TARİH BOYUNCA AŞIK LAR

Ali FATHALİZADE (Deniz)

ali@etscrm.com, ali@arastaltd.com.tr

Ön söz

Zamanımızda Asık ismi ile adlandırılan kültürün dağılış coğrafıyasına baktığımızda Ağrı dağı çevresinde, Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan Cumhuriyet, İran Azerbaycanı ve Türkiye’de Kars, Iğdır ve Ağrı vilayetlerinde yoğunluk, göze çarpıyor. Âşık kültürünün nerelerdan geldiğini ve günümzde bölgede yaşayan millet, kavim ve halkların en eskindegelen bu kültürü daha ziyade temsil ettiğini, arkeolojik buluntu ve bulgullara dayanılarak bu sunumda göstertermeye çalışılacaığım.

Aşıklar, gelenekte, ellerinde sazlarıyla köy köy dolaşırken vardıkları meclislerde hem pınar başında gördükleri güzel için şiir söyleyebilmekteler, hem de koçaklama tarzı şiirlerle Köroğlu gibi kahramanlık destanlarını ve Kerem ile Aslı, Aşık Garip veya Tahir ile Zühregibi halk hikayelerini art arda söyleyip anlatabilmektedirler.

Sumer, Babil ve Asur tabletler arasında, tanrılar ve tanrılık iddiasindakikrallarları, kahramanları, Abdalları ve yarı tanrıları övügü, bol miktardailahiler (psalters) ve destanlar bulunmaktadır. Bunların bazıları çalgıeşliğınde ahengili olarak bayramlarda ve dini (Hitit’lerde olduğu gibi)törenlerde ve seyyar çalgıcılar tarafından evden eve, kapıdan kapıyadolaşarak okunur ve aynı zamanda doğaçlar söylenerak insanlarıneşelendirilerdir, ve karşısından onlardan hediyeler ve aferinleralırlardir(1F). Sumer, Babil, Elam(İran), Hitit, Urartu,Mısır,Yunan ,Roma,Part (İran) ,İsrail ve Sâsâni(İran),... lilerden, günümüze ulaşanheykelcik, kabrtma ve rölyeflerde göründiği gibi, M.Ö.3000 lerden olduğubelgelenen bu kültürü günümüzdeki Aşık, Ozam, Saya Gezme ve Sayacıların sözve yapıklarında, bariz bir şekilde görebiliyoruz ve en gözel şekildeAzerbaycan Aşık ları saz tutma stlinde, göze çarpmaktadır. Bu sunuda Sazterimini teknik incelikleri gözönüne alınmavan, kopuz, Aşık sazı, Bağlama,Tar (Çeşitleri), Tambura, Şıdırqı, Rubab ya Rebab (İran, kırkızıstan), Curaya Çura, Lâvta, ud, Dombura, Rum Çağur gibi mizrabla çalınan telli sazlarıtemsil edecek olarak kullanılacaktır.

Kadın çalgıcı objesi.Orta Elam devri (MÖ 2000 ortaları) Abgine müzesiEnv.No.659 Tahran.

Foto:Ali Fathalizadeh

Asur

Susa, Elam- İran (MÖ.17-18.yy) Louvre müzesi

Tomb of Djesekareseneb. XVIII Dynasty, 1579-1293 MÖ, New Kingdom Mısır.

İnandık vazosu Hitit dönemi, Çorum Müzesi Tükiye

Bu Hüseyin dede kabartması, insan ve toplulukların kültürü yaşadıklarıyerlerin birbirinden binlerce kilometre mesafe olmasına rağmen nasılbirbirine intikal etiğinin bir daha bariz delillerindendir. Çin'dakiortacağ ve şimdi bile çök meşhur olub ve ustaca yapılan akrobasiharekatının Urartu ve Hitit lerden den kalma eser lerde görünmesi çokilginçtir

Karkamış Hitit dönemi Türkiye

1-2.yy Özbekistan

Arkeploji muzesi Istanbul Eski babil donemi 2004-1595BC

(Resim:Ali Fathalizade)

