Kultura antyczna, 2015/16Instytut Filologii Klasycznej UJ

Grecja: od III tysiąclecia p.n.e. do upadku Cesarstwa Wschodniego (1453 n.e.)

Rzym: VII w. p.n.e. – VI w. n.e.

Podstawa podziału:

Odkrycia archeologiczne

Etapy w rozwoju politycznym

Problemy w periodyzacji

Różne szczegółowe podziały w różnych dziedzinach nauki

Kwestie terytorialne

Chronologie innych kultur

KULTURA EGEJSKA Kreta: kultura minojska (ok. 2600 – ok. 1400 p.n.e., z wewnętrznymi podziałami); cechy charakterystyczne: budowle typu

pałacowego, freski naścienne, dekorowana ceramika i drobna plastyka; taniec z bykami; pismo linearne A; główne ośrodki: Knossos, Fajstos, Malia

Grecja kontynentalna: kultura helladzka (ok. 3200 – ok. 1050 p.n.e., z wewnętrznymi podziałami), cechy charakterystyczne: rozwój zdobionej ceramiki, monumentalna architektura ; główne ośrodki: Agios Dimitrios, Lerna, Tiryns. Teby; jej znaczącą fazą jest kultura mykeńska.

Wyspy: kultura cykladzka (ok. 3300 – 2000 p.n.e., z wewnętrznymi podziałami): cechy charakterystyczne: zdobiona ceramika, tzw. idole cykladzkie

Przyczyny upadku kultur epoki brązu: Inwazja Dorów? (hipotetyczny najazd ludów indoeuropejskich, mityczny powrót Heraklidów, hipoteza zaproponowana na

pocz. XIX w., dziś – zwłaszcza po odczytaniu LinB – zwykle odrzucana)’

Ludy Morza? (dyskusyjna grupa najeźdźców, złożona m.in. z późniejszych Greków, Filistynów, Sykulów itd.; hipoteza zaproponowana w 1855, do dziś dyskutowana; brak rozstrzygających dowodów);

Katastrofy naturalne?

Mała epoka lodowcowa?

Wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi?

KULTURA MYKEŃSKA (włączana w grupę kultur egejskich)

Datowanie: ok. 1600 – ok. 1100 p.n.e.

Główne centra: Peloponez (Mykeny, Tiryns), Grecja kontynentalna

Cechy charakterystyczne:

Twierdze i silne ośrodki miejsko-obronne, o zaawansowanej kulturze i organizacji politycznej;

Rozwinięte kontakty handlowe w świecie śródziemnomorskim;

Rozwój architektury (m.in. tzw. mury cyklopowe) i ceramiki;

Pismo linearne B

WIEKI CIEMNE, OKRES GEOMETRYCZNY (ok. 1100 – 800 p.n.e.)

Upadek cywilizacji epoki brązu na terenie Grecji: zanik pisma, zniszczenie kultur

Zanik części szlaków handlowych

Zmiana w dekoracji ceramiki: dekoracje geometryczne (okres geometryczny w sztuce wlicza się już do epoki archaicznej)

Tzw. wazy dipylońskie, Attyka, VIII w.

p.n.e.

Tzw. Puchar Nestora,

produkcja rodyjska, VIII

w. p.n.e.

OKRES ARCHAICZNY Datowanie: 800 - 480 p.n.e.

Główne wydarzenia: od 776 p.n.e. (I Olimpiada); formowanie się ustrojów politycznych i prawnych (Sparta - Likurg, Ateny – Drakon, Solon, Klejstenes); ukształtowanie się instytucji polis; kolonizacja; zakończenie: wojny perskie;

Rozwój literatury: epika: Hezjod, poezji cykliczna, liryka: Safona, Alkajos, inni wybitni poeci, rozwój nauki i filozofii (filozofia presokratejska)

Rozwój sztuki: malarstwo wazowe, ceramika –malarstwo czarno- i czerwonofigurowe, rzeźba: kuros, kora), architektura

OKRES KLASYCZNY

Datowanie: 480 p.n.e. – 323 p.n.e.

