Wojciech M a z u r

Polscy attache wojskowi jako realizatorzy polityki zbrojeniowej I I Rzeczypospolitej. Lata 1921-1939

Niewiele jest we wspolczesnym swiecie sfer, w k t o r y c h obecnosc stuzb informacyjno-wywiadowczych poszczegolnych pai is tw zdaje si? rownie naturalna i oczywista jak w przypadku mi?dzynarodowego obrotu sprz?tem w o j s k o w y m oraz materialami zdatnymi do jego produkc j i . Zdobycie rozeznania w zakresie dzialai i podejmowanych przez a k t y w n e na rynkach uzbrojenia p o d m i o t y oraz ochrona tajemnicy podejmowanych rownoczesnie wlasnych poczynaii stanowi^ najlatwiejsze do wskazania przyczyny tej obecnosci, z pewnosci^ jednak nie s to przyczyny jedyne. Styk przedsi?biorczosci o zasi?gu m i ? d z y n a r o d o w y m , politycznych intere­sow o ponadlokalnym cz?sto charakterze oraz roznorodnych f o r m aktywnosc i wywiadu i k o n t r w y w i a d u s t a n o w i obszar szczegolnie newralgiczny, a zatem szczegolnie t r u d n o dost?pny dla postronnych. C i ostatni informacje o rozgrywa-j^cych si? t a m wydarzeniach uzyskuj^ z rzadka, nigdy niemal nie majqc przy t y m pewnosci, czy odzwierciedlaji j one rzeczywisty stan rzeczy, a nie obraz spreparo-wany dla u z y t k u o p i n i i publ icznej . O zagrozeniu t y m pami?tac w i n i e n takze historyk. Wyposazony w profesjonaln^ wiedz? oraz znajomosc prawidel warsztatu i tak jednak znajduje si? t u w pozycji uprzywile jowanej - nawet jesli nie zawsze okazuje si? sklonny z niej skorzystac^

Odrodzona w 1918 r. Rzeczpospolita nie byla w stanie w pierwszych latach pokrywac sprz?towych potrzeb wlasnej a r m i i z braku istnienia rodzimego przemyslu zbrojeniowego. St^d tez jej obecnosc na swiatowych rynkach uzbrojenia ograniczala si? do zagadnieii zwiazanych z i m p o r t e m . Rownoczesnie jednak starano si? obser-wowac zarysowujqce si? w skali globalnej trendy, by szczuple srodki wydatkowac mozliwie racjonalnie i perspektywicznie . W obu przypadkach pomoc^ sluzyly ulokowane zagranic^ wojskowe przedstawicielstwa w postaci mis j i lub komis j i

' Prace, ktorych autorzy, podejmuj^c problematyk^ mi^dzynarodowego obrotu sprz^tem wojskowym w okresie mi^dzywojennym, uwzgl?dnih tez zagadnienia zwi^zane z aktywnosci^ wywiadu s^ jed­nak stosunkowo niehczne; zob.: M.P. Deszczynski, W. Mazur, Na kraw^dzi ryzyka. Eksport pol­skiego sprz^tu wojskowego w okresie mi^dzywojennym, Warszawa 2004 (tam tez wiele dalszych uwagbibhograficznych); Girding for Battle. The Arms Sale in a Global Perspective, red. D.J. Stoker Jr., J.A. Grant, Westport-London 2003; J .D. Stoker Jr., Britain, France and the Naval Arms Trade in theBaltic, 1919-1939. Grand Strategy and Failure, London 2003; G . Howson, Arms for Spain. The Untold Story of the Spanish Civil War, New York 1999; G . Stone, The British Government and the Sale of Arms to the Lesser European Powers, 1936-[19]39 [w:] Power and Stability in British Foreign Policy, 1865-1965, red. E . Goldstein, B.J .C. McKercher, London 2005, s. 227 n.; W. Mazur, Klient podwyzszonego ryzyka. Eksport polskiego sprz^tu wojennego do Bulgarii w okresie mi^dzywojennym, „Studia z Dziejow Rosji i Europy Srodkowo-Wschodniej" 41, 2006, s. 76 n.; J . Ploquin, Alliances militaires et marches d'avions pendant I'entre-deux-guerres. Le cas fran^ais (1936-1940), „Revue Historique des Armees" 1985, nr 161; M . Thomas, To Arm an Ally. French Arms Sales to Romania, 1926-1940, „Journal of Strategic Studies" 19, 1996, nr 2, s. 231 n.

122

z a k u p o w oraz attachatow, przy c z y m te pierwsze koncent rowaly si? glownie na przygotowaniu i przeprowadzeniu procedur zwiazanych z nabywaniem sprz?tu, podczas gdy attache w o j s k o w i oraz podlegly i m personel w y k o n y w a l i zadania o charakterze zdecydowanie szerszym i bardziej zroznicowanym^.

Odmiennosc zadaii placowek obu w y m i e n i o n y c h t y p o w nie oznaczala rzecz jasna ca lkowi te j i ch separacji, kwest ia z a k u p o w sprz?tu s tanowi la zas wr?cz n a t u r a l n ^ plaszczyzn? w s p o l d z i a l a n i a . Z a t t a c h a t a m i (a takze s t r u k t u r a m i poprzedza j^cymi ich powstanie) w s p o l p r a c o w a l y przeto z a r o w n o ulokowane w W i e d n i u Polska Wojskowa Komisja L i k w i d a c y j n a oraz M i s j a Gospodarczo--Handlowa^, jak i misje zakupow funkcjonuj^cych na gruncie parysk im, t j . Polska Wojskowa Mis ja Z a k u p o w , a nast?pnie Polska Mis ja Wojskowa Zakupow^, czyni^c to k u obopolnemu - jak si? wydaje - zadowoleniu^. Zarysowana wyzej „dwuto-rowosc" mia la zreszt^ wyraznie tymczasowy charakter, a jej l ikwidac ja wydawala si? kwestiq stosunkowo niezbyt odlegl^ w czasie. W istocie stalo si? tak w przy­p a d k u placowek wiedei iskich, ktore po zakoiiczeniu w a l k o granice i podpisaniu koiicz^cych W i e l k ^ Wojn? t r a k t a t o w uznano za mniej juz uzyteczne, przeprowa-dzaj^c w okresie o d marca 1921 do maja 1922 r. ich l i k w i d a c j ? . Z y w o t misji paryskiej , realizuj^cej zakupy w ramach k r e d y t u zbrojeniowego, uzgodnionego jeszcze na pocz^tku 1921 r., a uruchomionego w pe ln i 28 sierpnia 1924 r.'', potrwal

^ R.Ma\zner,AttachatywojskoweIIRzeczypospolitej. 1919-1945.Strukturalno-organizacyjneaspekty funkcjonowania, Cz^stochowa 2011, s. 153 n., 255 n.; M . R Deszczynski, Import sprz^tu wojskowego przez Polsk§ w latach 1921-1939 (wprowadzenie do zagadnienia), „Kwartalnik Historyczny" 119, 2012, nr 3, s. 509 n. ; D . Skrzypczak, Archiwalia wojskowych misji zagranicznych z lat 1918-1939, „BiuIetyn Wojskowej Sluzby Archiwalnej" 1983, nr 12, s. 33 n.; P. Zaj^c, Attachat paryski 1921--1926. Dzialalnosc attachatu wojskowego RPwParyzu w latach 1921-1926, Szczecin 2011, passim.

' R. Ma\zner, Attachaty wojskowe..., s. 397; D. Skrzypczak, Archiwalia wojskowych misji zagranicz­nych..., s. 36 n. R. Majzner, Attachaty wojskowe..., s. 167 n., 356 n.; D . Skrzypczak, Archiwalia wojskowych misji zagranicznych..., s. 39 n. Czlonkow P M W Z powolal Naczelnik Paiistwa Jozef Pitsudski dekretem z 1 I V 1919 r. Z dniem 1 I V 1921 r. owczesny szef P W M Z gen. Jozef Pomianowski zostal nomi-nowany szefem Polskiej Misji Wojskowej we Francji, a szefem P W M Z zostal pIk Aleksander Otton toyko-R^dziejowski (wzmiankowany bl?dnie przez Roberta Majznera jako Loyko-Radziejowski; zob. R. Majzner, Attachaty wojskowe..., s. 168, 359), jednoczesnie szef Biura Zakupow PMW. Rozkazem No 10402 Szt.Gen. Inf. I .A z 22 X I 1 9 2 2 r. Polska Misja Wojskowa we Francji zostala 1 X I I 1 9 2 1 r. rozwiqzana, a jej funkcje przej^Iy: Biuro Attache Wojskowego oraz pozostajqca pod dotychczasowym kierownictwem Polska Misja Wojskowa Zakupow; zob.: Service Historique de la Defense, Departement de I'Armee de Terre w Vincennes (dalej: S H D - D A T ) , sygn. 7 N 3006, Odpis bez liczby dziennika pisma szefa Polskiej Misji Wojskowej we Francji gen. Jozefa Pomianow-skiego do szefa 2. Bureau Sztabu Generalnego Ministerstwa Wojny pIk. Fourniera [?], 2 6 I V 1 9 2 1 r. i nast. dok.; Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie (dalej: C A W ) , Biuro Administracji Armii MSWojsk., sygn. 1.300.54.112, Korespondencja z lat 1921-1924 w sprawie funkcjonowania P M W Z .

' CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.300.4.7440, Kopia sprawozdania z dzialalnosci attache wojskowego w Paryiu w 1922 r. mjr. S G Jozefa Becka; CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.4.7297, Kopia pisma L . 674/47/49 attache wojskowego R P w Londynie mjr S G Romana Michaiowskiego do szefa P M W Z , 15 X 1925 r.; R. Maizner, Attachaty wojskowe..., s. 397.

S H D - D A T , sygn. 7 N 3006, Kopia Convention entre la France et la Pologne relative a trois avances de 100 millions de francs chacune consenties par la Tresor Frangais au Gouvernement Polonais, 28 V I I I 1924 r.; H . Bulhak, Polska - Francja. Z dziejow sojuszu 1922-1939, cz. 1: 1922-1932,

123

ki lka lat dluzej - w stan l i k w i d a c j i postawiona zostala dopiero o d 1 sierpnia 1929 rJ

Dodac przy t y m wypadnie , ze 6 w w a r t 400 m l n f r a n k o w francuskich kredyt mial si? stac na niemal dekad? podstaw^ dla podejmowanych przez I I RP zagra­nicznych zakupow sprz?tu wojskowego. Samo przez si? czynilo to pozycj? P M W Z wyj^tkow^. D o d a t k o w o w z m a c n i a l y J4 jeszcze tendencje w o j s k o w y c h w l a d z do powierzania misj i przeprowadzania rowniez transakcji gotowkowych, realizo-wanych - nie t y l k o zreszt^ we Francji - w ramach sum oddanych do dyspozycji poszczegolnych departamentow w budzecie M i n i s t e r s t w a Spraw Wojskowych. Takze i w t y m p r z y p a d k u zlecenia n ie jednokrotn ie opatrzone by ly nakazem, by odpowiednie dzialania P M W Z podejmowala przy wspoludziale wojskowego attached

Bylo to zreszt^ zgodne z normuj^cymi prac? attachatow instrukcjami. Pierw-sza z nich, Tymczasowa instrukcja dla attaches wojskowych (delegatow wojskowych) Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z 31 stycznia 1919 r. , zawierala m . i n . obo-wi^zek „uzyskania o d panstw koalicyjnych lub neutralnych wszelkiego wyposazenia wojskowego oraz meldowania SG o mozliwosci zakupu wyposazenia wojskowego"'. W instrukcjach ogolnych z lat 1920, 1922, instrukc j i szczegolowej z 1930 r. oraz wytycznych dla pracy attache wojskowych z sierpnia 1932 r. nakaz wspolpracy attache przy zakupach sprz?tu wojskowego formulowany byl juz wprost , w ostatnich dwu przypadkach u z u p e l n i o n y o obowi^zek wspierania jego eksportu , k t o r y k^din^d realizowano juz o d dawna na mocy szeregu wczesniejszych dyspozycji charakterze partykularnym^".

