Środowisko przyrodnicze,  gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna  

w V w. p.n.e. – VII w. n.e.  w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna 

            

  

OŚRODEK BADAŃ EUROPY ŚRODKOWO‐WSCHODNIEJ WYDZIAŁ HISTORYCZNO‐SOCJOLOGICZNY UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU 

STOWARZYSZENIE ARCHEOLOGII ŚRODOWISKOWEJ SAS WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO 

  

   

         

 

ŚRODOWISKO I KULTURA ENVIRONMENT AND CULTURE 

 Tom 8 

  

Redakcja Maciej Karczewski, Małgorzata Karczewska, Mirosław Makohonienko, 

 Daniel Makowiecki, Ewa Smolska, Piotr Szwarczewski  

   

                  

Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010 

V Sympozjum Archeologii Środowiskowej  VIII Warsztaty Terenowe 

    

 Białowieża 22­24 września 2010 roku 

 

   

Środowisko przyrodnicze,  gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna  

w V w. p.n.e. – VII w. n.e.  w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna 

        

 

           

Organizatorzy:   

Ośrodek Badań Europy Środkowo‐Wschodniej,  Wydział Historyczno‐Socjologiczny i Instytut Biologii Uniwersytetu w Białymstoku,  

Instytut Archeol arszawskiego, ogii oraz Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu WStowarzyszenie Archeologii Środowiskowej,  

Instytut Archeolog ernika w Toruniu, Instytut Geoekologii i Geoinfo ma Mickiewicza w Poznaniu,  

ii Uniwersytetu Mikołaja Koprmacji Uniwersytetu im. AdaBiałowieski Park Narodowy 

  

 

   

ŚRODOWISKO I KULTURA, Tom 8     

„Środowisko przyrodnicze, gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e. – VII w. n.e. w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna”  

 

V Sympozjum Archeologii Środowiskowej / VIII Warsztaty Terenowe, Białowieża, 22‐24 września 2010       

Komitet organizacyjny: prof. dr hab. Wojciech Nowakowski  (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) dr hab. Daniel Makowiecki prof. UMK  (Instytut Archeologii, UMK w Toruniu) dr hab. Mirosław Makohonienko  (Instytut Geoekologii i Geoinformacji, UAM w Poznaniu) dr hab. Ewa Smolska prof. UW  (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski) dr Małgorzata Karczewska  (Instytut Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku) dr Maciej Karczewski  (Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku) dr Piotr Szwarczewski (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski)  Sekretariat sympozjum: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Marzena Makowiecka  

Organizacja sesji referatowych:  Maciej Karczewski, Ewa Smolska, Daniel Makowiecki  

Organizacja sesji posterowej: Mirosław Makohonienko, Małgorzata Karczewska   

Organizacja sesji terenowej: Ewa Moroz‐Keczyńska, Andrzej Keczyński   

Skład komputerowy: Mirosław Makohonienko, Maciej Karczewski, Piotr Szwarczewski   Redaktorzy tomu: Maciej Karczewski, Małgorzata Karczewska, Mirosław Makohonienko, Daniel Makowiecki,  Ewa Smolska, Piotr Szwarczewski  

Sympozjum dofinansowane: 

z grantu  na działalność wspomagającą badania MNiSW nr DWB/2010 oraz przez: Ośrodek Badań Europy Środkowo‐Wschodniej Instytutu Historii Uniwersytetu w Białymstoku Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego      Na okładce –  kurhan w Białowieskim Parku Narodowym (fot. Maciej Karczewski) 

  

Środowisko przyrodnicze, gospodarka i osadnictwo  w świetle badań w dorzeczu środkowego Neru 

 Piotr Kittel1, Błażej Muzolf2, Anna Budek3, Katarzyna Cywa4, Jacek Forysiak1, Aldona 

Mueller­Bieniek4, Milena Obremska5, Dominik Pawłowski6,  Renata Stachowicz­Rybka4, Zofia Tomczyńska4, Agnieszka Wacnik4 

  

1 Katedra Badań Czwartorzędu, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2 Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi 3 Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Kraków  4 Instytut Botaniki im. Władysąłwa Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków 5 Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk, Warszawa  6 Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań  

 Dolina Neru  jest  typową  średniej wielkości  doliną  rzeczną,  charakterystyczną  dla  obszarów 

