SANAT TARIHI

I

Sanat Tadhi Defterleri: 15

ISBN 978-@s-5607-83-8

@ Ege Yaynlan, 2012

Yayno Sertifrka No: 146211

Bu sayryr haanlayanlar:

hof. Dl Semra Ogel

Prof. Dr. Turgut Saner

Kapak Resmi:

Topkapr Sarayr Divan-l Hiimayun'un giiginden detay(Cem Kozar)

19 Kapak Resrri:Antalya Miizesi'nde bulunan 12. yiizyla ait Kur'an'r Kerim'inIlatime sayfa$ bodthii

Ba$kr / Printed byMAS Matbaac rk A.g.Hamidiye Mah. Soluksu Cad. No. 3Ka$thane - Istanbul / Tiftiye"Iel: +90 (212) 29410 00 Fax: +90 (212)2949080info@masmat.com-trSertifika No: 12055

Yapm ve DaEatm / Production and DistributiorZero hodiiksiyon Kitap-Yafn-DaEfm Ltd. $ti.Abdullah Sokak, No: 17, Taksim34433 BeyoElu - IstanbulTel : +9O (212) U4 75 2l (3 ha 3 lines)Faks : +90 (212) U4 3209e.posta : info@zerobooksonline.com

rYww.z€robooksonline.com

IQINDEKILER

Finz OZER18. Yiizyllln Yarahcl Osmanh MimarhElCreative Ottomqn Architecture of the 18th Century

M. Kaan SAdiilandah SeyyahDair Gtizlemleri

Robert Walsh'm Geg D6nem Osmanh Mimarltftna

Irish Traveller Robert Wqlsh's Observ(ttions on the Lete Ottoman Architecture .....3l

Mustafa Qafhan KESKiNOn Dokuzuncu Yiizyrl Osmanh ig Mekan Bezemesinde Beyaz ZeminUzerine Siyah-Gri Kalemigi Uygulamasr

Black-Gra1t Application on White Background in Nineteenth CenturyOttoman Interiors

Siireyya EROGLU - Zeliha ALAVAntalya Miizesi'nde Bulunan 12. Yiizyrla Ait Kur'an-r Kerim'in Stislemeleri ........ 59

The Ornamentation of a Twelfth Century Qoran in the Antalya Museum ...................... 68

Semra 6GELOsmanh Kitap Resminde Sradan Qrkan FigiirDie aus der Reihe Tretende Figur in der Osmanischen Buchmalerei .................................8O

ll

oN DoKUZUNcU yuzyrr, osMANLr ig mnrlNsnznN{nsiNDE BEyAZ zrtriu uzsniNpsiyls-cni ru,rmigi uycuLAMASr

Mustafa (afhan X ESKitl *

On dokuzuncu ytizyrlda Osmanh mimarhfrnda Bahh iislup, bigim vetekniklerin etkisi belirgin bigimde artmrqtrr. Yiizyrl boyunca inga edilenyaprlar, Batrh yorumlara ve gdriiniimlere sahip olurken, onarlm g6ren ya-prlar da bu tutuma uygun olarak yeni baqtan ele ahnmr$trr. Bu drinemdegerek yeni yaprlarda gerekse onarrm g6ren mekanlarda karqrlaqrlan, be-yaz zemin tizerine siyah-gri renk tonlannrn kullanrldrlr, neo-klasik iislupaltrnda tammlanan ve neo-barok ve rokoko bigimler tagtyan kalemigleri,belirgin bir ifade birlili iginde dikkat gekmektedir.l Bu ortak gdri.intii, ondokuzuncu yiizyrlda geqitli yaprm faaliyetlerinde g6rev almrq bir Eahgmagrubunun varh!rnr diiqiindiirmektedir.2

Siyah-gri kalemiqlerinin biiyiik bir duvar resmi ve neo-barok bigimlerlebirlikte kullanrldrlr dzel bir yapr Beyazrt Yangrn Kulesi'dir. Kulenin gdzerleme bdltimiinde, iizerinde Barok etkili bitkisel motifler bulunan pencere-lerin arasrnda siyah ve gri tonlar kullanrlarak Korint baghkh siitunlar iq-lenmigtir (Res. 1). Siitunlann tizerinde diizenlemeye iiq boyutlu bir derinlik

Ara$. Gdr Mustafa Qalhan Keskin, iTU Mimarhk Fakiiltesi, Mimarlk BOliimii.E.posta: caghankeskin@ gmail.com

S6zii edilen kalemi;i drnekleri hem (neo)barok, hem de (neo)rokoko ay ntllar banndrmaktadrr Anlatrmlarda farklar zaman zaman belirtilmil olmakla beraber ttimtinii "neo-klasikiislup" ballrgr altrnda da gdrmek miirnkiindiir.Bu gah$ma, 20-22 Ekim 2010 tarihleri arasLnda ODTU Mimarhk Fakiilresi, Mimarhk Ta.ihiAnabilim DaL tarafrndan Ankara'da diizenlenen "1. Ttirkiye Mimarltk Tarihi Kongresi"ndesunulan ve yaylna hazrrlanan "II. Bayezid Tiirbesi'nde Neobarok Bezemeler ve GelenekselYorumlai' isimli bildiriden yola grkmaktadr. Bumda, daha sonra bulunafl yeni dmekler ilebelirli bir sanatgr atdlyesinin varllEr konusu iizerine yogunlagtlmrqtr.