W praktyce przeprowadzanie zakupow zbrojeniowych niemal do korica lat wudziestych zdominowane zostalo przez parysk^ misj?. Zepchni?ci t y m samym ieco w cieii attache p e l n i l i cz?sto wzgl?dem niej role pomocnicze, np. zbieraj^c

Warszawa 1993, s. 124; C h . Laforest, La strategie frangaise et la Pologne (1919-1939). Aspects economiques et implications politiques, Lille 2001, s. 59.

' CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.4.7542, Pismo L . 747/Org./Tjn. I wiceministra spraw wojskowych gen. dyw. Daniela Konarzewskiego wg rozdzielnika, 19 V I I I 1 9 2 9 r.; R. Majzner, Attachaty woj­skowe. . . , s. 397 n. Po trzymiesi?cznym okresie przejsciowym czynnosci P M W Z przejqc mial attache wojskowy RP.

« CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.47297, Odpis pisma L . 11719/Zaop.Zak.26.Z.P. szefa Admini­stracji Armii gen. Stefana Majewskiego, 6 V I I I 1925 r.

' R. Ma\zner, Attachaty wojskowe..., s. 75. '° Ibidem, s. 85, 91, 256, 260 n. Nakazy wspierania eksportu rodzimego przemyslu zbrojeniowego

zawieraly m.in. nast^puj^ce dokumenty: Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: A A N ) , Attachaty wojskowe przy rz^dach paristw kapitalistycznych (dalej: AW), sygn. AII/32/1, podt. 30, Instrukcja dla attache wojskowego w Angorze, Pismo L . 1105/11 Inf. II T . O . ministra spraw woj­skowych gen. dyw. Wtadyslawa Sikorskiego, 4 X I I 1924 r.; A A N , AW, sygn. A II/7, podt. 8, Instrukcja dla przedstawiciela wojskowego w Belgradzie, Pismo L . 15642/IV. Zaop. Oddzialu I V SG, maj 1925 r.; A A N , AW, sygn. A II/21/1, podt. 4, Instrukcja ogolna dla attache wojskowego w Bukareszcie, Pismo L . 3669/II.Inf.. M . T . O . p.o. szefa Oddzialu II S G plk. S G Jerzego Ferek--Bleszynskiego, 2 2 I X 1926 r.; A A N , AW, sygn. AII/37/2, Pismo L . 14503/II.Inf.O. szefa Oddzialu II SG pplk S G Tadeusza Schaetzla do attache wojskowego R P w Pradze [takze - w Paryzu, Londynie, Moskwie i Tokio], 12 X I 1927 r.

124

i dostarczaj^c niezbednych in formac j i czy tez dokonujqc ich weryf ikac j i . Nieco cz^sciej w roU samodzielnych rzecznikow zbrojeniowych interesow I I Rzeczypospolitej zdarzalo si? wyst?powac bodaj t y m z n ich , k torzy rezydowali w stolicach bardziej nieco o d Paryza odleglych, np. w Pradze czy Waszyngtonie" . Wspomniane wyzej k r y t e r i u m nie stanowilo jednak bynajmniej niepodwazalnej reguly, a zaangazowanie attache w dzialania zwi^zane z transakcjami zbrojeniowy m i spowodowac mogly np. powiqzania osobiste. Tak zapewne stalo si? np. w przypadku urz^duj^cego nad Tamiz^ mjr. SG Romana Michaiowskiego, k t o r y wczesn^ wiosn^ 1925 r. otrzymat sformulowan^ w tonie dose da lek im o d zasad sluzbowej pragmatyki dyspozycjf szefa Departamentu I V Zeglugi Powietrznej MSWojsk. gen. bryg. p i l . Wlodzimierza Zagorskiego: „Drogi Majorze , W z w i ^ z k u z m a n e w r a m i oraz p lanowanym przeze mnie dalszym przelotem potrzebuj? okolo 2 0 - t u radiostacji lotniczych t y p u A.D.6. Marconi 'ego lub podobnego. [...] B^dz laskaw osobiscie zaj^c si? tq spraw^ podaj^c m i terminy, w jakich dostawa moze bye uskutecznion^ [ . . . ] . Dokladne ceny sq row­niez poz^dane. Z a zalatwienie tej sprawy dzi?kuj? C i z gory serdecznie"".

Niezaleznie jednak o d zakresu realnego zaangazowania w przygotowywanie czy przeprowadzanie zbrojeniowych interesow wlasnej a r m i i , nie byl i jednak attache pozbawieni o nich in formac j i . Dost?p do tych ostatnich gwarantowal i m szereg dyspozycji wladz wojskowych. 6 marca 1924 r. gen. bryg. Franciszek Zwierzchowski zwroci t si? do szefa gabinetu ministra spraw wojskowych o opublikowanie rozkazu szefa Adminis t rac j i A r m i i nakazuj^cego m . i n . , by osoby wyjezdzajqce zagranic? w celu przeprowadzenia zakupow zglosily swoje przybycie attache wojskowemu, czy to osobiscie, czy to (jesli zatrzymaj^ si? poza miejscem jego urz?dowania) pisemnie" . Niedlugo pozniej I wiceminister spraw wojskowych, szef Administracji A r m i i gen. Stefan M a j e w s k i rozkazem L . 11328/24 z 31 pazdziernika 1924 r. znacznie rozbudowal i uszczegolowil t? dyrektyw? . Wladze wojskowe, kieruj^ce zagranic? misje zakupow lub pojedynczych oficerow, m i a l y odt^d zawczasu zawia-damiac o t y m fakcie O d d z i a i I I SG, by ten z kolei m o g l ow£| wiadomosc przekazac wlasciwemu attache. Po przybyciu na miejsce oficer mis j i m i a l obowi^zek zamel-dowania si? u attache jako komendanta placu lub tez - w razie gdyby b y l starszy rang4 - p o w i a d o m i e n i a o p r z y b y c i u , nast?pnie zas przedstawienia wszelkich posiadanych pe lnomocnic tw (nie wyl^czaj^c tajnych). W trakcie pozniejszych prac w i n i e n natomiast systematycznie komunikowac attache ich przebieg, informujqc

" CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.4.7641, Kopia pisma L . 9/26 attache wojskowego R P w Pradze pplk S G Antoniego Trzaski-Durskiego do Dep. I V MSWojsk., 5 11926 r., i in. dok.; A A N , Amba-sada R P w Waszyngtonie (dalej: Amb. Wasz.), sygn. 2306, pismo L . 1084/Broii.Art. szefa Admi­nistracji Armii w z[ast^pstwie] gen. bryg. Michala Zymierskiego, 9 V I 1925 r., i in. dok. CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.4.7297, List gen. Wlodzimierza Zagorskiego do mjr Romana Michaiowskiego, 31 III 1925 r., oraz kopia pisma L.298/49 mjr. Romana Michaiowskiego do szefa Dep. I V MSWojsk., 22 I V 1925 r.

" A A N , Amb. Wasz., sygn. 2306, Odpis pisma L . 3332/Zaop. z r[ozkazu] ministra spraw wojskowych p.o. szefa Administracji Armii gen. Franciszka Zwierzchowskiego do szefa Gabinetu Ministra, 6 III 1924 r.

125

tez „o nawiqzanych stosunkach prywatnych i sluzbowych''^'', majqc w zamian prawo oczekiwac niezbednych do dz ia tan s tuzbowych i n f o r m a c j i oraz „mozliwych i dost^pnych"'^ u l a t w i e i i , m . i n . w zakresie s rodkow l^cznosci z krajem. Niewiele ponad rok pozniej , 13 listopada 1925 r., gen. M a j e w s k i raz jeszcze z naciskiem powtorzy l nakaz, by „kazdorazowo p o w i a d a m i a c attaches [sic\] wo j skowych w drodze przez O d d z i a i I I Sztabu Gen[eralnego], o majqcych si? rozpocz^c per-traktacjach o zakupy wojskowe zagranicq, o poszczegolnych stadjach [sid] takich pertraktacji oraz o dokonanych zamowieniach"^*". Dodac nalezy, ze przedstawione wyzej dyspozycje nie zawsze znajdowaly odzwierciedlenie w praktyce, a najbardziej nawet rzutcy sposrod attache zaskakiwani b y w a l i niekiedy zarzutami o brak nadzoru nad biegiem spraw zakupowych, o k torych dotychczas nie mie l i poj?cia ani oni sami, ani nawet ich „dw6jkarscy" zwierzchnicy*^.

Dysponujqc prawem do uzyskiwania in formac j i o poczynaniach zbrojenio­wych wyslannikow, attache sami byl i zobowi^zani do zbierania i przekazywania przelozonym odpowiednich danych. Takze i w t y m przypadku odpowiednie nakazy zawarte byly w instrukcjach. Juz w pocz^tkach istnienia wojskowych attachatow w dokumentach tych zapisano obowiqzek dostarczania informac j i o uzbrojeniu armii kraju rezydencji (a cz?sto takze pai is tw z n i m s^siaduj^cych), sposobach jej zaopatrywania, wykorzystywanych konstrukcjach i srodkach technicznych, wresz-cie - mozliwosciach dokonania zakupu wyposazenia wojskowego i charakterystyce odpowiednich ofert'^.

Zebranie tych ostatnich - jak wykazac miala p r a k t y k a - nie zawsze musialo bye rezultatem wyt?zonych zabiegow. Zakoiiczenie dzialan wojennych spowodo-walo gwal towny spadek zapotrzebowania na przeznaczony do ich prowadzenia material, demobil izowane armie zas raczej w y z b y w a l y si? sprz?tu niz planowaly jakiekolwiek jego zakupy. Pozbawieni nagle mozliwosci zbytu producenci z nadziej^ zwracali si? k u t y m , stosunkowo niel icznym, pa i i s twom, ktore z roznych wzgl?d6w wci^z sklonne byly do czynienia zbrojeniowych zakupow. Polska, zmuszona naj-pierw do utworzenia nieistniej^cej wczesniej a r m i i , nast?pnie zas zachowania sporej jej cz?sci w gotowosci do odparcia ewentualnej agresji, nie mogla w tych warunkach nie budzic zainteresowania. Wojskowe attachaty, zasypywane propo-zycjami dostarczenia I I Rzeczypospolitej roznorodnego sprz?tu, naplywaj^ce oferty skrupulatnie przekazywaly do kra ju, cz?sto zreszt^ bez wst?pnej chocby weryfikacj i

" A A N , AW, sygn. A II/20/2b, Odpis pisma L . 11328/24 gen. Stefana Majewskiego, 31 X 1924 r. " Ibidem " A A N , Amb. Wasz., sygn. 2306, Odpis pisma L . 9625/25 gen. dyw. Stefana Majewskiego wg roz­

dzielnika, 13 X I 1925; R. Maymer, Attachaty wojskowe..., s. 293 n. " Zob. np. A A N , AW, sygn. A 11/101, Pismo L . 5164/II/Inf.O.T.O szefa Oddzialu II S G pplk. S G

Tadeusza Schaetzla do szefa Dep. Inzynierii MSWojsk., 29 X I 1927 r. '* Zob. np. A A N , AW, sygn. A II/20/2b, Instrukcja o potrzebie stalego informowania o wszelkich

zmianach, post^pach i doskonaleniu uzbrojenia w paristwach obcych, a szczegolnie osciennych, L . 25741/11.Inf.O. szefa Oddzialu II S G plk p.d. S G Michala Bajera do attache wojskowego RP w Bukareszcie, 17 X I I 1 9 2 4 r.

126

ich przydatnosci. Co ciekawe, niektore z tych ofert , m i m o oczywistej nieprzysta-walnosci do polskich potrzeb lub mozl iwosci f inansowych, stawaly si? nast^pnie przedmiotem ozywionej i dlugotrwale j korespondencji. Przez k i l k a miesi?cy roz-wazano np. kwesti? zakupu praprzodka amerykanskich bombowcow strategicznych, ogromnego ci?zkiego bombowca dalekiego zasi?gu Barling Bomber, z amerykanskiej w y t w o r n i Lawson A i r c r a f t C o m p a n y " . Znacznie pozniej , w pocz^tku lat trzydzie-stych, Oddzia i I I SG zaangazowany zostal w pertraktacje zwiqzane z zakupem dla a r m i i polskiej skonstruowanego przez amerykaiiskiego inzyniera Johna Waltera Christiego szybkiego czolgu o trakc j i kolowo-g^sienicowej, k t o r y - koncepcyjnie bardzo interesuj^cy - okazal si? jednak w praktyce projektem wyraznie niedopra-cowanym. T y m razem doszio nawet do podpisania u m o w y . Niezdolnosc partnera do terminowego si? z niej w y wiqzania oraz naruszenie przezeii w a r u n k o w zawartego porozumienia poprzez sprzedaz czolgu przedstawicielom M o s k w y zadecydowaly jednak o zerwaniu k o n t r a k t u . Proby p o w r o t u do r o z m o w , podejmowane przy wspoludziale waszyngtoiiskiego wojskowego attachatu az do 1939 r., nie daly juz zadnych konkretnych rezultatow^".