Główne wydarzenia: od końca wojen perskich przez hegemonię demokratycznych Aten, konflikt ateńsko-spartański (wojna peloponeska), hegemonię Teb, wzrost potęgi Macedonii, hegemonię macedońską po Cheronei (338 p.n.e.), wyprawę Aleksandra Wlk. aż po jego śmierć (323 p.n.e.).

Rozwój literatury: kluczowy moment rozwoju piśmiennictwa Grecji: tragedia (trzej tragicy), komedia (Arystofanes), historiografia (Herodot, Tukidydes), retoryka (Demostenes), filozofia (Sokrates, Platon, Arystoteles);

Rozwój sztuki: rzeźba (idea kanonu, twórczość Fidiasza, Polikleta, Myrona, Lizypa, Praksytelesa); architektura: Partenon, rozbudowa Aten; Delfy, Olimpia, inne;

Rozwój cywilizacji: ukształtowanie się demokracji, rozwój cywilizacji, techniki, wojskowości;

OKRES HELLENISTYCZNY

Datowanie: 323 p.n.e. – 31 p.n.e.

Główne wydarzenia: rozpad imperium Aleksandra po jego śmierci, powstanie państw hellenistycznych, monarchie Ptolemeuszy, Lagidów, Antygonidów; Grecy na Wschodzie; narastające wpływy rzymskie, zakończone podbojem Grecji (146 p.n.e.) i państw hellenistycznych (finał: podbój Egiptu, 30 p.n.e.)

Rozwój literatury: nowe trendy i prądy, nowe gatunki literackie (sielanka, komedia nowa, epigramat) i mody literackie (erudycyjność, intertekstualność)

Rozwój sztuki: architektura (wielkie publiczne budowle, jak teatry itd., skłonność do monumentalizmu); rzeźba (sporo innowacji: rzeźba do oglądania ze wszystkich stron, oddanie emocji, realizm, sentymentalizm i rodzajowość, ekspresyjność);

Rozwój cywilizacji: niespotykany rozwój nauki i techniki, Muzeum Aleksandryjskie, biblioteki (Aleksandria, Pergamon), rozwój nauk ścisłych i przyrodniczych; synkretyzm kulturowy, wpływy wschodnie;

OKRES CESARSTWA

Datowanie: 30 p.n.e. – 476 n.e. lub 529 n.e.

Głównie wydarzenia: Grecja pod panowaniem rzymskim jako część imperium rzymskiego

Rozwój literatury i kultury: euergesia, liczne budowle powstałe w ramach patronatu państwowego bądź prywatnego (świątynia Zeusa Olimpijskiego w Atenach, budowle w Delfach, Atenach, Koryncie etc.); złota epoka prozy greckiej (historiografia, retoryka, romans, proza naukowa i filozoficzna: Plutarch, Lukian, Kasjusz Dion, retorzy II Sofistyki)

BIZANCJUM

Datowanie: 476 – 1453 n.e.

Specyfika kultury: jednocześnie ciągłość i zmiana w stosunku do tradycji klasycznej; nowe formy i gatunki literackie, zmiany w architekturze i sztuce, dominująca rola chrześcijaństwa w kulturze bizantyjskiej; jednocześnie ciągłość tradycji językowej i kulturowej z antykiem greckim. Wzajemne wpływy także z kulturą zachodu Europy.

PODZIAŁY W HISTORII RZYMU

Historyczne: związane z podziałempolitycznym

Okres królewski (753 p.n.e. – 509 p.n.e.)

Okres republiki (509 p.n.e. – 27 p.n.e.)

Okres cesarstwa (27 p.n.e. – 476 n.e.)

Pryncypat (27 n.e. – 284 n.e.)

Dominat (284 n.e. – 476 n.e.)

Literacko-kulturowe

Okres archaiczny

Okres cyceroński

Okres augustowski

Okres cesarstwa

OKRES ARCHAICZNY

Datowanie: Od mitycznego założenia miasta (21. 04. 753 p.n.e., wg rzymskich źródeł) do okresu działalności Marka Tulliusza Cycerona (106 – 43 p.n.e.)