kazandran siyah-beyaz kornig gizimi yer almaktadrr. Bu kornigi daireselbir koridor halindeki gozetleme bciliimiinii drten begik tonoz yi.izeyine uy_gulanmrg, Ee$itli yapr betimlerinin de bulundulu siyah ve gri tonlarda birduvar resmi izlemektedir. Duvar resminde gokyiizii rengi olarak ve kuleresmindeki bayralrn renginde az da olsa krrmrzrya yer verilmigtir. Kuleninde duvar resminde yer bulmasr. konu edilen rrnrurun,n astl esin kayna-!rnrn istanbul oldulunu dii$iindtirmektedir.3 Ancak, te$his edilebilen tekyaprnrn kule olmasr manzaranrn hayali oldulunu g<istermekte, ayrrca du_var resmi, yarattlEl yantltlcl durumla kulenin iistiiniin aElk oldulu algrsrntuyandrrmaktadrr.

Yangrn Kulesi, 1828 de II. Mahmud taraflndan mimar SenekerimBalyan'a yaptrrrlmrgtrr. 1849 yrhnda yaplnrn gdzetleme boliimiine sekizgenplanh, dairesel pencereli, yukanya dolru daralan iig kat eklenmigtir. yapr_nrn iizerinde yer alan bayrak gOnderinin 1889 yrhnda yerleqtiritdigi bilin_mektedir.4 Kulenin gdnderdeki ay-yrldrzh bayrak ile resmedilmesi, duvarresminin bayrak g<inderinin yerlegtirildifi tarih olan lggg yrhndan sonrakibir tarihte yaprlmrq oldulunu diif iindiirmektedir (Res. 2). Ancak, Merzi_fon Kara Mustafa Paqa Kiilliyesi'ndeki gadrrvanda bulunan lg75 tarihli,Zileli Emin imzah istanbul konulu manzara resminde ve yine aynr tarih-lerde yaprlan ve adt gegen sanatgrya atfedilen Amasya II. Bayezid Kiilliyesiqadrrvanrndaki istanbul manzarasrnda, yangrn Kulesi i.izerinde bayrak ileg<iriilmektedir.: Bu durum, yangrn Kulesi,ndeki manzara resminin bay_rak direlinin dikilmesi ile iliqkilendirilerek tarihlendirilmesini gegersizkrlmaktadrr. Bunun yanr srra, Yangrn Kulesi'nin 1g94 depreminde hasarg<irdiilii ve daha sonra onarrldrlr bilinmektedir.6 Ancak, duvar resmininbu onanm srrasrnda yaprldrlrna kesin kanrt bulunmamakla birlikte, 1g49yrhnda giizetleme katr tizerine eklenen iiE katrn duvar resminde yer almasron dokuzuncu yiizyrhn ikinci yarlstnl igaret etmektedir.

Okguollu, Tarkan, 18. ve 19. Yiizy larda Osmanh Duvar Resimlerinde Betimleme An-layrgr, Yayrnlanmamrg Doktora Tezi, i.U.. isranbul, 2000. s. 109; OkEUoglu, Tarkan, BeyazrtYangrn Kulesi'nin Gdzetleme Katlnda Bulunan Duvar Resimleri, prof. Dr. y drz Demiriz,eArmaEan, Simurg Yaylnlan, istanbul, 2001, s. ll7-123.Batur, Afife, Bayezir Yangrn Kulesi, Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi, Tiirkiye

|k:":T\ ": Toplumsal Tarih Vakfr, II, 1994,.s. 190; ciilenaz, Nursel, -Beyazrt

yangrnKulesi, Istanbul Ansiklopedisi, NTV yayrnlan, isranbul, 2010, s. 225.Renda, Giinsel, Bat rla$ma Diineminde Tiirk Resim Sanafi: 1700-1g50, Hacenepe Uni_versitesi Yayrnlan, Ankara, 1977, s. 158-160.

Batur, a.g.e.. s. 190.

Duvar resmi ve siyah-gri tonlarda neo-barok ve rokoko biEimler ige-ren difer baghca drnekler Cedid Havatin Tiirbesi ve Sultan II. BayezidT0rbesi dir. Cedid Havatin Tiirbesi. Havatin Tiirbesi ile beraber Yeni CamiKtilliyesi'nin bir parqasr olan Hatice Turhan Sultan Ttirbesi'ne ek olarakinqa edilmiq iki tiirbe biriminden biridir.T Bu birimlerden ilki olan HavatinTiirbesi, Hatice Ti-rrhan Sultan Tiirbesi'ne bitigik konumdaki Dariilkurra'nrntiirbeye dctnti$ttiri.ilmesiyle meydana getirilmiqtir.s Burada bulunan en eskimezann 1845 tarihini taqrmasr, yaprnrn on dokuzuncu yiizyrlda tiirbeyeqevrildifini gdstermektedir. V. Muradln da defnedildili Cedid HavatinTiirbesi ise adrndan da anlagrlaca!r gibi daha sonraki bir tarihte inqa edil-migtir.e Cedid Havatin Ttirbesi'nin afrrhkl bezeme olesi genig manzararesimleridir. Kaprnrn giineyinde bulunan duvarda, kemerin altrnda yer alanresimde siyah-gri tonlarda Mekke tasvir edilmektedir (Res. 3). Kargr du-vardaki kemerin altrnda yer alan manzara resminde ise iqinde yaprlarrnbulundufu hayali bir manzara yer almaktadrr. Duvar resminin tizerindekemer boyunca toplanmrq perde motifi bulunmaktadrr. Perdenin, hurmaa[aglan, kriqkler, kdprtiler, rrmaklar ile cennet ikonografisi o[elerini tii-miiyle banndrran manzara resmine bir geqiq olarak kullanrldrlr anlagrl-maktadrr (Res. 4;.to Geniq duvar resimleri, Yangrn Kulesi'nde oldugu gibikubbe gcibelindeki bitkisel motifler ve kurdele motifleri, kubbe kasna[rn-daki bitkisel motifler, mermer gctdiniimii verilmig stitun, arqitrav, konsol vepandantif iginde bulunan Eigek sepeti gibi esasta neo-klasik bigim Eeqitle-meleri ile desteklenmigtir (Res. 5).