Nieco zblizone do wyzej wspomnianych, choc jednak odmienne w charak­terze, byly propozycje naplywaj^ce do attache wojskowych o d roznego rodzaju wynalazcow-amatorow. O g r o m n a wi?kszosc z przedstawianych pro jektow oka-zywata si? zawierac p o m y s l y w t o r n e , n i e p r z y d a t n e czy zgola fantastyczne, wszystkie jednak starano si? zbadac. Oczywiscie i w t y m przypadku wazyla przede wszystkim opinia fachowych departamentow MSWojsk. , jednak attachaty musialy przy tej okazji cz?sto wykonac sporo pracy, zazwyczaj malo w ostatecznym roz-rachunku uzytecznej^^

" A A N , AW, sygn. AII/157/1, Pismo L . 28/24 attache wojskowego R P w Waszyngtonie mjr Kazimierza Macha do Referatu „Wsch6d" Oddziaiu II S G , 14 I 1924 r., i in. dok; A A N , Amb. Wasz., sygn. 2306, Pismo L . 11919/II.Inf.O szefa Oddzialu II S G w z[ast?pstwie] pplk. S G Waclawa Piekarskiego do attache w Waszyngtonie, 2 V I I 1925 r.; CAW, Dowodztwo Lotnictwa, sygn. 1.300.38.140, Pismo L . 10540/11. Inf .O szefa Oddzialu II S G plk S G Michala Bajera do Dep. I V MSWojsk., 20 V I 1 9 2 5 r.; CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.4.4551, Korespondencja na temat oferty na „Barling Bomber". A A N , Amb. Wasz., sygn. 2322, Kopia pisma 745-a/32-t-68 attache wojskowego RP w Waszyngtonie pplk. pil. inz. Andrzeja Chramca do radcy handlowego w Konsulacie Generalnym R P w Nowym Jorku, 22 II 1939 r., i in. dok.; CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.4.4505, Koncept pisma L . 8603 szefa Oddzialu II S G pplk dypl. Tadeusza Pelczyriskiego do szefa Oddzialu I S G , listopad 1931 r., i in. dok.; CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.876, Pismo L . 29854/Ochr./tj. szefa Oddzialu II SG plk. dypl. inz. Jerzego Mariana Englischa do szefa Oddzialu I S G , 28 V I I I 1935 r.; W. Mazur, Cztery lata nie-zakupow. „Polskiego" czolgu Christie historia ucieszna, a pouczajqca, „Poligon" 2011, n r 4 , s. 32 n.

" Z a przyklad posluzyc moze sprawa Jozefa Rakusa i Jindficha Stloukala, wynalazcow „tlumika huku do km", ktora - jak konstatowano w kwietniu 1928 r. - „toczyla si^ prawie, ze pol roku i spowodowala takq ilosc korespondencji i telegramow, ze oplata przesylek, zuzyty papier, czas raz oplata telegramow, w ktorych attache prosi o uregulowanie sprawy, dochodzi do wysokosci tej kwoty, ktora miala bye przekazana". W Oddziale II S G nie wiedziano zresztq jeszcze wowczas, ze problem znajduje si^ wci^z w fazie pocz^tkowej, a jego rozwiqzywanie potrwa az do 1930 r. Sami bohaterowie owej afery otrzymali ostatecznie 611 z l ; zob.: A A N , Sztab Glowny Wojska Polskiego (dalej: S G WP) , sygn. 617/85, Koncept pisma [Referatu Budzetowo-Rachunkowego

127

N i e k i e d y przedstawione ofer ty budzi ly czujnosc potencjalnego odbiorcy zupelnie niezaleznie o d ich merytorycznej wartosc i czy przydatnosci . Tak np. w styczniu 1932 r. szef Departamentu Uzbrojenia MSWojsk. , zal^czaj^c propozycj? jednej z francuskich firm dostarczenia instalacji do produkc j i gazow bojowych, zwrocil si? do szefa O d d z i a l u I I SG o zarz^dzenie, by attache w o j s k o w i odt^d zalatwiali podobne sprawy negatywnie, informuj^c zainteresowanych (skqdinqd - niezgodnie ze stanem faktycznym), ze „Polska sprawq napadu gazowego [...] nie zajmuje si?"^ . Prosbie tej niezwlocznie uczyniono zadosc.

Osobn^ kategori? przeprowadzanych przez attache zakupow materialowych stanowily transakcje drobne i bardzo drobne - o p o l p r y w a t n y m niekiedy charak­terze, pozbawione istotnego znaczenia, w a r t e jednak o d n o t o w a n i a . Tak n p . w kwietniu 1937 r. attache wojskowy i lotniczy RP w Berlinie p p l k d y p l . A n t o n i Szymaiiski zajmowal si? sprawy przekazania do kraju pakietu zawieraj^cego lornetk? Zeissa, zamowionq k i l k a miesi?cy wczesniej przez Inspektora A r m i i we L w o w i e gen. dyw. Kazimierza Fabrycego w trakcie jego p o b y t u w stolicy Niemiec. Nieco wczesniej attachat znad Szprewy przeslal do Polski dwa polowe nesesery z przybo-rami t o a l e t o w y m i firmy „Mica" , zamowione przez mjr . Aleksandra D m y t r a k a z Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. W t y m ostatnim przypadku zakup formalnie uzasadniac m o g l y potrzeby sil zbrojnych - d r u g i z nabytych egzemplarzy przekazany zostal b o w i e m do Departamentu Piechoty MSWojsk. , a nast?pnie Departamentu Intendentury MSWojsk . jako w z o r dla opracowania krajowego odpowiednika „do u z y t k u oficerow w piechocie lub w calem wojsku"^\ Sposob przeprowadzenia owych transakcji w y w o l a l zresztq ze strony Oddzia lu I I SG, ktory najwyrazniej nie zostal uprzednio powiadomiony, najpierw duze zanie-pokojenie i zqdanie wyjasniei i , a nast?pnie polecenie szefa O d d z i a l u , p p l k . d y p l . Tadeusza Pelczynskiego, by attache „nie za la twia l prosby [...] o ile zakup tych neseserow nie zostal jeszcze dokonany"^''.

W znacznie wi?kszym stopniu natomiast - choc t y l k o posrednio - na doko-nywane przez sily zbrojne I I RP zagraniczne zakupy sprz?tu w p l y w a l a nabywana przez attache wojskowych l i teratura, w t y m m . i n . instrukcje uzytkowania , opisy techniczne, regulaminy, fachowe opracowania i periodyki^^.

Oddzialu II S G ?] L . 6132/11. Inf. F .T .O. do szefa Oddzialu II S G , 3 I V 1928 r., i in. dok.; CAW, Biuro Administracji Armii MSWojsk., sygn. 1.300.54.396, Korespondencja z lat 1927-1929 na temat wynalazku Jozefa Rakusa i Jindficha Stloukala.

" A A N , S G WP, sygn. 616/113, Pismo L . 6210/1-62 szefa Dep. Uzbrojenia plk. Mieczyslawa Macie-jowskiego do szefa Oddzialu II S G , 25 I 1932 r.

-' A A N , AW, sygn. A 11/116, Pismo L . 300/37 pplk. Antoniego Szymanskiego do szefa Oddzialu II SG, 9 I V 1937 r.; ibidem, Odpis pisma L . 2050 szefa Departamentu Piechoty MSWojsk. plk. dypl. Bronislawa Prugara-Ketlinga do szefa Departamentu Intendentury MSWojsk., marzec 1936 r., i in. dok. Szesc podobnych neseserow zamowil takze Departament Kawalerii MSWojsk.

" A A N , AW, sygn. A 11/116, Koncept pisma L . 561/II.Og. plk. Tadeusza Pelczynskiego do attache wojskowego RP w Berlinie, 15 I I I 1937 r.

" A A N , S G WP, sygn. 616/37, Pismo L . 513 p.o. attache wojskowego R P w Moskwie mjr. S G Tadeusza Kobylaiiskiego do Oddzialu II S G , 3 V I 1925 r.; A A N , S G WP, sygn. 616/181, Pismo L . 764/V/35

128

Rownie w a r t k i s t r u m i e i i korespondencji n a p t y w a l do u lokowanych zagra-nic^ w o j s k o w o - d y p l o m a t y c z n y c h przedstawic ie l s tw RP z przec iwnej niejako strony. In ic jowaly go zazwyczaj agendy Minis ters twa Spraw Wojskowych, ktorych personel wlasnie za p o m o c q attache w o j s k o w y c h s taral si? zdobywac cz?sc informac j i niezb?dnych dla podj?cia decyzji, w t y m takze w sprawach zwiazanych z p lanowaniem i realizacja p r o j e k t o w zbro jen iowych. W innych przypadkach dyspozycje by ly skutk iem wlasnej i n i c j a t y w y O d d z i a l u I I SG, k t o r y odpowiednie dane gromadzi l m . i n . dla potrzeb ewidencyjnych. Kierowane do placowek zapy-tania cz?sto zwiqzane by ly z zamiarem zakupu zagranic^ sprz?tu danej kategorii, p l a n a m i podj?cia w kra ju prac nad jego opracowaniem lub tez trudnosciami, na jakie n a p o t k a n o w t rakc ie t a k i c h prac. Szczegolnie cz?sto formulowane w pierwszej p o l o w i e lat dwudziestych, absorbowaly attache przez cale mi?dzy-wojenne dwudziestolecie^*^.

Rzecz jasna dane dotycz^ce w a r t y c h podj?cia negocjacji zbrojeniowych personel wojskowych attachatow przesylal do kra ju takze i z wlasnej inicjatywy, niezaleznie o d o t r z y m y w a n y c h dyspozycj i czy d y r e k t y w . Po pierwsze - bylo to zgodne z n o r m o w a n y m instrukc jami zakresem zadaii tych placowek, po wtore - dawalo mozliwosc wykazania si? operatywnosciq oraz rozeznaniem zagadnien istotnych z p u n k t u widzenia wlasnej a r m i i , a n ie latwych do spenetrowania. Nie-ktorzy attache zr?cznie p o t r a f i l i zreszt^ l^czyc obie strony tego zbrojeniowego medalu. „W mysl otrzymanych informac j i o d Pana Generala - pisal w listopadzie 1926 r. do szefa Sztabu Generalnego mjr Roman M i c h a l o w s k i - nawi^zalem kontakt z niektoremi f i r m a m i wyrabia jqcymi b r o n pancerny. K o n t a k t ten jest oczywiscie p r y w a t n y i jedynie ja ponosz? za niego odpowiedzialnosc" (podkr. W.M.)^^.

Dodac trzeba, ze wspomniane w owej korespondencji ryzyko nie bylo bynaj­mniej iluzoryczne, a jej autor m i a l w tej kwest i i juz nieco wlasnych doswiadczeh. Polskie wladze wojskowe skwapliwie si?galy po nadchodzqce z zagranicy informacje i oferty na sprz?t wojskowy. Zazwyczaj jednak na t y m poprzestawaly, co zniech?calo partnerow, ktorzy ponioslszy cz?sto koszty przygotowania kosztorysu czy rysunkow, nie uzyskiwali zadnych korzysci, procz nasilaj^cego si? przeswiadczenia, ze strona polska „drog4 ofert zbiera wiadomosci , ktore potem indywidualn ie eksploatuje"-*. Co wi?cej , poz^danego f i n a l u nie gwarantowalo nawet wszcz?cie formalnych negocjacji, czy wr?cz uzgodnienie k o n t r a k t u . Polski nabywca z w y k l lekcewazyc przyj?te terminy, czy wr?cz wycofywac zamowienia. Narazalo to na szwank prestiz

za attache wojskowego I sekretarza Ambasady RP w Londynie Romana Michaiowskiego do kierovv-nika Zaopatrzenia Aeronautyki, 19 V I 1935 r.; A A N , S G WP, sygn. 616/325, pismo L . 152/tj. 38 attache wojskowego R P w Paryzu w z[ast^pstwie] mjr. dypl. Gustawa Lowczowskiego do szefa Oddzialu II S G , 6 V 1938 r.

