ENCYKLOPEDIA LITERATURY iWIATOWEJ

Redakcja naukowa: prof. dr hab. Julian Maślanka

Wydawnictwo Zielona Sowa Kraków

Redaktor prowadzący: Arkadiusz Latusek

Współpraca redakcyjna: Marcin Kicki

Projekt i opracowanie graficzne okładki: Anna Kubacka

Skład i łamanie: Joanna Czubrychowska

Korekta: Teresa Lachowska

© Copyright by Wydawnictwo Zielona Sowa Sp. z o.o., Kraków 2005 All rights reserved.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być kopiowana,

przedrukowywana bez zgody Wydawnictwa Zielona Sowa Sp. z o.o.

ISBN 83-7435-076-8

Wydawnictwo Zielona Sowa Sp. z o.o. 30-415 Kraków, ul. Wadowicka 8 A

tel./fax (012) 266-62-94, tel. (012) 266-62-92, (012) 266-67-98, (012) 266-67-56

www.zielonasowa.pl wydawnictwo@zielonasowa.pl

Literatura indyjska 143

pojawia się w literaturze hiszpańskiej postmoder­nizm, który przeobraża i mitologizuje rzeczywistość, tworząc epickie freski łączące wspomnienie z fan­tazją, jak np. w Mieście cudów (La ciudad de los prodigios, 1986). W poezji tendencję eksperymen­talną reprezentuje „pokolenie francuskiego maja" albo tzw. Wenecjanie: m.in. Manuel Vázquez Mon-talbán (ur. 1939) i Pere Gimferrer (ur. 1945). Po eksperymentalizmie przyszedł czas na literaturę po prostu „dobrze napisaną": na powieści ze spójnie rozwiniętą i interesującą intrygą, penetrujące naj­rozmaitsze środowiska, współczesne lub należące już do historii. Torrente Ballester pisze Opowieść o zdumionym królu (Crónica del rey pasmado, 1980), Mendoza tworzy pastisze i parodie thrille­rów i kryminałów, Delibes podbija publiczność Heretykiem (El hereje, 1998), a Juan Marsé Dwu­języcznym kochankiem (El amante bilingüe, 1990). Coraz jaśniej błyszczy gwiazda Antonia Muñoza Moliny (ur. 1956), autora Zimy w Lizbonie (El in­

vierno en Lisboa, 1987) i pastiszu powieści szpie­gowskiej Beltenebros (1989). Arturo Pérez Reverte (ur. 1951) wydaje kolejne bestsellery o fechtmi-strzach, szachistach, huzarach, bibliofilach i anty-kwariuszach. Almudena Grandes (ur. 1960) i Lucia Etxebarría (ur. 1966) inicjują skandalizującą „po­wieść postfeministyczną". Javier Marías (ur. 1950), Julio Llamazares (ur. 1955) i Juan Manuel de Prada (ur. 1970) - autor bestsellera Burza (La tempestad, 1997) - wprowadzają literaturę hiszpańską w X X I w., który mimo bolesnych strat (Alberti, Torrente Bal­lester, José Agustín Goytisolo i Cela) zapowiada się obiecująco, pf Bibliografia: J.L. Alborg, Historia de la literatura española, Madrid 1966-95; F. Rico [red.], Historia y critica de la literatura española, Barcelona 1979--2000; R. Navarro Duran [red.], Historia de la litera­tura española, Barcelona 1994; C. Alvar, J.C. Mainer, R. Navarro, Breve historia de la literatura española, Madrid 1998.

Literatura holenderska -* Literatura niderlandzka

Literatura iberoamerykańska Literatura hispanoamerykańska

Literatura indyjska Obejmuje dzieła tworzone w od ok. X V w. p.n.e. do współczesności. Po odzyskaniu niepodległości przez Indie i utworzeniu Pakistanu w 1947 r. rozpoczęto prace nad historią spójnej i jednej literatury indyj­skiej, której tworzenie łączyło się z wypracowywa­niem idei jednego narodu indyjskiego. Niezależnie od czynników politycznych, kilka wielkich tradycji literackich tego kraju prezentuje cechy niezaprze­czalnie wskazujące na ich ciągłość, ponadregional-ność i transkulturowość. Z drugiej strony, dzieła po­wstające w różnych indyjskich językach są typowe dla danego obszaru językowo-kulturowego. Nacisk kładziony na zachowanie odrębności językowej po­szczególnych społeczności osiągnął punkt kulmi­nacyjny w momencie reorganizacji podziału geo­graficznego na stany, przeprowadzonego ze wzglę­du na języki (od 1956 r.). Ta sytuacja geopolityczna nie zaprzecza istnieniu więzi i współzależności po­

między literaturami tworzonymi w poszczególnych językach. Relacje między językami indyjskimi są dość skomplikowane, uzależnione od wielu czyn­ników, m.in.: od związków historycznych, blisko­ści geograficznej czy od polityki administracyjnej państwa w stosunku do danego obszaru. W konsty­tucji niepodległych Indii 16 językom nadaje się sta­tus języków stanowych. 17 jest język angielski, wciąż posiadający status jedynego języka „ogólno-indyjskiego". Hierarchia pod względem literackiej spuścizny i jej wielkości ustaliła się w sposób natu­ralny, przy ogólnej zgodzie indyjskiego świata lite­rackiego. Współczesna literatura indyjska pozosta­je w bliskim związku z sanskrytem i literaturą stwo­rzoną w tym języku. Pożyczki leksykalne są nie­zwykle częste, a style stosowane przez twórców sanskryckich wciąż cieszą się uznaniem. Literaturę nowożytną powstającą w różnych językach cechu-

144 Literatura indyjska

je wiele elementów zaświadczających o jej morfo­logicznej i typologicznej jedności. Wśród ważnych cech wspólnych wymienić należy przede wszyst­kim stadia rozwoju właściwej twórczości literackiej w poszczególnych językach, od utworów o tematy­ce religijnej, poprzez przekłady dzieł sanskryckich (tych samych na poszczególne języki), wpływy f i -lozoficzno-religijnego ruchu bhakti, zmiany gatun­kowe, formalne i stylistyczne, jakie zaszły pod wpły­wem literatury europejskiej ok. poł. XIX w. (po­wstanie nowych gatunków: powieści czy opowia­dania), po analogicznie rozwijające się nurty nowo­czesne (naja, nawja itp.). W całej indyjskiej litera­turze przewijają się wspólne elementy cywilizacyj­ne: obrazy, motywy i formy znane z mitologii i epi­ki, formy i koncepcje estetyczne oraz diachroniczna inspiracja ideami religijno-filozoficznymi. W każ­dym z języków poezja jest lepiej rozwinięta niż pro­za. Zjawiskiem wyjątkowym jest literatura j . tamil-skiego, która rozwijała się w znacznym stopniu nie­zależnie od wpływów sanskryckich. Trzon indyjskiej tradycji literackiej stanowi literatura tworzona na przestrzeni wieków w językach: wedyjskim, sanskry-cie, pali, tamilskim oraz nowoindyjskich, z uwagi na jej kulturotwórczą i cywilizacyjną rolę. Literatura sanskrycka uważana jest do tej pory za modelową, zarówno pod względem formalnym, jak i treściowym. Formalny model literatury sanskryckiej, zwłaszcza literatury „kunsztownego stylu", zasadza się na rdzennej poetyce, w której ustalono konwencję san­skryckiej twórczości. Indyjski subkontynent nie jest naturalną granicą rozwijania się literatury zwanej indyjską (por. przeróbki dzieł literatury sanskryc­kiej w całej Azji Południowo-Wschodniej; literatu­ra tworzona w języku urdu). Od czasów postkolo-nialnych w Indiach i w indyjskiej diasporze powstaje literatura indyjska w języku angielskim, tworzona przez pisarzy z odrębnych i zróżnicowanych krę­gów kulturowych, np. z tradycji islamu, parsyjskiej, sikhijskiej, Indusów zasymilowanych w angloję­zycznych krajach itd.