Günümüzdeki Azerbaycan Aşıkları

Günümüzde

Yukarıda çok kısaca deyinilen ve tarihin derinliklerinden gelen ve bugünküsiyasi sınırları tanımıyan aşık kültür ve sanatı, çoğunlukla yılın belirligün ve gecelerinde, çalgılar, türkülerle evleri dolaşıp yiyecek toplamak vebirlikte yemek biçiminde görülen Saya Bayramı’nın muayyen günlerde yapılanve görevsel’’(6T) oyunlardan biridir ve Saya gezme, Kurt Dolaştırma (İranAzerbaycan’ında kurt oynatma), Çan Sallama(1), Davar çözü, Töre devşirmeadlarıyla da bilinen Saya Gezme oyunu’nun koç katımıyla da ilgisi vardır.Buna benzer ve adına Sayaçı (sayıcı) denilen bireyler bennim doğup veçocukluğumun geçtiyi Aras nehrinin güney yakasında Culfa ilçesinin birkasabası olan Alemdar da günümüzden 50 sene öncesine kadar varıdır veNevruz daha doğrusu No Ruz bayramına kırk gün kala elinde değnek kapı kapıdolaşıp şiirler ve nağmeler okur ve halktan bahşişler alırdı.Kaynaklar buAnadolunun muhtelif yerlerindede ve genellikle yukarıda adını verdiğimAğrı dağı merkezli coğrafiya içinde görülmektedir.

This stone relief found at Sandchirli (dating from the time of the Mitanni,15th century B.C.)

Âşık ve Ozan Terimleri

Halk arasında Âşık ve Ozan’nın birbrinden farklı bireyleri tevsif eden

terimler olduğnu pek önem velimemektedir hemen hemeh aynıimiş gibi

kullanılmaktadır. Çoğu kaynaklar Âşık kelemesinin arabca oaln Aşk dan

geldiyini yazmaktadırlar buna rağmen bazı kaynaklara göre böyle değil ve

kelemenin kökü, Aşı, Işık, Aş ve Özbek türkcesinde , Nağme, Terane, Aheng

ve Şarkı anlamı olan “Aşule/Aşıla” “Aşuleci” nin ise nağmeci den geldiyini

yazmaktadır. Fuat Köprülü, ozanın Türkmence “Ozmak” eyleminden geldiğini,

Türkmenler arasında yarışlarda birinci gelen köpeklere “Ozgan” dendiğini,

kelimenin kökünün buradan geldiğini bir faraziye olarak ileri sürmüştür.

“Ozan sözcüğünün aslı Partça dır.” diyen Başgöz ise, M.Ö.2. ve 3. yüzyıl’da

imparatorluk kuran İranlı Part sülalesinin müzik aleti çalan, hikâye

anlatan, sihir yapan sanatçılara Gosan/Gozan dediğini; ozanın Partça

gosandan türemiş olduğunu; Oğuzlar’ın Anadolu’ya göçmeden önce ya

Taciklerden ya da İranlılardan bu sözcüğü almış olabileceğini ileri

sürmektedir (3T) .

Anadolu Türklerinin aşık adını verdikleri tipe karşılık, Kazak Türkleri

arasında bir değil, birkaç tip vardır. Cırav, Akın, Baksı, Ölenşi, Küyşi,

Sal-seri, Anşi ve Dombıraşı gibi adlar altında toplanan bu tiplerin

repertuvarları, dinleyicileri, çaldıkları enstrüman ve toplum içindeki

fonksiyonları oldukça farklıdır(5T).Muhtelif halkların özellikle doğu

halklarının gerçi arararında sosyolojk ve bazı diğer açılardan farkılıklar

olsada doğaçlama sanatının temsilcilerine : Moğol ve Buryatlarda Bo yahut

Bukye, Tunguzlarda Şaman, Samoyetlerde Taoıben, Finovlarda Tiatoejoe Anadolu ve

Azerî Türklerinde Ozan-Âşıx, Fars’larda Âşeq ( ق� Ermenilerde Gosan, Aşuq , (ع�اش����

(ashugh, aşuq,ԱԱԱԱԱ),, Gürcüler ashughi (ԱԱԱԱԱ),Kırgızlarda Akın-Irçı-

Comokçu,Kazaklarda Akın-Jırau-Jırşı, Altaylarda Kayçı Yakutlarda(Saha) Olonghosut,

Özbek, Karakalpak, Türkmenlerde Bakşı, Taciklerde Gapızderi, Tuvalarda Toolçu,

Hakaslarda Hayçı Bir çalgı aletiyle birlikte şiir okuyan sanatkarlara

Rusların Skomoroh, Fransızların Troubadour, Keltler Filler, İskandinavlar Skald,

Almanlar Meysterzinger , Yunanların Aed , Almanların Minnesang, isimlerinin

taşındığı çeşitli kaynaklarda belirtilmiştir.

Rusça Edebiyat Terimleri sözlüğü’ne göre, Eski Yunanistan’da köyleri,mahalleleri gezip irticalen türkü söyleyen insanlara aэд (aed) denirdi.Bunlar genelde, kahramanlık destanlarını lira, kifar, korming çalgılarıeşliğinde makamla söylerdi. Homeros’un Odise (odysseia) destanında(odise,odysseia)" adı verilen bu destanlar, homeros'un yetiştiği, İonia'da"Aoidos" denen saz şairleri tarafından, Homeros'un ikinci vatanı sayılansakız adası'nda da "Rhapsodos" adı verilen ve Homeros'un soyundanolduklarını iddia eden şairler tarafından okunurdu.