^' Rozbudowanq list? istotniejszych tematow wspomnianych zapytaii i polecen gromadzenia danych, ktore do attachatow trafialy w latach dwudziestych, przedstawil R. Majzner, Aftac^fliy wojskowe..., s. 264 n.

" A A N , S G WP, sygn. 617/43, Pismo L . 644/47 mjr. Romana Michaiowskiego do szefa S G , 2 XI1926 r. Ibidem, Pismo L . 755/47 mjr Romana Michaiowskiego do szefa Oddzialu II S G , 14 X 1926 r.

129

attache wojskowych, powoduj^c tez - jak podkreslal mjr M i c h a l o w s k i - „negatywne odnoszenie si? do naszego paiistwa"^'.

Zaangazowani w przeprowadzanie zbrojeniowych zakupow attaches stawiac musieli niekiedy czolo i i n n y m problemom. Okazalo si? na przyklad, ze poszczegolne departamenty MSWojsk . ch?tnie o d w o l y w a l y si? w tej kwest i i do pomocy u loko­wanych zagranicy placowek w o j s k o w o - d y p l o m a t y c z n y c h RP, znacznie mnie j skwapliwie regulowaty jednak powstajj}ce w zwiqzku z t y m naleznosci. Narazalo to attache, k torzy nie m o g l i splacic dostawcow z wlasnych funduszy, na nieprzy-jemnosci, a wyjasnienia powstalej sytuacji by waly absorbuj^ce, poci^gajqc w dodatku niepotrzebne koszty. Wiosnq 1928 r. problem uznany zostal za na tyle powazny, by interweniowac musial szef Sztabu Generalnego, nakazujqc departamentom, by rownoczesnie z zamowieniem zagranicy nabywanego materialu przekazywaly do Oddzialu I I SG odpowiednie k w o t y i groz^c, ze w przec iwnym razie ten ostatni nie b?dzie m o g l wydawac attache polecefi dokonania zamowien'" .

W niektorych przynajmniej przypadkach zdolnosc do udzialu w przygoto­waniu i przeprowadzeniu zakupow zbrojeniowych bywala elementem decyduj^cym 0 obsadzie wojskowego attachatu. Tak np. bylo w przypadku Pragi, z k tor^ poczy-naj c od 1924 r. k o n t a k t y wojskowo-pol i tyczne ulegaly ociepleniu, stwarzaj^c mozliwosc wspolpracy z rozbudowanym przemyslem zbrojeniowym Czechoslowacji. Nad Weltaw? k ierowani b y l i oficerowie ar ty ler i i - najpierw p p l k . SG Jan Bigo, a nast?pnie mjr/pplk d y p l . Andrze j Czerwi i i sk i . Dopiero dziesi?c lat pozniej , gdy stosunki z rzqdem znad W e l t a w y znow zacz?ty ulegac pogorszeniu, zarzucono ow^ praktyk?, za czynnik decydujqcy o nominac j i kolejnego praskiego attache uznajqc jego zdolnosc do prowadzenia dzialalnosci informacyjnej wzgl?dem Niemiec^^

W drugiej p o l o w i e dwudziestolecia mi?dzywojennego znaczenie attache wojskowych jako wspoluczestnikow prac zwiazanych z zakupami zbro jeniowymi dose zauwazalnie wzroslo. 1 sierpnia 1929 r., w zwiqzku ze zblizaj^cym si? koiicem realizacji francuskiego k r e d y t u , w stan l i k w i d a c j i postawiona zostala paryska PMWZ. Trzy miesi^ce pozniej jej dotychczasowe czynnosci przej^l attache w o j ­skowy, uzyskuj^c do p o m o c y cz?sc personelu l i k w i d o w a n e j agendy. O d t q d to on wlasnie mia l prowadzic wszelk^ korespondencj? w sprawie zakupow, kierujqc jq bezposrednio do organow podporz^dkowanych I w i c e m i n i s t r o w i spraw wojsko­wych". Jego uprawnienia do prowadzenia na gruncie paryskim wszystkich spraw

Ibidem. W tym ostatnim przypadku powodem bywaly zwykle problemy finansowe. " AAN, S G WP, sygn. 617/85, Koncept pisma L . 6132/11. Inf. F .T .O. szefa S G do I wiceministra spraw

wojskowych i szefa Administracji Armii , 21 I V 1928 r., i in. dok. " AAN, AW, sygn. A11/52, Referat „Uwagi co do obsady placowki att[ache] wojsk[owego] w Pradze"

zast?pcy szefa Oddzialu II S G pplk. dypl. Jozefa Englichta, 12 V I I 1934 r., i in. dok. Skutkiem podj^tych dzialaii nast^pnymi attache wojskowymi w Pradze zostali oficerowie z zaproponowanej przez pplk. Englichta listy: pplk dypl. Bohdan Kwiecinski i pplk dypl. Bronislaw Noel. CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.4.7542, Pismo L . 747/Org./Tjn. I wiceministra spraw wojskowych gen. dyw. Daniela Konarzewskiego wg rozdzielnika, 19 V I I I 1929 r.; S H D - D A T , sygn. 7 N 3006, Kopia pisma L . 5987 plk. Aleksandra Loyko-R^dziejowskiego do Sluzby Cesji Materialowych dla Zagranicy Ministerstwa Wojny (Service des Cessions de materiel a I'Etranger), 26 V I I I 1929 r.

130

zwiazanych z reahzacj^ francuskiego kredytu w wysokosci 400 m l n f rankow zostaly dodatkowo ugruntowane 29 listopada 1929 r. f o r m a l n y m upowaznieniem mini -s t r o w f i n a n s o w ( Ignacego M a t u s z e w s k i e g o ) i spraw w o j s k o w y c h (Jozefa Pilsudskiego)". v ; . •

Rychlo okazalo si? przy t y m , ze zapotrzebowanie na prace wykonywane dotychczas przez z l ikwidowany misj? bynajmniej nie uleglo istotnemu zmniejszeniu. Periodycznie wydawane przez wladze wojskowe formalne zakazy dokonywania zakupow zagranicznych nie mogly bye skuteczne wobec wciyz istniejycych barier, g lownie o charakterze technicznym i f i n a n s o w y m . N a d a l konieczne bylo wi?c odwolywanie si? do wsparcia zagranicy, w t y m przede wszystkim wyprobowanej i najlatwiej osiqgalnej pomocy francuskiej^'*.

Juz przeto wczesny wiosnq 1930 r. paryski attachat wojskowy zaangazowany zostal w dzialania na rzecz restytucji I V transzy francuskiej pozyczki , ktorej Polska zrzekla si? k i l k a lat wczesniej, wiosny 1925 r. Szczegolnq w nich rol? odegrac przyszlo najpierw samemu attache, p l k . d y p l . Jerzemu Ferek-Bleszynskiemu, kto-remu szef Sztabu Glownego powierzyl prowadzenie nad Sekwanq wst?pnych prac przygotowawczych, a nast?pnie szefowi dzialu zakupow attachatu p l k . st. sp. inz. Aleksandrowi Loyko-R?dziejowskiemu (bylemu szefowi P M W Z ) , postawionemu na czele komisj i przyslanej do Paryza dla ostatecznego omowienia strony materia-lowej przedsi?wzi?cia^^ Ich aktywnosc przyniosla skutek w postaci podpisanego 18 lutego 1931 r. aneksu do konwencj i z 28 sierpnia 1924 r. Ostatnia rata francu­skiego k r e d y t u zostala p r z y w r o c o n a . N i e b a w e m attachat m o g l poinformowac krajowych odbiorcow o zawartych na jej poczet umowach. M i a l y bye one realizo-wane, przy stalym jego zainteresowaniu i nadzorze, az po 1935 r.^*

" S H D - D A T , sygn. 8 N 252, Uwierzytelniona kopia upowaznienia L . 19759/29 G M I Ignacego Matuszewskiego i Jozefa Pilsudskiego dla attache wojskowego i morskiego R P w Paryzu plk. dypl. Jerzego Ferek-Bleszyiiskiego, 29 X I 1929 r.

" C A W , Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.559, Pismo L . 0780-Z/P.W ministra spraw wojskowych w z[ast?pstwie] gen. bryg. dr. Felicjana Slawoja-Skladkowskiego, 13 I 1932 r.; ibidem, Pismo L . 1685/tj. II wiceministra spraw wojskowych i szefa Administracji Armii gen. bryg. Aleksandra Litwinowicza, 8 X 1938 r.

^5 CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.848, Pismo L . 37/Z./tjn. attache wojskowego i morskiego RP w Paryiu plk. dypl. Jerzego Ferek-Bleszynskiego do szefa S G WP, 14 I I I 1930 r., i in. dok.; CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.875, Pismo L . 3686/II .Inf.T.O. szefa Oddzialu II S G pplk. dypl. Tadeusza Pelczyriskiego do plk. Jerzego Ferek-Bleszynskiego, 12 V I 1930 r., i in. dok.; SHD-DAT, sygn. 7 N 3011, Kopia pisma L . 1249/Z plk. Jerzego Ferek-Bleszynskiego do Service des Cessiond de Materiel a I'Etranger Ministere de Guerre, 25 I I I 1930 r., i in. dok.; Centre des Archives Economiques et Financieres, Savigny-le-Temple, sygn. B 65235, Kopia pisma plk. Jerzego Ferek-Bleszyiiskiego Etat approximatif du materiel de guerre a acquerir sur la quatrieme tranche de 100 millions du credit alloue a la Pologne par la loi du 8 Janvier 1924, 4 V I I 1930 r., i in. dok. W trakcie ostatniej fazy rozmow pracami komisji ponownie kierowal jednak plk Jerzy Ferek--Bteszynski; zob. A A N , S G WP, sygn. 616/113, Odpis pisma L . 164/31/Mob.Mat. szefa SG gen. dyw. Tadeusza Piskora do I wiceministra spraw wojskowych, 17 I 1931 r. CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.850, Kopia pisma L . 1337/Z zast^pcy attache wojskowego i morskiego RP w Paryzu mjr. dypl. Aleksandra Lubieiiskiego do Wojskowego Zakladu Zaopatrzenia Uzbrojenia, 14IV1931 r., i in. clok.; W. Mazur, Od„kredytu 400 milionow" do Rambouillet. Francja

131

Oczywiscie w prace zwiqzane z i m p o r t e m sprz?tu wojskowego, a takze wykorzystywanych przez a rmi? , wojskowe i n s t y t u t y badawcze bqdz z a k k d y przemyslu z b r o j e n i o w e g o m a s z y n , n a r z ^ d z i , p o l p r o d u k t o w czy s u r o w c o w zaangazowane byly procz paryskiego takze i inne wojskowe attachaty. Post^pu-j^ca dywersyfikacja zrodel dostaw w y n i k a l a w znacznej mierze z realizowanej swiadomie p o l i t y k i w l a d z w o j s k o w y c h , k t o r y m o d dawna juz doskwiera ly zbyt silne, takze w sferze mater ia lowego zaopatrzenia a r m i i , z w i y z k i z Francjy - t y m bardziej ze w w i e l u p r z y p a d k a c h nie uzasadnialy i ch a n i techniczne w a l o r y nabywanych p r o d u k t o w , an i ich szczegolnie dogodna cena. Nieco paradoksalnie, zagadnienia transakcj i zbro jen iowych szczegolnie cz?sto przewi ja ly si? w kore­spondencji wymieniane j z p lacowky dyplomatyczny w L o n d y n i e , gdzie formalnie wojskowy attachat zostal z l i k w i d o w a n y 1 stycznia 1929 r. , o b o w i y z k i attache przejql zas - za w i e d z y Sztabu G l o w n e g o - sekretarz Poselstwa (a nast?pnie Ambasady) Jan Wszelaki , p o jego zas p o w r o c i e do Warszawy 1 stycznia 1933 r. - 1 sekretarz Ambasady, b y l y attache w o j s k o w y R o m a n M i c h a l o w s k i ' ^ Przy szeregu zakupow wspoldzia la la tez, co s tanowi lo nowosc, p lacowka berl i i iska. Dotyczyly one raczej maszyn i p r z y r z y d o w , a nie sprz?tu o przeznaczeniu bo jo-wym, CO nie zawsze dostrzegaly sluzby in formacy jne francuskiego sojusznika, nadwrazliwie o d n o t o w u j y c w raportach wszelkie p r a w d z i w e , a r o w n i e cz?sto tylko domniemane s y m p t o m y zbl izenia m i ? d z y polsky a r m i y a Niemcami'** . Mi?dzy i n n y m i ze wzgl?du na powiyzania z n iemieck im kapi ta lem obserwowana byla takze aktywnosc zbrojeniowego przemyslu Szwecji. Stosunkowo niewiele materialow na ten temat przekazywal jednak attachat wo jskowy, dzielycy swy

ftktywnosc mi?dzy Sztokholm i stolice i n n y c h pa i i s tw baltyckich^' . Tego rodzaju •nformacje cz?sciej n a p l y w a l y do O d d z i a l u I I SG ze zrodel agenturalnych bydz

a zaopatrzenie materialowe lotnictwa wojskowego U RP (1926-1936), „Rocznik Archiwalno--Historyczny Centralnego Archiwum Wojskowego" 2010, nr 3/32, s. 107 n.