Literatura wedyjska (ok. XV w. p.n.e.-ok. V w. n.e.) wiąże się z religijną tradycją braministyczną. -*• We­dy stanowią kanon literatury religijnej, zaliczane są do tekstów śruti (dosł. „to, co usłyszane"), uważa­nych za święte, objawione. Według jednego z tra­dycyjnych indyjskich podziałów mamy 3 podgrupy wed: sanhity, brahmany i aranjaki z upaniszada-mi. Najstarsze są 4 zbiory (sanhita), czyli właściwe wedy (sanskr. veda to „wiedza"): Rig-, Sama-, Ja-dźur- i Atharwaweda, będące częścią indyjskiego

objawienia (śruti), koncentrujące się wokół koncep­cji ofiary religijnej oraz związane z jej liturgią. Brah­many (ok. X - V I w. p.n.e.) to obszerne teksty prozą z wierszowanymi wstawkami, których treścią jest egzegeza sanhit w kontekście ofiary i znaczenia praktycznego oraz mistycznego różnorodnych ob­rządków ofiarnych rytuału wedyjskiego. Te rozwa­żania wpłynęły na rozwój astronomii, matematyki, językoznawstwa, a także medycyny w starożytnych Indiach. W brahmanach zawarto też mity i legendy oraz wczesne mistyczne, teologiczne i filozoficzne rozważania o naturze rzeczy. Aranjaki to teksty ezo-teryczno-filozoficzne, przeznaczone dla eremitów żyjących w leśnych pustelniach. Upaniszady to tek­sty prozą i wierszem, będące najstarszym zbiorem indyjskich pism filozoficznych, zawierającym spe­kulacje na temat budowy świata, przyrody, życia, natury rzeczywistości empirycznej i Absolutu (brah-man), ludzkiego ciała, psychiki, świadomości, umy­słu, duszy (atman), wyzwolenia duchowego, etyki i filozofii społecznej, teorie dotyczące snu. Zacho­wało się 14 najstarszych, podstawowych upanisza-dów, zwanych przedbuddyjskimi (prawdopodobnie z ok. VI I I -VI I w. p.n.e.). Najistotniejsze części tych tekstów skupiają się wokół rozmowy inicjacyjnej mistrza - przekaziciela wiedzy - z uczniem. Ta roz­mowa ma stać się kluczowym doświadczeniem eg­zystencjalnym, wiodącym adepta od uznania praw­dziwości i jedyności przekazywanej wiedzy do jego wewnętrznej, duchowej przemiany. Upaniszady kla­syczne stanowią ważne źródło wielu systemów or­todoksyjnej filozofii indyjskiej, a szczególnie we-danty. Znanych jest 108 upaniszadów; najważniej­sze i najstarsze to m.in.: Brihadaranjaka, Chandog-

ja, Taittirija i Aitareja. Za uzupełnienie wed uważa się tzw. wedangi, teksty naukowe, poświęcone ry­tuałom, metryce i prozodii, gramatyce, etymologii i astronomii. Miały one umożliwić poprawną recy­tację i rozumienie tekstów sanhit oraz właściwe ich zastosowanie przy ofierze. Zaliczane były do na­stępnej kategorii literatury sanskryckiej, związanej z tradycją (smriti), co w odróżnieniu od objawienia bezpośredniego oznacza teksty zapamiętane i prze­kazywane przez mitycznych „twórców". Wedyjska religia i literatura dały początek fonetyce i grama­tyce, których najpełniejsze przedstawienie znalazło się w Asztadhjaji, czyli Ośmioksięgu Paniniego, ję­zykoznawcy z V/IV w. p.n.e., podstawowym dziele normatywnym dla sanskrytu. Sanskrycka literatura epicka (400 p.n.e.-1000 n.e.). W literaturze późnego okresu wedyjskiego (zwłasz-

Literatura indyjska 145

cza w brahmanach i upaniszadach) w pisarstwie sanskryckim powstaje styl narracyjny. To okres wiel­kich przemian kulturowych w obrębie bramińskiej tradycji intelektualnej; wówczas też powstają hete-rodoksyjne nurty buddyzmu i dżinizmu (VI w. p.n.e.). W początkowym etapie rozwoju tych dwóch religii ich wyznawcy świadomie używali innych niż san-skryt języków w swoich tekstach. Od około IV/I I I w. p.n.e. rola i funkcja sanskrytu zaczęły ulegać zmia­nom. Język, uznawany za święty i służący do prze­kazu treści związanych ze sferą sacrum, został za­stosowany w opisie subiektywnych emocji twórcy oraz treści świeckich. Sanskrytu nadal używano w dziełach związanych z wedyjską tradycją, lecz nade wszystko w tym języku napisano 2 wielkie in­dyjskie eposy: -*Mahabharata i ~*Ramajana. Wraz z puranami o tematyce mitologicznej należą one do klasycznych indyjskich „opowieści historycznych" (itihasa - dosł. „tak właśnie było"). Itihasa to dział literatury tradycyjnie zaliczanej do tekstów z „tra­dycji" (smriti), w odróżnieniu od kanonu objawie­nia śruti. Mahabharata jest najstarszym i głównym reprezentantem literatury itihasa. Niektóre z części Mahabharaty: Narajanija (część X I I I księgi), -*Bhagawadgita (księga VI) , Anugita (księga XIV) i późniejszy suplement, Hariwanśa, są ważnymi źródłami dla wczesnej myśli wisznuickiej. Maha­bharata wraz z Ramajaną zawierają ważne informa­cje na temat ewolucji hinduizmu w czasach od 400 r. p.n.e. do 200 r. n.e. Ok. IV w. n.e. upowszechnia się literatura puraniczna. Purany (sanskr. „starożytna opowieść/historia", „starożytna tradycja") to ency­klopedyczne zbiory legend i mitów, opisów gene­alogii mitycznych rodów itp., powstałych w hindu­istycznej tradycji. Według tradycyjnej definicji pu­rany mają traktować o 5 zagadnieniach, związanych przede wszystkim z teorią stworzenia: pierwotnym stworzeniu świata, kolejnym stworzeniu świata, cyklach świata, genealogii bogów i mędrców, „hi­storii" królewskich dynastii. Purany są powiązane tematycznie z Mahabharata oraz Dharma Sastra-mi (tekstami traktującymi o prawie stanowionym i tradycyjnym). W okresie od ok. 400 do 1000 r. n.e. do zasadniczej treści puran dodawano materiały dotyczące różnorodnych kwestii religijnych: regu­lacji sposobów oddawania czci bogom, zwyczajów i świąt religijnych, obowiązków kastowych, reguł budowy świątyń, tworzenia boskich wizerunków itp. Niemal wszystkie purany zostały ułożone w popu­larnym metrum epickim zwanym śloka (2x16), są przejrzyste treściowo i jednorodne stylistycznie. 18

głównych, zachowanych do naszych czasów puran grupuje się wedle tego, jakiego boga stawiają na pierwszym miejscu: 1. purany wisznuickie, np.: Wisznu-, Naradija-, Bhagawata-, Garuda-, Padma--purana; 2. purany związane z bogiem Brahmą, np.: Brahma-, Brahmanda- czy Wamana-purana; 3. pu­rany śiwaickie: Siwa-, Linga-, Skanda-, Agni-, Mat-sja-purana. Wisznuicka Bhagawata-purana (18 000 ślok) jest najbardziej popularna i wywarła najwięk­szy wpływ na popularne wierzenia Hindusów. Sta­nowi też najważniejsze pod względem literackim dzieło tego gatunku. Powstała ok. IX/X w. n.e. i jest poświęcona błogosławionemu Panu (bhagawaf) Wisznu, w jego licznych teofaniach. Bhagawata--purana wywarła wielki wpływ na indyjską religię, sztukę i literaturę, adaptowana w rozlicznych indyj­skich językach dostarczyła tematów i scenek dla średniowiecznego malarstwa miniaturowego. Wraz z klasyczną literaturą epicką purany stały się naj­ważniejszymi tekstami „zwykłych ludzi". W przeci­wieństwie do wed, które mogli poznawać tylko męż­czyźni - członkowie 3 wyższych warstw hinduistycz­nej społeczności, purany mogły czytać i kobiety, i członkowie najniższej z warstw społecznych - śu-drowie.

Literatura palijska i prakrycka (ok. 200 r. p.n.e. - 200 r. n.e.), podobnie jak literatura wedyjska, nie była tworzona z intencją pisania dzieł literackich. Teksty buddystów i dżinistów, powstające w innych niż sanskryt językach, mają zawierać nauki założy­cieli tych religii oraz nauki ich następców. Jako że przez długi czas od ich powstania dzieła miały ust­ną formę przekazu i wiele czasu upłynęło, zanim przybrały one formę pisaną, przeszły one przez sito wieków i w oczywisty sposób dotrwały do naszych czasów w zmienionej formie. Owe zmiany polega­ły tak na uzupełnianiu tekstów nowymi dokumen­tami literackimi, jak też na odrzucaniu tekstów uzna­nych za nieistotne - stąd podawane datowanie dzieł będzie prowizoryczne.

Najwcześniejsze zapisy buddyjskie dotrwały do naszych czasów nie w postaci tekstu, ale inskryp­cji. Są to słynne edykty króla Aśoki, rządzącego na subkontynencie w latach 269-232 p.n.e. Najsłyn­niejszym z owych edyktów naskalnych jest edykt 13, w którym Aśoka, po masakrze Kalingów, od­rzuca siłowe rozwiązania konfliktów i wyrzeka się wojen. Jest to najbardziej poruszający dokument w historii królewskich dynastii. Inskrypcje powsta­wały w różnych dialektach prakryckich, czyli języ­kach indo-aryjskich, blisko spokrewnionych z san-

