Kıssa-i Zelzele'nin Kelime Kadrosu ve Geçiş Dönemi Özellikleri

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 8/9 Summer 2013, p. 2331-2350, ANKARA-TURKEY

KISSA-I ZELZELE’NİN KELİME KADROSU VE GEÇİŞ DÖNEMİ ÖZELLİKLERİ*

Ali TAN**

ÖZET

Yirminci yüzyılın başlarına kadar, Orta Asya’da ortak yazı dili olarak kullanılan ve Doğu Türkçesi olarak adlandırdığımız Türkçeyle eserler verilmekteydi. Yirminci yüzyılın başlarından itibaren yeni

nesiller günlük konuşma dilleriyle okuyup yazma ihtiyacını hissetmiş ve

sanatçılar da bunu görmüştür. Moldo Kılıç da Kırgız Türkçesiyle yazıp çocukların ve halkın dilini kullanarak kendi dilinde bir eser vermeyi

düşünmüş ve Kıssa-ı Zelzele adlı bu eseri yazmıştır. Moldo Kılıç’ın

1911’de yazdığı ve Kazan’da Arap Harfli olarak bastırdığı bu eserle Kırgız Yazılı edebiyatı resmi olarak başlamıştır. Kendisi Doğu Türkçesi

geleneğiyle yetiştiği için yazdığı eserde de döneminin genel yazı geleneğini (Çağatay Türkçesi) sürdürdüğü açıkça görülmektedir. Bir

geçiş dönemi eseri olarak değerlendirebileceğimiz bu eserde hem

gelenekten gelen özellikleri hem de Kırgız Türkçesinin özelliklerini bir arada görebilmekteyiz. (Bir kelimenin aynı anda hem c’li hem de y’li

kullanılması, yuvarlak ünlülü olması gerekirken hâlâ düz ünlülü olması vb.) Bu çalışmada Kıssa-ı Zelzele (Zilzala)’nin kelime sıklığı tespit

edilmiş ve geçiş dönemi özellikleri ses bilgisi ve şekil bilgisi bakımından

günümüz Kırgız Türkçesiyle karşılaştırılmıştır. Çalışmanın sonunda 1911’de basılan ilk eserle günümüz Kırgız Türkçesinin ne kadar

değiştiğini göstermek amacıyla “Kazan Baskısı, Günümüz Kırgız Türkçesi ve Türkiye Türkçesi" olmak üzere üç sütun halinde

okuyucuların istifadesine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Kıssa-ı Zelzele, Zilzala, Moldo Kılıç, Kırgız Yazılı Edebiyatı.

VOCABULARY IN KISSA-I ZELZELE AND THE PROPERTIES OF TRANSITIONAL PERIOD

ABSTRACT

Until the beginning of the twentieth century, the writings are written by East Turkish (Chagatai Turkish) which was used as comment

writing language in the Central Asia. After the beginnings of twentieth

century, new generations has the need of reading and writing with spoken language and this need was realized by artists. Moldo Kılıç

* . Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi‟nde sunulmuştur. 19-25 Nisan 2010, Çeşme-İZMİR

Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit

edilmiştir. **

Yrd. Doç. Dr. Mersin Üniversitesi FEF Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü , El-mek: [email protected]

2332 Ali TAN

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 8/9 Summer 2013

planned to write by using the children’s and public’s language in Kyrgyz Turkish and write the Kıssa-ı Zelzele. The writing which was written by

Moldo Kılıç in 1911 and published in Kazan with Arabic letters is the

start point of Kyrgyz Written Literature. Because of educating with East Turkish, his writings represent the general writing tradition of the

period (Chagatai Turkish). Being as a passing period writings, it

contains traditional features and features of Kyrgyz Turkish. (E.g. a word which is used as both c and y, and it must be rounded vowel but

it is unrounded vowel.). In this study, the word frequency of Kıssa-ı Zelzele (Zilzala) is founded and its passing period features are compared

to contemporary Kyrgyz Turkish in terms of phonetics and morphology.

At the end of the study, the three title “Kazan Edition, Contemporary KyrgyzTurkish and Turkey Turkish” contains the change between the

first writing in 1911 and contemporary Kyrgyz Turkish.