środkowej Polski.  Źródła cieku znajdują się w okolicach dawnych wsi: Nery, Andrzejów  i Wiskitno z obszaru Wyżyny Łódzkiej, na wysokości około 205 m n.p.m., zaś ujście rzeki do Warty znajduje się w Kotlinie Kolskiej, w miejscowości Dobrów na wysokości około 93 m n.p.m. Dolina Neru, mimo  iż nie jest formą dużą (około 85 km), ma zróżnicowaną morfologię oraz budowę geologiczną. Cała forma nie była dotąd przedmiotem badań geomorfologicznych  i geologicznych, ale badane były  jej fragmenty. Była ona  także opisywana w pracach o  szerszym  zasięgu przestrzennym  (m.in.:  Szczegółowa Mapa Geologiczna  Polski  w  skali  1:50  000).  Obszerniejsze  badania  geologiczne  i  geomorfologiczne przeprowadzone zostały tylko na odcinku od Chocianowic po Lutomiersk (Turkowska 1988). Autorka ta udokumentowała serie osadów budujących jej zdaniem rozległą terasę wysoką, uformowaną przez rzekę  roztokową  w  górnego  plenivistulianie,  terasę  niską  wieku  późnovistuliańskiego  z  licznymi paleokorytami  oraz  holoceńskie  dno  doliny  z  paleomeandrami,  wypełnionymi  osadami  i  słabo czytelnymi w rzeźbie. Autor Arkusza Lutomiersk Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, wyróżnił na odcinku  Lutomiersk–Jeżew  jeden  poziom  terasy  nadzalewowej,  zbudowanej  z  piasków  i mułków rzecznych  oraz  rozległe,  ponad  kilometrowej  szerokości  dno  doliny,  o  zróżnicowanej  budowie geologicznej (piaski korytowe, namuły, torfy) (Baliński 1992).  

W ramach kilku projektów badawczych ‐ m.in.: projekt nr 1 H01H 025 30 realizowany w latach 2006‐2008  ze  środków  MNiSW,  projekt  nr  N  N306  276735  realizowany  w  latach  2008‐2011  ze środków MNiSW, dofinansowania ze środków WUOZ w Łodzi i MAiE w Łodzi (lata 2006, 2007, 2008, 2009), dofinansowanie ze środków Fundacji Badań Archeologicznych im. Profesora K. Jażdżewskiego z Łodzi,  od  2006  roku  jest  realizowany    multidyscyplinarny  program  badań  w  dolinie  Neru  koło Lutomierska. 

Przeprowadzone  badania  pozwoliły  szczegółowo  poznać  budowę  geologiczną  i morfologię doliny  Neru,  a  zwłaszcza  dna  doliny.  Było  to  możliwe  dzięki  licznym  odkrywkom  geologicznym (wykorzystującym również wykopy archeologiczne) oraz gęstym sondowaniom geologicznym, a także analizie  zdjęć  lotniczych  z  różnych okresów, map  topograficznych  (w  tym  archiwalnych)  i wyników analiz  geomagnetycznych.  Bliżej  poznano  morfologię  doliny  w  rejonie  badanych  stanowisk archeologicznych  oraz  udokumentowano  wiele  zdarzeń  z  jej  ewolucji  w  vistulianie  i  holocenie. 

‐ 72 ‐  

Wykonane prace geologiczne  i geomorfologiczne w dolinie Neru wniosły  istotny wkład w poznanie budowy geologicznej  i wieku elementów  formy. Badania pozwoliły na uzupełnienie dotychczasowej wiedzy paleogeograficznej oraz częściową rewizję dotychczasowych poglądów (m.in. na temat liczby i wieku  teras  rzecznych), korygując dotychczasowy  stan wiedzy na  temat morfologii  i geologii doliny Neru w tym rejonie. 

Okazuje  się mianowicie,  że  terasy  rzeczne wieku  vistuliańskiego  (tzw.  terasa  niska  i  terasa wysoka) pod względem morfologicznym nieznacznie wznoszą  się ponad współczesne dno doliny, a miejscami  udokumentowano  ich  włączanie  w  obręb  równiny  zalewowej  w  neoholocenie. Zarejestrowano  liczne  ostańce  terasy  plenivistuliańskiej  (tzw.  terasy  wysokiej)  w  obrębie współczesnego  dna  dolinnego,  na  których  potencjalnie  należy  spodziewać  się  obecności pradziejowych punktów osadniczych. Jednocześnie stwierdzono, że poziom uważany do niedawna za plenivistuliańską  terasę  wysoką  stanowi  w  rzeczywistości  schyłkowowarciańską  terasę  najwyższą. Potwierdzają to wyniki termoluminescencyjnych datowań osadów. 