Główne wydarzenia: mit założycielski a historia, monarchia rzymska, dominacja etruska, republika (od 509 p.n.e.), ekspansja terytorialna Rzymu, podbój prowincji, zwycięskie wojny z Kartaginą, podbój Grecji, podbój greckiego Wschodu; konflikty wewnętrzne w państwie, kształtowanie się rzymskiego ustroju społecznego;

Rozwój kultury i cywilizacji: kształtowanie się armii rzymskiej, rozwój architektury (świątynie, budowle publiczne, fora); wpływy etruskie i greckie; rozwój portretu rzymskiego;

Rozwój literatury: od III w. p.n.e., pod wpływem greckim: epika (naśladownictwa z greki, epika historyczno-patriotyczna), dramat (komedia: Plaut, Terencjusz), początki liryki i historiografii.

OKRES CYCEROŃSKI

Datowanie: 80 p.n.e. – 42 p.n.e.

Główne wydarzenia: okres schyłku republiki, powstania niewolników, wojny domowe i konflikty wewnętrzne, rola wybitnych jednostek (Cezar, Pompejusz, Krassus);

Rozwój literatury: ogromny rozwój liryki (Katullus), epiki (Lukrecjusz), prozy (Cezar, Cyceron, Salustiusz, inni), retoryki (Cyceron);

OKRES AUGUSTOWSKI 42 p.n.e. – 14 n.e., czasy Oktawiana Augusta

Główne wydarzenia: pryncypat Oktawiana, zakończenie podboju Egiptu, ukształtowanie się w Rzymie nowego ustroju – pryncypatu, zmiany społeczne związane z nowym ustrojem;

Rozwój sztuki: rozbudowa Rzymu, roboty publiczne, ogromne projekty urbanistyczne i inżynierskie w całym imperium (miasta dla weteranów: Merida, Nikopolis);

Rozwój literatury: złoty wiek kultury rzymskiej, twórczość największych poetów (Wergiliusz, Horacy, elegicy i Owidiusz), rozwój prozy historiograficznej (Liwiusz)

OKRES CESARSTWA

Datowanie: 14 n.e. – 476 n.e. lub 529 n.e.

Główne wydarzenia: ogromny zakres czasowy, stąd – duża zmienność kulturowa. Zmiana ustroju: rozwój jedynowładztwa, ewolucja pryncypatu, pojawienie się dominatu. Kolejne dynastie. Zmiany gospodarcze i społeczne w cesarstwie. Rozwój terytorialny, dołączanie i odpadanie kolejnych prowincji.

Główne zjawiska w literaturze: literacko kontynuacja tradycji poprzednich epok, wpływy greckie, ogromny rozwój przede wszystkim prozy (historiografia, filozofia, retoryka), ale także poezji epickiej; pojawienie się, po III w. n.e., pierwszych prób piśmiennictwa chrześcijańskiego.

Główne zjawiska w sztuce: ogromny rozwój architektury, w tym – reprezentacyjnej, rozwój sztuki, przede wszystkim portretowej i płaskorzeźby oraz mozaiki.

Rozwój zasięgu cywilizacji greckiej i rzymskiej

Główne miasta

Epoka archaiczna i klasyczna, Grecja: Ateny, Korynt, Sparta, Teby, Delfy, Dodona, Olimpia, Smyrna, Efez, Milet;

Epoka hellenistyczna, Macedonia i Grecja: oprócz wyż. wym.: Ajgaj, Pella, Dion, Tessalonika (Mac.), nowe ośrodki: Aleksandria (egipska), Antiochia, Pergamon, Halikarnas

Epoka republikańska, Italia i imperium rzymskie: Rzym,

Epoka cesarstwa, imperium rzymskie: Rzym, Kapua, Neapolis, Ateny, Korynt, Aleksandria, Antiochia,Leptis Magna, Rawenna, Bizancjum/Konstantynopol; miasta w orbicie kultury rzymskiej: Palmira,Petra, Jerozolima; casus specjalny: Pompeje, Herkulanum;