seyir defter- ideoloji; politize olmak ve ~iir -2

enis batur'dan iki ~iir I daha, gri siyah, -6

enis batur'la ~iiri ve ya~am1 konu~tuk -7

enis batur ~iiryaz1, (~iir) -11 en is batur' la bir ir;bi.ikey soyle~i -12

ozer ciravoglu/ iki ~iir -15

kemal ozer /giinliikler -16

salih ecer/ ~iirler -18

m.mazhar alphan/ siyah bir giil, (~iir) -22

celiil soycan/ iki ~iir -23

nurettin durman/ .. dar zamanda kalp

atI~lanmz, (~iir) -24

!ale miildiir I ilk ya~hhk ~iiri, (~iir) -25

ahmet ada/iki ~iir -26

iidem turan/ kertenkele rezerv, (~iir) -27

kadir aydemir I giiz oliisii, (~iir) -28

dosya/~iir ve ideoloji -29

sabit kemal bay1ld1ran/~iirde ideoloji -30

hiiseyin ataba~/ ~iirde ideoloji, -32

salih ecer/ ideoloji ve giirdal duyar -35

osman hakan a .. ~itr ve ideoloj1 -36

ha~irn hiisrev~ahi ideoloji \ e iir:

farsr;a ~iirde durum ned1r'? -39

atalay sarar; I ~iir ve ideoloji -46

erdal sarn;;arn/ ~iirin ve ~airin

ideolojiye katk1lan -47

gorse! imge levhalari -49

niyazi karabulut I arap edebiyatinda

nutuk ve hutbeler, arap ~iirini besleyen

iki kaynak: gor; ve siirgiin -50

ayla aksoyoglu/ resim ve ideoloji -57

tuncer ur;arol'la ~iir ve ele~tiri

iistiine soyle~i -58

ahmet sancak/ aforizmalar -62

halim yaz1c1/ su yaz1s1, (~iir) -63

azime akba~ yazici/ dipnot, (~iir) -63

koray feyiz I soylemeyerek

soylediklerim, (~iir) -64

nur inci/ yokdilin masalc1sma, (~iir) -65

ismail aykanat/ kay1p giilii~, (~iir) -65

muharrem demirci/ zakir'e veda, (~iir) -66

neslihan yalman/ ay~e ~asa (~iir) -66

ozan kar;ar/ ~airin yalmzhk giincesi, (~iir) -67

yusufbal/ kutsal saatlerdir geli~in, (~iir) -68

didem gamze erdinr;/salinger'in

masumiyet aray1~1 -69

mortak 011rve 1c<e'llt ktilturil

- I - l051-!

r~-·1 "'A 1123 l 70~pai:slan bozk~~~Jj

iizerine r;e~itlemeler

73- gorse! imge levhasi/bisikletirn

kumsalda sar;lanru tara gel

74- baba ogul konu mast 'hiiseyin r;iftr;i­

fuat r;1ftr;i

75- rainer mana rilke/~iir

76- stefan zweig I rainer maria rilke

78- yasemin oztiirk I rainer maria rilke

79- marie luise kaschnitz/ sahilde (~iir)

80- jorge luis borges/ ~iir sanati, (~iir)

81- rene char/ ortak viciih, (~iir)

82- bedir ~akir es-seyyab/ yagmur ~iiri, (~iir)

84- brigitte crittin/ poemes decoupes, (~iir)

86- mihail nuayrna/ger;itteki asma, (~iir)

90- fato~ giir/suskun bir yiirek: demian

91- m.nihat malkor;/ orhan duru ve

tiirk oykiiciiliigu

93- selr;uk klipr;uk/ gazze'den

onra ,iir)azmak

9:- arno holz Lua

oz

ell -me,

II nhDJ. e

101- ismail kose umela man nn e

antik ticaret yollan

l 09- nilgiin y11mazer/ trabzon' da don donem

113- fato~ giir /yavru martuun oliim 1lam

114- kemal bulut/ antic sozci.iklerde trabzon-Xl

114- niyazi bulut/ patlam1~ ffilSIT

116- ulus fatih/ cihat burak ve cardonlar

119- gorse! imge/ fener bekr;isinin gunliigu

120- mazhar alphan ile soyle~i/ veysel r;olak

127- a.bozkurt/ ophelia

130- metin karadeniz/ gitmedenligin

131- sidar sinan ozrnen/ ak~am yemegi

134- zeliha kose/ aykiri ku~lar zamani (~iir)

135- ibni arabi divarundan ser;meler

136- ~emsi tebrizi/sufi me~replilerin kirk kurah

138- mustafa alp/ mart1 gunliigu (fotograf)

139- bize gelenler

140- ya~ar bedri'den iki ~iir/ ferhat ile ~irin.

herkes kailll~, (~iir)

'-I

s

-~ ;;~~r11

. ~;-,~ ~',k

--~ ..

MORTAKA SiiR VE KENT KULTURU

ISSN 1307-3060 sefer say1m1z: 14 I bahar 2010

* riizgar muhalif esmez ise

mevsimi gelince demir ahr -yerel stireli yaym-

* sahibi, kaptam:

ya~ar bedri ozdemir

* konu~ma-yaz1~ma-seyirlik :

tel-fax: 0462 - 229 06 34 mortaka@gmail.com www. yasarbedri. com

* yaym koordinatiirii:

nfat gtirsoy tel: 0532 430 48 54

rfat_gursoy@yahoo.com

* bagh bulundugu liman:

fatih mah. ziibeyde hamm cad. krrklar ap. no:23 61040 trabzon

* bu saymm ressam1:

ayla aksoyoglu www.siddetveironi.blogspot.com

* yap1m, tersane, kapak, i~ diizen : nakka~ reklamc1hk tamtlm hizmetleri

* biilgesel ileti~im:

(ankara) filiz k1hrn,;, (0546 493 92 77) (bursa) seriyye kitabevi, (0224 224 50 52)

(giresun) nfat gtirsoy, (0532 430 48 54) (gtimti~hane) ahmet ayvac1, (0456 213 42 83)

(istanbul) said ercan, (0532 688 24 94) (izmir) mehmet ~amil, (0555 596 07 90)

* banka hesap no :

i~ bankas1 I trabzon, yeni mah.~ubesi, hesap no: 75510017597

iban: TR32 0006 4000 0017 5510 017 5 97

* yaymlanan yazzlarm etik-hukuki

sorumlulugu yazarznz baglar. izinsiz almtz yapzlamaz.

* bask1 ve cilt :

gtindtiz ofset I trabzon tel: 0 462 321 61 00

* fiyat1: 7.- ytl.

(kargo ticreti ahc1ya aittir)

iDEOLOJi; POLiTiZE OLMAK VE SiiR

ideoloji, 'siyasal ya da toplumsal bir ogreti olu~turan, bir htiktimetm bir partinin, bir toplumsal sm1fm davram~lanna yon veren politik, huku -sal, bilimsel, felsefi, dinsel, moral, estetik dti~tinceler btittinti olarak alg1la­mr,' diye tammlasa da Terry Eagleton 'a gore; anlam gosterge ve degerle­rin tiretim stireci, fikirlerin ktimesi, sistemli bir ~ekilde r,;arp1tJlan ileti~i r:­

ozde~lik dti~tincesi, toplumsal olarak zorunlu yamlsama, soylem ve iktida: konjonkttirti, dilsel ve olgusal gen,;eklerin kan~tmlmas1, anlamsal kapamrr: toplumsal ya~amm dogal gerr,;eklige donti~ttirtildtigu surer,; gibi ideoloji ka -ramma farkh okuma boyutlan getirilebilinir.

Jdeologie kelimesi, Frans1z Devrimi stiresinde Antoine Destutt -Tracy tarafmdan ilk kez kullamld1 ve ilk kamu kullam~1 1796 y1lmda idi. D­Tracy' e gore, ideologie kelimesi yeni bir "fikir bilimi", yani birfikir-oloji ·_ kasteder.

* Terry Eagleton, "Somiirti ozgiirliigiintin" rasyonelize edilmesinden s - -

eder. Martin Heidegger, on anlamlar olmakszzm yargzlama bir yana, 1 ... -

nzmlama bile olmaz diyor. On kabulstiz dti~tince diye bir ~ey olmad1gm1 _ bu baglamda dti~tincelerimizin tamammm ideolojik oldugunu soyltiyor.

Althusser' e gore 'ideoloji' tum varolu.y nedenini ya.yam pratiginden a -maktadzr ve ya.yananzn bir kopyasz veya aynaszdzr. ideoloji toplumun ma -di bir pratigi olrnasz nedeniyle her :jeyi, herkesi kavramakta ve bu durum or ozel bir yer kazandzrmaktad1r. ideoloji her yerdedir, bir ortaml ifade edt Maddenin ayrzlrnazzdzr.

ideolojiler niceli onerirler ki nitelikten yoksun bir hazirtinu hayal ed -!er. Muglak yap1lanyla gonderme yaptJgi alam kullanmakta mahirdirler. Ot le~tiriye imkan tammaz.

"ideolojiler, insanlarzn zihnine fitil sokan doktriner, dogrnatik, yda insanz insanlzktan r;zkaran, yanlz.y, irrasyonel ve ku.ykusuz 'a.yzrz 'bilincin h kumranlzgzdzr, "diyor Alvin Gouldner.

Altematif ideolojilerin r,;ogunluk politikalanna kurban gittigi pratigind yola r,;1karak; erk'i etkin ideolojiye katan orta sm1f1 fakirle~tirilip, ttikenr. _ a~amasma getirildi. Son yanm am r,;ok h1zh kabuk degi~tiren sosyal har­ketlere tamkhk yapt1. Dtinyada dogu blogunun dag1lmas1, Avrupa'nm ) U · -

seli~i ve dii~ii~ti, uzak Asya'nm pazar pay1 ve son y11larda <;in Sanayis1r. dtinya ekonomisini felr,; edi~i ...

Bizde durum farkh degildi. Dalgah ideolojilerin h1zh degi~im riizg· -­lan, ya~am standartlannda ve ticarette agJr yaralar almam1za neden oldu. B kac1hg1 kutsal idole donti~ttiren kapitalizmin azizligine ugrad1k. Olma) sanal param1z1 harcayarak kendi ipimizi r,;eker hale geldik. Ozal'la bi r,;1 lenen, Erdogan doneminde tekrar geri itilen orta sm1f, ger,;mi~ zaman ir,; - -de cemaatle~menin ve taraf diyalogunun h1zla kaybettigi irtifa belirsizh; ni koruyor. Tahtakale cambazlarmm elinden kurtanlan para sirktilasyonu. dece zenginin uhdesine ger,;mi~tir. Borr,;lanma tizerine bir,;imlendirilen b1:-­yin manevra alam iyice darald1. Patlama noktasma gelen fanus ile bi nd = dah kesiyor iktidar. Hadi borr;larzmz ode ve beni bogaz tokluguna r;ali:jtt.­kapilan aralanmaya ba~lad1. Bol~eviklerin silah zoruyla yaptlg1 zulmti. giintin ideolojileri paranm tahakkiimtiyle kans1z darbe olarak gerr,;ekle t

yor. Giivensizlik ve tedirginlik had safhada. Namaza durdugunda aya

bilarmm r,;ahnma endi~esini ta~1yan mtiminin zihnindeki arbedeyi neyle edebiliriz?