Doğaçlama

Kaynakar Aşık kültürünün temllerinden olan Doğaçlamayı Arabca olan irtical

terimleriyle aynı mânâda olduğununa işaret ederek şöyle yazmaktadırlar:

‘’Tiyatro, müzik ve diğer güzel sanat dallarında akla kendiliğinden gelen

hareket, ezgi ve manzumenin anında söylenerek bir ürünün ortaya konulması

veya hiç hazırlanmadan, birdenbire ve içine doğduğu gibi söyleme biçimi”(1T).

Doğaç: Şiir veya sözü birdenbire, düşünmeden, içine doğduğugibi söyleme (2T)

kendiliğinden gelen güzel düşünceleri, çok düşünmeden söyleme yeteneği”(1T).

“İrtical ال ج��������������� :ارت�� Bu terim arabca olup Türkce de (Şiir ve sözü)

birdenbire,düşünmeden içine doğduğu gibi söyleme, söyleyiş,.Birdenbire

doğan bir düşüncenin en güzel şekilde ifadesidir. Farsca da ise onun arabca

anlamlarının hepsini taşımaktadır ve konumuzla ilgili anlamı: Düşünmeden

şiir ve onun gibi bediheler (güzel sözler) söylemek, dir.

Bu bilgilere göre, doğaçlama ve irtical şiir, söz, ezgi, hareket vs gibi kültürelbir ürünün olup önceden hazırlanmaksızın anında ortaya konulması demektir.

Bu tanımlamaya uyan bireyler özellikle Ağrı dağı merkezli bir çemberin

içindeki yukarıda bahsı geçen ülkelerde Aşık denilen ve genellikle batıda

İskandinavi ülkelerinden doğuda Çine kadar uzanan geniş bir coğrafıyada

çeşitli isimle tanınarak müştrek kökeni olan bir insanlık kültürünü

yaşatmış ve yaşatmaktdırlar.

Eros,300-200 BC

İnanç ve Destan

Söz konusu saz dini inançla hemzad olduğu eski çağladan beri görümektedir.

İlim, İrfan büyükleri o cümleden Mevlana, Sultan velet rubab ve destankahramanlarından Dede kurkutun elinde kopuz, pehlivan ya kahramanlarışöhrete, hain ve korkakları aşağlamaktaki bir şahs ve Körağlu ise eli sazlibir Aşık dır ve günümüzde Azerbaycanın milli kahramanı haline gelen Mezdekinancına dayali dini ve siyasi ´Xorremi ya Hürremi` inancının liderı olanve 838 senesinde Azerbaycanı işkaleden Abbasi halifelerine karşı başkaldıran ‘’Bâbek Xorrem din’’ de, saz (Tambura) çalgıcı (5F) başga deyişleozanmiş.

Milatan önce olduğugibi günümüzdede Afganistan, İran, Irak, Süriye, Türkiye...de başta Aleviler olmak üzere birçok inançlarda örneyin Ğânâ ve Semâ (

gibi ibadetlerde söz konumuz saz çalınmaktadır ve bugü bile üç büyük (س��ماعSâmi dini İslam, Hıristiyen ve Yehudi ilhiler ve ayinleri, melodi ya ahengile okunduğunu görmekdeyiz bunların akasında İsevi ya Hırısteyen lerınhemen hemen tüm mezhepleri çalgı ile âyin yapıyorlar.

Sonuç

Yukrıdakı inkar edilemiyeck kanıtlara göre ,uygarlık veya medeniyyet, Sanatve...ürününlerinin , tohumunun, o veya bu kavım, ırk ve milletin ekib vetarlasında yetiştirdiğini söylemek kanatimce imkansızdır. Bunun gibiürünler insanlığın müşterek mahsulu olup ve hiç bir topluluğun tekelindedeğildir. Bunun aksini düşunen kanımca çok dar görüslu ve ... olmalı gerek.Her nekadar, Iran:Elanlar, Metler, Persler Türkler, Moğullar ... Anadolu :Asurlar Hititler ... ve nihyet Türkler , Irak :Sumer,Akad ve diğer ülkelerçok çeşitli kavim ,ırk ve...tarafından feth edilmiş isede, hiç bir zamanadı gecen yerler onların olmayıp onlar feth ettikleri yerlerin malı omuşturkanımca . Ve nihayet: Adına ‘Âşık kültürü’ verilen mevzui bahsı kültürün tapusunu o veya bu, birmillet, kavim,ırk ve…çıkarmak için, hemde çok, dar bir görüşe sahip olmakgerek. Fakat çalgıcının çalgıyıyı tutma stli ve sokak sokak ve kapı kapıdolaşma açısından bakıldığında, diğer özellikleri yanında Azeri aşıkları,kökeni daha çok temsil etmektedirler.