" A A N , Ambasada R P w Londynie, sygn. 1159, Odpis pisma L . 8742/ILInf./I szefa Oddzialu II S G do dyrektora Departamentu PoHtycznego M S Z , 11 X I I 1928 r., i in. dok.; A A N , S G WP, sygn. 617/60, Kopia pisma L . 252/IX za attache wojskowego Jana Wszelakiego do Wojskowego Zakladu Zaopatrzenia Aeronautyki, 6 I V 1932 r.; A A N , S G WP, sygn. 616/181, Pismo L . 218/V/35 za attache wojsk. Romana Michaiowskiego do szefa Biura Zaopatrzenia Kierownictwa Marynarki Wojennej, 26 II 1935 r., i in. dok.; A A N , S G WP, sygn. 616/164, Pismo L . 68/V/35 za attache wojskowego Romana Michaiowskiego do Oddzialu II S G , 1611935 r.; CAW, Oddzialu II S G , sygn. 1.303.4.3988, Kopia pisma L . 6116/11 za attache wojsk. Jana Wszelakiego do kierownika Zaopatrzenia Aeronau­tyki, 30 III 1933 r. Oficjalny adres telegraficzny attachatu wojskowego R P w Londynie zostal skasowany dla oszcz^dnosci przez Jana Wszelakiego dopiero latem 1933 r.; zob. A A N , S G WP, sygn. 616/194, pismo L . 604/IX/33 Jana Wszelakiego do szefa Oddzialu II S G , 9 V I I I 1933 r.

' A A N , S G WP, sygn. 618/181, Pismo L . 7/35 attache wojskowego R P w Berlinie w z[ast?pstwie] kpt. dypl. Wladyslawa Steblika do kierownika Zaopatrzenia Aeronautyki, 17 I 1935 r., i in. dok.; SHD-DAT, sygn. 7 N 2999, Raport No. 93/S attache wojskowego Francji w Warszawie gen. Charles'a d'Arbonneau, 20 X I I 1934 r., i in. dok.

' Attache wojskowy R P akredytowany w Sztokholmie w latach trzydziestych mial siedzib? w Helsingforsie (czyli Helsinkach, 1931-1933) lub w Rydze (1933-1936). W 1936 r. zaprzestano podobnej praktyki l^czenia placowek, ale siedzibq attache stala si? Warszawa; R. Majzner, Attachaty wojskowe..., s. 380.

132

tez o d cz lonkow komis j i odbiorczych, ktore o d wiosny 1934 r. odbieraly w zakia­dach Aktiebolaget „Bofors" sprz?t ar ty lery jski oraz amunicj? zakupione przez K i e r o w n i c t w o M a r y n a r k i Wojennej , a w pozniejszym czasie takze sprz?t prze-ciwpancerny i przeciwlotniczy*" .

Podkreslic nalezy, ze zaangazowanie attache wojskowych w zakupy sprz^tu dla sil zbrojnych RP nie ograniczalo si? bynajmniej do w s p o l u d z i a l u w przygo­t o w a n i u i przeprowadzeniu samych transakcj i . O d g r y w a l i o n i bardzo istotnq rol? w przedwst?pnej fazie przygotowania zakupow, dostarczajyc i n f o r m a c j i dotyczy-cych sprz?tu i wyposazenia a r m i i kraju/krajow w zasi?gu pracy p l a c o w k i , pro-jektowanych w tej sferze zmian , dzialalnosci przemyslu zbrojeniowego, opraco-w y w a n y c h p r o t o t y p o w i t p . Wiedz? na powyzsze tematy czerpali m . i n . ze swych osobistych k o n t a k t o w o f o r m a l n y m i n i e f o r m a l n y m charakterze, analizy prasy, w y d a w n i c t w , zestawien b u d z e t o w y c h , z d o b y w a l i jy tez p r z y okaz j i udzialu w manewrach , pokazach, defi ladach czy paradach w o j s k o w y c h , z obserwacji poczynionych podczas w i z y t w garnizonach, instytutach badawczych i zakiadach przemyslowych, r a p o r t o w stazystow, cz lonkow wspomnianych juz wyzej komisji o d b i o r u zakupionego mater ia lu , a takze przybywajycych z kra ju w celach studyj-nych mis j i i specjalistow^'. Szereg i n f o r m a c j i , takze w postaci kata logow czy dose szczegolowych niekiedy opisow sprz?tu, sklonne byly dostarczyc - czy to z wlasnej in ic ja tywy, czy po o d p o w i e d n i m zapytaniu - same firmy, zainteresowane ekspor-tem swych p r o d u k t o w . Wszystko t o pozwala lo attache stosunkowo skutecznie przenikac zaslon? tajemnicy, k t o r y mnie j lub bardziej szczelnie o k r y t a byla spora cz?sc interesujycych ich potencjalnie zagadnieii''^. Oczywiscie skutecznosc owego przenikania byla zroznicowana, zarowno w czasie, jak i w przestrzeni - na bardziej e fektywne rozeznanie pozwalajyc przede w s z y s t k i m w paiistwach demokratycz-nych czy poldemokratycznych, gdzie interesujycych danych dostarczyc mogla

A A N , S G WP, sygn. 617/157, Pismo L . 160/N/32 kierownika referatu „ Z " Oddzialu II S G kpt. Wla­dyslawa Stanaka do kierownika Referatu „Niemcy" Oddzialu II S G , 20 II 1932 r.; ibidem, Pismo L . 476/34.Art.Tjn. z r[ozkazu] szefa Sztabu Kierownictwa Marynarki Wojennej kmdr. por. Karola Korytowskiego do szefa Oddzialu II S G , 19 V I 1934 r., i in. dok. Pismo reguluj^ce zasady wysylania do zagranicznych zakladow przemyslowych oficerow i inzy-nierow nakazywalo w y s l a n n i k o m utrzymywanie stalego kontaktu z przedstawicielami MSWojsk. na placowkach dyplomatycznych (attache wojskowi; zob. A A N , S G WP, sygn. 616/333, Pismo L . 117/I/Tjn./BPW II wiceministra spraw wojskowych i szefa Administracji Armii gen. Aleksandra Litwinowicza, 2 I V 1937 r.).

"• Tak np. o wyjqtkowo udanym silniku lotniczym Rolls-Royce Merlin mjr Roman Michalowski, powoluj^c si? na „poufne informacje ze zrodel miarodajnych", informowal juz w lutym 1936 r., rownolegle z pojawieniem si? pierwszych egzemplarzy wersji produkcyjnej. Przy tej okazji donosil o gotowosci producenta do zawarcia transakcji w razie uzyskania zgody ministra lotnictwa; zob.

„ CAW, Oddziai II S G , sygn. 1.303.4.4022, Kopia pisma mjr. Romana Michaiowskiego L . 117/IX.36 do szefa Dep. Aeronautyki MSWojsk., 20I I1936 r. Z kolei samoloty mysliwskie Hawker Hurricane, pozniejsi bohaterowie Bitwy o Angli? w eskadrach Royal Air Force, pojawiac si? zacz?ly w grudniu 1937 r. Attache wojskowy i lotniczy RP w Paryzu pplk. dypl. Bohdan J . Kwiecinski informowal o tym szefa Oddzialu II S G juz w styczniu 1938 r.; zob. A A N , S G WP, sygn. 616/164, Pismo L . 101/38, 20 I 1938 r.

nawet obserwacja debat par lamentarnych bydz p o l e m i k pol i tycznych w l a d z y i ugrupowaii opozycyjnych.

W praktyce przedsi^wziec zbrojeniowych najwazniejszy pozostawal jednak Paryz. G d y na przelomie 1934 i 1935 r. p l k Aleksander Loyko-R?dzie jowski po 14 latach pracy nad Sekwany m i a l opuscic tamtejszy placowk?, o d w o l y w a n y zniej rownolegle p l k Jerzy Ferek-Bleszyiiski in terweniowal na rzecz wstrzymania owej decyzji. A r g u m e n t o w a l przy t y m , ze n o w y attache w o j s k o w y i jego zast^pca nie zdolajy zgl^bic nadzorowanych przez attachat spraw materialowo-finansowych w okresie k r o t s z y m niz r o k , nawet w razie gdyby dotychczasowy szef D z i a l u Zakupow pozos ta l na s t a n o w i s k u i nadal m o z l i w e b y l o korzys tan ie z jego doswiadczenia. N i e jest pewne , czy wlasnie te argumenty w z i ^ t o p o d uwag? w Warszawie, w y p r a c o w u j y c ostateczne rozwiyzanie zamierzonej personalnej roszady, ale faktem pozostaje, ze p l k Loyko-R^dzie jowski pozostal na dotychcza­sowym stanowisku''^.

N i e bez znaczenia byly t u zapewne zapoczytkowane jesieniy 1935 r. roz-mowy na temat uzyskania przez Rzeczpospolity kolejnego francuskiego k r e d y t u na modernizacj? i rozbudow? sit zbrojnych. Po r o k u bez mala doprowadzi ly one do parafowania 6 wrzesnia 1936 r. w p o d p a r y s k i m z a m k u w Ramboui l le t p o r o ­zumienia, ktorego finalny ksztalt s formal izowany zostal ostatecznie 28 listopada 1936 r. Z uzyskanej sumy 2,6 m i d f r a n k o w francuskich m i l i a r d przeznaczony mial zostac na zakup we Francji mater ia lu wojennego oraz instalacji i urzydzei i dla przemyslu zbrojeniowego'' ' ' .

To zas oznaczalo dla attachatu RP w Paryzu spore wyzwanie . Choc w trakcie negocjacji kredytowych nie odegral o n wi?kszej r o l i , teraz m i a l pokierowac reali-zacJ4 zwiyzanych z zawartym porozumieniem zakupow i dostaw. Noszyca charakter wst^pny ins trukc ja szefa Sztabu G l o w n e g o gen. b r y g . Wac lawa Stachiewicza z 19 wrzesnia 1936 r. oraz pozniejsza, sygnowana przez I I wiceminis tra spraw wojskowych i szefa Adminis t rac j i A r m i i gen. bryg. inz. Aleksandra L i t w i n o w i c z a „Instrukcja dla prac zwiyzanych z realizacjy francuskiego k r e d y t u materialowego" z 26 kwietnia 1937 r. to wlasnie rezydujycego nad Sekwany attache wojskowego RP czynily faktycznym koordynatorem podejmowanych prac''^.

Na koordynacj i zreszty rola attache si? nie koiiczyla. W istocie jego kompe-tencje byly znacznie szersze, obejmujyc:

1 . Zebranie planow opracowanych w dowodztwach , departamentach i b iu-rach MSWojsk.

