamaiera, etxe eta zuhaitz artean. Bazterretik, ezkerraldean,itsasoaren bista ederra eta Santa Katalina uharte polita ikus-ten dira. Herrigunetik hain gertu dagoenez, udan jende asko joaten dabertara, jaiegun zein astegunetan. Piraguismoa, bela eta urpe-karitza ere egin daitezke Isuntzan. Ez du haitzik bazterretan.Ezkerreko aldean –hondartzatik itsasora begira gaudela kon-tuan hartuta– arrantza portuko murruan bukatzen da.Eskumako aldeak, berriz, Lea ibaiaren bokalea du muga.

Horregatik, bainua hon-dartzaren eskumaldeanhartzen badugu, ezinda itsas bazterretikasko urrundu. Errioareneragin eremutik gutxie-neko eta zentzuzko tar-tea zaindu behar da,itsasgoran eta itsasbe-heran bainu-hartzaileaitsasadar barrualderaedota itsasora erama-teko adinako itsaslas-terrak sor daitezkeela-ko. Horixe izan beharda kontuan, batez ere,Isuntzako hondartzan.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

HO

ND

AR

TZA

K

JUSTITIA LONGIMANUS JUSTITIA JAPONICA

PALINURELLUS WIENECKII ENOPLOMETOPUS OCCIDENTALIS

ENOPLOMETOPUS VOIGTMANNI ENOPLOMETOPUS DAUMI

MUNDUKO ORTARRAINAKZOOLOGIA

HONDARTZAIISSUUNNTTZZAA* Udalerria: Lekeitio.

Luzera: 250 m.Azalera: Itsasbeheran, 24.260 m2.Itsasgoran, 8.380 m2.

ADEVEKO ARGITARAPENEN KATALOGOAe-mail: adeve.2@euskalnet.net www.adeve.es Tlf.. 94 475 28 83

PAPER EKOLOGIKOAN IMPRIMATUA

KOLABORATZAILEAK