Askerin siville~erek stirdiirdtigti soguk sava~; muhalefette yan gel yi tercih eden CHP'nin, basiretsizligini her daim askere, darbelere ihale _ mesi, elini ta~m altma sokma korkakhg1 kolayc1 bir stirer,;ti. Canma tak iktidar, bu hir,; te demokratik olmayan enstrtimana Ergenekon hamlesiyle _ mt verir. <;:andarh 'nm kellesini gottiren II .Mehmet'ten sonra gelenekl

iSMAiL KOSE

SUMELA MANASTIRI VE ANTiK TiCARET YOLLARI

Trabzon ile Gi.imi.i~hane arasmda, Karadeniz'deki en yi.iksek zirve olan Ka9kar-Ver9enik Dag silsilesinin devam1 olan Zigana ve Soganh Daglan bulunur. Zigana Daglan aym zamanda MO. 4. yi.izy1lda Onbinlerin doni.i~ yolunda kul­land1g1 gi.izergaht1r. Onbinler, Zigana zirvelerinden ge9erken Karadeniz'i gormi.i~ler ve zorlu bir yolculuktan sonra Trab­zon'a varabilmi~lerdi . 1 Kuzey yama9larda hala Onbinlerin bakiyesi y1grna ta~lar mevcuttur. Zigana daglanmn hemen gi.ineyinde, Soganh daglan yer ahr ve her iki dag silsilesi­nin kuzey ve gi.ineyi 9ok yogun olarak yerle~im alm1~, pek 9ok manast1r, kilise ve ~apelin in~a edildigi bolgelerdir. 1800 metre irtifaya kadar yaz k1~ konaklanan koy yerle~irnleri ve 1800 metre irtifadan sonra, sadece yaz aylannda yan go9ebe olarak 91kilan yayla yerle~imleri bu iki dag silsi­lesinin her iki yamnda 9ok-9a mevcuttur.

Osmanh tebaas1 H1ris­tiyanlar, Yunan men~eli olan­lar, sonradan H1ristiyanla­~arak asirnile olan Ti.irk Boy­lan ve 9ok daha onceden burada ya~ayan ve yine H1-ristiyanla~ma yoluyla asi­milasyona ugrayan diger Kafkas kavimleri, Fener Pat­rikhanesi 'ne bagh Orto­dokslar olduklan ivin, im­paratorlugun Sarki Karade­niz topraklannda ya~amakta olanlar, Millet Sistemi2 al­tmda Rum olarak adland1-nlm1~1I. Osmanh tebaas1 Rumlann, yada Ermenilerden ayn bir kiliseye tabi Hiristiyan Ortodokslann Trabzon bolgesinde en yogun olarak yerle~tigi yerler Zigana-Soganlt dag silsi­lesinin kuzey ve gi.iney yama9lanyd1.3 Bu yerle~imde kadim donemlerden buyana kullamlmakta olan antik yollann \'eta­rihi kervan yolu ile ipek Yolu'nun bir alt kolunun bolgeden ge9iyor olmasmm bi.iyi.ik etkisi vard1r. Tarih boyunca ve ozel­likle, Bizans doneminde bi.iyi.ik onemlerine istinaden; Trab­zon-Erzurum arasmdaki ticaret yollannm etrafmda pek 9ok yerle~im yeri kurulmu~tu.4 Trabzon !imam tarih boyunca ta­-1mac1hkta bi.iyi.ik onemi haiz olrnu~ ve bu onemini 19. yi.iz­yil ba~lanna kadar muhafaza etrni~tir. Gi.imi.i~hane'de 91-'. ·artilan gi.imi.i~ ve bak1r madenleri Trabzon limanmdan Is­tanbul 'a gonderilmekteydi. iran, Irak ve Hindistan'a giden ·1caret yollannm ba$lang19 ve biti~ noktas.1 yine Trabzon !i­mam idi.5 Tebriz'e giden kervan yolu ve lpek Yolu'nun alt : olu dahil olmak i.izere; Trabzon'dan 91kan ticaret yollan Bi­zans doneminde ve 9ok daha oncesinde askeri bir i.is konu­munda olan Ma9ka il9esine varmakta idi. Mac;ka' da ikiye ay­n lan yollann, Zigana daglar1111 ge9erek Gi.imi.i~hane, Bayburt

e Erzurum 'a ula~an k1sm1 k1$hk gi.izergaht1.

Bahar ve yaz aylannda kullamlan yo! ise; Meryemana eresini takip ederek Altmdere Vadisine varan, Sumela Ma­

~ tm'nm oni.inden ge9tikten sonra, Kulat Hanlanna ula$an e genellikle Krom antik kentinden ge9erek Gi.imi.i$hane ci­arlannda diger k1$hk yo! ile birle~en gi.izergaht1. 6 Yi.izyil­

boyunca bolge ticaretinde hayati degere sahip Trabzon Ii-

mamna varan ve limandan ba$layarak devam eden antik ti­caret yollan, 1869 y1lmda Si.ivey$ Kanah'mn av1lmas1 ve daha sonraki y11larda Samsun i.izerinden yeni altematif karayol­lannm hizmete girmesi ile onemini kaybetmi$tir. Anthony Bryer; yi.izy1llar boyunca ti.im i~galcilerin ve tacirlerin Trab­zon'un gi.ineyinden, Pontus Kapzlan'm a$arak; Ma9ka il-9esinin yi.ikseklerinden, Yazhk Koyi.i'nden ge9mekte olan huni ~eklindeki dar ge9itten ge9mek zorunda olduklanm, Marco Polo ve ispanyol seyyah Ruy Gonzales Clavijo'nun da bu yollan kulland1g1111 kaydetmektedir.7 Yazhk Koyi.i'ni.in ku­zey giri~inde, yaz aylarmda kullamlan antik ticaret yollan­nm gi.ivenligini saglamak ivin in$a edilmi~ ti.im vadiye ha­kim bir gozetleme kulesinin kalmt1lan bugi.in hala gori.ile­bilir durumdad1r. Bryer'in Pontus Kap1lan8 olarak isimlen­dirdigi yer Camibogaz1-Zigana ge9idi arasmda yer alan dag­hk kesimdir. Fallmerayer de, 1840 yilmda Manast1r'a ger-9ekle~tirmi~ oldugu ziyarette kullanm1~ olduklan yolu tarif ederken; ge9tikleri yerlerde vadi yama9lannm 9ok dik, su­

lann 9ok a~agilarda, aga9lann ve 9ahlann arasmdan si.izi.ili.i~i.ini.i seyrederek yola devam ettiklerini, fakat dereden 9ok yi.iksekte bulun­duklan ivin 9agilt1 sesi­ni duyamadtklanm soy­lemektedir.q Yo! tarifin­den Fallmerayer ' in de ; Yazhk Koyi.i 'nden ge­<;ip, Saveriksa Yaylas1 ile Altmdere Koyi.i ara­smdan devam ederek Sumela Manastm'na ula~an yolu kulland1g1 anla~Iimaktad1r. Fall­merayer'in 1850'li yil­larda tasvir ettigi mez­kur gi.izergah yore ya~­hlannm anlatt1g1 antik kervan yollan ile birebir

uyumludur. Fallmerayer'in vadinin a~ag1lannda ak1yor de­digi su, bolgedeki ti.im ki.ic;:i.ik akarsulann toplanma mecra-1 olan Mervemana Deresi'dir \'e gerc;:ekten de. o gi.inki.i yo! kahntilan~dan bugi.in hala agac;lann arasmdan Meryemana Deresi ' ni gormek mi.irnki.in iken. uzakl1k dolay1s1yla dere c;:a­g1lt1smm sesini duymak irnkans1zd1r.

Fallmerayer'in vermekte oldugu bilgileri, Ruslann Trabzon'u i~galleri esnasmda 27 Agustos 1996 tarihinde Su­rnela Manastm'm ziyaret etmi~ olan Rus i~gal komutam S. P. Mintslov da teyit eder. Mintslov'un anlat1mma gore; Trab­zon' dan Sumela'ya gitmekte olan yo!, oldukc;:a sarp t<:!pe ve yarganlardan, kayalann i.izerinden ge9erek Manastir 'a ula~­maktad1r ve yarganlann dibinde Meryemana Dercsi c;:agil­dayarak akmaktadrr.1 Manastrr yolu ve mi.ilkleri hakkmda ben­zer bilgiler i~gal doneminde Trabzon'da yaymlanm1~ olan Rus Askeri Gazetesi, "Voenniy Listok"da da gec;:er. 1

Bi linen tarihi boyunca, Trabzon aktif kadim bir liman kenti idi. Trabzon'un eski 9aglarda da aktifbir liman kenti oldugu, burada kesilmi$ olan sikkelerin bir yi.izi.inde Apol­lon1 ba~1 ve diger yi.izi.inde de bir gemi bumu ile c;:apa bu­lunmasmdan anla~1lmaktad1r. Kadim 9aglarda, ticari oneminin yanmda, Trabzon bir ikmal i.issi.i o\arak da one c;:1kmaktay­d1.1 Kay1tlar, Trabzon'un ozellikle Iran i.izerinden gelmekte olan ticaret yolunun denize ula~tig1 nokta oldugunu belirt­mektedir. 13. yi.izy1!111 i.inli.i seyyah1 Marko Polo·n n \ erd1-ih bilgilere Q'ore: Trnh7on'li!'ln h<>rPlrPt orl-

mii~hane arasmdaki dag zincmm gec;;mekte olan kervanlar; Kazvin, Ni­~abur ve Badah~an'a veya Kabil ve Gazne iizerinden Hint limanlanna ula~maktayd1. Yine bu tarihlerde Trabzon'dan ba~Jay1p Bagdat'ta bi­ten bir ticaret yolu mevcuttu ve Trabzon'dan Tebriz'e gitmekte olan kervanlar buraya yakla~1k 30-32 gi.inde ula~abiliyorlardt. 1