Kaynaklar

Farsca

ل - اب� - ال�واح ب� م ع�لی اص�غ!ر ح�کمت� ی ی�-را – مت�رج� 1 1341- ادوارد ش� FThey Wrote on Clay – Edvard Chiera-1938 Farsca tercümesi

لام - مدن�8 اب�- خ! و ت�� ارت�- اده – ب�� در! ی< وش�ف! م�ج 13702- ی�- FElam, History and Civilization – Y. Majidzadeh, İran Tehran Univercity, press 1991

ون8 - اک�ن! م�ان8 ب�� یK-ر ر! ور ار! د ن Lن Nاد ب� Oر ل ع�الی ی�! لی- دح�! 3 – س�ی- F» Geçmişten bu güne Tambura«

ه�ا- - گ س�ار! !ره�ی! لاح ف� علی� ف�! ن! 4 ح�سن- F

»Sazların sözlüğü

خ! ارت�- ه و ب�� سان�! لو در اف�! ما ک�ورُاع�! ی- ارات� ن�! س� Nت Lا- اب� ی- س ن�! ت- kم رب� 5 -1366– رح�ی- FEfsane ve Tarihte Kör Oğlu – Rahim Reyisniya

ISBN 964-06-7202-5 -س ت! !رب�- ف� oور! س�ار! ا p�ی و ادی ق� ب� oدی ح�کم ا ی! وی س�ن- ن! 6-م�حمد� م�ن- F«Yaradılış Sazı, Qopuz»

ISBN – 964-5964-19-9 ود ورق� ات دده ق� د س�لام�ت� – ک�ی� ر ع�لی س�ی- 7-– مت- FKitabı Dede Qurqud

ISBN – 764-435-227-0 -»ام ان8 »م�وف�� ج ات�- رب� د! oامی ا ی م�ق� ق� - م�وس�ن- ه�رات اف! ر ر!ُ 8-رای�! F Azerbaycan`ın Muqam musiqisi

ا – عد ار! م�ولاب�! ه ب� جان�!ی م�ول�ون�- ق� س�ب ن- وف�! مه ی�� ارلی- ی��رج� ی! ن� pول ب� kی گ�ن اق� دال�ی 9- ع�ی FMevlanadan sonra Mevlevilcik – Abdülbaki Gölpınarlı farsca tercümesi

Türkce

1T- Hitit Güneşi – sedat Alp – Tübitak 2T- Meydan Larousse – Sabah yayınları 3T- Âşıklar ve Türk Doğaçlama Sanatının Tarihi –Tipolojik Menşei – Abdulselam Arvas – sosyal Bilimler dergisi.sayi:22- 2009 4T- Hitit medeniyetiyeti müzik kültürünün analizinde arkeolojik verilerin rolü – cenk Celasin – Ş. Beşiroğlu – İTÜ dergisi, Sosyal bilimler cilt 3, Sayı 2, 35-46,2006 5T- Kopuz Sarını – Metin Ergün. Kültür Bakanlığı 6T- Köy Seyirlikleri, Oyunları, Seyirlik uygulamalarıyla 51 yıllık bir amatör topluluk – Doç. Dr. N. Tekerek Tiyatro Araştırma dergisi 24-2007, ISSN: 1300-152373

7T-III. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu, Urartu’ların kullandıkları müzik aletleri ve bunlardan günümğze ulaşanlar, Oktay Belli,Hakkari il kültür veTurizm Müdürlüğü,2007

8T- Azerbaycanın Musiki Tarixi – Prof. Rafik Hüseyin öglu İmrani (Azeri türkcesi –Arap alfa besile )

9T- Özbek Türkcesi Sözlüğü – Türkiye 10T- Âşıklar ve Türk Doğaçlama Sanatının Tarihi – Tipolojık Menşei – Abdul Salam Arvas Sosyal Bilimler Dergisı S.22-2009

11T- Türkçe Sözlük – Dil ve Tarih Kurumu- 1988

12T- Hitit Güneşi – Sedat Alp, Tübitak 2003

13T- İnanna`nın Aşıkı – Muazzez ilmiye Çığ, Kaynak yayınları 1998

14T- İslam Ansklopedisi- Cilt 11, Milli Eğtim 1997

İngilizce1E- The Greco- Roman Lute of Antıquity – www.shlomomusıc.com 2E- The Origins of Lute family Instruments- www.shlomomusic.com/luteorigins.htm 3E- Notes of a Harpist, Part II. It describes the history, usage and iconography of the harp in Ancient Egypt4E- http://trumpet.sdsu.edu/M345/Arab_Music1.html