" A A N , S G WP, sygn. 616/267, Odpis pisma L . 490-3/36 plk. Jerzego Ferek-Bleszyiiskiego do zast?pcy II wiceministra spraw wojskowych, 4 I 1936 r. W. Mazur, Zabiegi o francuski kredyt zbrojeniowy na modernizacjq Wojska Polskiego (jesien 1935 -jesien 1936), P H W , 14, 2013, nr 2, s. 29 n.

*" CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.883, Instrukcja gen. Waclawa Stachiewicza dla attache wojsko­wego RP w Paryiu, 19 I X 1936 r.; CAW, Oddziai I V S G , sygn. I .303.Z440, Instrukcja dla prac zwigzanych z realizacja francuskiego kredytu materialowego L . 735/TJ.37 gen. Aleksandra Litwi­nowicza, 26 I V 1937 r.

2. Wezwanie do Paryza przewodniczycych komis j i zakupow, ktorzy z chwi ly przybycia stawali si? przydzielonymi do attache referemami do spraw zwiqzanych z: a) przygotowaniem w a r u n k o w technicznych dla nabywanego materialu, b) przygotowaniem u m o w oraz ich zawieraniem, c) nadzorem nad produkcjy i odbiorem zakupionych materialow.

3. Okreslenie czasu prac przewodniczycych komis j i , przydzielenie i m lokaU i personelu pomocniczego; wezwanie w o d p o w i e d n i m czasie dalszych czlonkow komis j i .

4. Zebranie ofert potencjalnych dostawcow, ich rozpatrzenie przy pomocy przewodniczqcych komis j i , opracowanie u m o w i ich zawarcie.

5. Dopi lnowanie wlasciwego biegu w y k o n y wania u m o w oraz t e r m i n o w ich realizacji i ekspedycji sprz?tu do kra ju .

Dzialajyc w ramach przedstawionych wyzej kompetencj i , attache wojskowy utrzymywac mia l lycznosc korespondencyjny z I I wiceministrem spraw wojskowych za posrednictwem Biura A d m i n i s t r a c j i A r m i i , pisma w sprawach zasadniczych przedstawiajyc rownoczesnie bezposrednio szefowi Sztabu Generalnego'"'.

Realizacja wszystkich tych zadaii przypadla w udziale nast?pcy p l k . Jerzego Ferek-Bleszyiiskiego, p l k . d y p l . Wojc iechowi Fydzie''^ Dla zakupow zbrojeniowych z uzyskanego w R a m b o u i l l e t k r e d y t u okazalo si? to niebawem okolicznosciq zarazem pomyslny, jak i n i e f o r t u n n y . W powierzonej m u r o l i p l k Fyda odznaczal si? w i e l k y energiy i w y t r w a l o s c i y , nie zrazajyc si? przeciwnosciami . Przekonanie, ze w kontaktach z przedstawicie lami gospodarzy kierowac si? w i n i e n przede wszystk im n a r o d o w y d u m q czyni lo go jednak m a l o elastycznym, utrudniajyc osiyganie niezb?dnych niekiedy k o m p r o m i s o w . Obejmujyc paryski attachat, nie znal niemal j?zyka francuskiego i m i m o w y s i l k o w nigdy nie opanowal go w stop­n i u niezb?dnym do prowadzenia s lownych potyczek. N i e czul zreszty - jak si? wydaje - takie j potrzeby; nazbyt m i ? k k i m i jego zdaniem Francuzami skrycie pogardzal , ci zas nie darzy l i go p e l n y m zaufaniem, k o n t a k t y ograniczajyc raczej do strony formalnej ' '^

CAW, Oddziai I V S G , sygn. 1.303.7.440, Instrukcja dla prac zwiazanych z realizacja francuskiego kredytu materialowego L . 735/TJ.37 gen. Aleksandra Litwinowicza, 26 I V 1937 r.; SHD-DAT, sygn. 7 N 3012, Dossier 3, Kopia pisma L . 410-2481/36 attache wojskowego i morskiego RP w Paryzu plk. dypl. Wojciecha Fydy do Sztabu Generalnego Marynarki Wojennej w Paryzu, 28 I X 1936 r., i in. dok.; W. Mazur, Zabiegi o francuski kredyt zbrojeniowy..., s. 48 n. Attache wojskowym, morskim i lotniczym przy Ambasadzie RP Paryzu oraz attache wojskowym przy Poselstwie RP w Brukseli z siedzib^ w Paryzu mianowany zostal z dniem 25 I V 1936 r. roz­kazem MSWojsk. B. Pers. L . 1700/tj.II-l z dn. 20 I V 1936 r. Zob. A A N , S G WP, sygn. 616/333, Odpis rozkazu wewn?trznego nr 6/36 szefa O. II S G plk. dypl. Tadeusza Pelczynskiego z 13 V1936 r. Zob. np.: A A N , AW, sygn. A11/131, Raport L . 72/tj.36 plk. Wojciecha Fydy dla szefa Oddzialu 11 S G , 8 V [19]36 r.; CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.663, List odr?czny plk. Wojciecha Fydy do szefa Oddzialu I S G plk. dypl. J . Wiatra, 8 X 1938 r.; G . Lowczowski, Ambasada w Paryzu 1935-1938, „Wi?z" 1972, R . X V , nr 7/8, s. 203 n.; M . Wolos, Alfred Chlapowski (1874-1940). Biografia ambasadora Polski we Francji, Toruh 2001, s. 274.

135

M i m o trudnosci , na ktore napotykal - najcz?sciej zreszty bez wlasnej w i n y - proces przygotowy wania i zawierania u m o w realizowal sprawnie, wczesnym latem 1939 r. doprowadzajyc go do pomyslnego finalu. Z mil iarda f rankow przeznaczonych na zakupy materialowe wydatkowano 899 837 217,90 f r a n k o w francuskich, pozo-stala zas cz?sc zablokowana zostala przez stron? francusky dla pokrycia ewentualnej rewizji cen. Z e 123 zawartych k o n t r a k t o w do p o l o w y lipca 1939 r. w calosci wykonano 55, kolejne zas 25 zrealizowano cz?sciowo. D o kra ju wysiany zostal material o wartosci ok. 152,52 m l n f r a n k o w francuskich, co stanowilo nieco ponad 15% wartosci materialowej transzy uzyskanego w Rambouil let kredytu"" .

Rownoczesnie zas powtarzala si? do pewnego stopnia sytuacja z poprzedniej dekady - pr iory te t dany zakupom d o k o n y w a n y m we Francji oraz koniecznosc zapewnienia zamowien r o d z i m y m producentom p o w o d o w a l y zauwazalny spadek zainteresowania ofer tami naplywajqcymi z innych k i e r u n k o w . Powodowalo to , ze do przekazy wanych ustawicznie przez wojskowe attachaty informacj i na podobne tematy nie przywiyzywano cz?sto w Warszawie zbytniej uwagi . Wyraznie widoczne to bylo np. w przypadku licznych raportow uruchomionego w 1937 r. po wieloletniej przerwie attachatu w Waszyngtonie. Powoli i bez zbytniego entuzjazmu rozpatry-wano tez w Warszawie propozycje dostaw sprz?tu wojskowego z zasobow reduko-wanej po monachijskiej kapitulacji a r m i i czechosiowackiej lub o d czechoslowackich jego producentow, przekazywane m . i n . przez attachat znad Weltawy^".

Owy powolnosc, doprawionq szczypty niefrasobliwosci, juz niebawem przyszlo uznac za b l y d . Wiosny 1939 r. stalo si? jasne, ze to wlasnie Rzeczpospolita stac si? moze kolejnym celem agresywnych poczynai i I I I Rzeszy. Wyraznie narastajyce zagrozenie sklaniac musialo do przyspieszenia zbrojefi, co nieuchronnie pociygalo za soby koniecznosc si?gni?cia po zagraniczne wsparcie finansowe i materialowe.

Przynajmniej zas w tej drugiej kwest i i odwolanie si? do pomocy attache wojskowych bylo rzeczy naturalny i oczywisty. I m wlasnie przypadlo w udziale poczynienie na terenie kra jow urz?dowania wst?pnych uzgodnien i innych prac przygotowawczych. N i m zas do L o n d y n u i Paryza podyzyly misje zakupow, prze-wodniczycym i m generalom L u d o m i l o w i Rayskiemu i Tadeuszowi Kossakowskiemu nakazano scisly wspolprac? z attache w o j s k o w y m i oraz dokladne informowanie ich o przebiegu o d p o w i e d n i c h pertraktacj i^^ Z a r o w n o jednak u l o k o w a n y nad

CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.663, Pismo L . 316/tj.39 plk. Wojciecha Fydy do II wiceministra spraw wojskowych i szefa S G , 17 V I I 1939 r. A A N , Amb. Wasz., sygn. 2317, Kopia pisma L . 745-c/SZ-t-64 attache wojskowego, morskiego i lotniczego przy ambasadzie RP w Waszyngtonie pplk. dypl. pil. inz. Andrzeja Chramca do dowodcy Lotnictwa, 14 X I 1 9 3 8 r., i in. dok.; Raport pplk. dypl. Bronislawa Noela dla Biura Rejestracyjnego Ministerstwa Spraw Wojskowych, [26 III 1940 r.] [w:] Stosunki polsko-czecho-slowackie 1932-1939 w relacjach dyplomatow II Rzeczypospolitej, oprac. S . M . N o w i n o w s k i , L o d z 2006, s. 98; P. Kolakowski, Mi§dzy Warszawq a Pragq. Polsko-czechoslowackie stosunki wojskowo-polityczne 1918-1939, Warszawa 2007, s. 597 n. ; W. Mazur, Zagraniczne zakupy silnikow dla polskiego lotnictwa wojskowego w latach 1926-1939, cz. 3, „Lotnictwo" 2008, nr 1, s. 95 n. Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Wladyslawa Sikorskiego w Londynie (dalej: AIPMS), sygn. Lot . A 1.2/15/2, Pismo 174/39 pplk. dypl. Bohdana J . Kwieciiiskiego do szefa

136

Tamizy p p l k Bohdan J. Kwiecinski , jak i p l k Wojciech Fyda rozwiqzanie to uznali za polowiczne i nieefektywne, dqzyc do pelnego podporzqdkowania misj i swemu zwierzchnic twu - takze ze wzgl^dow formalnych. Postulowany model organizacji pracy wyraznie p r z y j m o w a l si? rowniez w praktyce^^. W p r z y p a d k u placowki londyiiskie j ostatecznie p o t w i e r d z o n y zostal „InstrukcJ4 dla prac, zwiazanych z realizacja kredytu mat[erialowego] ang[ielskiego]", wydanq przez gen. Aleksandra L i twinowicza 22 sierpnia 1939 r. W dokumencie t y m stwierdzono wprost : „kredyt materialowy angielski realizuje na terenie A n g l i i Attache Wojskowy w Londynie, jako przedstawiciel MSWojsk. , - na podstawie moich r o z k a z o w " " . Z w r o c i c nalezy uwag?, ze byla to konstatacja zdecydowanie bardziej jednoznaczna i radykalna niz sformulowania z wczesniejszych d o k u m e n t o w o p o d o b n y m charakterze (jak np. instrukcja z 26 k w i e t n i a 1937 r . ) : w r?kach wojskowego attache zbiegac si? mialy odtqd wszelkie nici polskich poczynaii zbrojeniowych na obszarze jego urz?dowania. Narastaj^ce zagrozenie wojenne stalo si? katalizatorem procesu krystalizacji roli , ktora logicznie rzecz biorqc juz dawno przypasc m u p o w i n n a w udziale.

Dodac trzeba, ze w zaistnialej sytuacji takze wspomniany wyzej „obszar urz?dowania" traktowany byl dose umownie . Tak np. paryski attachat wojskowy otrzymal zadanie ustalenia technicznych walorow sprz?tu lotniczego z oferty dostaw­cow polnocnoamerykaiiskich. Proponowane Polsce typy samolotow mysliwskich okazaty si? - m i m o wczesniejszych w y s i l k o w p p l k . Andrzeja Chramca - slabo znane D o w o d z t w u L o t n i c t w a . O p i n i a lepiej zorientowanych w tej kwest i i francuskich sojusznikow okazala si? pomocna dla podj?cia decyzji - przychylnej pocz^tkowo wobec zakupow za At lantykiem, a uchylonej nast?pnie na rzecz mysliwcow francu­skich, ktore okazaiy si? dost?pne w ramach uzyskanego ostatecznie 18 sierpnia 1939 r. kredytu zbrojeniowego^''.