Cedid Havatin Tiirbesi, on dokuzuncu bezemesini korumakla beraber,

bu yapryla birlikte ele ahndrlr anlagrlan Havatin Tiirbesi'nin siyah-gri ka-lemiqleri b0yiik rilEiide yok edilmiqtir. Yine de kubbe gdbelinde bulunanperde krvnmlan, kubbe kasnalrnda bulunan akant yapraklan, pandantifiginde bitkisel motifler gibi siyah-gri neo-barok qeqitlemeler yaprnrn on do-kuzuncu yiizyrl bezemesi hakkrnda fikir verebilecek niteliktedir.

7 Kuban, Dolan, Yeni Cami Kiilliycsi. Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi, TilrkiycEkonomik ve Toplurnsal Tarih Vakfr, Vll, 1994, s. 467. Aslanapa. Oktay. Tiirk Sanatr,Remzi Kitabevi, istanbul, 2007. s. 289.

8 Krrban. Du1'an. Osmanlr Vimarisi. YE.M Yayrnlarr. i.t.rnbul.200'... .r7b.9 Onkal, Hakkr, Osmanl Hanedan Tiirbeleri, Ktiltiir BakanhEr, Ankara, 1992, s. 206 207.

lo okquollu, a.g.e.,2000, s.53 54.

IL Bayezid Tiirbesi (On altrncr yiizyrl), dilerleri kadar iddiah olmasa daneo-klasik gegitlemeler igeren bezemelerle tasarlanan kiigiik duvar resimle-rine sahiptir (Res. 6). Kompozit baghkh siitunlar, konsol, korniq gibi klasikyapr elemanlan, oval yazl kartuglarr, bitkisel motifler, giqek sepetleri, per-de krvrrmlan ve girland motiflerinin bezeme kompozisyonunun temel bi-legenlerini oluqturdulu ttirbede, pencereler iizerindeki kartuglar iqinde yeralan hayali manzara resimleri ile dekorasyon zenginlegtirilmigtir (Res. 7).

II. Bayezid Tiirbesi'ndeki bezeme anlayrgr, batrh iizellikler tagrmaklaberaber, bir yandan da Osmanh geleneksel tiirbe mimarllElna referans ve-ren ydnlere sahiptir. Ornefin, tiirbenin kubbesi perde ve kumag krvrrmlarrkullanrlarak neo-barok bir g<iriiniim almrg olsa da, kubbe ig yiizeyinin kla-sik Osmanh dekorasyon anlayrgr ile benzer iizellikler tagtdrlr g6riilmekte-dir (Res. 8). Burada, klasik kubbelerin yiizeyindeki madalyonlu ve rgrnsaldiizenli tipik kompozisyonun batrh bigimlerle baldagtrnldrlr bir yorum sciz

konusudur. Kubbe gtibeEinde bulunan yazr madalyonunun yerini yapraklar,yazr madalyonunu saran geleneksel motiflerin yerini ise perde motiflerialml$trr. Bitkisel motifler ile kumag motiflerinin de, kubbenin merkezineydnelimi ve merkezin vurgulanmasr yine geleneksel tasanm anlayrgrnrnsiireklili!ini gdstermektedir.

Aynca, yamltrcr bir derinlik ve bogluk hissi uyandrran bezeme, ig me-kanda on altl adet siitun tarafindan tagrnan bitkisel omurgah bir kubbe iletirtiilmii$, her tarafi agrk baldaken biqimli bir ttirbe kompozisyonunu ga!-rl$trrmaktadlr. Bu haliyle II. Bayezid Tiirbesi'nin, drnelin Uskiidar daki1710 tarihli Yeni Valide Kiilliyesi'nde bulunan Emetullah G0lnuq ValideSultan'rn agrk tiirbesini andrrdrEr stiylenebilir (Res. 9). Dindar kigililiyletanrnan Bayezid'in Eytip'te t.izerinde kubbe bulunmayan bir tiirbede gti-miilmeyi vasiyet ettifi, ancak ollu Selim'in, sultanlann kendi yaptrrdrk-lan kiilliyedeki tiirbelerine grimiilmeleri ydniindeki Osmanh geleneliniuygulayarak Bayezid'i kendi yaptrrdrlr kiilliyede defnettirerek, tiirbe in$aettirdili bilinmektedir.ll Neo-barok ve rokoko bezeme anlayrqryla tasar-lanan kompozisyon ile adeta Bayezid'in bu vasiyeti de yerine getirilmi$-tir. Ancak, esasta kompozisyonun ilke olarak 1840 yrhnda mimar Gara-bed Balyan taraflndan yaprlan ampir iisluptaki II. Mahmud Tiirbesi'nde

ll Yiiksel, Aydrn, Osmanh Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Sultan Selim Devri (886-S2611481-15201. istanbul Fetih Cemiyeti. isranbul. 1983. s.215.