Frans1z Sarkiyatc;;1 Claude Ca­hen, "Osmanh 'dan Once Anado­lu 'da TUrkler" isimli c;;ah~masmda; iran, Ermenistan ve Azerbaycan' dan gec;;en yada buralardan yola c;;1kan kervanlann genellikle Erzurum'a ve Trabzon'a kadar gelerek, Trabzon li­manmdan mallanm deniz yoluyla gonderdiklerini soylemektedir. 1 ib­rahim Tellioglu ise; "Osman It Haki­miyetine Kadar Dogu Karadeniz 'de Tiirkler" isimli eserinde; en eski c;;aglarda bile Giimii~hane-Bayburt yoresindeki maden yataklannm bu bolgenin onemini arttrd1gm1, bu bol­gede c;;ok eski c;;aglardan buyana yer-1 · · · d d l Siimela Manastm e~1me miisait yiiziin iizenn e oga magara bulundugunu kaydetmektedir. 1 W. Eleroy Curtis ise, "Karadeniz Etrafinda" adh eserinde; Trabzon smtrlan ic;;e­risindeki k1smmm aym zamanda Onbinlerin Donii~ yolun­da kulland1g1 giizergah olan Trahzon-Tebriz-Tahran arasm­daki kervan yolunun yiizy1llar boyunca c;;ok iyi ~ekilde ko­nmdugunu, deve kervanlanmn ortalama 1380 kilometre (860 mil) uzunlugundaki mesafeyi gidi~-don~ yakl~tk altm1~ giin­de gidebildiklerini ve 19. yiizy1lm ba~Jannda bu yoldan yt!­hk yirmi bin devenin gec;;erek yuk ta~1d1g1m kaydetmekte­dir.1 E. Lord Weeks de, "Karadeni:: 'den iran 'a ve Hindis­tan 'a" adh eserinde; Trabzon-Erzurum-Tebriz arasmdaki ker­van yolunun biti~ noktasmm Trabzon !imam oldugunu ve bu yolun diinyadaki en eski kervan yolu rotas1 oldugundan ~iip­hesi olmad1gm1, kervanlann c;;ogunlukla giindiiz dinlenip, gece yolculuk yapt1gm1 soylemektedir. 1 Ortac;;agm en biiyiik sey­yahlanndan ibn-i Battuta ise; 14. yiizy1lm ilk yansmdaki se­yahatinde, Trabzon kervan yolunun ana gec;;i~ giizergah1 iize­rinde yer alan ve o donemde Kadi Burhaneddin idaresi al­tmda bulunan Giirnu~hane hakkmda; giimii~ madenlerinin bu­lundugunu, niifusunun c;;ok, Irak ve Sam yeresinden tiiccar­lann gelip gittigi bir yer oldugunu soyleyerek c;;ok daha er­ken tarihlerde Tellioglu ve Cahen ile birlikte diger seyyah­lann verdigi bilgileri teyit etmektedir. 1 Zikredilen ticaret yolu kullamlarak Erzurum'dan Trabzon'a ula~tlabilmesi ic;;in mevsimine gere ileriki sayfalarda aynnttlan ile bahsedile­cek olan rotalar kullamlmak durumunda idi.

Soganh daglannm kuzey yamac;;lan ye~il ve muhte~em c;;am ormanlan ile kaph iken, Giimii~hane tarafmdaki guney yamac;;Jar daha kuac;;ttr ve bu bolgedeki karstik kayac;; yap1-sma bagh olarak; Tellioglu'nun da soyledigi gibi c;;okc;;a ma­gara vard1r. Giirnu~hane tarafmdan gelen yazhk ve k1~ltk ro­talann Trabzon'a ula~mak ic;;in Mac;;ka'dan gec;;mesi gerek­mektedir. bzellikle yaz ve bahar aylarmda kullarnlan ve Krom, istavri, imer-Kulat baglanttsma sahip rota Sumela Manas­tm 'nm giineyinde yer alan kar~1 yamac;;lardan devam ederek, 15. yiizyt! Osmanh Tahrir Defter2 kay1tlarmda Sameruksa ola­rak gec;;en Koy'den, bugiinkii kullannm ile Altmdere Koyi.i ile Saveriksa yaylasmm arasmdaki geni~ otlak alanlanndan gec;;mekte idi.

15. ve 16. yiizy1l Tahrir, ic­mal ve Sicil kay1tlan Trabzon ~ehrinde karayoluyla yaptlan ticaret hakkmda onemli say1sal

' bilgiler ic;;erir. imparatorluk Tah­rir Defterlerindeki rakam ve

1 bilgiler; Fatih doneminde bir Ti.irk Denizi haline getirilen Karadeniz'in,2 16. yiizytldaki en onemli limanlanndan bir ta­nesi olan Trabzon limammn c;;ok biiyiik ticari ve askeri one­me sahip oldugunu ortaya koy­maktad1r. Trabzon !imam iic;; yt!hgma kiraya verilirken, Tah­rir Defterlerinde belirtilerek Ji­mana konulan kira bedeli, Trab­zon Jimanmm onemini ve hare­ketliligini ortaya koymaktad1r.2

Sumela Manastm; Krom, istavri, imer, antik kentlerinden gec;;ilerek Kulat hanlannda bir­le~en yollar ile; Mac;;ka arasm­daki vadide, Altmdere Skalita koyi.i smtrlan ic;;erisinde yer alan i.ic;;genin tam merkezinde ku­rulmu~tur. Altmdere, Sumela

Manastm'nm kurulmu~ oldugu vadideki en dik koydi.ir ve ismini de zaten merdiven-basamak, anlammda bu ozelliginden otiirii Skalita2 olarak alm1~ttr. Manastu'm s1mrlan ic;;erisin­de bulundugu Altmdere Koyii, Osmanh kay1tlannda gec;;­memekle birlikte, Yunan kaynaklanna gore 250 ni.ifuslu bir Rum (H1ristiyan) koyii idi. 2 Koydeki evlerin kahnttlan Krom vadisindeki evler ile benzerlik gosterirler. Altmdere ile Sumela Manastm arasmdaki evler, Krom'dakilere ben­zer olarak, ~ ve ah~ap kan~1rrn iki kat olarak in~a edilmi~lerdi ve alt katlar biiyiikba~ hayvanlann bannag1 olarak kullaml­maktayd1. Evin on cephesinin altma gelen bu k1s1m, kt~ ay­lannda on cephedeki odalann 1smmasm1 saglamaktaydt.

Tayyib Gokbilgin, Trabzon livasma ait tarihi kay1tlann 15. Yi.izy1llardan sonrasm1 kapsad1girn, bu donemden oncesine ait elde mevcut imparatorluk kayd1 bulunmad1gm1 bildir­mektedir. 2 15. yiizytldaki Tahrir defterlerinde de, Altmdere koyiiniin ismine tesadiif edilmez, fakat bugiin muhtemelen Altmdere koyuniin yukansmda yer alan ve sadece yaz ay­Jannda Yazhk Livera koyliileri tarafmdan iskan edilen Sa­veriksa yaylas1, Osmanh Tahrir defterlerinde Sameruksa ola­rak kaydedilen beige olmahd1r.

Tahrir kay1tlannda dag silsilesi ic;;inde simetrik olarak, Saveriksa'rnn arka tarafmda konumlanan Galyan(e) koyii hak­kmda verilen bilgi bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Daha sonraki y1llardaki tahrir kay1tlarmda Sameruksa koyii, Sa­meruksa-i Kebir ve Sameruksa-i Kiic;;iik olmak iizere ikiye aynlm1~ olarak kaydedilir. Zikredilen donemde muhtemelen Saveriksa yerle~imi, Altmdere koyi.i de dahil olmak i.izere, !600m irtifanm a~ag1smdaki k1sm1 kapsamakta idi. HalenAl­tmdere Koyu'ni.in i.ist tarafmdaki smu ile Saveriksa yayla­smm alt smm arasmda etraf1 yanm metre geni~liginde yiik­sek duvarlarla c;;evrilmi~ r;:evirme olarak isimlendirilen geni~ bir otlak mevcuttur. Etraf1 yiiksek duvarlar eriilerek emni­yete almm1~ olan bu otlak, kervanlann dinlenme alam ol­mahdtr. Murat Arslan, yazltk rotalardan bir tanesinin, c;;evirme isimli c;;ayuhgm yukansmda bulunan Kusal yaylasmdan ge­c;;erek Severiksa yaylasma ula~ttgm1, bu giizergahta, Galyan yakmlanna ula~an 17.5 kilometrelik ta~ do~e bir yo! bulun-

dugunu soylemektedir.2 <;evirme,'nin yukansmdan, Ars­lan'm soyledigi, Saveriksa'nin i.ist tarafmdan geyen bu yo! ile, <;evirme'den geyerek Yazhk koyi.ine ula~an rota, emni­yet ve hava ~artlanna gore alternatifli olarak birlikte kulla­mlm1~ olmahd1r. Arslan, bu yollann eski Roma yolu kalm­t1lan olabilecegini de soylemektedir. 2 Bu donemdeki kay1t­lara gore, 1486 y1lmda Sameruksa bolgesinde bir Mi.isli.iman hane mevcuttur2 ve diger ahali Rum tebaadan olu~maktad!f. Sameruksa'nm kervan ticaretindeki onemini Ser'iyye Sicilleri kay1tlarmdan da gorebilmek mi.imki.indi.ir. 1564 ve 1565 y1h mahkeme Ser 'iyye Sicili kay1tlanna gore; Sameruksa-i Ki.i­yi.ik koyi.inde, bir ambar alt1 ay vade ile 180 akyeye, tahta­dan yatrna diger bir ambar 83 akyeye sat1lm1~tlf. 2 Jennings'in naklettigi bilgilere g6re de; Seriye Sicillerinde kay1t altma alman bu ahm satim i~lemi, Baskal bn Grigor Lazo ile Yani bn Siglahito arasmda geryekle~mi~tir. 3 Yukanda zikredilen kay1tlar da, Sumela yakmlanndan geymekte olan yazhk ti­caret yolunun Altmdere Koyi.i ile Saveriksa arasmdaki alan­dan geyerek, Yazhk Koyi.i'ne ula~tig1m kamtlamaktadir.

1486 y1h Trabzon Tahrir Defterlerine gore; Mayka'da­ki 49 koyde; 1. 717 hane, 104 du! kadm bive, 69 bekar erkek miicerred, 25 miras yoluyla geymi~ araziye sahip hane ba$­tina, 33 yo!, kopri.i bak1m ve tamirinden sorumlu hane mii­sellem hane, 32 hane yard1mc1yamak, 9 bekar Hrristiyan yar­d1mc1 miicerred yamak bulunmaktayd1.3 imparatorlugun Bal­kan topraklannda kopri.i ve yol bak1mmdan sorumlu hane­ler H1ristiyan tebaadan olabilirken, Anadolu ve dogu top­raklannda bu gorevler genellikle Mi.isliimanlardan seyilen ki­~ilere verilmekteydi ve mi.isellem olarak adlandmlan bu go­revliler vergiden muafhlar. Mi.isellem haneler Mi.isli.iman ni.i­fusa dahil edilmedigi iyin; yol, kopri.i bak1m ve onanmmdan sorumlu olan mi.isellem 33 hane Balkan te~kilatlanna ben­zer ~ekilde Hrristiyan tebaadan olu~maktadrr. Jennings' in nak­lettigi Ser'iyye Sicili kay1tlar1 da bu dururnu dogrulamaktadrr.3

Tahrir Defterlerine g6re; Mayka'da, Sameruksa Koyi.i'nde I hane, Galyane Koyi.i'nde 1 hane, Evlaniye Koyi.i'nde 3 hane, Hayevera Koyi.i'nde 2 hane ve Kongi Koyi.i'nde 2 hane ol­mak i.izere; toplam 9 hane Mi.isli.iman vard1.3 Seri ye Sicil ka­y1tlan Sameruksa koyi.inden bahsederek, burada meskun bir Muslim ve gayri Mi.islimler arasmdaki anla~mazhgm nas1l yOzi.ildi.igi.ini.i de ay1klamaktad1r.