Oddzialu II S G , 19 V 1939 r.; A I P M S , sygn. A 1.4/1/14, Pismo L . 2057/TJ./39 II wiceministra spraw wojskowych i szefa Administracji Armii gen. Aleksandra Litwinowicza do gen. Ludomila Rayskiego,

• 10 V I 1939 r.; CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.663, Pismo L . 2020/Tjn./39 gen. Aleksandra Litwinowicza do gen. Tadeusza Kossakowskiego, 17 V I 1939 r. Plk Wojciech Fyda nie czekal na nowe uregulowania sprawy organizacji zakupow we Francji, odwolal si? do instrukcji z 1937 r. i zawczasu okreslil swe nadrz?dne kompetencje rozkazem wewn?trznym z 21 V I 1939 r.: „zakup wszelkiego sprz?tu wojskowego nalezy do kompetencji Attache Wojskowego, ktory posiada dla tych celow podlegly mu personel fachowy"; zob. CAW, Oddziai I S G , sygn. 1.303.3.663. Pplk. Bohdan J . Kwiecinski podporz^dkowanie mu misji zaproponowal nieco pozniej - dziefi po zawarciu z rzqdem brytyjskim porozumienia w sprawie przyznania II Rzeczypospolitej kredytu materialowego w wysokosci 8 mln funtow, argumentuj^c, ze to wlasnie attache wojskowy „jako oficjalny przedstawiciel wojska polskiego wobec wladz angielskich jest jedynie upowaznionym do interweniowania oficjalnego i formalnego wobec tych wladz"; A I P M S , sygn. A 1.4/1/31, Kopia pisma L . 270/39 pplk. Bohdana J . Kwieciiiskiego do szefa Oddzialu II S G , 3 V I I [faktycznie V I I I ] 1939 r.; zob. tez A I P M S , sygn. A 1.4/1/60, Kopia pisma

* L . 1991/39 pplk. Bohdana J . Kwieciiiskiego do II wiceministra spraw wojskowych szefa Administracji Armii , 11 V I I I 1939 r.

" A I P M S , sygn. A 1.2/15/30, Instrukcja dla prac zwiazanych z realizacjq kredytu mat[erialowego] ang[ielskiego], L . 3080/Og./Tj.39, 22 V I I I 1939 r.

5 " A I P M S , sygn. Lot. A 1.2/16/7, Pismo L . 299/tj. Lot.39 attache lotniczego R P w Paryzu w z[ast?p-stwie] pplk. dypl. Gustawa Lowczowskiego do dowodcy Lotnictwa MSWojsk. i szefa Sztabu

137

Z a k u p i o n y we Franc j i czy W i e l k i e j B r y t a n i i sprzet nalezalo nast^pnie dostarczyc do kra ju. Koniecznosc czuwania nad d lug^ , ale stosunkowo bezpieczn^ drog^ wiodqc^ do Polski przez M o r z e Srodziemne i p o r t y rumui isk ie stala si? jedn^ z przeslanek decyzji o uzupelnieniu sieci wo jskowych attachatow o jednq jeszcze placowk?. Jej siedzib^ miala zostac A n k a r a , u lokowany t a m attache m i a l jednak rownoczesnie uzyskac takze i ateiiskq akredytacj?. Ostatnie w tej kwest i i rozstrzygni?cia zapadly na przelomie drugiej i trzeciej dekady sierpnia, sam zas attachat f o r m a l n ^ dzialalnosc rozpoczqc m i a l 1 wrzesnia 1939 r. p o d k i e r u n k i e m pplk. d y p l . Tadeusza Machalskiego. Przygotowywany w pospiechu w y j a z d zasko-czonego nieco nominacjq attache doszedl do skutku w ostatniej c h w i l i : rankiem 1 wrzesnia p l k Machalsk i d o t a r l do S t a m b u l u " .

Wybuch w o j n y ogromnie zwi^kszyl i t ak n iemal^ rol? o d g r y w a n ^ przez wojskowe attachaty I I Rzeczypospolitej . Ich r o l i w zakresie spraw zbrojeniowych nie zredukowalo bynajmniej przybycie mis j i wojskowych generalow Mieczyslawa Norwida-Neugebauera oraz Stanislawa Burhardta-Bukackiego, k tore zdqzajqc do Londynu i Paryza drogq via Szwecja, nad Tamiz? d o t a r l y zresztq dopiero poznym p o p o l u d n i e m 8 wrzesnia. Dzialania obu przedstawicieli polskiej a r m i i skupily si? na - bezowocnych sk^din^d - probach sklonienia zachodnich sojusz­nikow do bardziej intensywnych dzialan wojskowych. Pozbawieni dobrej znajo-mosci miejscowych stosunkow, a w przypadku L o n d y n u nawet efektywnej Iqcznosci z krajem, szefowie mis j i nie b y l i w stanie skutecznie angazowac si? w zbrojeniowe negocjacje, choc czynic to probowali^ ' .

Wydaje si? wr?cz, ze w zakresie zagadnieii zwiazanych z probami nabycia i skierowania do walczqcego kraju transportow sprz?tu wojskowego misje wojskowe niewiele w praktyce mogly attache w o j s k o w y m pomoc. Jednoczesnie zas obci^zaly

; ich dodatkowymi zadaniami, zwi^zanymi np. z ustaleniem zasad wzajemnej Iqcznosci

Lotniczego MSWojsk., 10 V I I 1939 r., i in. dok. Wst?pne decyzje Sztab Lotniczy S G probowai oprzec na danych zaczerpni^tych z popularnego rocznika „Jane's A l l the World's Aircraft". A A N , Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 6567, Pismo L . P.III.192/tjn/ wicedyrektora Departamentu Politycznego M S Z do dyrektora Biura Personalnego M S Z , 9 V I I I 1939 r., i in. dok.; AIPMS, sygn. A XII/55/5, Pismo L . 6 pplk. Tadeusza Machalskiego do szefa Oddzialu II S G , 14 I X 1939 r.; T . Machalski, Co widzialem i przezylem, London 1980, s. 163 i n.; R. Majzner, Attachaty wojskowe..., s. 310 (w przyp. 310 mylna informacja o przybyciu plk. Machalskiego do Ankary „ 3 0 lub 31 sierpnia").

' AIPMS, sygn. A X I I . 7 1 , Pismo L . 13/tj.39 szefa Polskiej Misji Wojskowej w Londynie gen. Mie­czyslawa Norwida-Neugebauera do szefa S G , 16 I X 1939 r., i in. dok.; E . Raczyhski, Wsojusz-niczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyriskiego, 1939-1945, Londyn b.r.w., s. 46; Protokoly rozmow Polskiej Misji Wojskowej w Londynie we wrzesniu 1939 r.: przyczynek do histo-rii kampanii polsko-niemieckiej w 1939 r., oprac. P. Stawecki, W P H , 6, 1961, nr 2, s. 220 n. Do P M W w Londynie naplywaly jednak oferty na zakup materialu uzbrojenia u producentow spoza Wielkiej Brytanii. Proby realizacji takich zakupow podejmowal takze londyriski attachat wojskowy; zob. np. A I P M S , sygn. A XII.49WB/53/26, Telegram szyfrowy do Sztokholmu nr 19 Ambasady R P w Londynie (attache wojskowy), 14 I X 1939 r.; ibidem. Telegram szyfrowy ze Sztokholmu nr 13 posla R P w Sztokholmie Gustawa Potworowskiego do Ambasady R P w Londynie, 16 I X 1939 r.

138

obu generalow, czym zaj^c siq przyszlo kr^z^cemu mi?dzy Paryzem i Londynem p l k . Wojciechowi Fydzie^^.

Rownoczesnie - o d pierwszych d n i wo jny - attache z Paryza i L o n d y n u stall si? j e d n y m i z g l o w n y c h rzecznikow uruchomienia realnej p o m o c y zachodnich sojusznikow dla walczsjcego kra ju . Z kolei attachaty balkanskie podj?ly dzialania na rzecz zapewnienia sprawnego t r a n z y t u do Polski sprz?tu wojskowego z zagra­nicznych dostaw. W sferze materialowej podj?te akcje nie pozostaly bez rezulta-t o w . Nies te ty , n iespodziewanie szybki bieg w y d a r z e t i w o j e n n y c h na froncie w s c h o d n i m u n i e m o z l i w i l zasilenie a r m i i polskiej sprz?tem ze znajduj^cych si? w drodze transport6w^^ Teraz j ednym z zadaii attache stalo si? m . i n . uzyskanie in formac j i na temat losow przekazanej w ostatnich miesi^cach stronie polskiej d o k u m e n t a c j i technicznej b r y t y j s k i e g o i f rancuskiego sprz?tu wojskowego, a w miar? mozliwosci rowniez odzyskanie zachowanych jej egzemplarzy^'. Wobec znaczqcych przetasowan na szczytach politycznej i wojskowej hierarchii stall si? o n i takze dla nowej ekipy z r o d l e m i n f o r m a c j i o f inansowych i materialowych zobowi^zaniach zachodnich sojusznikow*".

Dla zi lustrowania nowej , uksztaltowanej po k a m p a n i i wrzesniowej sytuacji dodac mozna, ze rownoczesnie proby ustalenia, w czyich r?kach znalazl si? polski sprz?t wojskowy (a szczegolnie dostarczony Polakom w ostatnich miesi^cach przez zachodnich so jusznikow) p o d e j m o w a l i tez u l o k o w a n i w p a i i s t w a c h Europy Srodkowej i Poludniowo-Wschodnie j francuscy attache w o j s k o w i . Tych ostatnich interesowaly r o w n i e z m o z l i w o s c i uzyskania najnowszych w z o r o w polskiego uzbrojenia, w t y m np. egzemplarza karabinu przeciwpancernego w z . 35, ktory wykazat si? sporq skutecznosci^ w trakcie w a l k wrzesn iowych , nowoczesnego karabinu samopowtarzalnego w z . 3 8 M konst rukc j i inz . Jozefa Maroszka oraz najci?zszego karabinu maszynowego w z . 38FK'' ' . Takze i w tych przypadkach j ednym ze zrodel wiedzy stall si? polscy attache w o j s k o w i , k t o r y c h informacje

" A I P M S , sygn. A XII .71 , Pismo L . 13/tj.39 szefa gen. Mieczyslawa Norwida-Neugebauera do Szefa S G , 16 I X 1939 r.; E . Raczyiiski, Wsojuszniczym Londynie..., s. 46.

* AIPMS, sygn. A XII/55/5, Kopia pisma L . 556 attache wojskowego RP w Bukareszcie w z[ast?pstwie] mjr. dypl. Mariana Zimnala do szefa Oddzialu II S G , 9 I X 1939 r., i in. dok.; A I P M S , sygn. Lot. A 1.2/15/37, Kopia pisma L . 350/39 pplk. Bohdana J . Kwieciiiskiego do II wiceministra spraw wojskowych i szefa Administracji Armii , 10 I X 1939 r.; Depesze wojenne Attachatu Wojskowego przy Ambasadzie RP w Bukareszcie 1939-1940, oprac. T . Dubicki, A. Suchcitz, Tarnowskie Gory 2006, s. 11 n.; W. Mazur, „Zdrajcy z Londynu". Armia brytyjska a koncepcje wojskowej pomocy dla Polski we wrzesniu 1939 roku, P H W , 2012, nr 2, s. 43 n.

" A I P M S , sygn., A XII55 /2 , Pismo L . 730/39 attache wojskowego R P w Bukareszcie pplk. dypl. Tade­usza Zakrzewskiego do N D W P w Paryzu, 15 X 1939 r. A I P M S , sygn., A X I I 5 5 / 2 , Pismo L . 1278 plk. Tadeusza Zakrzewskiego do N D WP, 11 X I I 1 9 3 9 r. S H D - D A T , sygn. 7 N 3016, Raport no 178 mjr. Hugona z placowki attache lotniczego Francji w Polsce i na W?grzech, 15 1 1940 r.; S H D - D A T , sygn. 7 N 3020, Kopia pisma no 53 Secret/39 ch. szefa Sztabu Polskiej Misj i Wojskowej we Francji plk. Witolda M . Radeckiego-Mikulicza, 27 I X 1939 r., i in. dok.; S H D - D A T , sygn. 7 N 3053, Raport no 8/S mjr. Lauture z attachatu woj­skowego Francji w Bukareszcie, 15 I 1940 r.