yaratrlan imgeyi izledilini sdylemek mtimkiindiir. Sdz konusu olan, bal-daken bigiminde tiirbe imgesinin yaratrlmasrdrr. Genig ve yiiksek pence-releri ile yapr drg mekanla yakrn iligki igindedir. Sekizgen planh yaprnrnpencerelerinin yanlnda bulunan kompozit baghkh pilasterlerin konumlarrve mimari rolleri Bayezid T0rbesi'nde vurgulanmak istenen imgeyle ben-zerlik g<istermektedir. istanbul'un fethinden sonra, Bizans imparatorluksembolii olan kubbeli baldaken, Osmanh minyatiirlerinde taht baldakeniolarak ortaya grkan hakimiyet sembollerinden biri olarak gdriilmektedir.l2Kanuni ve II. Selim tiirbelerinin ig mekanlarrnt saran siitunlarrn kubbeyleiligkileri de, baldaken imgesinin klasik Osmanh tiirbesinde canlandrrrldrlrgeleneksel tutuma drnek olarak gtisterilebilir.

Kompozisyonun tinemli bigimlerinden olan Klasik-Barok esash bitkiselmotifler de Osmanh sanatlnda goriilen cennet imgesi ile uyum igindedir.Kuran'rn birgok ayetinde cennetin bahgelerinden bahsedilmektedir. Cen-net bahgeleriyle iliqkilendirilebilecek olan bitkisel motiflerin mezar ta$-lan iizerinde de kullamldrlr bilinmektedir.l3 Baldaken bigimli agrk ti.irbekompozisyonunun, bitkisel motiflerle desteklenen cennet bahgesi imgesi ilede baSlantr kurdulu kabul edilebilir. Sultamn tiirbesi bu haliyle, cennetbahgesinin iqine yerlegtirilmiqtir.

II. Bayezid Tiirbesi'nde ortaya koyulan tasaflm anlayl$I, benzer neo-barok biqimlerin siyah ve gri renk tonlanyla yinelendili $ehzade AbdullahTtirbesi'nin ig mekanrnda da kendini gtistermektedir. Yavuz Sultan SelimKiilliyesi'nde bulunan yapr, Kanuni Sultan Siileymanln iig ollu igin on al-trncr yiizy rn ilk yanslnda yaptrllmrqtrr.l4 Onanm gdren yapr, II. BayezidTiirbesi'ne benzer qekilde ele ahnmrg daha sade bir drnektir. Korint baqhkhsiitunlar, konsollar, kornigler, bitkisel motifler ve girlandlar kompozisyo-nun temel bile$enlerini olugturmaktadrr (Res. 10). Bitkisel motiflerle defer-lendirilmig kubbe kasnalrnrn, mermer gdriintiisii verilmig Korint baqhkh

12 6gel, Semra., 18. ve 19. Yiizy lann Osmanh Camilednde Geleneksel Anlama Katkdar,Semari Eyice Armaganr istanbul Yazrlarr. islanbul. 19q2. s. 2?2.

13 Detayh bilgi igin: Ogel, Semra, 18. ve 19. Yiizyrl Osmanh sanatrnda Tag Uzerinde Cennetimgelerinden OrnelJer, Sanat Tarihi Defterleri 3, Ege Yayrnlarr, istanbul, 1999, s. 73-79.

14 Ytiksel, Aydrn, Osmanh Mimarisinde Kanuni Sultan Siileyman Devri istanbul, istanbulFetih Cemiyeti, istanbul, 2004, s. 538; 6nka L, a.g.e,. s. 127- 130; Kuban. a.g.e., 2007, s. 233;Miiller-Wiener, Wolfgang, istanbul'un Tarihsel Topografyasr, gev. Ulker Saym, YaprKredi Yayrnlan, istanbnl,2OO1, s. 4'76-4'78; Aslanapa, a.g,e., s. 288.

4t

siitunlar ve konsollann iizerine yerleqtirilmesiyle oluqan kompozisyon, II.Bayezid Tiirbesi'ndeki gibi bir aErk tiirbe imgesinin bagka bir drnelidir.Kubbe tasanmr ise akant yapraklarr ile oluqturulmuq kubbe giibelinin Eev-resinde bulunan sekiz adet bitkisel motifli madalyon ile klasik Osmanlrkubbesine daha yakrn bir gririintii ortaya koymaktadrr (Res. 11).