Tahrir Defterlerini incele­yen Hanefi Bostan; 1486 y1lm­da Mayka'nm ni.ifusunu 9.580 ki~i olarak vermektedir. Bu ni.i- , fusun; 9.535'i H1ristiyan, 45'i ise Mi.isli.iman'dir.3 Yukandaki rakamlara gore, iddialann aksine fetihten 25 yil soma Mayka bolgesindeki Hlfistiyan ni.ifus kadim dininde kalarak yogun varhg1m korumaya devam et­mektedir. 1515 y1h Tahrir Def­terine gore; Mayka'nm ni.ifusu yakla~1k 11.4 7 4 ki~iye ula~­m1~ken, bu ni.ifusun 11.289 ki­~isi Hrristiyan, 185 ki~i ise Mi.is­li.iman 'd1r. 3 1486-1515 y11lan arasmdaki 29 yilhk si.irede Hi­ristiyan ni.ifusun kesafetini ko­ruyan bi.iyi.ik art1~ma kar~m,

Mi.isli.iman ni.ifus yok az bir ar­t!~ gostermi~tir ve ti.im ni.ifusun %1 'lik k1smm1 bile te~kil et­memektedir. Ti.im bu ni.ifus ha­reketleri bi.iyi.ik oranda ticaret

yollan ile ilgili idi ve Sumela Manastm'm yok yakmdan et­kilemekteydi. Etrafmm kalabahk olmas1; bag1~, ticaret yol­lanmn kullamm yogunlugu; gelir olarak Sumela Manastm'm yakmdan ilgilendirmekteydi.

imparatorlugun icmal Defterindeki kay1tlara g6re; 1520 y1lmda Mayka'mn ni.ifusu 14.397 ki~i iken, bu ni.ifu­sun 525'i (%3'i.i) Mi.isli.imanlardan olu~maktad1r. 3 5 yt! iyinde Mi.isli.iman ni.ifusta 340 ki~ilik bir art1~ olmu~ken, H1-ristiyan ni.ifusta 2.583 ki~ilik bir art1~ gozlemlenmi~tir. Ha­nefi Bostan'm Tahrir Kay1tlannda yaptig1 incelemelere gore; 1520 ile 1554 y11lan arasmdaki 34 y1lhk devrede H1-ristiyan ni.ifus 14.241 'e, Mi.isliiman ni.ifus ise; 894 ki~iye yi.ik­selmi~tir.3 1583 y1h kay1tlannda ilk defa Sumela Manastm ile ilgili bilgilere tesadi.if edilir ve Tahrir Defter Jeri 'nde; Su­mela Manastm'ndan, Kilisa-i Sumela admdaki k1r iskan mer­kezi olarak bahsedilir. Bu donemde Mayka'daki ni.ifusun %0.45'ini Sumela Manastm papazlan ve gorevlileri olu~­turmaktad1r ve Manastlf'da 60 ki~i bulunmaktad1r.3

Yukanda zikredilen donemlerdeki kay1tlara gore; 1515 ve 1520 y1llannda Mayka'nm kervan vergi geliri I 00 akye idi . 1554 yilmdaki kervan vergi geliri de 100 akyedir ve ker­van yolu i.izerindeki hanlann bir k1sm1 Ma<;Jrn s1mrlan iyindedir. 1583 y1hnda kervan vergisi 200 akyeye y1km1~tir.3

Kervan vergi gelirlerindeki art1~ ile dikey ni.ifus hareketle­rindeki yi.ikselme paralel bir ozellik gostermektedir. Tahrir kay1tlanmn aydmlatt1g1 16. yi.izy1l boyunca Mayka i.izerin­den geyen kervan sayilannda ve yuk miktarlannda hissedi­lir oranlarda art1~lar olm~ olmahdrr ve bu nedenle Mayka'mn ni.ifusu da si.iregiten bir art1~ gostermi~tir. Zikredilen do­nemlerde, Sumela Manastm'nda 60 ki~iden olw;mn, donemine g6re oldukya kalabahk bir din gorevlisi toplulugu mevcut­tur ve onlar da bir ~ekilde kervan geyi~leri ve artan ticaret ile yakmdan ilgilidirler.

16. yi.izy1lm ba~lanna ve son kismma tesadi.if eden bu y11lardan, 19. yi.izy1hn sonlan, 20. yi.izy1hn ba~lanna kadar geyen si.irede vuku bulan iy ve d1~ ni.ifus hareketlerine rag­men, Trabzon-Tebriz kervan yolu i.izerinde bulunan Mayka'da yok fazla bir yatay ni.ifus hareketi olmam1~t1r. Bu nedenle, bi.iyi.ik oranda Rum tebaadan olu~an H1ristiyan ni.ifusun yo­gunlugu devam etmi~tir.

Trabzon Tahrir Defterleri ve Ser'iyye Sicilleri i.izerinde yapt1g1 yah~malar ile hakh bir

,., line kavu~mu~ olan mi.iteveffa ~arkiyatyl Ronald Jennings de; 17 ve 18. yi.izy11larda Mayka bol­gesinin verimliliginden bahse­derek; Mayka ve yoresinde. meyve bahc;eleri , baglar. geni~ fmd1khk ve zeytmhkk r. an ko­\ anlan. c;ay1rhklar. k;1y ya~an­t1smm degi~mezi olan su degir­menleri, c;e~meler ve su kay­naklan, hatta baz1 yerlerde i.izi.imden ~1ra yaptlan i.iretim yerleri bulundugunu4 soyle­mektedir.

Sumela Manastm 'nm bu­lundugu bolgedeki kervan yol­lan, bunlara bagh ticari hayat, verimli topraklar, imparatorlu­gun saglam1~ oldugu ozgi.irli.ik ortammm ve yogun Hiristiyan ni.ifusun varhgmm bir sonucu

olarak, yorede 9ok9a kilise ve manasttr in~a edilmi~tir. 20. yl.izyil ba~lanndaki Trabzon Salnameleri kay1tlan da bu bilgileri teyit eder niteliktedir. Sal­namelere gore; 20. yl.izyil ba~lannda Ce­vizlik olarak da bilinen Mar,;ka bolgesinde SOO'den fazla kilise, manast1r ve ~ape!

mevcuttur.4 Aym ~e­kilde Gi.imi.i~hane ta­rafmda da: kilise, ma­nastlf ve bi.iyi.ik H1-ristiyan koyleri var­d1r ki, bunlann en onemlileri Krom, js­tavri vdmer'dir. Yag-

Duvar resimleri

hdere i.izerinde r,;atalla~an ana vadinin kuzey dogu yoni.inde Krom, Krom'un yakla~1k 12 kilometre dogusunda istavri ve istavri 'nin 3 kilometre dogusunda da imer yerle~imleri yer almaktad1r. <;ok yogun yerle~im yerleri olan bu yorelerde­ki yapilarm bi.iyi.ik k1sm1 ortar,;ag ozelligi gostermektedir ve ortar,;ag'da Trabzon'daki kralhg1 yonetmekte olan Komne­noslar'm Krom'dan ger,;mekte oian antik yolun gi.ivenligini saglamak ir,;in bir kale yaphrd1g1 bilinmektedir.4 istavri ve imer'den farkh olarak, Krom aym zamanda onemli bir ba­klf madenine sahiptir ve bu onemi salnamelerde de belirti­lir.4 19.yy ba~lannda Kromlulann Mar,;ka ile kendi koyleri arasmda daha geni~ ve rahat ula~1m saglanabilecek bir yol yapt1rm1~ olduklan da yine Salnamelerde kay1t altma alm­m1~tlr.4 Bu noktada, yazhk ticaret yolu iizerinde bulunarak Sumela Manastm'na en yakm ve oldukr,;a kalabahk bir yer­le~im olmas1 nedeniyle Krom i.izerinde durmak gerekir.

Anthony Bryer ve David Winfield yakm y1llarda bu bol­gede yaptiklan saha r,;ah~malannda; tiim kay1tlan ve tarihi vesikalan gormezden gelerek, bolgede ya~ayan bi.itiin H1-ristiyan halkm ve daha da ileri giderek, Mi.isliiman olduklan ir,;in mi.ibadeleden soma kalanlar dahil olmak i.izere Yunan men~einden geldiklerini bazen alenen bazen de dolayh ola­rak iddia etmektedirler.4 Son iki yiizyilda bolgede ara~tlrma yapm1~ hemen hemen ti.im ~arkiyat91 tarihr,;i ve yazarlar bi­linr,;li olarak bu tezi i~lemekte ve tezlerinin aksini ortaya ko­yan vesikalan gormezden gelmektedirler. Oysa gerr,;ekler r,;ok farkhdtr; ~arkiyat91 tarihr,;iler ya bilerek yada bilmeyerek, bol­gedeki hemen tiim Ortodoks Hlfistiyanlann vaftiz yeri olan Vazelon Manastm'ndaki kay1tlan gormezden gelmektedir­ler. Oysa, Vazelon Defterleri incelenmi~ olsayd1, kay1tlarda etimolojik olarak Yunanca ve Yunan isimleri ile hir,;bir ilin­tisi olamayan 9ok9a ismin yer ald1g1 ar,;1k9a goriilecekti.