139

francuscy koledzy przekazywal i nast?pnie do Paryza - nie zawsze z podaniem zrodel ich pochodzenia*"^.

Raz jeszcze podkresl ic nalezy, ze sw^ dobr^ zazwyczaj orientacj? w zakresie problematyki zbrojefi attache w y k o r z y s t y w a l i nie t y l k o dla sporzqdzania raportow 0 wyposazeniu a r m i i i przemysle zbrojeniowych kra ju rezydencji czy mozliwosciach zakupu sprz^tu przez wlasn^ armi?. Zainteresowanie warszawskich zwierzchnikow budzily tez mi?dzynarodowe transfery uzbrojenia, zwi^zane z zakupami przepro-wadzanymi zagranicy przez sily zbrojne pai is twa, w k t o r y m ulokowany b y l w o j ­skowy attachat, czy tez przeciwnie - zamowieniami skladanymi u miejscowych producentow przez paiistwa trzecie. Szczegolnie cenione byly - jak si? wydaje -doniesienia o probach si?gania po zagraniczne dostawy ze strony pai is tw poten­cjalnie w r o g i c h (ZSRR, Niemiec , L i t w y ) czy tez rzeczywistych i potencjalnych klientow polskiego przemyslu zbrojeniowego (np. panstwa balkanskie), niekiedy jednak przekazywane informacje dotyczyly rowniez k l i e n t o w mniej lub bardziej egzotycznych - np. z obszaru A m e r y k i Lacif iskiej czy Srodkowego Wschodu. Ewentualna ocena praktycznej uzytecznosci uzyskiwanych w ten sposob danych wymagalaby odr?bnych, zakro jonych na szerok^ skal? badai i . Istniejq jednak powody, by s^dzic, ze spora cz?sc naplywajqcych z attachatow materialow zawierala informacje w duzej mierze zgodne ze stanem r z e c z y w i s t y m , cz?sto przy t y m nielatwe do uzyskania z innych z r o d e l " . Odnosne rapor ty zazwyczaj nie ust?po-waly jakosci^ doniesieniom f o r m u l o w a n y m rownolegle przez wojskowych przed­stawicieli pa i i s tw o znacznie wi?kszych o d I I Rzeczypospolitej w p l y w a c h czy mozliwosciach finansowych*^''.

Niekiedy attache m i e l i zresztq mozl iwosc bezposrednio zapoznac si? ze sprz?tem ze wspomnianych wyzej mi?dzynarodowych transferow. N i e w ^ t p l i w i e do najbardziej interesujqcych sposrod dzialai i podj?tych w t y m celu nalezaly studia nad materialem dostarczonym stronom walcz^cym w wojnie domowej w Hiszpanii .

AIPMS, sygn. A XII.55/16, Niedatowana „Notatka sluibowa dla p. mjr. Hugona. Wyciqg" zast?pcy attache wojskowego RP w Bukareszcie mjr. dypl. Mariana Zimnala, i in. dok.; S H D - D A T , sygn. 7 N 3053, Raport No 143/S mjr. Marie Josepha Teyssiere, przydzielonego do attache wojskowego Francji w Rumunii, 11 X I I 1939 r., i in. dok. Tak np. w maju 1934 r. sygnuj^cy pismo za attache wojskowego w Londynie pplk Roman Micha­lowski przekazal informacje na temat niemieckich zabiegow o zakup brytyjskich silnikow lotniczych. Powolywane przezeii „zr6dlo zazwyczaj dobrze poinformowane" oraz wlasne doswiadczenie pozwolily mu przedstawic spraw? w sposob niewiele ust?puj^cy oficjalnym dokumentom Rz^du Jego Krolewskiej Mosci; zob.: A A N , S G WP, sygn. 616/194, Pismo 590/IX/34 plk. Romana Micha­iowskiego do szefa Oddzialu II S G , 23 V 1934 r.; The National Archives, Kew [?], sygn. CAB/24/247, Memorandum C P . 59 (34) sekretarza stanu spraw zagranicznych Johna Simona, 23 II 1934 r.; The National Archives, Kew [?], sygn. CAB/23/78, Konkluzje z posiedzenia brytyjskiego Gabinetu, 28 II 1934 r. Wiele istotnych informacji na wspomniany tu temat zawiera: R. Majzner, Polski wywiad wojskowy wobec polityki III Rzeszy 1933-1939. Militarne aspekty polityki III Rzeszy w swietle analiz Oddzialu II Sztabu Glownego Wojska Polskiego, Toruii 2006, passim.

" Por. np.: A A N , S G WP, sygn. 616/183, Pismo L . 121/35 attache wojskowego RP w Belgradzie mjr. dypl. Jana Grudzienia do szefa S G , 10 V 1935 r., i in. dok; S H D - D A T , sygn. 7 N 3092, Note de renseignements N o 202/SC attache wojskowego Francji w Belgradzie pplk. Marie Antoine'a Bethouarta, 20 V 1935 r., i in. dok. , _

140

Wyrozni l si? t u attache wojskowy przy Poselstwie RP w Lizbonie pplk dypl . Aleksander K?dzior, k t o r y - m i m o w y j q t k o w o t r u d n y c h w a r u n k o w pracy na gruncie hiszpaii-skim - zdotal dostarczyc do Warszawy nie t y l k o szereg in formac j i o u z y w a n y m na froncie sprz?cie n iemieckim, radzieckim czy czechoslowackim, ale takze sporo elementow i podzespolow owego sprz?tu'^^ Zainteresowanie O d d z i a l u I I SG „hiszpaiiskq" okazj^ nie wygaslo zresztq bynajmniej wraz z kl^sk^ strony republi-kanskiej i zakoiiczeniem wojny. Cz?sc pokonanych oddzialow schronila si? bowiem na t e r y t o r i u m polnocnego s^siada, w ktorego posiadaniu znalazl si? takze w y w i e -ziony z Hiszpani i sprz?t. Wiosnq 1939 r. na polecenie przelozonych p l k Wojciech Fyda w y s t ^ p i l wi?c do w l a d z paryskich z postulatem przekazania a r m i i polskiej d o k u m e n t a c j i oraz k i l k u egzemplarzy znajdujqcego si? we Franc j i mater ia lu radzieckiego i niemieckiego z zasobow bylej a r m i i katalonskiej , zal^czaj^c szcze-golowy kwestionariusz z okresleniem materialu szczegolnie z p u n k t u widzenia Warszawy interesuj^cego. Oczywiscie jednak znacznie liczniejsze i bardziej inte-resuj^ce okazaiy si? p r o d u k t y dostarczone przez M o s k w ? , i to je wlasnie zapro-p o n o w a n o przedstawic p o l s k i m specjal istom, ewentualne cesje materialowe pozostawiaj^c do dalszych uzgodniei i . W i z y t y w skladach ulokowanych w Paryzu (broi l i wyposazenie piechoty), Vincennes (sprz?t pancerny), Bourges (artyleria przeciwlotnicza i przeciwpancerna, amunicja) oraz Tulonie (aparat centralny ar ty ler i i przeciwlotniczej) nast^pic m i a l y w ostatnich dniach lipca - z w i e l k ^ doz^ pewnosci zakladac wi?c mozna, ze interesuj^cy Polakow sprz?t nie zdqzyl juz trafic nad Wisl?*^* .

Z pewnosciq jednak podkresl ic nalezy, bye moze nie bez pewnego zasko-czenia, ze wojskowe attachaty mi?dzywojenne j Polski o d g r y w a l y w systemic p o l i t y k i zbrojeniowej panstwa rol? nieposledniq, zarowno jako dostarczyciele danych sluz^cych jej projektowaniu, jak i realizatorzy. Attache wojskowi , pozostaj^c cz?sto przez lata na odleglych o d kra ju placowkach, musieli posi^sc wyj^tkow^ zdolnosc obserwacji i interpretacj i otaczaj^cego ich , coraz szybciej zmieniajqcego si? swiata, by mozl iwie najlepiej sluzyc odleglej ojczyznie. W s r o d w i e l u absorbu-jqcych ich kwes t i i zapewnienie wlasnej a r m i i s r o d k o w efektywnego dzialania i rozeznanie zasobow, k t o r y m i operowac moze potenc ja lny w r o g , nalezalo z pewnosci^ do zagadnieii najistotniejszych. Cz?sc w y k o n y w a n y c h w t y m zakresie zadaii pode jmowal i z wlasnej in ic ja tywy, inne na mocy polecefi przekazywanych z kra ju , n iemal zawsze jednak ostateczny rezultat zalezny b y l o d ich energii,

CAW, Oddziat II S G , sygn. 1303.4.4054, Kopia pisma 20663/11 S.O.Tjn. szefa Wydz. I V Oddzialu 11 S G pplk. dypl. Ignacego Banacha do kierownika Samodzielnego Referatu Technicznego Oddzialu 11 S G , luty 1939 r.; R. Majzner, Wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939 w informaqach i analizach Oddzialu II Sztabu Glownego Wojska Polskiego, Radomsko 2012, s. 37 n. S H D - D A T , sygn. 7 N 3006, Pismo plk. Wojciecha Fydy do 2. Bureau S G armii francuskiej, 6 111 1939 r., z zal^cznikami; S H D - D A T , sygn. 7 N 3034, Note pour le Cabinet Militaire du Ministre No 1037 2 / E M A - S A E szefa SG armii francuskiej (sii l^dowych) gen. Louis-Antoine Colsona, 13 IV 1939 r . , i in . dok.

141

zdolnosci czy u p o r u w dqzeniu do celu. Z tego zdawali sobie spraw? i dobrze wywi^zywali si? z nalozonych nai i zadaii . Cz?sto zapewne kojarzeni z g a l o w y m mundurem i dyplomatycznym rautem, z z i m n ^ stal^ wojskowego sprz?tu okazali si? miec niespodziewanie wiele wspolnego.

Wojciech Mazur

Polish m i l i t a r y attaches as implementers of the Second Polish Republic armaments pol icy i n 1921-1939

In the per iod concerned, among a number of other actions, the m i l i t a r y [attaches were responsible for purchasing arms and weapons. From the beginning, [the ways i n which army representatives operated abroad had been regulated by [numerous instructions. However, i n the 1920s, the procurement was done via special

diplomatic missions based i n other countries ( w i t h the Polish M i l i t a r y Purchasing lission in Paris tak ing lead), whereas attaches acted as their collaborators. None-beless, they had many other responsibilities, such as exchanging vast correspond-nce concerning bids, collecting crucial i n f o r m a t i o n and w r i t i n g extensive reports.

In the process of implement ing the armaments policy, the significance of Attaches increased i n the 1930s, after the missions were closed. A t the end of the aecade, defense attaches based in the Paris and London embassies ultimately became nasterminds of a large-scale purchase of weapons. This continued d u r i n g the early iveeks of the war when the m i l i t a r y attaches d i d a lot to ensure shipments of indis-ensable equipment for the army fighting at home. They might have not been able ) change the course of history, yet they duly fu l f i l l ed their tasks.

Wojciech Mazur (ur. 1963 r.), doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Insty-tucie Studiow Regionalnych Uniwersytetu Jagielloriskiego w Krakowie, historyk i kuhuroznawca. Zajmuje si? problematyk^ zwi^zkow tqcz^cych sily zbrojne (w szczegolnosci lotnictwo) oraz przemysl zbrojeniowy II Rzeczypospolitej ze srodowiskiem mi?dzynarodowym. Obecnie przygotowuje monografi? poswi?con4 lotniczej wspolpracy Polski i Francji w okresie mi?dzywojennym. Jest autorem ksi^zki Na kraw§dzi ryzyka. Eksport polskiego sprz^tu wojskowego w okresie mi^dzywojennym (Warszawa 2004, wspolnie z dr. Markiem P. Desz-czyhskim) oraz kilkudziesi?ciu artykulow naukowych i popularnonaukowych.