Siyah-gri neo-klasik gegitlemelerin yoEun $ekilde kullanrldrlr bir dilerdrnek ise, Ayasofya haziresindeki $ehzadeler Ttirbesi dir. Yirminci yiiz-yrlda gegirdili restorasyon Eah$masl srrasrnda biiytik krsmr yok olmasrnaralmen, kubbenin merkezindeki bitkisel motiflel kemer iizerindeki kumaqbohgalarr ve kurdeleler, pandantif iizerindeki gigek demeti, kapr tizerin-de bulunan tiziim salkrmlan, psncere iizerindeki qigek sepeti ve mermerizlenimi verilmiq kompozit baqhkh sttun hala segilebilmektedir (Res.12). $ehzadeler Tiirbesi'ndeki bezeme programrnrn, $ehzade AbdullahTiirbesi'nden daha zengin oldulu anlagrlmaktadrr. Mimar Sinan tarafindantasarlanan ki.iEiik bir yapr olan tiirbe, drgarrdan sekizgen, iEeride ise haEvariplanhdrr.ls Ddrt ayak iizerine oturmu$ bir kubbenin drttiiEii kare mekanrnyanlara dolru genigletilmesiyle olugan hag planh kurgu, iizglin tasarlmdabir baldaken imgesini vurgulamaktadrr (Res. 13). Kare mekanrn dOrt kd$e-sine yerlegtirilen kompozit baglkh siitunlann cizgiin tasanmdaki baldakenimgesini gtiqlendirerek tekrarladrlr gdriilmektedir.

Bayezid Kiilliyesi'nde bulunan Selquk Hatun Tiirbesi'nde de siyah-grirenk tonlanyla ele aLnmrg neo-klasik bigimler yeralmaktadrr. II. Bayezid'inklzlna ait olan tiirbe, Yavuz Sultan Selim tarafindan on altrncr yiizyrhn ilkgeyrelinde yaptrrrlmrgtrr.l6 Kubbe gdbelinde yer alan yaprak motifleri ilepencereleri gevreleyen bitkisel motifler ile yapr, diler <jrneklerin daha sadeele altnmrg bir izleyicisidir (Res. 14).

Tiirbelerin drqrnda biiyiik camilerde de geg drinem igi benzer kompo-zisyonlara rastlanmaktadrr Fatih Camisi'nin eski fotolraflarrnda siyah-grirenklerde ele ahnmrg neo-barok bigimlerin yolun biEimde kullanrldrlr bir

l5 Okguollu, Tarkan, $ehzadeler Ti.irbesi, Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi, TiirkiyeEkonomik ve Toplumsal Tarih Vakfr, Vll, 1994, s. 156 157; Kuran, Aptullah, MimarSinan'rn Tiirbeleri, MirnarbaEr Koca Sitran YatadrEr Qa! ve Eserleri l, Vakrflar GenelMiidiirliigii, istanbul, 1988, s. 230.

16 Eyice, Semavi, Bayezid Ktlliyesi, Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi, TilrkiyeEkonomik ve Toplumsal Ta h Vakf1, II, 1 994, s. 93 ; Kuban, a.g.e., 2007, s. 207.

iE mekan bezemesi gtiriilmektedir (Res. 15-16).17 Yirminci yiizyri resto-rasyonlan srasrnda tamamen ortadan kaldrnlmrg olan bu kompozisyonhakkrnda detayh bilgi edinmek zor olsa da, bitkisel motifler, girlandlar ve

bohga gibi bigimler segilebilmektedir. Aynr qekilde, Laleli Camisi'ne aiteski fotolraflarda da benzer biEimler seqilebilmektedir (Res. 17).18 Ancak,gi.iniimiizde sdz konusu bezemeleri gormek miimkiin delildir.

Siyah-gri renkler ile oluqturulmu$ ig mekan bezeme kompozisyonu-nun hala gortilebildili bir ornek 1734'te inga edilen Hekimollu Ali Paga

Camisi'dir.le Caminin kubbe ve kemer yiizeylerindeki bitkisel motifler,ana kapr iizerindeki yazr gergevesi ve girland motifi, gigek motifleri, pan-dantiflerde bulunan yazr madalyonlarrnr gevreleyen gelenkler de buradaele ahnan difer orneklerle benzerlik gdstermektedir (Res. 18). Kemer yii-zeylerine iglenmig bohgalar ve kurdeleler, yarrm kubbe gdbeklerinde bu-lunan yaprak motifleri ve perde krvrrmlarr Onceki 6rnekleri tekrar etmek-tedir. Ozellikle, yan galerilerde bulunan gegitli detaylar, diler yaprlardakiornekler ile birebir drtiiqmektedir (Res. l9). Ancak, Hekimollu Ali Paqa

Camisi'ndeki kalemiqlerinde kornig, argitrav, konsol, siitun gibi klasik yapt

elemanr biEimlerinin yer almamasr bu kompozisyonu diferlerinden ayrr-

maktadrr.

Beyaz zemin iizerine siyah ve gri renkler ile uygulanan kalemiglerine,istanbul drqrnda, Bursa'da on dokuzuncu ytizytlda onanm g6rmiig yaprlar-

da da rastlanmaktadrr. 1855 yrhnda Bursa'da meydana gelen deprem birgoktarihi yaprya biiyiik zarar vermiqtir.20 Bu depremden sonra onartm gdrdiiliidtigiincesini uyandrran $ehzade Ahmed ve $ehzade Mahmud tiirbelerindeistanbul'daki drnekleri takip eden neo-barok gegitlemelere rastlanmaktadtr.