146 Literatura indyjska

skrytem, lecz znacznie młodszych od nawet naj­wcześniejszej formy normatywnego sanskrytu. Jeżyk pali, nośnik buddyjskiej literatury therawa-da, jest formą języka średnioindyjskiego, powsta­łego z północno-zachodniego dialektu indyjskiego. Pali nie ma odpowiednika mówionego. Morfologia pali w dużej mierze zasadza się na sanskrycie, co sprawia, że pali nazywane jest językiem sztucznym. Większość kanonu therawada ma wyłącznie zna­czenie religijne, lecz można też w nim znaleźć dzieła o dużej wartości literackiej. Najwcześniejszym sys­tematycznym i najpełniejszym zbiorem wczesnej świętej literatury buddyzmu jest palijski zbiór pism kanonicznych -*Tipitaka (Trzy Kosze). Kanon palijski zawiera teksty pisane prozą i wier­szem. Partie wierszowane, zwłaszcza 2 antologie: Theragatha i Therigatha, (Pieśni mnichów i Pieśni mniszek) z Sutta pitaka, są przyrównywane pod względem literackiego piękna do późniejszych wer­sów prakryckich, zwłaszcza ze zbioru Hali. Niektóre partie dialogowe i fragmenty prozą, np. Samańńa-phala Sutta (Kazanie o pożytkach ascezy), zawarte w Sutta Nipata, uznaje się za teksty zapowiadające „formy dramatu w późniejszej literaturze kawja". Di-pawamśa (Kronika Wyspy, ok. ni/TV w. n.e.) i Ma-hawamśa (Wielka Kronika, ok. V I w.) stanowią przy­kłady palijskiej literatury historiograficznej, przy czym Wielka Kronika jest literacko bardziej dopracowana. Do tekstów buddyjskich powstałych w tradycji maha-jany i napisanych w sanskrycie w pierwszych wiekach n.e. należą m.in.: Lalitawistara, w której zawarto le­gendarną historię życia Buddy, obfitującą w cudowne wydarzenia; Saddharmapundarika (Lotos Dobrego Prawa), zbiór dialogów o dużej wartości literackiej, oraz zespół tekstów dotyczących zagadnień metafi­zycznych, np. Wadżraććhedika (Diamentowy Nóż). Buddyjskie teksty charakteryzują się bogatą prozo­dią: można wyróżnić 30 rodzajów odmiennych ukła­dów metrycznych. Palijskie poematy powstawały w nowych metrach, często opierających się na mu­zycznej frazie. Ich cechy stylistyczne, użyte figury poetyckie i dobór stylu stanowią zapowiedź klasycz­nej sanskryckiej literatury kawja, która zaczęła po­wstawać w późniejszym okresie. Zbiór 700 strof w prakrycie maharasztri, skompi­lowany przez Halę (I w. n.e.) i noszący tytuł Satta-sai (Siedem Centurionów), jest nie mniej skompli­kowany pod względem formy, sposobu obrazowa­nia i przedstawiania emocji aniżeli sanskryckie zbio­ry krótkich poematów lirycznych, które powstały w późniejszym czasie.

Systematyzacja sanskrytu dokonana przez Paninie-go, powstanie wielkich poematów epickich, a zwłasz­cza Ramajany oraz wypracowana w palijskiej i pra-kryckiej liryce wyrafinowana prozodia przygotowa­ły grunt do wytworzenia kunsztownego stylu w l i ­teraturze sanskryckiej - kawja (250 p.n.e.-XII w. n.e.), który rządził kanonami smaku literackiego przez ponad 1000 lat i przez kolejne wieki wywie­rał znaczący wpływ na literatury tworzone w no­wożytnych językach indyjskich. W literaturze kaw­ja w niezwykle świadomy sposób operowano ma­terią języka, stosowano niezliczone wyrafinowane figury poetyckie i skomplikowane metra; tematy czerpano najczęściej z mitologii i epiki, skupiano się nade wszystko na przedstawianiu miłości. Wiel­kimi mistrzami tego stylu byli: Aśwaghosza, Kali-dasa, Bana, Dandin, Magha, Bhawabhuti i Bhara-wi . Najdawniejszym twórcą literatury kawja był buddysta Aśwaghosza, który prawdopodobnie two­rzył w czasie panowania króla Kaniszki z dynastii Kuszanów (I w.). Do naszych czasów zachowały się 2 jego dzieła: Buddhaćarita (Zycie Buddy) i Saundarananda (O Sundari i Nandzie). Owe utwo­ry ukazują typowe cechy pisarstwa kawja: skłonność do licznych opisów przyrody, przedstawiania pory­wających rozmachem scen batalistycznych i skom­plikowanych przygód kochanków, liczne aforyzmy, stosowanie ozdobników poetyckich (alankdra): po­dobieństw, metafor, aliteracji, asonansów itp. Styl kawja został najlepiej wyrażony w utworach zwa­nych mahakawja („wielkie poematy"), w liryce (muk-taka) opartej na rytmicznym systemie 2 lub więcej linijek, powtarzanych jako całostka, oraz w drama­tach indyjskich. Mahakawja składa się z różnej licz­by stosunkowo krótkich pieśni, z których każda skomponowana jest w metrum stosownym do przed­stawianego tematu. Tematyka pochodzi z epiki san­skryckiej, z odautorskimi zmianami. W większości utworów tego gatunku znajdziemy opisy miast, oce­anów, gór, pór roku, wschodów i zachodów słońca i księżyca, zabaw towarzyskich, ślubów, narad po­litycznych, wojny i ostatecznego zwycięstwa. Choć strofy są częścią większej narracji, to jednak każda z nich może być także odczytywana jako osobny, miniaturowy utwór, niosący jedną myśl lub przed­stawiający jeden obraz. W taki sposób utwory ma­hakawja kontynuują tradycję znaną już od czasu Rigwedy. Mówi się o 6 modelowych utworach ma­hakawja: 3 napisał Kalidasa, po 1 stworzyli Bhara-wi , Magha i Śriharsza. Czasem do tej listy dodaje się siódmy utwór pt. Bhattikawja (Poemat Bhatty),

Literatura indyjska 147

stworzony przez autora imieniem Bhatti (VI/VII w.). Kalidasa (V w.) był najbardziej wszechstronnym spośród sanskryckich twórców, jego utwory stały się niedościgłym wzorcem dla pokoleń pisarzy; wykorzystał epikę w 2 dziełach. W pierwszym pt. Kumarasambhawa (Narodziny boga wojny) przed­stawia zaloty Parwati, córki Himalajów, do medy­tującego w górach boga Siwy; zabicie boga miłości Kamy (który ośmielił się uderzyć w Siwę swoją strzałą) ogniem z trzeciego oka Siwy; ślub i miłość Siwy i Parwati, a w końcu narodziny tytułowego boga wojny. Oryginalne dzieło składa się z 8 pie­śni, zaś ostatnia dodana została przez naśladowcę stylu Kalidasy. Drugi „wielki poemat" Raghuvanśa (Dynastia Raghu) opiera się na wątkach z Ramaja-ny. Opisuje zawiłe dzieje dynastii solarnej, od jej początków aż po opowieść o Ramie i Sicie. Raghu-wanśa słynie z pięknych opisów miejsc. Narracja w utworze zasadza się na jednolitych tematycznie jednostrofowych całostkach, co nadaje całości spe­cyficzny, epizodyczny charakter. Szczególnie god­ne uwagi są opisy pór roku. Wyjątkowa dla san­skryckiej poezji miłosnej jest Meghaduta (Obłok posłańcem). Kalidasa wychodzi tu poza ramy te­matycznej jedności w obrębie jednej strofy, tworząc dłuższą formę narracyjną. Bohaterem ponad stustro-fowego poematu jest jaksza: półboska istota, straż­nik skarbów boga Kubery (patrona dobrobytu), ze­słany na górę Kailasa za zaniedbanie obowiązków. Jaksza bardzo tęskni za swoją ukochaną i gdy z na­staniem pory deszczowej w pobliżu owej góry prze­pływa obłok, jaksza prosi go o zabranie listu do wybranki zamieszkującej w himalajskiej miejsco­wości Alaka. Większą część poematu stanowią opi­sy krajobrazów, miejscowości itd., nad którymi prze­pływa chmura podczas drogi do Alaki. Bharawi (VI w.) w utworze pt. Kiratardźunija (O Ardżunie i człowieku z gór) posłużył się epizodyczną opo­wieścią z Mahabharaty, której treścią jest spotka­nie księcia Ardźuny, jednego z braci Pandawów, z człowiekiem z gór, konflikcie z nim i walce, na koniec której okazuje się, że przeciwnikiem Ardźu­ny był bóg Siwa. Tak język, jak i styl Bharawi są trudniejsze niż pisarstwo Kalidasy, jednak sami Hin­dusi wysoce poważająjego dzieło. Magha (VIII w.) świadomie współzawodniczył z Bharawim w po­etyckiej twórczości. Siśupalawadha (Zabójstwo kró­la Śiśupali) opiera się na epizodzie z Mahabharaty. Król Siśupala obraża boga Krisznę, ten zaś w walce ścina królowi głowę. Wyróżnikiem twórczości Ma-ghy jest skomplikowana składnia i złożenia, któ­