W  wyniku  szczegółowych  badań  wybranych  odcinków  doliny,  udokumentowano  złożoną  i poligeniczną  budowę  dna  doliny  oraz  przeobrażenia  jego morfologii  w  neoholocenie. Wykonane prace  wykazały,  iż  w  obrębie  dna  doliny  dominują  osady  pochodzące  z  późnego  vistulianu.  Na powierzchni  słabo  czytelne  są  ślady  paleokoryt,  stwierdzono  jednak  szereg  kopalnych  form wypełnionych  często  utworami  organicznymi.  Część  z  nich  była  przedmiotem  badań paleoekologicznych. Koryta te były formowane przede wszystkim w późnym vistulianie przez rzekę o meandrowym układzie koryta lub przez rzekę wielokorytową. Koryto holoceńskie wraz z towarzyszącą mu bardzo wąską równiną zalewową zajmuje peryferyczne położenie w obrębie obszaru uważanego niegdyś za dno doliny. 

Źródła  pisane  odnotowują  istnienie  Lutomierska  w  1274  roku,  jednak  z  obszaru  gminy Lutomiersk  znamy  kilkaset  stanowisk  archeologicznych  potwierdzających  znacznie  wcześniejsze osadnictwo. Ciągle nieliczne są odkrycia krzemiennych narzędzi paleolitycznych i mezolitycznych, ale potwierdzone m.in.  w  Lutomiersku. Młodsze  znaleziska  dowodzą  penetracji  obszaru  doliny  przez ludność neolitycznych kultur: pucharów  lejkowatych  i  ceramiki  sznurowej. Niewątpliwie  znaczącym przełomem w pradziejach okolic Lutomierska było osadnictwo ludności kultury trzcinieckiej datowane na  schyłek  I,  II  i  początki  III  okresu  epoki  brązu.  Bogate  pozostałości  osadnictwa  tej  jednostki kulturowej  odkryto  na  kilku  stanowiskach  przede  wszystkim  w  Lutomiersku‐Koziówkach  i Lutomiersku‐Wrzącej. Niezwykle bogate są znaleziska związane z osadnictwem  jednostki kulturowej zaliczanej  do  tzw.  kręgu  pól  popielnicowych,  określanej mianem  kultury  łużyckiej  w  jej  wydaniu środkowopolskim  (grupa  środkowopolska  KŁ).  W  pierwszym  rzędzie  trzeba  tutaj  wymienić cmentarzysko  odkryte  we Wrzącej  stan.  1  (dawniej,  jako  Lutomiersk‐Wrząca  stan.  1)  na  którym odkryto ponad kilkadziesiąt grobów popielnicowych, niekiedy z konstrukcjami kamiennymi. Groby z badanej partii cmentarzyska zaliczono do najwcześniejszej fazy kształtowania się tzw. kultury łużyckiej z  2  połowy  III  okresu  i  początków  okresu  IV  epoki  brązu  (EB).  Z  rozprzestrzenienia  znalezisk grobowych  odkrywanych  i  badanych  w  ostatnich  latach,  można  wnioskować,  że  cmentarzysko zawiera  kilkaset  grobów  o  rozpiętości  chronologicznej  od  III  EB  po  być  może  okres  halsztacki. Cmentarzysko  to  stanowiło  niewątpliwie  centrum  lokalnego  kompleksu  osadniczego,  na  który składało  się  szereg  osad,  z  których  wykopaliskowo  rozpoznano  jedynie  kilka  i  to  w  bardzo ograniczonym zakresie. Na pierwszy plan wysuwa się osada na stanowisku 1, w Lutomiersku oraz na stanowisku 3  (Lutomiersk – Koziówki). Niewątpliwie wczesną  chronologię posiadają  również osady ludności kultury  łużyckiej badane w  latach 2006  i 2007‐9 na stanowiskach Bechcice stan. 1  i Kolonia Bechcice  stan. 1. Na  stanowisku 1 w Bechcicach  (odległym o około 2  km od  Lutomierska) odkryto ślady osady datowanej na  schyłek  III  EB po okres halsztacki C  z  reliktami metalurgii brązowniczej, podobnie, jak na stanowisku 3 w Lutomiersku ‐ Koziówkach. Z kolei na stanowisku 1 w miejscowości Kolonia Bechcice odkryto pozostałości kilku poziomów chronologicznych, poczynając od osadnictwa 

  ‐ 73 ‐  

‐ 74 ‐  

ludności  kultury  trzcinieckiej,  poprzez  kultury:  łużycką  z  III‐IV  EB,  pomorsko‐kloszową  z  okresu lateńskiego B (LtB), przeworską z okresu rzymskiego (OWR), po osadnictwo wczesnośredniowieczne. Licznie wystąpiły tu jamy zasobowe i odpadkowe KŁ, w których wystąpiły pojedyncze makroskopowe szczątki roślin synantropijnych. Potwierdzeniem długotrwałości osadnictwa tej jednostki kulturowej w kompleksie  lutomierskim  są  także  znaleziska  wiązane  z  okresem  halsztackim,  m.in.  rozległe cmentarzysko w miejscowości Zalew II. 