17 Fotolraflar igin bakmlzr Gurlitt, Cornelius, Die Baukunst Konstantinopels, wasmuth,Berlin, 1925, Levha l4d ve 14h; Kuban, DoEan, Ttrk Barok Mimarisi HakkrndaBir Deneme, iTU Mimarl* Fakiiltesi, istxnbul, 1954, s. 53 54; Aslanapa. a.g.e., s.2'79;www.archnet.org. Fatih Camisi hakkrnda detayh bilgi igin baktnu: Eyice, Semavi, Fatih

Kiilliyesi, Diinden Bugiine Istanbul Ansiklopedisi. Tiirkiye Ekonomik ve ToplumsalTarih Vakfr, Y 1994, s.265-210.

:8 Gurlitt, a.g.e., I-evha 38a. Laleli Camisi hak:kmda detayll bilgi igin bakmrz: Tanyeli,Giilsin, Laleli Knlliyesi, Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi. Turkjye Ekonomik ve

Toplumsal Tarih Vakfi, V 1994, s. 190-193.:9 Kuban, Dofian, HekimoElu Ali Paqa Kiitliyesi, Diinden Bugiine istanbul Ansiklopedisi,

fiirkiye Ekonomik \e Toplumsal Tarih Vakfr. lV. istanbul. 19q4. s. 4J 46.ll Oluzollu, Yusuf, Osmanh Ar$iv Kaynaklanna Gtjre 1855 Bursa Depremi, Bursa Defteri,

Osmanh Ozel Sayrsr-2, Bulsa Kiiltiir ve Sanat Yaylnlan, Aral* 1999, s.'12-80.

43

Muradiye Kiilliyesi'nde bulunan ve II. Bayezid'in olullanna ait ttirbe-lerden $ehzade Mahmud Tiirbesi,2r IL Bayezid; gehzade Ahmed Tiirbe-si22 ise Yavuz Sultan Selim donemlerinde benzer iislupla inqa edilmigtir.Qini dekorasyonlan zarar gdrmemig olan tiirbelerden $ehzade AhmedTiirbesi'nin kdqelerinde grkrntr yapan taqryrcrlal ve kemerler siyah kon-turlarla vurgulanmrg (Res. 20), kubbe kasnalr siyah ve gri renklerle gcilge-lendirilmig korniq ve bitkisel motiflerle deferlendirilmiq, kubbe g<ibe[ineise akant yapraklanndan olugan bir qelenk ve gevresine bitki ve kumaqmotiflerinden meydana gelen girlandlar yerlegtiritmiqtir (Res. 2l). $ehzadeMahmud Tiirbesi'nin de gehzade Ahmed Ttirbesi ile kompozisyon birlikte-liline sahip oldulu gciriilmektedir. Taqryrcrlar ve kemerler siyah konturlarlavurgulanmrg, kubbe kasna!r bitkisel motiflerle delerlendirilmiqtir. Kubbegdbelinde ise $ehzade Ahmed Tiirbesi'nden farkh olarak perde krvnm-lan ve kumag motiflerinin hakim oldulu bir kompozisyon yer almaktadrr(Res. 22-23).

$ehzade Ahmed ve $ehzade Mahmud tiirbelerinde, striiktijriin dzelliklevurgulanmasr, II. Bayezid ve $ehzade Abdullah tiirbelerindeki agrk tiirbeimgesini ortaya koyan bezeme kompozisyonunu akla getirmektedir. Kubbetasanmlarrnda yer alan sekizer adet madalyon da $ehzade Abdullah Tlir-besi'ndeki tasarrm ile yakrnhk igindedir. Muradiye orneklerinin gerek iis-lupsal gerekse biEimsel olarak istanbul'daki cirneklerle benzerlikleri dikkatEekmektedir.

Sultan Abdtilaziz, 1855 depreminden sonra harap olan Bursa'yr 1862 yr-hnda ziyaret etmi$ ve zarar gdren yaprlann onarrlmasr igin gerekli gahqma-lara baqlanmasrnr emretmiqtir.23 Bursa'da ilk onarrm faaliyetlerini iistlenenLeon Parvill6e'nin Abdiilaziz'in ziyaretinden hemen sonra, 1863 yrhndagahgmalanna bagladr[r bilinmektedir. Parvill6e 1874'te Paris'te yayrmladr-

lr L'Architecture et Ddcoration Turque aux XV. Sidcle (15. yiizyrlda TiirkMimarhlt ve Dekorasyonu) adh kitabrnda onanmtnr iistlendi[i yaprlararasrnda bu iki tiirbeyi saymamaktadrr.2a Bu durum, $ehzade Ahmed ve

2l Yiiksel, a.g.e., 1983, s.711Onkal, a.g.e., s. 104-107.22 Yiiksel, a.g.e., 1983, s.423; Onkal, a,g.e., s. 117-121.23 Akk,ltg, Yllmaz, Be$ Padilahrn Bursa Gezileri, Bursa Defteri, Osmanh 6zel Scyrsr-2.