rych różnorodny sens można odczytywać w zależ­ności od sposobu ich analizy, oraz użycie różnorod­nych figur poetyckich. Nieco mniej sztucznym utworem jest ostatni z 6 „wielkich poematów", za­tytułowany Naiszadhaćarita (Zycie Nali, króla Ni-szadhy), dzieło dwunastowiecznego króla-pisarza i filozofa Sriharszy, oparte na historii o Nalu i Da-majanti, jednej z epizodycznych opowieści zawar­tych w Mahabharacie. Interesującym w swoim ro­dzaju, lecz całkowicie specyficznym dla sanskrytu przykładem literatury, jest poemat Bhattikawja, któ­rego osnowąjest opowieść o Ramie i Sicie. W dru­gim znaczeniu, uzyskanym dzięki konsekwentne­mu używaniu wyrazów o podwójnym znaczeniu, poemat ten wykłada zasady gramatyki i poetyki san­skryckiej. W stylu mahakawja napisano wiele in­nych utworów i nawet w naszych czasach pisane są „wielkie poematy" o postaciach tej miary, jak Ma­hatma Gandhi czy Jawaharlal Nehru. Dziełem trud­nym do zaklasyfikowania jest Gitagowinda (Pieśń pasterza), poemat poety Dźajadewy (1150-1210) z Bengalu, którego treściąjest opowieść o młodzień­czej miłości pasterki Radhy do boga Kriszny, opar­ta na wątkach z Bhagawata-purany. Między strofa­mi opisującymi ową miłość rozmieszczone zostały liryki erotyczno-religijne, oparte na muzycznych asonansach. Pieśni te do tej pory śpiewane są w In­diach i cieszą się wielką popularnością. Liryka Dźa­jadewy nie spełnia strukturalnej i składniowej do­skonałości stylu „wielkich poematów", lecz jest znakomitym przykładem liryki religijnej o nowa­torskiej formie, uderzająco zbieżnej z kompozycja­mi prakryckimi oraz tamilską poezją bhakti. Sanskrycka literatura objawia swoją istotę najbar­dziej wyraziście w krótkich, jednostrofowych po­ematach lirycznych muktaka (dosł. „perełki"). Naj­częstszymi tematami są: miłość do Boga i miłość ludzka we wszelkich jej przejawach. Sanskryt nie jest jedynym medium tego rodzaju poezji. Wiele l i ­ryków miłosnych powstało w prakrytach (językach średnioindyjskich), a szczególnie w prakrycie ma-harasztri. Liryki miłosne składają się z pojedyn­czych wersów, wiele z nich ma za zadanie sugero­wać nastrój erotyczny. Wersy nierzadko są przesy­cone erotyzmem, lecz nie zdarzają się strofy obsce­niczne, gdyż norma zabrania wszelkich niesubtel-ności w opisywaniu gry seksualnej. Liryki erotycz­ne i religijne są często zmieszane tak, iż trudno jest zdecydować, czy swobodne erotyczne obrazy mają być rozumiane dosłownie, czy też stanowią alego­rię ludzkiej duszy, spragnionej boskiej miłości.

148 Literatura indyjska

Autorzy często sami tworzyli zbiory poematów l i ­rycznych. Najczęściej była to tzw. śataka („centu­rion" strof), w której umieszczano 100 wierszy o podobnej tematyce. W sanskryckiej poezji najsłyn­niejsze są 4 zbiory takich „centurionów": Amaruśa-taka autorstwa króla Amaru z Kaszmiru (VII w.); 3 pozostałe (Satakatrajam) napisał Bhartrihari (VI w). W twórczości kawja powstawały też utwory prozą i poezja narracyjna. Dandin (VII w.) jest au­torem Daśakumaracarity (Przygody dziesięciu mło­dzieńców), barwnej powieści ramowej, w którą wpleciono dziesięć sensacyjnych, nasyconych hu­morem i cudownymi zdarzeniami opowieści o przy­godach tytułowych 10 książąt. Jest to dzieło wyjąt­kowe w sanskryckiej literaturze, ze względu na żywe, przepojone swoistym realizmem sportretowa-nie życia ludzi należących do niższych warstw in­dyjskiego społeczeństwa. Najsławniejszym przykła­dem narracyjnej poezji jest dzieło Somadewy (XI w.) pt.: Kathasaritsagara (Ocean opowieści), cykl opo­wiadań o fantastycznej treści, porównywalnych do śre­dniowiecznych bajek europejskich. Bana (ok. VI I w.) jest autorem powieści historycznej Harszaćarita, opisującej rządy króla Harszy i jego rodu z dużą dozą wiarygodności, aczkolwiek z lekceważeniem tła historycznego oraz powieści-romansu Kadam-bari. Innym jeszcze gatunkiem prozy narracyjnej były bajki, których pierwszymi przykładami są bud­dyjskie dżataki. Najsłynniejszymi zbiorami bajek są ~*Pańćatantra, -*Hitopadeśa i ~*Sukasaptati. Osobną kategorią literatury kawja jest dramat, któ­rego początki nie są jasne. Historycy sanskryckiej literatury i teatrologii zgodnie stwierdzają, że początki sanskryckiego teatru wiążą się z tanecz­nymi przedstawieniami opowieści wziętych ze zbio­ru powszechnie znanych mitów i epickich opowie­ści starożytnych Indii. Bez wątpienia też, biorąc pod uwagę j ego źródła, dramat j est naj starszą formą sztu­ki syntetycznej w Indiach. Rigweda zawiera kilka hymnów w dramatyzowanej, dialogowej formie. Być może, przedstawiano je słuchaczom w formie parateatralnego widowiska. Pierwsze wzmianki

0 aktorach i przedstawieniach znajdziemy u Pani-niego, który w Asztadhjaji wspomina o aktorach 1 tańcu. Kautilja w księdze o sztuce rządzenia pań­stwem Artha sastra (ok. IV w. p.n.e.) wspomina też o aktorach i szkołach aktorskich. Przedstawienia od­bywały się zatem jeszcze przed początkiem naszej ery, choć niełatwo jest podać jakąś określoną datę. Powyższe dane faktograficzne pozwalają domnie­mywać, że jakieś pierwsze formy indyjskiego te­

atru musiały istnieć przynajmniej w V-IV w. p.n.e. Większość sztuk powstała w czasie od I I w. p.n.e. do V I I w. n.e. Indyjskie sztuki pisano w kilku języ­kach - sanskrycie i prakrytach. Najstarszymi sztu­kami zachowanymi w całości są dramaty autorstwa Bhasy. Trzy sztuki napisane przez Kalidasę uzna­wane są za arcydzieła w swoim rodzaju. Są to: Ma-ławika i Agnimitra, rodzaj farsy opartej na haremo­wej intrydze; (Adbhidźńana)śakuntala (Rozpoznanie Sakuntałi), nataka, czyli główny z 10 gatunków in­dyjskiego dramatu oraz Wikramorwaśi (O Urwaśi zdobytej męstwem), sztuka, w której przetworzono znany z mitologii wątek o miłości ziemskiego króla Pururawasa i nimfy Urwaśi. Gliniany Wózeczek, którego autorem ma być Śudraka (ok. I I w. p.n.e.), uważany jest za „najbardziej europejski z drama­tów indyjskich" ze względu na skomplikowaną in­trygę i stosunkowo wartką akcję, podczas której poznajemy obfitujące w nagłe zwroty dzieje miło­ści zubożałego kupca Czarudatty i kurtyzany Wa-santaseny.

Dla niektórych historyków i zachodnich teoretyków literatury kawja stała się symbolem twórczości, w któ­rej nad treścią dominuje forma, co ostatecznie stało się najprawdopodobniej przyczyną upadku owego stylu. Twórczy okres literatury sanskryckiej zakoń­czył się w XII -XII I w., choć epigoniczne teksty san-skryckie powstają do dzisiaj. Od ok. XI I w. sanskryt był coraz rzadziej używany; zastępowały go współ­czesne indyjskie języki. Indyjska literatura w języku angielskim to dzie­ła tworzone przez pisarzy urodzonych w Indiach, których ojczystym językiem jest jeden z języków indyjskich. Jest to twórczość o stosunkowo krótkiej, ponadstupięćdziesięcioletniej historii. Pierwsze in­dyjskie opowiadanie w języku angielskim napisał K.C. Dutt. Opublikowano je w 1835 r. pod tytułem A Journal of Forty Eight Hours of the Year 1945. Od pocz. XIX w. Hindusi pisali wiele różnorodnych tekstów w języku angielskim. Twórczość Swami Wiwekanandy, należącego do ruchu Arja Samadź (Arya Samaj), koncentrowała się na kwestii odro­dzenia indyjskiej tradycji i przeciwstawieniu się „westernizacji" Indii. Rammohan Roy i M.G. Ra-nade w swoich esejach i książkach propagowali idee modernizacji i reformowania indyjskiego społeczeń­stwa, sprzeciwiając się zarówno tradycjonalizmo­wi, jak i nacjonalizmowi. Cezurą oddzielającą tzw. estetyzujących i zaangażowanych politycznie pisa­rzy języka angielskiego od „nowych" twórców był 1925 r., kiedy w Indiach zmieniły się materialne