Vazelon Vaftiz Defterleri iizerinde 9ah~m1~ olan Rus­tem Shukurov, Vazelon kay1tlannda ger,;en; ilhanh, Kuman, Bazar ve K1p9ak men~eli isimlerin Tiirkliiklerinin tart1~ila­mayacag1m, hatta Ti.irk Boylanmn biiyiik kitleler halinde Hi­ristiyanla~mas1 neticesinde bolgede konu~ulan Rumcamn da Ti.irk dilinden etkilendigini soylemektedir.4 Shukurov ve di­ger tarafs1z ara~hrmalar da bize gostermektedir ki, Anthony Bryer, Heath W. Lowry4 ve diger ~arkiyat91 ara~t1rmac1lann iddiasmm aksine, bolgedeki Yunanhlar Miisliimanla~arak Tiirkle~memi~, bilakis Ti.irk Boylanmn biiyi.ik kism1 daha Os­manh imparatorlugu Trabzon'u fethetmeden once Hlfisti­yanla~arak Yunanhla~m1~, ba~ka bir deyi~le Rumla~m1~hr.4

Donemi.ne gore 01-

dukr,;a yogun bir ticaret ag1mn tam merkezinde bulunun ve pek r,;ok uy­garhga ger,;i~ noktas1 ol­mu~ olan; ozellikle Mar,;­ka-Giimi.i~hane arasmdaki bolgede ya~ayan halklann kar~1hkh etkile~im ii;inde bulunmamas1 imkans1z­dtr. Bolgede mutlaka fark­h milliyetlerden, Mi.isli.i­manla~arak Tiirkle~enler bulundugu gibi H1risti­yanla~arak Yunanhla~an ve zamanla kendi milli­yetini unutan Ti.irk Boy­lannm da mevcudiyeti ta­rihi vesikalarla kolayca ispatlanabilen inkar edi-lemez bir gerr,;ektir. Bol­

gedeki Rum Yunan men~eli oldugu iddia edilen yogun yer­le~im yerlerinin isimlerinin etimolojik incelemesi de Bryer ve diger ~arkiyat ara~t1rmac1lanm yalanlamaktad1r. Mar,;­ka'daki yogun Hlfistiyan yerle~imlerinden; Hortokop, Gu­zari, <;ali, Varyan, Zavera, <;in, Semseddin, Virane adh koy­ler Ti.irk ve Ti.irkmen oymaklannm bakiyesi isimlerdir.4 Yine Ti.irkr,;e'de Krom olarak kullamlan ve Yunan kaynaklan ile ingilizce kaynaklarda Kurum olarak belirtilen yerle~im ye­rinin ad1 Ti.irkmen oymaklarmdan olan Goklen' e bagh bir top­lulugun ad1d!f. Kururn aynca Bulgar Tiirkleri hanlanndan bi­rinin ismi olarak da Krum=Kururn olarak kay1tlarda yer ahr.5

Boylece Krom yerle~imindeki H1ristiyan ahalinin, Bryer'in deyimiyle Kripto-Hlfistiyanlann en azmdan bi.iyi.ik k1smmm Yunanh degil, Ti.irk men~eli oldugu ihtimali kuvvet kazan­maktad1r.

Aynca; Karadeniz bolgesi folklorunun temel r,;algila­nndan olan ve Yunanhlar tarafindan sahiplenilmeye 9ah~1-lan kemenr;:e Kuman Tiirklerinin musiki aletinin ad1dlf ve Trabzon bolgesinde kemenr,;e e~liginde oynanan diiz horon; Gokoguz, bugiin bilinen ad1 ile Gagavuz Ti.irkleri tarafmdan halen bir gelenek olarak benzer figi.irler ile Balkanlar'da oy­nanarak, aym kokenden gelmekte olan r,;ok eski bir Ti.irk ge­lenegi devam ettirilmektedir.5 Yukandaki ornekleri r,;ogalt­mak miirnkiindiir fakat bu r,;ah~mamn konusu bolgede ya~am1~ olan halklann etnik men~elerini ortaya 91kartmak degildir, buna gerek de yoktur. Sadece, bugiin ozellikle ~arkiyat91 ta­rihr,;ilerin ileri siirdiigii tezlerin aksine, bolgede ya~ayan halk­larm biiyl.ik r,;ogunlugunun Htristiyan olmakla birlikte; Yu­nan men~eli olmad1g1 meselesini ar,;1khga kavu~turmak is­tedim. Baz1 tarihr,;ilerin ileri siirdiigii gibi; ~ayet bolgede ya­~amakta olan tiim halklar MO. 8. yl.izyilda Karadeniz'e gel­diklerine inamlan Argonautlar'm5 yada kolonicilerin baki­yesi olsa bile, iki bin kiisur yilda niifus sayilannm bugi.inkii rakamlara ula~mas1 imkans1zdlf. Ti.im; bu r,;aglann niifus ar­h~lan iizerindeki eksi r,;arpam olan salgm hastahk, sava~, sal­dm, baskm ve diger dogal afetlerin olumsuz etkilerini gor­mezden gelsek bile, MO. 'ki tarihlerde niifuslar1 belli olan Yu­nanhlann, bolgeye bu kadar hakim olmas1 ve binlerle ifade edilecek niifus katlanna ula~mas1 yine de miimkiin goziik­memektedir. Art1~m tek yolu karayoluyla gelen gor,;tiir ki, bu da, o donemlerde Orta Asya'dan gor,;mii~ olan Ti.irk Boyla-nndan rahatr,;a kar~ilanm1~hr. ·

Bolgedeki halklann hangi men~eden geldigi r,;ok onem­li bir konu degildir aslmda, yiizy11lar boyunca ban~ ir,;inde ya~amay1 ba~arm1~lardir ve muhtemelen son ::isirrl::ik i hilin-

9li propaganda ve k1~k1rtmalar olmam1~ olsa idi, var olan ba­n~ sekteye ugramadan devam edecekti. Bugiin nas1l H1ris­tiyan oldugu i9in Yunanistan'a gonderilen Karaman Tiirkleri tamamen Yunanhla~m1~sa, Miisliiman oldugu i9in Tiirkiye'de kalm1~ olan Yunan men~eli vatanda~lar da ya~ad1klan top­luma uyum saglam1~lardir. Tutars1z ve mesnetsiz tezlerle bu halklan ajite etmenin ve aralarmdaki karde~lik ve ban~1 boz­manm 9ok fazla faydas1 olmasa gerektir.

Tebaas1 olan vatanda~lanm hi9bir zaman etnik kimlik baglammda degerlendirmemi~ olan Osmanh imparatorlugu; yiizy1llar boyunca egemenligi altmdaki topraklarda ve Ma9-ka bolgesindeki fark11 inam~lardaki halklann bar1~ i9inde ya­~amas1 i9in gerekli ~artlar1 tesis etmi~tir. Bir islam devleti olan Osmanh imparatorlugu'nda Miisliiman olmak ko~uluyla et­nik kimligi ne olursa olsun kan bagma bak1lmaks1zm dikey hareketlilik te~vik edilirdi ve hi9 kimsenin oniine milliyetinden dolay1 cam bariyerler konulmazd1. Kan bagmm arand1g1 tek idari kademe padi~ahhktt ve bunun haricinde her Osmanh vatanda~1 bugiinkii idari sistemde ba~bakanhga denk bir ma­kam olan sadrazamhga kadar yiikselme hakkm1 haizdi.

Etnik tartJ~malan bir kenara btrakarak tekrar Sumela Ma­nastm etrafmda oriilmii~ olan ticaret agma donersek; bugiin bir k1sm1 Milli Park sm1rlan i9erisinde yer alan Altmdere koy yerle~kesi, Sumela Manastm'nm kuzey dogusunda yer ahr. imparatorluk kay1tlannda Sameruksa olarak bahsedilen yerle~kenin biiyiik k1sm1 bugiin Altmdere Koyii sm1rlan i9in­dedir. Art1k kullamlmayarak orman alam haline donii~mii~ olmakla birlikte, Niifus Miibadelesine kadar Altmdere ko­yiinde 9ok geni~ m1s1r, arpa ve bugday tarlalan mevcuttu ve koy yerle~irni Sumela'mn kar~1smdaki tiim vadi yamac1m kap­lamaktayd1. Yine, koyiin ortas1 olarak kabul edebilecegimiz bir noktada Horosan Harcz ile in~a edildigi belli olan orta boy bir kilise mevcuttur. Kuzey kap1s1mn iistiindeki kitabeden 1876 y1hnda in~a edildigi anla~1lan kilise halen ayaktad1r ve l 930'lu y1llardan itibaren bir miiddet cami olarak kullaml­m1~, bu donemde i9indeki freskler badana ile kapattlm1~t1r. Muhtemelen daha eski bir kilise binasmm yerine in~a edil­mi~ olan yap1, dogu bah yoniinde tek sahma sahip bazilika tarzmda in~a edilmi~, orta k1sm1 i~lemeli dort siitun iizerine oturtulmu~tur. Dogu k1smmdaki apsis boliimii cami olarak kullamld1g1 donemde y1k1larak diiz bir duvar ile kapat1lm1~ttr. Gorgii tamklan y1k1lm1~ olan apsiste de fresklerin bulundu­gunu soylemektedir. Dogu-bah yoniinde 12 metre uzunlu­ga, 8 metre geni~lige sahip olan kilisenin, kesme ta~tan in~a edilmi~ olan duvarlan yakla~1k bir metre enindedir. Kuzey ve bah tarafmda olmak iizere iki kap1s1 olan yapmm; 9atts1 kiremit ile ortiilmii~tiir ve 9att ortiisii be~ik tonozdur. Yapmm pencereleri, bu bolgedeki yap1lara ben­zer olarak, d1~tan dik­dortgen bi9iminde ve dar iken, i9 k1s1mda ke­merli ve alt k1s1mlan yakla~1k yetmi~ derece egime sahip daha geni~ olarak in~a edilmi~tir. Pencere kenarlannda siisleme ve basit boya­ma izleri halen goriile­bilir durumdad!f. Gele­neksel ~ape! ve kilise mirnarisinden farkh ola­rak, dikdortgen planm-

da in~a edilmi~ olan yapmm ta~ i~9iligi ve l'nimarisi Krom vadisindeki yap1lar ile benzerlik gosterir. Yapmm 2008 y1-lmda yerinden sokiilerek 9almm1~ olan kuzey taraftaki iiziimlii kap1 i~lemeleri 9ekici bir giizellige sahipti.

Kilise tavamnda giiniimiize kalmay1 ba~arm1~ Theotoks Tann anas1 Meryem ve <;ocuk isa ile Pantakrator isa freskleri goriilebilir durumdad1r. Yine kilise tavanmda ke­narlan yapraklarla i~lenmi~ motifler, on iki ko~eli daireler var­d1r ki bunlann aymlanm Krom antik kentindeki kilise ka­lmttlarmda gormek miimkiindiir.

Bolgedeki yogun Htristiyan yerle~imi ve Giimii~hane Ma9ka arasmdaki antik donemden buyana kullamlan ticaret yollan goz oniine ahnd1gmda; dag silsilesinin giiney taraf1-na konumlanan Krom antik kenti, istavri ve imer ile dagm kuzey yama9lannda yer alan Sumela Manastm arasmda ku­rulu yogun bir i~birligi ve ileti~im ag1 bulundugu kolayhk­la goriilebilir. Giimii~hane bolgesi, Trabzon' a nazaran i9 Ana­dolu ile daha yogun ili~kide oldugu i9in Trabzon'dan once Hiristiyanla~m1~ olmas1 kuvvetle muhtemeldir. Daha once­den bir kiilt alam olup olmad1gm1 bilemedigimiz Sumela Ma­nastm'nm kuruldugu vadiden Manasttr yerle~kesi kurulmadan onceki kadim donemde de antik yollar ge9iyor olmahdrr, 9iin­kii bolge antik yol giizergahlannm kesi~me noktasmda yer almaktad1r. Bu nedenle, Sumela Manastm'm kurduklan ri­vayet edilen Atinah iki ke~i~ Sofronios ve Barnabas muh­temelen ya Krom-Kulat giizergahmdan Sumela'nm bulun­dugu bolgeye gelmi~ler, ya da bu bolgedeki ke~i~ ve H1ris­tiyanlardan gii9lii bir yard1m alm1~ olmahd1rlar. Deve ker­van hanlannm bulundugu zirve nokta olan Kulat, Krom an­tik kent yerle~kesi ile Sumela arasmdaki doniim noktasm­da yer almaktadtr. Tiim bu bilgiler 1~1gmda, iki ke~i~ten once, Sumela'nm kuruldugu yerde, bir yo! gozetleme kulesinin yada benzer yapmm bulunmas1 kuvvetle muhtemeldir.