Bursa Kiiltiir ve Sanat YayrnJan, Arahk 1999, s. 3'7 -46.24 Aoki, Miyuki, 1855 Depremi Sonrasl Onanmr ve Leon parvillde, Bursa Defteri. Osmanlr

Ozel Sayrsr 2, Bursa Kiiltiir ve Sanat Yayrnlan, Arallk 1999, s. 94-96.

$ehzade Mahmud tiirbelerindeki onarrm gahgmalarrnrn daha sonraki birtarihte yaprldrlrnr diiqiindiirmekte ve kalemiqlerinin tarihi hakktnda fikirvermektedir-

Cedid Havatin Tiirbesi ve Beyazrt Yangrn Kulesi gibi istanbul'da bu-lunan yaprlar.rn inga tarihleri ile 1855 Bursa depremi sonrasrnda yaprlan

onanm gahgmalan hakkrndaki kaynak ve bilgiler, bu iki qehirde teknik,iislup ve bigim birliktelifi gdsteren beyaz zeminizerine siyah ve gri tonlar-da uygulanan neo-klasik bezemenin on dokuzuncu yi.izyrhn ikinci yanstna

tarihlenmesine olanak sa$amaktadrr.2s Soz konusu dcinemde, beyaz zeminiizerine siyah ve gri tonlarda bezeme kompozisyonlarrnrn yaprlmasr kuq-kusuz genel bir beleniyi veya modayl, ifade etmektedir. Ancak, Osmanhimparatorlufu'nun sciz konusu d6nemdeki iktisadi durumu gilz bniinde bu-

lunduruldufiunda, bu bezeme anlayrgrnrn gcirece daha az maliyetle ve daha

az siirede, daha gok yaprnrn yeniden dekore edilmesine olanak verdili igintercih edilmiq olabileceli de akla gelmektedir.

On dokuzuncu yiizyrhn i1k yansrnda hassa kuruluqlan kapanmrg ve ser-

best bir sanatEr piyasasr oluqmuqtur Mimaride batrh anlayrqrn benimsen-mesi, batrh sanat iisluplarrnr iyi bilen gayrimiislimlerden oluqan sanatEtlar

igin uygun bir ortam hazrrlamrqhr.ro OrneEin, izmir ve Eevresindeki yaptm

etkinliklerinde siparig tlzerine iq alan gezgin, yabancr sanatEr ve usta toplu-luklanndan bahsedilmektedir.2T Gerek tarihsel veriler, gerek iislup, bigim,teknik ve renk ortakhEr ile s<iz konusu uygulamalar, belirli bir atdlyenin ya

da usta toplululunun dzel anlatlm dilini EaEn$trrmaktadlr. Bu durum, on

dokuzuncu yiizyrhn son geyrelinde Bursa ve istanbul gevresinde iaaliyetgiisteren bir atdlyenin ya da usta toplulunun varhlrnr dii;tindiirmektedir.28

25 Gtinsel Renda, 1977 tarihinde yayrnladrlr Batrhlalma Dttneminde Tiirk Resim Sanatr:1700.1850 adh qal$masrnda istanbul'da 1850 tarihinden once yaprlan duvar resimleriarasrnda Cedid Havatin Tiirbesi, Beyazrt Yangrn Kulesi ve IL Bayezid Ttirbesj'ndeki 6rneklerden s6z etmemektedir

:6 okquoElu, a.g,e.,2000, s.63.l7 Arel, Ayda, 18. Yiizyrlda izmir Qevresinde Mimari Ortam, 18, Yiizy da Osmanh Kiiltiir

Ortamr Sempozyumu Bildirileri, 20-21 Mart 1997, istanbu l, I q88, s. 27; Arel, Ayda, Aydrn

ve Ydresinde Bir Ayan Ailesi ve Mimarhkr CihanoEullan, OsmanL'dan Cumhuriyet'eProblemler, Araltlrmalar, Tartrqmalar, L Uluslar arasr Tarih Kongresi (24-26 MayrslSgJ Ankara), l.(dnbul, lgqq, .. 185.

l8 Ornelin, Bursa Ulu Camisi'nin 1860'hy lamta hlenen onanm qaltgmalarrnda Mrsrrh YaniKalfa, Panayot Usta,20 srvacr ve bunlarrn baijr Mardiros Usta'n1n QaL$tlEl bilgisini Ekrem

Sonuqta, beyaz zemin tizerine neo-klasik (barok ve rokoko) Eegitlem-ler giisteren kalemiqleri iislupsal, bigimsel ve teknik agrdan biitiinliik gOe-

termekte ve sanat-mimarhk tarihi aragtrrmalannda somut bir konu olaratbelirmektedir. Belli bir d<inemin tercihini yansltan bu uygulamalarrn iish.rp

ve yorum agrlanndan iglenmesi yeni onarrm gahgmalarrnrn getirdiEi tah-ribat kargrsrnda aynca iincelik kazanmaktadrr. Tarihsel veriler rgrlrnda ondokuzuncu yiizyrhn ikinci yanslnda yaprldrklarr gdriilen kalemigi kom-pozisyonlarrnrn a$a!l yukan aynr yrllarda uygulandrklarrna dair oluqandiigiince, bunlarrn aynl atdlyenin ya da usta topluluEunun elinden glktlgrsavrnr giiglendirmektedir.*

Hakkr Ayverdi yaymlamrgtr [Ayverdi, Ekem Hakkr, istanbul Minari Qalrnrn MengeiOsmanh Mimarisinin ilk Devri 630-805 (1230-1402), istanbul Fetih Cemiyeti, istanbul,1966, s. 404-4051.