Literatura indyjska 149

i kulturalne warunki życia. Coraz więcej osób nale­żących do tzw. średniej klasy kształciło się w an­glojęzycznych szkołach, nastąpiła przyspieszona modernizacja i technicyzacja życia, a środowisko ludzi wykształconych stało się bardziej kosmopoli­tyczne. Pisarze indyjscy tworzący po angielsku za­częli skłaniać się bardziej ku formom prozatorskim - powieści, opowiadaniom czy esejom literackim. Choć początkowo indyjscy twórcy piszący w języ­ku angielskim wystrzegali się „indianizmów", z czasem coraz częściej i chętniej stosowali swoistą hybrydę języka angielskiego z wieloma wtrętami z języków indyjskich. Znanymi pisarzami indyjski­mi tworzącymi w języku angielskim są: Raja Rao (Kanthapura, 1938), R.K. Narayan (Swami and Friends, 1935), Mulk Raj Anand (Untouchable, 1935), Raja Rao (The Serpent and the Rope, 1960), Kamala Markandaya (Some Inner Fury, 1956). Sal­man Rushdie, urodzony w Indiach i mieszkający w Wielkiej Brytanii, został nagrodzony Booker Pri-zew 1981 r. za powieść Midnight 's Children (1980), w której twórczo wykorzystał język-hybrydę, oraz Booker of Bookers w 1992 r. Jest ponadto autorem m.in.: The Satanic Verses (1988, -^Szatańskie wer­sety), The Ground beneath Her Feet (1999). Inni uznani pisarze indyjskiej diaspory to: Anita Desai (Journey to Ithaca, 1995), Vikram Seth (A Suitable Boy, 1994; An Equal Music, 1999), Rohinton M i -stry (Fine Balance, 1996), Amitav Ghosh (The Sha­dow Lines, 1995; The Glass Palace, 2000 - powieść nagrodzona Eurasian Commonwealth Writers Prize w 2001 r.; pisarz odmówił przyjęcia nagrody ze względu na upolitycznioną i krzywdzącą kategory­zację indyjskiej literatury angielskiej, ujmowanej jako twórczość postkolonialna). Literaturę w języku assamskim datuje się od XI I I w. n.e. (Hema Saraswati, Prahladaćarita). W X V w. dominuje ruch filozoficzno-religijny bhakti; jego najwybitniejsi twórcy to: Sankaradewa (1449-1568), wyznawca Wisznu, autor wielu poematów (kawja), twórca nowego gatunku dramatu (ankara nat- jed­noaktówka); Mahadewa (1489-1596), autor licznych hymnów religijnych oraz przekładów arcydzieł l i ­teratury sanskryckiej. Władcy z assamskiej dyna­stii Ahomów stworzyli m.in. unikalną kolekcję kro­nik dworskich (Burandżi), zawierających informa­cje dotyczące najważniejszych wydarzeń, polityki, struktury prawnej państwa, obyczajowości w okre­sie 1228-1824 (daty panowania dynastii Ahomów). Za prekursora prozy uważa się Bhattadewę (1558--1638), autora Kathagity, prawdopodobnie pierw­

szej prozatorskiej wersji Bhagawadgity, napisanej w języku regionalnym. Gwałtowny rozwój piśmien­nictwa przypada na 2. poł. XIX w.; tworzą wów­czas m.in. Anandaram Dhekial Phukan (1829-96) i Gunabhiram Barua (1837-95), autor m.in. Rama-nawami (1857), pierwszego współczesnego drama­tu. Ćandra Kumar Agarwal (1867-1938), Lakszmi-nath Bezbarua (1867-1938) i Hemaćandra Goswa-mi (1872-1928) stworzyli podstawy poezji współ­czesnej, kierunku zapoczątkowanego w 1889 r. Za prekursora powieści uważa się Radźnikanta Barda-lai (1867-1939). Najwybitniejsi współcześni pisa­rze to m.in.: Jogeś Das (ur. 1927), Indira Goswami (właśc. Mamani Raisom Goswami, ur. 1942), Bi-rendra Bhattaraćarja (ur. 1924), Bhabendranath Sa-kia (ur. 1932).

Literatura w języku bengalskim, mająca swoje ko­rzenie w poezji, rozwinęła się przede wszystkim z l i ­teratury sanskryckiej. Widoczne są w niej jednak rów­nież wpływy piśmiennictwa w językach nieindoaryj-skich. Najwcześniejsze przykłady to mistyczno-reli-gijne pieśni (tzw. ćarja). Jednym z pierwszych i za­razem najsławniejszych poetów bengalskich jest Dźajadewa, autor sanskryckiego poematu Gitago-winda. W X I I i X I I I w. rozwija się nowy nurt litera­tury religijnej, zwany pańćali lub mangala, które­go kulminacja nastąpiła w X V w. (Maladhara Wasu, ok. 1470; Widźaja Gupta, ok. 1450). Michael Ma-dhusudan Dutta (1824-73) przełamał konwencje po­etyckie wynikające z tradycji literackiej, wprowadza­jąc m.in. sonet oraz nieskonwencjonalizowany wiersz wolny. Był prekursorem nowych gatunków: kome­dii, tragedii oraz epopei i autorem m.in. napisanego wierszem białym utworu Tilottoma sambhaw kawja (1860). Rabindranath Tagor (1861-1941), który za zbiór liryków pt. Gitańdżali otrzymał w 1913 r. l i ­teracką Nagrodę Nobla (pierwszą w historii przy­znaną pisarzowi pochodzącemu z Azji), jest najbar­dziej znanym poetą indyjskim. Inni wybitni twórcy współcześni Tagorowi to m.in.: Kazi Nazrul Islam (1899-1976) i Dźiwananda Das (1899-1954). Pierwsze współczesne dzieło prozą (Radża prata-paditja ćarita autorstwa Ramaramy Basu) ukaza­ło się w 1801 r. Kolejny etap rozwoju prozy wiąże się z działalnością Rammohana Roja (1772-1833), który w latach 1815-30 opublikował ok. 30 ksią­żek. Pisarze tacy jak: Bankim Ćandra Catterdźi (1838-94), autor m.in. popularnej pieśni patriotycz­nej Bande Mataram; Sarad Ćandra Catterdźi ( 1876--1938), prekursor literatury na aktualne tematy spo­łeczne (sytuacja kobiet i nisko urodzonych); czy

150 Literatura indyjska

Iśwar Ćandra Widjasagar (1820-91), uważany za „ojca bengalskiej prozy współczesnej" - wprowa­dzili zmiany formalne, nowy rodzaj wyobraźni ar­tystycznej oraz swoistą bezpośredniość wypowie­dzi. Do ważnych pisarzy bengalskich X X w. zali­czani są m.in.: Ćaru Ćandra Banerdźi (1876-1938), Indira Dewi (1880-1922), Anurupa Dewi (1882--1958), Nirupama Dewi (1883-1951), Gokul Ćan­dra Nag (1895-1925), Bibhutibhuszan Banerdźi (1899-1950), Rabindranath Maitra (1896-1933), Radźśekhar Basu (1880-1960), Prabodhkumar San-jal (ur. 1907), Sita Dewi (1896-1974). Literatura w języku gudźarackim dzieli się na okresy: początkowy (do ok. 1450), środkowy (do 1850) oraz współczesny (od 1850). Za najstarsze uważane są utwory autorów dżajnijskich, spisane w 3 zasadniczych formach: raso, phagu i vilaso. Raso to dłuższe utwory poetyckie o tematyce heroicz­nej, miłosnej lub opiewające przyrodę, np. Bhara-teśwarabahubaliraso (1185) autorstwa Salibhadry Suri, czy Rewanagiriraso (1235), napisane przez Widźajasenę. Phagu i vilaso to formy poetyckie opisujące piękno natury (zwłaszcza wiosny), np. utwór Radźaśekhary Naminathaphagu (1344). Naj­starszy utwór prozą, Balawabodha (1355), napisał Tarunaprabha. X V I w. to okres silnego wpływu ru­chu bhakti. Najwybitniejszy twórca - Narsimha Mehta (1415-81) - uznawany jest zgodnie za „ojca poezji w języku gudźarati". Wieki X V I I i X V I I I zdominowane były przez Aksajadasa (1591-1656, znanego także jako Akho), Premananda Bhatta (1636-1734, uznawanego do dzisiaj za największe­go poetę gudźarackiego) oraz Sjamaladasa Bhatta (1699-1769, znanego także jako Samala). W tym samym okresie nastąpił powrót do tradycji wyko­rzystywania w literaturze wątków zaczerpniętych z puran. Poeci, m.in. Dajaram (1767-1852), tworzyli utwory religijne wskazujące wzorce etyczne, oraz liryki miłosne (tzw. garbi). Prekursorami literatury współczesnej są: Dalpat Ram (1820-98) i Narmada Śankar (1833-86). Najwybitniejsi pisarze to m.in.: Umaśankar Dźośi (1911-88), Harendrą Dawe (1903--95), Radźendra Śah (ur. 1913), Gowardhanam Ma-dhawram Tripathi (1855-1907). Literaturę w języku hindi dzieli się na: adi kal (epo­ka początkowa - X-XIV w.), bhakti kal (epoka filo-zoficzno-religijnej literatury bhakti - XIV-XVII w.), riti kal (epoka poezji kunsztownej - 1600-1850) i adhunik kal (epoka współczesna - trwająca od XIX w. do dziś). W epoce początkowej powstawała poezja religijna i heroiczna. Najstarsze utwory są