Czas  zaniku  osadnictwa  środkowopolskiej  grupy  pól  popielnicowych  (KŁ)  przyjmuje  się zasadniczo na okres HaD, po czym na obszarze Polski środkowej odnotowuje się osadnictwo ludności kultury pomorsko‐kloszowej. Z pozostałościami osad tej  jednostki kulturowej w omawianym rejonie mamy do czynienia na szeregu stanowisk, z których należy wymienić osady: Lutomiersk–Koziówki 3, Kolonia Bechcice 1  oraz 3. Na szczególną uwagę zasługuje odkryte cmentarzysko pomorsko‐kloszowe w  pobliskim  Konstantynowie–Ignacowie,  gdzie  obok  grobów  podkoszowych  odkryto  jeden  z największych grobów „pomorskich” w obstawie kamiennej na obszarze Polski. Inne cmentarzysko tej grupy z najbliższego otoczenia Lutomierska odkryto w Kolonii Bechcice, stan. 2 oraz w Kazimierzu.                       

U schyłku III i w II wieku p.n.e., dochodzi do przemiany kulturowej związanej z pojawieniem się na tym terenie osadnictwa społeczności określanej mianem kultury przeworskiej. Osadę pochodzącą z najstarszej fazy tejże kultury na obszarze Polski środkowej znamy m.in. z Lutomierska–Koziówek stan. 3.  Z  miejscowości  Wrząca  pochodzi  znalezisko  srebrnego  denara  cesarzowej  rzymskiej  Faustyny Starszej z 2 połowy  II wieku n.e. Według przekazów archiwalnych na gruntach wsi Kolonia Bechcice (stan. 1),  istniał  kurhan  z późnego okresu  rzymskiego. Obiekt  ten  został  całkowicie  zniszczony,  ale jego istnienie potwierdziły badania wykopaliskowe. 

Wykopaliskowym  badaniom  archeologicznym  realizowanym  od  2006  r.  na  stanowiskach w: Bechcicach,  stan. 1, Kolonii Bechcicach,  stan. 1  i 3,  Lutomiersku‐Koziówkach,  stan. 3,  towarzyszyły każdorazowo  badania  z  zakresu  archeologii  środowiskowej. Objęły  one  przede wszystkim  analizy: geoarcheologiczne, badania mikromorfologiczne odkrytych nawarstwień, badania makroskopowych szczątków roślinnych obejmujące badania karpologiczne i antrakologiczne próbek osadów z wypełnisk obiektów  i warstw, badania peleoekologiczne profili osadów wypełnień paleokoryt  (w  tym analizy: palinologiczna,  karpologiczna,  antrakologiczna,  analiza  kopalnych  wioślarek).  Wykonano  również szereg  datowań  radiowęglowych  osadów  organicznych  (anal.  M.  Krąpiec)  oraz termoluminescencyjnych  osadów  mineralnych  (anal.  I.  Olszak).  Badania  te  przyniosły  odkrycia szczątków  roślin uprawnych oraz  innych  roślin  synantropijnych  także w warstwach korelowanych  z osadnictwem  epoki  brązu.  Wyniki  te  stanowią  cenne  uzupełnienie  wiedzy  dotyczącej  procesów gospodarczych w pradziejach w tej części kraju. 

Wyniki badań profili osadów wypełnień paleokoryt dokumentują wyraźne fazy antropopresji, zaznaczające się m.in. wysokim stopniem odlesienia u schyłku epoki brązu  i w początkach wczesnej epoki  żelaza  (Bechcice) oraz we wczesnym  średniowieczu  (Kolonia Bechcice). Powszechnego użycia ognia w pradziejach dowodzi bardzo wysoki miejscami udział węgli drzewnych w osadach. Udało się również  zadokumentować  wyraźną  fazę  antropogeniczną  datowaną  na  neolit  w  profilu palinologicznym w Kolonii Bechcice. 

W  starszych  badaniach  jak  również w  ramach  realizowanego  programu,  odkryto miejscami miąższe  nawarstwienia  osadów  stokowych  akumulowanych  w  warunkach  antropopresji.  Okres powstawania  nawarstwień  datowany  był  archeologicznie  oraz  metodami  radiowęglową  i termoluminescencyjną.  Osady  te  mogą  być  podstawą  do  wnioskowań,  na  temat  kierunków  i intensywności oddziaływań na środowisko społeczności pradziejowych. 

Badania multidyscyplinarne  prowadzone w  dolinie  środkowego Neru  pozwoliły  na  odkrycie nowych  stanowisk  archeologicznych  oraz  wskazanie  stref  potencjalnego  występowania  kolejnych punktów. Zarejestrowano także  liczne  ślady wpływu społeczności pradziejowych na różne elementy środowiska naturalnego i różne strefy morfologiczne.