Sumela'mn kar~1 yama9lannda, Manastir'a giden yo­lun dere ge9i~i iizerine in~a edilmi~ olan ikinci kopriiniin, he­men solundan yukanya dogru gidildiginde. on dakikahk yii­riiyii~ mesafesinde. Sumela Manastm'mn ozellikle giri~ ka­p1s1m net olarak gozetleyebilen. simetrik olarak Aziz Bar­bara ~apelinin tam kar~1smda yer alan: ki.i9iik bir ~ape! ka­hnt1s1 vard1r. Sapelin yap1h~ tarz1, yer se9imi ve mimarisi Ka­padokya iislubunu hahrlat1r niteliktedir. i9inde halen fresk kalmttlan bulunan ~apelin, fresklerinin iislubu Sumela Ma­nastm iyindeki Magara tapmagm ii9iincii kat fresk iislubu ile benzerdir. Kaya blogunun ortasmda; iki metre uzunlugun­da, bir bu9uk metre geni~ligindeki di.iz alana ~ape! ~eklinde

in~a edilen yap1, gozet­leme noktas1 olarak da

na ragmen bu ~irin ~ape! de maalesef amlan ile birlikte definecilerin h1~­mma ugramaktan kurtulamam1~tu. Defineciler tarafm­dan tahrip edilen ~apelin, be~ik to­noz ortiisii ve giri~ yoniindeki duvan tamamen y1k1lmak­la birlikte, apsisin­deki isa freskinin 9ok az bir ktsm1 go­ri.ilebilir durumda­dtr. Sumela'nm kar­~1s mda 1ss1z bir noktada in~a edilen ~ap e ! , gozetleme kulesi gorevinin ya- Hiicreferin yanmdaki ~ape/fer

mnda ke~i~ler i9in ibadet yeri olarak da hizmet etmi~ olma­hd1r.

Yukanda bahsedilen \'e Sumela'y1 giiney dogusunda­ki k~1 yama9lardan goren ~apeL gozetleme kulesi de Sumela Manasttr kompleksi kurulmadan once bolgede kii9i.ik ~ape! ve gozetleme kulelerinin varhg1 tezimizi dogrulamaktadtr. Bugiin kullan1lmakta olan karayollanm yok sayarsak, 4. yiiz­y1llarda strfbir Manasttr kurmak i9in Sumela'nm bulundu­gu sarp kayaya t1rmamlmas1 pek anlam ifade etmemektedir. Kald1 ki, o donemde Trabzon'dan Sumela'mn bulundugu bol­geye hi9bir yol kullamlmadan vanlmas1 en az bir hafta sii­recektir. Krom ve istavri iizerinden Kulat hanlan a~1larak Su­mela 'ya vanlmas1 9ok daha kolaydtr ve Manasttr aym za­manda buradan ge9mekte olan antik yollann da giivenligi­ni saglamaktad1r. Bu donem ile ilgili soylediklerimiz tabii ki kamtlanamayacak gozlemlerdir, 9iinki.i elimizde bu donemi ve baglanttlan anlatan hi9bir beige yoktur.

Fakat $U ihtirnalleri de degerlendirmeye almah, baz1 bag­lanttlan gozden ka91rmamahyiz. Acaba kurucu oldugu ri\'ayet edilen iki ke~i~ ve sonradan tesisi geli~tiren ke~i~ler. kadim Karaaga9-Hanciika-Ac1su-Kulat-istavri yada Karaaga9-Hanciika-Ac1su-Kulat-Krom giizergahlanm kullanarak, c;ok erken donemlerde bile buralardaki manasttr ve ke~i~ler ile baglant1 ic;inde mi idi . Bu bolgeden gec;en yo! acaba sadece bahar ve yaz mevsimlerinde mi kullamhyordu, ve acaba bu eski9ag yolu Trabzon 'da Htristiyanhgm Aziz Andreas tara­findan 3.yiizytllarda yay1lmasmdan5 once de kullamlmakta m1 idi . Bunlar kesin olarak yamtlanamayacak ama belirtil­mesi gereken, Altmdere vadisinden ge9en ticaret yolu ve ya­~am hakkmda tarihsel yonden biiyiik onem ta~1yan sorular­dtr.

Sumela Manastm'na bugiin motorlu ta~1tlarla bir saat­te ula~mak miimkiindiir. Oysa, ilk kuruldugu y1llarda Ma­nasttr ' a ula~1mm nas1! sagland1g1 hakkmda c;ok fazla bilgi­miz olmamakla birlikte; 9ok uzun ve zorlu bir yolculuktan sonra Manasttr'a ula~1labiliyor olunmahd1r. Bugi.in kulla­rulmakta olan ve 20. yiizy1l ba~lan gibi c;ok yakm bir donemde in~a edilmi~ karayollanm bir an ic;in yok sayarsak; Trabzon'a gemi ile vanld1ktan sonra, mevcut karayollan giizergahla­nndan farkh olarak, bugiin Meryemana deresi boyunca de­vam etmekte olan yo! degil de, daha once bahsedilen tepe­lerden ve yamac;lardan gec;mekte olan ~ose yollar Sumela'ya ula~mak ic;in kullamlmaktayd1.

Giimiishane tarafmdan ulas1m ise. ozellikle bahar ve

yaz aylannda Krom antik kenti iizerinden, ·yada Kulat hanlanmn bulundugu mev­kiden ge9mekte olan kadim ticaret yollanndan saglam­yordu.5 Sumela Manastm'nm yukansmda yer alan, kes­tirme yolun ge9mekte oldu­gu Karaaga9 ve Han9iika yaylalan da Sumela Manas­tm ile baglant1h idi ve her iki yaylada bu donemden kalma duvar ve bina izleri halen mevcuttur. Sumela Manastt­n 'nm giri~ merdivenlerinin solundan, su kemerlerinin bittigi yerden yukan dogru 1650m irtifada bulunan Ka­raaga9 yaylasma 91kan ve yaylanm kuzeyinden devam ederek, Krom ile Kulat Han­

lan ' na u la~an 9ok eski bir ~ose yolun kalmttlan halen mev­cuttur. Yer yer duvarlar ile gii9lendirilerek at yiiriiyii~iine uy­gun geni~likte ~a edilen ~ose, Sumela ile Krom, Kulat, imer, Santa ve istavri arasmdaki baglant1y1 saglayan kestirme yol­dur. Deve kervanlannm kullanabilecegi geni~likte olmayan bu yo!, Sumela'nm gi.ineyinden ge9mekte olan antik ticaret yolundan daha k1sad1r. Yukanda zikredilen bu yo! takip edi­lip, antik ticaret yolu rotas1 sola almarak, Karaaga<;: yayla­sma 91ktld1ktan sonra yola devam edildiginde; Han9iika ve Camibogaz1, Ac1g6l yaylalanna ula~1hr ki, bundan sonra zir­venin diger yanma doniildiigi.inde, kadim donemden buya­na kervan yolu olarak da kullamlm1~ olan, Krom antik yolu ile istavri antik yolunun birle~me noktasma en yaktn, 9ok uzun siiredir kullamlmakta olan ve 2300m irtifada yer alan kadim Kulat Deve hanlanna vanhr. ·

Anthony Bryer de, Sumela Manastm'ndan Krom an­tik kentine ula~an yolun, klvnmlar halinde dola~arak iki dere arasmdan Camibogaz1'na ula~ttgm1 ve mezkur yolun at si.i­rii~ii ile I 0 saatlik bir mesafede bulundugunu kaydeder. 5

Bryer'in bahsetmi~ oldugu yo!, Cevlik yaylasmdan ge9mekte olan antik ticaret yoludur ve deve yiiriiyii~iine miisait olarak, Sumela' dan Karaaga9 yaylasma ula~an yoldan daha uzun­dur.

Bryer'e gfae; Giimi.i~hane ile Ma9ka arasmdaki zirve noktas1 olan Camibogaz1'ndan; istavri, Krom ve imer'e or­talama iki saatlik at siirii~ii ile ula~1labilmektedir ve buradan Giimii~hane'ye alt1 saatlik bir yol vardtr. Bryer, orta9ag ta­cir ve seyyahlanmn Bayburt, Trabzon arasmdaki yolu ii<; giin­de gidebildiklerini soylemektedir.5 Bryer'in venni~ oldugu ve 9ok uzun siiredir kullamlmakta olan yol giizergah1, bizim bulgular1mizla ve 1930 y1lmda dogmu~ olan yore sakini Mer­sin Y1ldmm ile Aziz Tiifek'in verdigi bilgilerle ortii~mektedir. Bryer'in de soyledigi gibi, Camibogaz1'na vanld1ktan son­ra; Krom, imer yada istavri giizergahlanndan herhangi biri kullamlarak Gi.imii~hane'ye ula~mak miimkiin iken, i9 Ana­dolu'dan Erzurum Bayburt istikametinden gelindiginde ise, yine antik ticaret yolu takip edilerek bu giizergahlardan her­hangi birinden Kulat hanlanna ve oradan aynlan patika ile Sumela Manastm'na ula~mak miirnkiindii. Mezkur giizergah aym zamanda Krom iizerinden gelen ve yaz aylannda kul­lamlan antik ticaret yolu ile de kesi~mektedir.