Key Words: Kıssa-ı Zelzele, Zilzala, Moldo Kılıç, Kyrgyz Written

Literature

Giriş

Dil, insanların anlaşmasını sağlayan unsurların başında gelir. Bir toplumun sağlıklı bir

şekilde anlaşabilmesi, o toplumun dilini ne kadar iyi ve doğru kullandığına bağlıdır. Dilin iyi ve doğru kullanımı da o milletin yazılı edebiyata ne zaman geçtiğiyle doğru orantılıdır. Yazılı edebiyata erken başlamak demek, yazım kurallarının aksaklıklarının zaman içerisinde asgariye

indirgenmesi hatta ortadan kaldırılması demektir. Dilin iyi kullanılması demek uygar ve güçlü bir ülke demektir.

Bir milletin tarih sahnesinde yerini alabilmesi, onun gelecek kuşaklara bırakabildiği

eserlere bağlıdır. Eski medeniyetlerin bugüne kadar gelebilmesinin ardında yazıyı erken kullanmalarının önemi büyüktür.

Türklerin ilk yazılı belgeleri VI. yüzyıla kadar gidebilmektedir. VIII. yüzyıldaki Orhun

Abidelerinde birçok halkın adından bahsedilmesine rağmen ne yazık ki XX. yüzyıla kadar bunlar hakkında ayrıntılı bilgi, yaşam tarzları ve dilleriyle ilgili çok az bilgiye sahip olunmuştur. Türk tarihinde ilk defa Orhun Abideleri‟nde adı geçen Türk halklarından biri olan Kırgızların yazılı edebiyata geçişleri, elimizdeki kaynaklara göre 1911‟de Moldo Kılıç‟ın yazdığı Kıssa-i Zelzele adlı eserle olmuştur. Kazan‟da Arap harfli olarak basılan bu eser, Kırgızların artık tarih sahnesinde ben de varım diyebileceği, (Her ne kadar yüzyıllardır söylene gelen Manas destanları sayesinde tanınmış olsalar da) var olduklarının yazılı bir kanıtı olarak gösterebilecekleri bir eser özelliği

göstermektedir.

Eser, ses bilgisi ve şekil bilgisi bakımından incelendiğinde, günümüz Kırgız Türkçesinden

birtakım farklılıklar göstermektedir. Bilindiği üzere Doğu Türkçesi geniş Türk coğrafyasında uzun süre genel yazı dili olarak kullanılmıştır. Doğal olarak şair ve yazarlar da Doğu Türkçesiyle yetiştiklerinden eserlerine Doğu Türkçesi özelliklerini de yansıtmışlardır.

Bir yazılı edebiyat hemen oluşmaz. Bir süre geçiş aşaması yaşar ve zamanla olgunluğunu

kazanır. Nitekim Eski Anadolu Türkçesinin oluşumuna göz atıldığında ilk eserlerin iki dilli olduğu görülür (Behcedü‟l-Hadaik, Kıssa-ı Yusuf: olga-bolga sorunu). Bu durum yıllarca araştırmacıları ikiliğe düşürmüştür. Acaba böyle mi konuşuluyordu, acaba bunu yazan yanlış mı yazdı veya Doğu Türkçesi eğitimi almış birisi, yazarken bilgilerinin etkisinde mi kaldı gibi görüşler ortaya atılmıştır. Her ne sebeple olursa olsun başlangıçta bu tür ikili kullanımlara rastlamak olağandır. Çünkü birdenbire herkesin aynı şekilde, ölçünlü bir tarzda yazması mümkün değildir.

Kıssa-i Zelzele’nin Kelime Kadrosu Ve Geçiş Dönemi Özellikleri 2333



Çalışmamıza konu olan Kıssa-i Zelzele adlı eser, barındırdığı kelime kadrosu ve dil bilgisel

özellikleri bakımından Doğu Türkçesi özellikleri göstermektedir. Bir kelimenin aynı anda hem c‟li hem de y‟li kullanılması, yuvarlak ünlülü olması gerekirken hâlâ düz ünlülü olması vb. özellikleri

sebebiyle bu eseri bir geçiş dönemi eseri olarak adlandırmak daha doğru olacaktır.

Günümüz Kırgızcasından farklılıklar göstermesinin yanında kendi içerisinde de ikili

kullanımlar göze çarpmaktadır. Aşağıda addan ad, addan fiil yapan ekler, öncelikle ad durumu ekleri, ardından da fiil çekimleri karşılaştırılarak farklılıklar gösterilmeye çalışılacaktır. İncelediğimiz eserdeki örnekler eğik, Türkiye Türkçesindeki anlamı düz, günümüz Kırgızcası ise parantez içinde ve düz olarak yazılmıştır. Ayrıca bir kelime birden fazla yerde geçiyorsa sayılar arasına “ / ” işareti konulmuştur.