spisane w dialekcie apabhramśa, stanowią twórczość 2 szkół religijnych: Siddhów (750-1200) i Nathów (VII-XIV w.; najwybitniejszy poeta - Gorakhnath, ok. 1150). W nurcie heroicznym powstają poematy narracyjne (raso), m.in. Ćand Bardai, Prithwiradźra-so (XII w.); Dalpatiwidźaj, Khumanraso; Narpati Nalha, Bisaldewraso (XI I I w.). W okresie bhakti powstaje poezja religijna w 2 zasadniczych nurtach: nirgunicznym (nirgun - „bez cech"; utwory adre­sowane do boga nieposiadającego postaci, cech, czy atrybutów) oraz sagunicznym (sagun - „z cecha­mi"; utwory poświęcone bogu „osobowemu"). Naj­ważniejszym przedstawicielem nurtu nirgun bhakti jest Kabir (ok. 1399-1518). Inni to m.in.: Guru Nanak (1469-1539), Dharmdas (ok. 1418-1543), Malukdas (ok. 1574-1682) i Dadudajal (1544-?). Do tej samej szkoły poetyckiej zaliczani są również poeci suficcy, np.: Malik Muhammad Dźajasi (ok. 1550), autor m.in. Padmawati, i Kutban (XV/XVI w.), twórca m.in. Mrigawati. Poeci nurtu sagunicznego byli wyznaw­cami Ramy (Tulsidas, 1532-1623, autor m.in. po­ematu o życiu i czynach Ramy, Ramćaritamanas) bądź Kriszny (Surdas, 1483-1563, autor m.in.: Sur-sagar i Sursurawali; poetka mistyczna Mira Bai, 1499-1547). Epoka riti wiąże się z powrotem do reguł estetycznych sanskryckiej poetyki (rasa, alam-kara itp.). Ze względu na strukturę utworów epoka dzieli się na 2 nurty: ritibaddh i ritimukt. Przedsta­wiciele ritibaddh byli wierni regułom klasycznej poetyki, m.in.: Ćintamani Tripathi (XVII w.), Ke-śawdas (1555-?), Padmakar (1753-1833), podczas gdy tworzący w nurcie ritimukt pisali utwory w pew­nym stopniu wyzwolone z prawideł konwencji es­tetycznych, m.in.: Ghananand (1699-1740), Bodh (1747-?), Thakur (1766-1823), Bhuszan (1613--1712) oraz Bihari (1603-63). Epoka współczesna rozpoczyna się ok. 1850 r. Następuje rozwój prozy w dialekcie khariboli oraz wprowadzenie tego dia­lektu jako medium poezji w miejsce bradżbhasza. Adhunik kal dzieli się na 4 fazy: okres Bharatendu (1868-93) - od nazwiska Bharatendu Hariśćiandry (1849-82), nazywanego ojcem współczesnej litera­tury hindi we wszystkich jej gatunkach; okres Dwi-wediego (1893-1918) - od nazwiska Mahawira Pra-sada Dwiwediego (1868-1938), który doprowadził do wypracowania stylu prozy oraz do uznania kha­riboli za dialekt odpowiedni dla poezji (pierwsi two­rzący poezję w khariboli to: Ajodhja Singh Upadh-jaj, pseud. Hariaudh, 1865-1947; Śridhar Pathak, 1858-1928; Maithili ŚaranGupt, 1886-1964); okres ćhajawadu (1918-38), zwany także okresem roman-

Literatura indyjska 151

tyzmu indyjskiego (najważniejsi twórcy to: Dźaja-śankar Prasad, 1889-1937; Surjakant Tripathi, pseud. Nirala, 1899-1963; Sumitranandan Pant, 1900-77; Mahadewi Warma, 1907-87); okres współczesny (od 1938 do dziś). Po wygaśnięciu ćhajawadu poezja podlegała kolejno wpływom różnych kierunków, począwszy od postępowego (pragatiwad), przez eksperymentalny (prajogwad), aż po nurty nowo­czesne (tzw. nowa poezja - rud kawitd). Za twórcę nai kawita uważany jest S.H. Watsjajan (pseud. Agieja, 1911-87). Inni ważni twórcy to m.in.: Ga-dźanan Madhaw Muktibodh (1918-64), Samśer Bahadur Singh (1911-93), Dharmwir Bharati (1926--97). Do szeroko rozumianego nurtu „nowej poezji" zaliczani są również m.in.: Raghuwir Sahaj (1929--90), Kunwar Narain (ur. 1927), Kedarnath Singh (ur. 1934), Winodkumar Śukl (ur. 1937), Wisznu Khare (ur. 1940), Aśok Wadźpeji (ur. 1941). Rozwój prozy w języku hindi podzielić można na 3 okresy: p o c z ą t k o w y (1868-1918) - czasy Bharatendu i Dwiwediego, rozwijają się: powieść, opowiadanie, esej oraz twórczość krytycznoliteracka; r o z w o j u (1918-37) -najwybitniejszy pisarz: Premćand (właśc. Dhanpat Rai Sriwastaw, 1880-1936), twórca reali­zmu krytycznego; w s p ó ł c z e s n y (od 1938 do dziś) - najwybitniejsi twórcy to m.in.: Dźajnendra Kumar (ur. 1905), Phanśwarnath Renu (1921-77), S.H. Watsjajan (pseud. Agieja), Upendranath Aśk (1910-96), Mohan Rakeś (1925-72), Kriszna Sobti (ur. 1925), Bhiszm Sahni (ur. 1915), Kriszna Bal-dew Waid (ur. 1927), Radźendr Jadaw (ur. 1929), Nirmal Warma (ur. 1929), Kamleśwar (ur. 1932). Literatura w języku kannada rozpoczyna się w po­czątkach naszej ery. Najstarszym dziełem jest Ka-wiradźamarga (ok. 850) autorstwa króla Nripatun-gi (IX w.) z dynastii Rasztrakutów. Od X - X I I w. powstaje literatura głównie religijna, wykorzystu­jąca wzorce sanskryckie. Ruch religijny zapocząt­kowany przez Baswę (ok. 1150) wywarł istotny wpływ na jej dalszy rozwój. W X I I I w. powstaje Kabbigarakawa, w czystym języku kannada, bez sanskryckich pożyczek leksykalnych, napisane przez Andajję. Od X I V do X V I w. literatura pozostaje pod patronatem władców Widźajanagaru (Kumara Wja-sa, Kumarawjasabharata - wersja Mahabharaty, X V w.). Za twórcę poezji nowoczesnej uważany jest Dattatreja Ramćandr Bendre (1896-1981). Wybitni poeci współcześni to m.in.: K.W. Puttappa (pseud. Kowempu, 1904-94) oraz P.T. Narasimhaćar (pseud. Putina, ur. 1905). Gopalkriszna Adiga (1918-92), który w swoich utworach stosował zabiegi polega­

jące na mieszaniu czasów akcji oraz rzeczywistości z fikcją i metafizyką, uważany jest za twórcę nurtu nawya (nowy). Pionierem prozy współczesnej jest K. Siwarama Karnath (ur. 1902, prekursor nurtu re­alistycznego); opowiadanie wprowadził Masti We-nkatatesa Ijengar (pseud. Sriniwasa, 1891-1986). Wybitni współcześni twórcy to m.in.: Gopal Krisz­na Rao (1906-67) i U.R. Anantamurthi (ur. 1932). Literatura w języku kaszmirskim rozpoczyna się wraz z twórczością Sitikanthy Aćarji (między 1200 a 1500 r.), autora Mahanajaprakaśa, najstarszego zabytku piśmiennictwa kaszmirskiego. W X I V w. tworzy poetka religijna Lal Ded (znana też jako Lalleśwari). Za najstarszy epos uważa się Banasu-rawadha (?). W X V I w. Hubba Khatun (1551-1606) tworzyła liryki miłosne (tzw. lol). Po 1800 r. litera­tura kaszmirska znalazła się pod wpływem twór­czości w j . urdu oraz literatury angielskiej, w rezul­tacie czego powstały nowe gatunki i formy literac­kie. Maąbul Szah Kralwari (1820-76) i Paramanand (1791-1879) stworzyli podstawy poezji współcze­snej. Ważni twórcy współcześni to m.in.: Abdul Ahmad Azad (1902-48), Dinanath Nadim (ur. 1910), Rahbar (właśc. Awatar Kriszn, ur. 1933). Literatura w języku malajalam do X V w. powsta­je w: 1. „czystym" malajalam, bez pożyczek sanskryc­kich czy tamilskich; 2. malajalam z pożyczkami ta-milskimi; 3. zsanskrytyzowanym malajalam. Najstar­sze teksty to Bhasakautalijam (XII w.) i Ramaćari-tam (1300), napisane mieszanką malajalam i tamil-skiego. Pierwszym ważnym twórcą był Ćerusseri Nambudiri (?), autor Kriszna Gatha (XV w.), arcy­dzieła w „czystym" malajalam. W X V I I w. Tunćat-tu Ramanudźa Ezhuttaććan spopularyzował nową formę wiersza, kilippattu, napisał także dzieła zali­czane do klasycznego kanonu, m.in.: Adhjatma Ra-majanam, Uttara Ramajanam, Bharatam, Harina-ma Kirttanam, Mahabharatam. W X V I I I w. rozwi­nął się nowy model wypowiedzi literackiej, rodzaj widowiska tanecznego, tzw. tullal, w którym wy­korzystywano wątki z eposów i puran. Nurt roman­tyczny stworzyli Kumaran Asan (1873-1924) i Wal-lathol Narajan Menon (1878-1958). T.M. Appu Netunnati jest autorem Kundalata (1887), pierwszej powieści w malajalam. Wybitni pisarze współcze­śni to m.in.: O. Cantu Menon (1847-1900), Waikom Muhammad Baszir (1908-94), Madhawikutti (właśc. Kamala Das, ur. 1932), M.T Wasudewan Nair (ur. 1933; wyróżniony prestiżową nagrodą Bhartija Gjanpith Puraskar), O.W Widźajan (ur. 1931, pre­kursor nowoczesnej prozy), K. Satćidanandan (ur.