Trabzon yoniinde Altmdere vadisinden kadim donem­lerden itibareri, yo gun hareketliligi ge9 19. yiizy11lara kadar devam eden antik ticaret yolu, Sumela Manastm'nm yakla~1k

bir kilometre giineyinden gei;:mekte idi ve halen bu kesim­Jerde ta~ do~e deve yollan ile, Manastu'm tam kar~1smda­ki yamai;:larda, yakm y1llarda Manastu'a restorasyon mal­zemesi ta~1mak ii;:in kurulmu~ olan teleferigin bulundugu kop­riiniin yukansmda daha once bahsedilen ~ape! kalmt1s1 bu­lunmaktadu. Mezkur ~apelin, daha once de soylendigi gibi gozetleme kulesi olarak da kullamlm1~ olmas1 kuvvetle muh­temeldir. Giiniimiizde art1k i;:ok az kism1 goriilebilir durum­da olan bu ta~ do~e yollar, elli ya~m iizerindeki ybre halk1 tarafmdan i;:ok iyi bilinmektedir. Yore sakinlerinin anlatimma gbre; Camibogaz1'nm kuzey yakasmda, Altmdere Vadisi ta­rafmda dere gei;:i~inde uzun siire kullamlan ve birkai;: yil once y1k1lm1~ ta~ bir koprii vard1. Ticaret yolu, Ta~koprii'niin yu­kansmdan Cevlik yaylasmdan gei;:mekte idi ve mezkur yay­lada halen ta~ do~e yollar mevcuttur. Buradan devam eden yo!, bugiin yaylalara ula~1mda kullamlan motorlu arai;: yo­lunun yakmlarmdan gei;:erek, asfaltm biti~ noktasma ula~­maktayd1. Kaderefke olarak adlandmlan bu yo!, asfaltm bi­timindeki hanlara ula~1yordu. Giiniimiizde biiyiik arai;:lann 91kabildigi son nokta olan asfaltm bitimindeki dinlenme tes­islerine varmadan, Altmdere Milli Park giri~inden yakla~1k bir kilometre ileride, sag tarafta yer alan caminin bulundu­gu yerde deve hanlan vard1 ve buras1 Hamn Suyu olarak isim­lendirilmekteydi. Yore sakini Mersin Y1ldmm ve Aziz Tii­fek; bugiin Cami bulunan yerin yakmmda; hanm suyu/Jrmag1 isimli yerde deve hanlannm bulundugunu, yer yer bir met­re geni~lige ula~an ve baz1 k1s1mlan ta~ do~e olan yolun bu­radan yukan dogru hafifbir meyille devam ederek l 900'lii y1llann ba~lannda tarlaya i;:evrildigi ii;:in Yenikoy olarak ad­landmlan ai;:1k alandan gei;:erek Saveriksa yaylas1 ile Altm­dere koyii arasmdaki geni~ i;:ayuhk alana ula~t1g1m, tiim bu giizergah iizerinde 9ok9a ~ape!, yerle~im ve ev kalmt1s1 bu­lundugunu soylemektedirler. Bu bolgede, yoreyi olduki;:a iyi bilen koy sakinleri ile yapm1~ oldugumuz saha ara~t1rmala­n da, yukandaki bilgileri teyit eder niteliktedir fakat antik ticaret yollannm biiyiik k1sm1 1958 'Ii y1llardan sonra ai;:Ilan motorlu ta~1t yollanmn altmda kalm1~ yada uzun siire kul­lamlmad1g1 ii;:in gozden kaybolmu~tur.

Bugiin hii;:bir iz kalmayan deve hanlannm bulundugu yer, MuratArslan'm bahsetmi~ oldugu iskopel yaylasmdan gei;:erek Cevlik bogazmdan a~ag1 inen ve bahar, yaz aylannda kullamlan antik ticaret yolunun5 buradan gei;:tiginin en bii­yiik kamt1d1r. Deve hanlannm bulundugu Hamn Suyu isim­li mevki, aym zamanda Sumela Manastm'na 91kilmak ii;:in kullamlan antik zikzakh yolun ba~lang19 noktas1du.

Deve hanlannm yukansmda, Sumela Manastin'mn uzun siire kullamlan kirei;: ve kiremit kuyulan bugiin hala goriile­bi l ir durumdad1r. Bali;:Ik topraktan elde edilerek, 9at1 ortiisii olarak kullamlan ki­remitler, buradaki ocaklarda pi~irilerek, yapt!arda sonmi.i~

olarak kullamlan ki­rei;:, kalker ozelligi gosteren kayai;:lann pi~irilerek eritilmesi metodu ile elde edil­mekteydi. Bolgede; bu donemden kalan yapt!arm tiimiiniin

9at1 ortiisii kiremitten olu~makta iken, hemen hemen tiim ya­p1larda zikredilen kuyulardan elde edilen kirei;: temel yap1 mal­zemesi olarak kullamlm1~t1r. Kirei;:, bu bolgelerdeki binalarda 9ok9a kullamlan Horasan Harcz'nm temel yap1 bile~enle­rinden bir tanesi idi. Sumela Manastm'nda in~a faaliyetle­ri siiregiten bir seyir izledigi ve kaya kiitlesinden ozellikle, sonbahar k1~ mevsimlerinde dii~en irili ufakh pari;:alar kom­pleksin 9at1smdaki kiremitleri zaman zaman k1rarak, yap1-larm degi~ik k1s1mlanna zarar verdigi ii;:in, 9at1 aktanm1 s1-rasmda kullamlacak kiremit ve in~aat malzemesi olarak kul­lamlacak olan kirei;: ihtiyac1 hii;:bir zaman bitmiyordu. Ma­nastu'm tamiratmda kullamld1g1 konusunda ~iiphe olmayan kirei;: ve kiremit aym zamanda vadi ii;:erisindeki koprii, ev ve kilise in~aatlannda da kullamlarak Manastrr'a gelir saglamyor olmahd1r.

Deve hanlannm bulundugu noktadan kuzeye, Trabzon istikametinde devam eden ticaret yolu, Altmdere Skalita ko­yiiniin list tarafmdan devamla, Saveriksa yaylasmm a~ag1-smdan gei;:erek Yazhk Livera Koyii'ne ul~makta idi. Altmdere Koyii'niin biti~ noktasmda, tam Saveriksa yaylasmm alt ta­rafmda bugiin ladin agai;:lannm korumasmda olan bir kirei;: kuyusu ve han m1 kilise mi oldugu kalmtismdan anla~1lamayan iki metruk yap1 kalmt1s1 mevcuttur. Yukanda bahsedilen ve <;evirme olarak isimlendirilen ai;:1k alana yakla~1k yanm ki-lometre mesafede bulunan bu kalmttlar; vadinin aym anda giineyini ve kuzeyini gozetleyebilen bir s1rt noktas1 iizerine in~a edilmi~tir. Yore halkmm verdigi bilgiler, kervan yolu-nun buradan gei;:erek, bu bolgedeki kilise ve manasttrlann idaresini elinde bulunduran Metropolit'in ikametgah1 olan Yazhk Koyii'ne ula~makta oldugu konusunda ku~kuya yer b1rakmamaktad1r.

Sumela Manastm'na en yakm koy olan Altmdere ile, Sumela'mn vakfiyesi Yaz!tk koyleri arasmda yer alan , yu­kanda bahsedilen antik ticaret yolu iizerinde 9ok9a mahal­le yerle~irnleri. hayvanlar ii;:in geni~ otlakJar. kirei;: kuyula­n ile kili eve apeller me\'cuttur. Bugiin kalmnlan goriile­bilen bu kih e. ape! Ye han mtehgmdeki binalan bizzat ge­zerek yerinde te pit etmeye i;:ah nm \ e birka tane-inin ka­hnt1s1m yerinde tespit edebild1m Uzun siire olduki;:a) ogun bir ticaret yolunun tam merkezmde yer alan Sumela .Ma­nastm 'ndaki ke~i~lerin, etraflannda var olan ticarette pay sa­hibi olmamas1 imkans1zd1r. Manast1r'm bu kadar biiyiik bir kompleks haline doni.i~mesinde, kadim donemlerden buya­na kullamlmakta olan antik ticaret yolunun Krom antik ken­tinin zenginle~mesinde oldugu gibi, biiyiik etkiye sahip ol­

dugu ai;:Ikttr. Ozellikle ker­van yollan ile ilgili i;:ogu harabe halindeki ve kulla­mm amai;:lan anlamland1-nlamayacak durumdaki bina kalmt1lan harii;:, gii­niimiize herhangi yaz1h bir vesika ula~mam1~t1r. Bu nedenden otiirii, saha ara~­t1rmalannda yore halkmm, yoreyi i;:ok iyi bilen; Koyiin ilk ogretmenlerinden Os­man Tiifek' in, bir don em Almanya'da da bulunmu~ olan Aziz Tiifek'in ve Ah Tiifek'in, Koyiin en ya;h ki~isi olan ve yetmi ) ii on­cesini i;:ok net hanrla_ a Mersin Yildmm'm \e . 'o_ imam1 Kemal Y1ld1 bugiine herhan~~::__:__::.:;:;=------

kalmam1~; kervan yollan, han, kilise kalmtilan, kiw; ve ki­remit kuyulan ile ilgili verdikleri bilgiler tarihi vesika nite­liginde hayati onemi haizdir. Bu bilgilerin 1~1gmda, tarihi bina kalmtilannm incelenmesi ile Altmdere yerle~imi, tanm1 ve ticari hayatJ hakkmda yok onemli sonuylara ula~mak mi.im­ki.in olabilmi~tir. Sumela Manastm ve Manastir yerle~kesi­nin ic;inde bulundugu Altmdere Koyi.i hakkmdaki bilgilerde, 1923 mi.ibadelesi ile Altmdere Koyi.i 'ne yap1lan 1929-1930 y11lan iskam arasmdaki ara donemde kopukluk vardrr. Bu ne­denle, yore sakinlerinin verdigi bilgiler tarihi vesika mahi­yetindedir.

1923 y1h Agustos aymda; Manastir ve etrafmdaki bol­ge dahil, Lozan'da vanlan antla~ma geregi, Altmdere'de ve Krom, istavri, imer antik yerle~imleri ile diger koylerde ya­~amakta olan Rumlar Ti.irkiye' den aynlm1~tir. Trabzon 'da­ki Hiristiyan ahalinin aynlmasmdan soma, Lozan'm mi.ibadele ile ilgili k1sm1 i.izerindeki mi.izakereler; Ti.irkiye, Yunanistan arasmda 1924 y1lmda ba~lay1p, mi.ibadeleye tabi olanlann etabliler mi.ilkleri i.izerinde y1kan yozi.imii kolay olmayan an­la~mazhklar neticesinde, ancak 1925 yilmda sonuylandm­labilmi~tir. 5 Ni.ifus Miibadelesi'nden sonra, 1929 yilma ka­dar bo~ kalan Altmdere Koyi.i 'ne ilk olarak; 5-7 Temmuz 1929 tarihleri arasmda Siirmene, Of civarlannda meydana gelen ve biiyi.ik can kaybma neden olan sel felaketi sonucu evsiz kalan selzedeler5 devlet tarafmdan yerle~tirmi~tir. Bundan once, konargoyer olarak ya~amlarm1 idame ettiren Karlik koyii sakinleri Altmdere Koyi.i'niin baz1 mahallelerinde, ozellik­le Tope/er; mahallesinde ikamet etmekte idiler. Yore sakin­lerinin verdigi bilgiler, 1930 ' lu y1llarda koyde pek yok terk edilmi~ ev bulundugunu, geni~ tarlalann; m1sir, bugday ve arpa ekildigini ve ekinlerin oldukya iyi durumda oldugunu dogrulamaktadir.