Bu eall$ma kapsamtnda incelenen tiirbelerde aragtlrma izni veten istanbul Tiirbeler MiidiidiSaym Hayrullah Cengiz Bey'e, Beyazrt Yangrn Kulesi'ne ait giirsellerin kullanllmasrnaizin veren 3dmekanlar.com intemet sitesi yiineticisi Erhan Gigi Bey'e ve fotoEraflan iginAshkan Mansouri'ye te:ekkiir ederim.

BLACK-GRAY APPLICATION ON WHITEBACKGROUND IN NINETEENTH CENTURY

OTTOMAN INTERIORS

SUMMARY

During the course of the nineteenth century, Ottoman buildings wereprincipally designed with European stylistic elements and interpretations,whereas already existing "classical" buildings also underwent renovationswith the same approach. A particular decorative style with neo-classicalfeatures including baroque and rococo, applied in black and gray on whitebackground is seen in some ofthe new interiors and in renovated buildings.It suggests the existence of a certain group of artists that was employed inthese nineteenth century designs.

Structures of the time such as the Beyazrt Fire Tower and the CedidHavatin Tomb are among the examples in which neo-classical decorationrvith black-gray color shades and wall paintings are applied together ininterior decoration. The eighteenth century mosques of Fatih, Laleii andHekimollu Ali Paga were also re-designed with the same approach. Inaddition, even earlier sixteenth century Istanbul buildings such as theSultan Bayezid II Tomb, the $ehzadeler Tomb in the Hagia Sophia Complexard the $ehzade Abdullah Tomb in the Yavuz Sultan Seiim Complex were:imilarly re-decorated in the nineteenth century. This style can also berbund in sixteenth century Bursa structures, such as the $ehzade Ahmedand Mahmud Tombs in the Muradiye Complex which were both repairedetter the earthquake in 1855.

The documentation and stylistic analysis of this decorative applicationgeins particular importance since it has been removed for the most partrr modern restorations in order to reach the original layers. However, the:{ack and gray paintings of which the application was surely more reason-i{e compared to other lavish decorations of the time, represent a specialrrtistic preference of the late Ottoman period.

47

Res l Beyazrt Yangln Kulesi gdzetleme bdlijmii (3dmekanlar.com)

Res. 2 Beyazrt Yangrn Kulesi gdzetleme bdliimtinde duvar resrni (3drnekanlarcom r

48

,6,C cLlid l llvxlin Tiirbesi-nrle oranzl|a |csrri (.\shkl1n N{an\ouri)

+9

Re\. 5 Cedid Hevalin Tiirbesi genel gdriiniim (Ashkan Mansou l

Res. 6 II. BaycTid Tiirbcsi genel llijrii|ijm lA:hkan N,lursourl I

\

i

t.!i

50

Res. 7 Il- Bayczid Tiirbesi nde duval lesmi (Ashkan Manso ri)

Res. 8 II. Bayezid Tiirbesi kLrbbc dckorasyonu (Ashkan Mansouri)

51

Res. 9 Giilnu! Emetullah Valide Sultan Tiirbesi (QaEhan Keskin)

Res. l0 SehzadeAbdullah Ttirbesi iq mekan (eaEhan Keskin)

52

\-'' \' (.Lr

1:\ r. -t,.. ,

.f,'

Rcs. 1 1

$ehzade AbdullahTtirbesi kubbe gdbeEi

(Qa!han Keskin)

r El.

Res. 12

$ehzadeler Trirbesi

kemer ve kubbesinde

bezeme detayr

(Ashkan lvlansouri)

53

Res. 13 $ehzadeler Tijrbesi ig mekan genel gciriintimii (Ashkan Mansouri)

Res. l4Seleuk Hatun Tiirbesikubbe gclbeii(Ashkan Mansouri)

Res. 15

Fatih Camisi iE rnckan(Cornelius Gurlitt, Die

Baukunst Konstantinopels.

i 925. levha I4d)

5.1

, !/:t'llcs. l6

Rcs. l7 Lalcli Clanrisi i\ mckan (Cbrncli0! GLrrlitt. Dic Baukunsr Knnsrrnli ope1925. lerha -llJa)

5:

Res. 18

Hekimollu Ali Paga

Camisi iE nekan(Ashkan Mansouri)

Res. 19

HekimoElu Ali Pa$a

Camisi'nden detay

(Ashkan Mansouri)

56

Res.20

$ehzade Ahmed Tiirbesi

kubbe ereginde

bezeme leddi(Ashkan Mansoud)

Res. 21

$ehzade Ahmed Tiirbesi

kubbe gclbegi

(Ashkan Mansouri)

Res. 22

$ehzade Mahmud

Ttirbcsi kubbe gijbegi(Ashkan Mansou )

6bw

w

M\,e,'ci*S \,qaed( \k;{\.f,W ffi,,

\w\t\

5'7

Res. 23 $ehzade Mahmud Tiirbesi duvar yiizeyi(Ashkan Mansouri)

58