152 Literatura indyjska

1946, prekursor nurtu postmodernistycznego w po­ezji). Literatura w języku manipuri rozpoczyna się ok. X w. n.e. Najwcześniejsze dzieła to: Numit Kappa (X w.), Naotinkhon Phambal Kaba (XVI/XVII w.), Lethak Lekharol (XVII w.) oraz Pantoibi Kangul (XVII w.). Gowindram Nunganba (XVII I w.) jest uznawany za pierwszego poetę. Khwairakpam Ća-oba Singh (1895-1950), Lamabam Kamal Singh (1899-1935) oraz Hidźam Anganghal Singh (1892--1943, autor m.in. Khamba Thoibe Szeireng, 1940, uważanego za narodowy epos) - to 3 najwybitniej­si poeci współcześni. Literaturę w języku marathi dzieli się na dawną (1000-1800) i współczesną (od 1800). Dawna to metryczne utwory poetyckie, głównie o tematyce religijnej, które w XII I -XIV w. tworzyli m.in.: Mu-kund Radź (1250-1350) i Namdeo (1270-1350). W nurcie bhakti tworzył poeta-filozof Dźnaneśwar (1275-96). Za arcydzieło dawnej literatury uważa się Ekanathi Bhagawata (komentarz do X I rozdzia­łu Bhagawata-purany), napisany przez Eknatha (1528-99). Tukaram (1608-51), autor ok. 3000 utwo­rów poetyckich zwanych abhanga, uważany jest za największego poetę religijnego. Do twórców litera­tury religijnej zalicza się także Ramdasa (1608-81), autora Dasabodha, dzieła o tematyce filozoficzno--religijnej. Okres współczesny zwykle dzieli się na 4 epoki: 1800-85, 1886-1920,1921-45 i od 1946 do dziś. Triambak Bapudźi Thomre (1890-1918) jest najwybitniejszym przedstawicielem nurtu poetyc­kiego, opiewającego piękno natury. Keśawasutę (1866-1905) uważa się za prekursora poezji współ­czesnej. Madhawa Julian (1894-1939), Anil (1901--82) oraz Anant Kanekar (1905-80) swoją twórczo­ścią wyznaczyli drogę rozwoju nowoczesnym kie­runkom poetyckim. Znani poeci współcześni to m.in.: B.S. Mardhekar (1909-56), Diłip Ćitre (ur. 1938), Namdew Dhasal (ur. 1946). Pierwszą po­wieść, Madhali Sthiti, napisał Hari Narajan Apte (1864-1919). Współcześni prozaicy to m.in.: WS. Khandekar (1889-1976), S.N Pendse (ur. 1913), Bhalćandra Nemade (ur. 1938). Najwybitniejszym dramaturgiem współczesnym jest Widźay Tendul-kar (ur. 1928).

Literatura w języku orija była początkowo przede wszystkim religijna (zwłaszcza wisznuicka). Pierw­szy poeta, Sarala Das (znany również jako Sidhe-swar Panda), tworzył w XIV w. Okres do ok. 1700 r. nazywany jest „epoką Dźagannatha Dasa" (XVII / / X V I I I w.). Powstają wtedy przede wszystkim prze­

kłady religijnych tekstów sanskryckich oraz wisz­nuicka literatura religijna: Upendra Bhandźa Das (1670-1720), Baladewa Rath (1779-1845) czy Bhi-ma-Bhoi (1855-95) i inni. Rai Bahadur Radhanath Rai (1849-1908), Madhusudan Rao (1853-1912) oraz Phakiramohan Senapati (1843-1918) w latach 50. X I X w. wprowadzili do poezji nowoczesne ten­dencje artystyczne. Współcześni poeci to m.in.: Satćidanand Raut Rai (ur. 1916), Majadhar Man-simh (1905-73), Sitakant Mahapatra (ur. 1937). Pro­za narodziła się podczas panowania brytyjskiego. Najbardziej znani dwudziestowieczni powieściopi-sarze to: Gopabandhu Das (1877-1928), Surendra Mohanty (1922-90), Manodź Das (ur. 1934), San-tanu Aćarja (ur. 1934) i inni. Literatura w języku pendżabskim rozpoczyna się wraz z działalnością pierwszego guru sikhów Nana-ka (1469-1538), a jej złoty wiek kończy się w cza­sach ostatniego, dziesiątego guru Gobind Singha (1666-1708), który zredagował ostateczną wersję Adi Granth (czyli świętej księgi wyznawców sikhi-zmu, zwanej również Guru Granth Sahib, uważa­nej za jeden z najdawniejszych tekstów, choć w ca­łości nie jest napisana w języku pendżabskim; uży­to w niej jednak alfabetu języka pendżabskiego, tzw. gurmukhi). W X V I I w. wielu muzułmańskich po­etów sufickich tworzyło kompozycje, które stały się z czasem integralną częścią literatury języka pen­dżabskiego, m.in.: Abdullah (1616-66), Bulhe Śah (1680-1758), A l i Haidar (1689-1776). Epoka współ­czesna rozpoczyna się wraz z twórczością Bhai Wir Singha (1872-1957), zwanego powszechnie „ojcem współczesnej literatury pendżabskiej". Puran Singh (1882-1932) wprowadził do poezji pendżabskiej wiersz wolny. Za najpopularniejszych poetów uwa­żani są: prekursor nowoczesnych eksperymentów poetyckich Mohan Singh (pseud. Mahir, 1905-78) oraz poetka Amrita Pritam (ur. 1917). Okres bezpo­średnio po 1947 r. nazywany jest „epoką Amrity Pritam i Mohana Singha". Proza pendżabska jest zjawiskiem stosunkowo młodym. Do najwybitniej­szych autorów należą m.in.: Amrita Pritam; Nanak Singh (1897-1971), uważany za ojca pendżabskiej powieści, prekursor prozy o charakterze świeckim; Kartar Singh Duggal (ur. 1917); Balwant Gargi (ur. 1917); Adżit Kaur (ur. 1934). Literaturę w języku sindhi datuje się od ok. X V I w., od ballad bohaterskich Abdula Karima Śaha (1538--1625). Za dzieło najwybitniejsze uważa się Śah--Dźo-Rasalo ( X V I I w.) autorstwa Abdula Latifa Śaha. W X V I I I w. tworzyli dwaj wielcy poeci mi-

Literatura indyjska 153

styczni: Saćal (1739-1829) oraz Sami (1743-1850). Za pioniera poezji uważany jest Khalifa Gul Mo­hammad (pseud. Gul, 1809-56). Wiatach 1843-1947 wielu poetów, m.in.: Kiśin Cand (pseud. Bewas, 1885-1947), naśladowało wzorce poezji perskiej. Dajaramowi Gidumalowi (1857-1927) sławę przy­niosły utwory o charakterze metafizycznym. Proza pojawia się z początkiem panowania brytyjskiego. Za najwybitniejszych przedstawicieli tego gatunku uważani są: Kauromal Candanmal Khilnani (1844--1916), Mirza Kalićh Beg (1853-1929) oraz Parma-nand Mewaram (1866-1938). Literatura w języku tamilskim rozpoczyna się tzw. okresem sangam (ok. 600 p.n.e.-200 n.e.). Powsta­wała wówczas twórczość głównie świecka (w od­różnieniu np. od literatury wedyjskiej). Jednym z najważniejszych dzieł jest Tirukkural bądź Ku­rni autorstwa Tiruwalluwara, zawierające maksy­my filozoficzne i porady dotyczące mądrego po­stępowania. W epoce po okresie sangam (200-600 n.e.) powstało 5 wielkich eposów tamilskich: Si-lappadikaram, Manimekalai, Dźiwaka-ćintamani, Walaijapati oraz Kundalakeśi, za autora których uważa się Hanko Adigala. W okresie 600-900 n.e. literatura tamilska znalazła się pod wpływem dzia­łalności wędrownych mnichów, wyznawców Siwy (tzw. Najanmarowie) oraz Wisznu (tzw. Alwaro-wie). Hymny śiwaickie zebrane zostały w 12 anto­logii, Tirumurai. Wisznuita Nathamuni (824-924) zebrał hymny ku czci Wisznu w 4 księgi Diwja Prabandham (lub Nalajira Diwja Prabandham). Władcy z dynastii Colów ( IX-XII w.) byli wielki­mi patronami literatury tamilskiej. Podczas ich panowania tworzył m.in. jeden z największych pi­sarzy tamilskich - Kamban (IX w., Ramajanam). Okres współczesny charakteryzuje się na począt­ku wpływami islamu oraz chrześcijaństwa w po­ezji. Umaruppulawar (1605-1703), pierwszy mu­zułmański poeta tamilski, napisał m.in. Sirappu-ranam, wierszowaną opowieść o życiu proroka Mahometa. Dalszy rozwój poezji tamilskiej zwią­zany był z osobą Subramanji Bharati'ego (1882--1921), który uważany jest za największego pisa­rza tamilskiego czasów nowożytnych. Szczegól­nie popularne sąjego pieśni patriotyczne oraz reli­gijne. Bharati Dasan (1891-1964), wszechstronny poeta i dramaturg, zwany też poetą rewolucyjnym Tamil Nadu, początkowo tworzył w nurcie roman­tycznym, następnie stał się aktywnym twórcą ta­milskiego renesansu, wreszcie przystąpił do nurtu racjonalistycznego i wprowadził do poezji tematy