Yine, yore sakinlerinin verdigi bilgiye gore; devlet ta­rafmdan koyden y1kart1larak yerlerine Siirmene ve Of'daki selzedelerin yerle~tirilmesine kizm1~ olan Karlik koyliileri, i~gal ettikleri evleri terk etmeden once, koydeki evlerin bii­yi.ik k1snum yakarak kullamlamaz hale getirmi~lerdir. Bun­dan soma, ticaret yollarmm da yon degi~tirmi~ olmasmm et­kisi ile, Altmdere Koyii ki.iyiilmii~. yakilan evlerin biiyi.ik kis­m1 iskan edilmeyerek metruk duvar kalmtilan haline do­nii~mii~tiir. Ti.im bu nedenlerden oti.iri.i, bolgedeki saha ara~tirmalannda, saglam durumda kalm1~, han, kilise ve ev kalmtis1 bulmak imkans1zd1r. fb

KAYNAKLAR I- Ksenophon Anabasis, Onbinlerin Donii$ii. <;eviren; Tanju GokrOI. ikinci

Bask1, Sosyal Yayllllar, Ankara, 1998, s. 144. 22 Millet Sistemi: Osman/1 imparatorlugu'nunfethettigi topraklarda bulunan

zimmiler o/arak da bilinen Kitap Ehlinin, hukuk ve himaye bah§edici b ir a hit ile i s­/am devletinin idaresi a/tllla ahnd1g1 tqkilat, bir hukuki sozleimedir. Millet sistemi, kavim ve di/ temel/i aidiyete deg ii, dini ve cemaat temelli aidiyete dayanmaktayd1. Bu sayedefethedilen pek rok yerde dag1mk ha/de ya$ayan birbirine diiiman kavimlerin tek cemaat at111da toplanarak dini ina111$lanm serbestre yaiamalan saglanm1I1tr. im­paratorluk giiflii iken miikemmel i~leyen sistem, J 789 Frans1z Devrimi ve sonrasm­daki milliyetrilik ak1mlan neticesinde imparatorlugun a/eyhine olmu$. yii:y11/ar irin­de millet sistemi altmda Orgiitlenmi~ olan tebaalar, imparatorlugwi fOziilme ve da­g1lmas1m h1zlandirm1$t1T. Millet Sistemi ve Osmanh Aile yaplSl hakk111da dahafa:la bilgi irin; bkz. ilber Ortay/1, Osmanh Toplumunda Aile, 5. Bask!, Pan Yay111c1hk.is­tanbul, 2002. s. 7-16.

3 -Anthony Bryer vd. The Post-Byzantine Monuments of the Pontos, A Sour­ce Book, Ashgate Variourum Collected Studies Series: CS707, UK, 2002. Boliim I. s. ix.

2 F.i. Uspenski, Trabzon Tarihi, Kurulu$undan Fethine Kadar, <;eviren; En­ver Uzun, Eser Ofset Matbaac1/1k, Trabzon 2003, s. 99.

3 Hiiseyin Albayrak vd. Trabwn Ydhg1 97, Yaylll No: 52. Trabzon Belediye­si Kiiltiir Yay111/an, Trabzon, 1997, s. 86.

4-Necmettin Aygiin, Onsekizinci Yiizy1/da Trabzon'da Ticaret, Serander Ya-y111lan, Trabzon. 2005, s. 119.

5- B1ye'r vd., a.g.e., s. ix. 6-A.g.e., s. ix. 7 -Jakob Philip Fallmerayer, Dogu'dan Fragman/or, <;eviren Hiiseyin Sali­

hog/11, I. Bask1, imge Kitabevi, istanbul, 2002, s. 121.

8- Enver Uzun, Rus hgal Komwam S. P. Mintslov'un Trabzon Giin/iig;;, I. Bas­k1, Eser Ofset Matbaacd1k, Trabzon, 2008. s. 76.

9- Enver Uzun, i$gal Y1llannda (1916-19179 Trabzon 'da Rus Askeri Gazete­si Voenmy Listok. Eser Ofset Matbaac1/1k, Trabwn, 2008, s. 23-25.

JO- Collette Estin, Helene Laporte, Yunan ve Roma Mitolojisi, <;eviren: Musa Eran, 24. Bask1, Tiibitak Yaylll lan, Ankara, 2007, s. 104.

11- Hanefi Bostan, XV-XVI. As1rlarda Trabwn Sancag1nda Sosyal ve iktisa­di Hayat, Tiirk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 2002, s. 372.

12- Bostan, a.g.e., s. 373. 13- Claude Cahen, Osman/1/ar 'dan Once Anado/u'da Tiirkler, E Yaymlan, 3.

Bask1, istanbul 1994, s. 166. 14- ibrahim Te/lioglu, Osmanh Hakimiyetine Kadar Dogu Karadeniz'de Tiirk­

ler, 2. Bask1, Serander Yaymlan, Trabzon 2007, s. 4, 6. 15- William Eleroy Curtis, Araound The Black Sea-Armenia, Caucasus, Cir­

cassia, Daghestan, The Crimea, Roumania, Hodder & Stoughton, New York, b.t.y., s. 46-47.

16- Edwin Lord Weeks, From The Black Sea Through Persia and India, Har­per & Brothers Publishers, New York, 1896, s. 2.

17- ibn-i Bawta, T11hft!tii'n-nazar Ji Araibii'/-emsar ve 'acaibii'l-t!~far Seya­hatname-i ibn-i Battuta, <;eviren; Mehmet !jerif. istanb11/, I 333, s. 328.

18- Osmanli imparatorlugu 'nun, fetheuigi iilkelerin arazisini tescil, 1opragm miilkiyeti ile kullamm bifimini ve vergi oranlarim saptamak if in diizenli olarak ru­tulan kay11/ara tahrir denmekteydi. Tahrirlerin, otuz y1/da bir yenilenmesi kanundu. imparatorlugun idare hayat1nda bolge bolge yaz1/an niif11s ve arazi tahrirleri rok bii­yiik bir itina ve dikkat ile yap1/ird1. Tiim mali, ekonomik durum ve tqkilat yaplSl b11 kay1tlara gore gerreklqtirilmekteydi. Tam kapsamh olarak haz1rlalll1n tahrir defterlerine icma/ Defteri denmekte idi. Bilgi irin; bkz. M. Tayyib Gokbilgin, "XVI. Yiizyd Ba$­lannda Trabzon Livas1 ve Dogu Karadeniz Bolgesi" Belleten, Cilt XXVJ, Say1: 102, TTK Yay1m, Ankara, Nisan 1962, s. 295.

19- Mehmed Nevi. Kitab-1 Cihan-Niima, Nqri Tari/ii, JI. Cilt, Tiirk Tarih Ku-rum11, Ankara, 1995, s. 826-827.

20- Bostan, a.g.e., s.376. 21- Karagoz, Marka Yu Ad/an, Turan Kiiltiir Vakf1, istanbul, 2003. s, 90. A.g.e., s. 90. 22- M. Tayyib Gokbilgin, "XVI. Yiizyil Ba$lannda Trabzon Livas1 ve Dogu

Karadeniz Bolgesi" Belleten, Cilt XXVI, Say1: 102, TTK Yay1m, Ankara, Nisan 1962, s. 293.

23- Dor. Dr. Murat Arslan ba1·kanhg1nda 01-19 Agustos 2008 tarihleri ara-s1nda Gerreklqtirilen, Trabzon iii ve On yedi ilresi Yiizey Ara1t1rmas1 Raponi.

24-Aslan, a.g.r .. 2008. 25- Bostan, a.g.e., s. 184. 26- A.g.e., s. 452. 27- Jennings, a.g.e., s. 585. 28- Bostan, a.g.e., s. 184. 29- Jennings, a.g.e .. s. 597. 30- A.g.e., s. 184. 31- Bostan, a.g.e., s. 185. 32-A.g.e., s. 185. 33-A.g.e .. s. 185-186. 34-A.g.e., s. 188. 35- A.g.e., s. 188. 36- A.g.e., s. 447-448. 37- Jennings. a.g.e., s. 583. Trab~on Vilayeti Salnamesi, 1904, C. 22, Tra11skripsiyo11 Kudret Emiroglu,

Bas1m Yeri Trab:on Matbaas1, Trab;;on iii ve ilreleri Egitim, Kiiltiir ve Sosyal Yar­dunla~ma Vakft Yayin/an, Ankara, 2009, s. 259.

38- B1yer vd., a.g.e., Part- /, s. 268, 287. 39- Sabri Ozcan San, Trabwn Salname/erinde Giimii1hane Sancag1, Giimii$-

hane Valiligi Yay1m, No:3, s. 104. 40- Trabzon Vilayeti Salnamesi, a.g.e .. s. 229. 41- Bryer vd., a.g.e., Part: I, s. 268, Part: 4, 148. 42- R11stam Sllllkurov, Turkish Speaking Byzantines of the Pontos, Trabzon Ta­

rihi Sempozyumu Bildirileri, 06-08 Kas1m 1998, 2. Bask!, Trabzon Belediyesi Kiiltiir Yay1nlan, Trabwn, 2000, s. 102-104.

43-Heath W. Low1y, Trabzon !jehrinin islamla$mas1 ve Tiirkle$mesi 1461-1583, Bogaziri Dniversitesi Yaylllevi, istanbul, 2005.

44- Bostan, a.g.e .. s. 347, 545. 45- Bostan, a.g.e., s. 341-342. 46- Bostan, a.g.e., s. 345. 47- Bostan, a.g.e., s. 350 48- Estill ve Laporte, a.g.e., s. 190-191. 49- Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869, C. 16, Transkripsiyon Kudret Emirog­

lu, Trabzon iii ve itreleri Egitim, Kiiltiir ve Sosyal Yard11nla1ma Vakfi Yay111lnn, An­kara, 2007, s. 329.

50- Dor. Dr. Murat Arslan ba$kanhgrnda 01-19 Agustos 2008 tarih/eri ara-s111da Gerreklqtirile11, Trabzon iii ve On yedi ilresi Y1lzey Ara$t1Tmas1 Raporu.

51- Bryer i·d., a.g.e., Part: I, s. 283. 52- Bryer vd., a.g.e., Part: I, s. 283. 53- Arslan, a.g.r. 2008. 54-Mehmet Gonliibol, Cem Sar vd., Olay/aria Tiirk D1$ Politikas1 ( 1919-1995),

9. Bask1, Siyasal Kitabevi Yay1m, Ankara, 1996, s. 63-69. 55- Hikmet Oksilz, "(:aykara'da Afete Bagh Gor ( 1929-1973)", Karadeniz Ta­

rihi Sempozyumu (25-26 May1s 2005)", II. Cilt. KTO Yaym1, Trabzon , 2007, s. 1006-07.