społeczne. Tradycje prozy sięgają X V I I I w., kiedy Wiramamuniwar napisał Paramartta Gurukathai. Pierwszą współczesną powieść Pirataba Mudalijar-ćarittiram (1875) stworzył Wedanajagama Pillai (1824-89), gatunek spopularyzował R. Krisznamur-thi (pseud. Kalki, 1899-1954), wprowadzając tematy aktualne (np. sytuacja kobiet i tzw. niedotykalnych). M. Waradaradźan (1912-74) eksperymentował z no­wymi technikami pisarskimi. R. Szanmugasunda-ram (1918-77) uznawany jest za autora pierwszej powieści realistycznej Nagammal (1941). Najwy­bitniejsi pisarze współcześni to m.in.: CS. Ćellap-pa (ur. 1912), Radźam Krisznan (ur. 1925), Indira Parthasarathi (ur. 1930), S. Kandasami (ur. 1940). Literatura w języku telugu rozpoczyna się wraz z działalnością tzw. „trójcy literatury telugu" (Nan-naja, Tikkana, Errana). Przypisuje się im autorstwo Andhra Mahabharata (ok. 1030), odwzorowania sanskryckiej Mahabharaty. W X I I i X I I I w., pod wpływem ruchu bhakti, pojawia się szkoła literac­ka nazywana lingajata, w ramach której powstają hymny religijne ku czci boga Siwy. Palakuriki Som-nath (ok. 1200-40) wprowadził nowe gatunki lite­rackie (gadja, ragada, sataka, udaharana), a Tik-kanna Somjadźi (ok. 1200-1300) zjednoczył w swej poezji poglądy śiwaickich i nieśiwaickich szkół poetyckich. Okres 1400-1500 nazywany jest epoką Srinathy (1365-1440; niestety, nie zachował się ża­den z jego utworów). Epoka Widźajanagaru (1336--1565) może być uznana za złoty wiek literatury telugu (Naćana Somanatha, poeta dworski Bukki I , 1356-77; Krisznadewaraja, 1509-29, władca i jed­nocześnie największy poeta tego okresu, autor słyn­nego poematu Amuktamalajada). Dalszy rozwój l i ­teratury nastąpił pod panowaniem golkondyjskiej dynastii Qutub Shahi (1518-1687) - Addanka Gan-gadhara Kawi, Tapati-samvaranamu (ok. 1565). Kandukuri Wiresalingam Pantulu (1848-1919) uwa­żany jest za ojca literatury współczesnej. Jego dzia­łalność kontynuowali m.in.: Guradźada Wenkata Appa Rao (1862-1915), pierwszy poeta ekspery­mentalny, przykładem eksperymentów poetyckich jest jego Mutjalasaramulu (1910); Nori Narasimha Śastri (1900-80); Puttaparthi Narajanaćarja (1914--90). W latach 20. i 30. XX w., pod wpływem an­gielskich romantyków, powstał nurt poetycki zna­ny jako bhawa-kawitwam, czyli poezja wyobraźni. Najwybitniejsi autorzy to m.in.: R. Subba Rao (ur. 1913) oraz D. Kriszna Śastri (ur. 1924). Później powstały nowoczesne kierunki poetyckie, m.in.: nurt postępowy (Śriniwas Rao, 1910-83) oraz tzw. styl

154 Literatura japońska

digambara (nagi, odsłonięty, dosł. „odziany w prze­stwór"). Proza powstaje od ok. 1870 r. Za pierwszą powieść uważana jest Rangaradżaćarita (1872) autorstwa Narahari Gopala Krisznamma CettPego. Najwybitniejsi powieściopisarze to m.in.: Wiśwa-nath Satjanarajan (1895-1976), wyróżniony m.in. Bahrtija Gjanpith Puraskar oraz Padma Bhuszan; Tirupaneni Gopićand (1910-62); Kutumba Rao (ur. 1909); Wasireddy Sithadewi (ur. 1933). Literaturę w języku urdu zapoczątkowali Muham-mad Urfi (ok. 1228), Amir Khusro (1259-1325) i Kwadźa Muhammad Husaini (1318-1422). Naj­wcześniejsze piśmiennictwo urdu, tworzone przez sufich, powstawało w południowym dialekcie da-khini. Fakhruddin Niżami jest autorem pierwszego dzieła, Kadam Rao Padam Rao (ok. 1421-34). Na pocz. X V I I I w. zaczynają powstawać bardziej wy­rafinowane formy poetyckie, tworzą wówczas m.in.: Szeikh Zahooruddin Hatim (1699-1781), Mirza Mazhar Dźan-e-Dźanan (1699-1781), Khwadźa Mir Dard (1719-85), Mir Taqi Mir (1722-1810), Mir Hasan (1727-86) oraz Muhammad Rafi Sauda (1713-80). Najwybitniejszym twórcą tego okresu jest Mirza Asadullah Khan Ghalib (1797-1869), powszechnie uznawany za największego spośród urdujęzycznych poetów. W okresie współczesnym, rozpoczynającym się ok. 1880 r. i trwającym do dziś, początkowo wyodrębnia się zwykle 2 nurty: ruch pisarzy z Aligarhu, rozpoczęty przez Sajjida Ah-meda Khana (1817-98), oraz nurt uformowany pod wpływem Muhammada Iąbala (1873-1938), które­go twórczość ewoluowała od romantyzmu poprzez indyjski nacjonalizm do poglądów panislamskich. Później zaczęto tworzyć w nurcie postępowym, po którym nastąpiły modernizm i postmodernizm. A l -taf Hussain Hali (1837-1914) uważany jest za pre­kursora nowoczesnej poezji oraz krytyki literackiej. Wśród poetów współczesnych na uwagę zasługują m.in.: Sjjid Akbar Husain Akbar Allahabadi (1846-

-1921), Durga Sahai Surur (7-1910), Muhammed Al i Dźauhar (7-1931), Hasrat Mohani (7-1951), Fani Badajuni (1879-1941), Szad Azimabadi (1846--1927), Jagana Ćangezi (1884-1956), Asghar Gon-dawi (1884-193 6), Dźigar Moradabadi (1896-1982), Firaq Gorakhpuri (1896-1982), Faiz Ahmad Faiz (1911-84; wymieniany wśród najwybitniejszych, obok Ghaliba), Miradźi (1912-50), N .M. Raszid (1910-76), Akhtar-ul Iman (ur. 1915), A l i Sardar Dźafri (ur. 1913), Makhdum Mohiuddin (1908-69), Kaifi Azmi (ur. 1918), Dźan Nisar Akhtar (1914--79), Sahir Ludhianwi (1922-80), Madźruh Sultan-puri (1919-2000). Proza rozpoczyna się wraz z dzia­łalnością Premćanda (1880-1936). Jej prekursorami są także Nazir Ahmad (1836-1912), Niaz Fatehpuri (1887-1966), Qazi Abdul Gaffur (1862-1956) i M i ­rza Muhammad Hadi Ruswa (1858-1931). Sajjid Zahir (1905-76), Ahmad Al i (1912-94), Mahmud--uz-Zafar (1908-94) i Raszid Dźahan (1905-52) za­liczani są do najwybitniejszych przedstawicieli nurtu postępowego. Do nurtu psychologicznego należą m.in.: Sadat Hasan Manto (1912-55), który podej­mował niekonwencjonalne tematy, np. seks (uwa­żany przez klasę średnią za temat tabu); jego książ­ka Thanda gośt traktująca o problemie nekrofilii za­szokowała czytelników; oraz Ismat Cughtai (1915--91), pisarka walcząca o prawa dla kobiet i nisko urodzonych. Nurt społeczny reprezentuje m.in. Ra-dźinder Singh Bedi (1915-84), a Qurratulain Ha­ider (ur. 1927) wprowadza do powieści elementy fantastyczne i romantyczne, obok realistycznych. hm, rcz

Bibliografia: Literary Cultures in History. Reconstruc­tions from South Asia, ed. Sheldon Pollock, Oxford University Press, India 2004; S.K. Das, A History of Indian Literature 1911-1956, Sahitya Akademi, New Delhi 1995; Bhartiy Sahitya Koś, ed. Nagendr, New Delhi 1981; M. Winternitz, History of Indian Literatu­re, vol. I , New Delhi 1981.

Literatura japońska Historię literatury japońskiej dzieli się tradycyjnie na epoki, których nazwy są identyczne z nazwami geograficznymi ośrodków politycznych i kulturo­wych. Są to: 1. Yamato (V-VII w.), 2. Nara (VIII w.), 3. Heian ( IX-XII w.), 3. Kamakura (XIII-XIV w.), 4. Muromachi (XIV-XVI w.), 5. Edo (XVII-XIX w.) oraz 6. współczesność, gdy centrum władzy i kul­

tury jest Tokio. Przyjęty jest też podział na: 1. staro­żytność (do XI I w.), 2. średniowiecze (XII-XVI w.), 3. nowożytność (XVII-XIX w.) i 4. współczesność dzielona na wcześniejszą (kindai, do I I wojny świa­towej) i późniejszą (gendai) zwaną też powojenną (sengo). W podziale wyróżniającym rolę klas spo­łecznych, dominujących w twórczości i odbiorze