İNCELEME:

A.SES BİLGİSİ:

Ses Düşmesi:

İncelediğimiz metinde olup da günümüz Kırgızcasında düşmüş bir şekilde kullanılan örnekler de yoğun bir şekilde görülmektedir.

bismilla: Bismillah-1 (bismilla); her: Her-18/307/351/409 (ar); Allah: Allah-19 (Alla); hal: Hal, durum-217 (alı); Allah: Allah-197/274 (Alda); hüküm: Hüküm-43/182 (öküm); ah: Ah!-56 (a!); hayvat: Heybet-76/148 (aybat); vacde: Vade, süre-83 (ubada); günah: Günah-93/440 (künö);

hadis: Hadis-95 (adis); uşku: Bu, şu-146 (uşu); uşbu: Bu-155 (uşu); hal: Durum, hal-217 (al); halallık: Helal olan-267/415 (alaldık); hayran: Şaşkın-304/362 (ayran); hava: Hava-348 (aba); hazır: Şimdi, şu anda-362 (azır).

Ses Türemesi:

Metnimizde olmayan ancak günümüz Kırgızcasında ünlü ya da ünsüz türemesinin

görüldüğü kelimeler de bulunmaktadır.

vak: vakit 270 (ubak); layık: Uygun-302 (ılayık); rızkı: Rızkı-265 (ırıskı); kımılda-: Hareket

et-74 (kıymılda-); bu: Bu-71/95/377 (bul); korkunç: Korkunç-6/134/174 (korkunuç); kudritdin: Kudretin-49 (kudurettin); caklın: Aklın-55 (akılıñ); mahluk: Yaratılmış, mahluk-63/351 (makuluk); kudretinen: Kudretinden-303/340/345/356/367 (kuduretinen); razı: Razı, rıza gösteren-453 (ırası); iman: İman-107/288/319 (ıyman).

-g, -Ag, -AgU Ses grubu: Günümüz Kırgız Türkçesinde hep -oo ve -öö olarak görülen

bu ekler, incelediğimiz metinde /g/ seslerinin düşmesiyle bazı kelimelerde /v/ olarak karşımıza çıkmaktadır.

tav: Dağ-25/184/204/334/383/398 (too); azav: Vahşi, azgın-412 (azoo); matavda:

Bağlandığı yerde, ipinde-36 (matooda); inavsız: İnaçsız-277 (unoosuz); birev: Birisi-420 (biröö); tirevsin: Dirisini, canlısını-275 (tiröösün); div: Dev-329 (döö); Baysavrun: Yer adı-392 (Baysoorun).

Ön Ses y-’nin Korunduğu Kelimeler

yüz: Yüz-6 (cüz); yaşa-: Yaşamak-12 (caman); yir: Yer-22/191 (cer); yer: Yer-23/28/

50/97/ 119/125/ 129/139/ 144/164/ 255/269/ 275/282/ 292/298/ 299/324/ 331/343/ 379/391/ 408/411/ 426/448 (cer); yalbar-: Yalvarmak-56 (calbar-); yoruk: İş-70/72/130 (coruk); yarat-: Yaratmak-75/284/326 (carat-); yıldız: Yıldız-79 (cıldız); yol: Yol-103/197/201 (col); yaran: Dost, Yaren-108/147/154/189 (caran); yıgıl-: Yıkılmak, devrilmek-120/216 (cıgıl-); yaş: Genç-124 (caş);

yıgaç: Ağaç-138/202 (cıgaç); yak: Taraf, yön-142/388/389 (cak); yolku: 146 (colku); yat-: Yatmak-151/156 (cat-); yükür-: 153 (cügür-); yürek: Yürek, kalp-168 (cürök); yuldız: Yıldız-420 (cıldız);

2334 Ali TAN



yür-: Yürümek-186 (cür-); yılganın: 188 (cılganın); yok: Yok-196/206/310/371 (cok); yoluk-: Rastlamak, karşılaşmak-215 (coluk-); yalgan: Yalan-233 (calgan); yet-: Ulaşmak-276 (cet-); yarık: Işık-284 (carık); yahşı: Güzel-287/400 (cakşı); yaman: Kötü-294 (caman); yerdigenim: Yerleştiğim, oturduğum-387 (cerdegenim).

Ön Ses y-’nin c- Olduğu Kelimeler:

caltayla-: Şaşırmak-84 (caltayla-); camal-: Yapışmak-384 (camal-); camgır: Yağmur-348

(camgır); can: Yan, yer taraf-165/185/191 (can); candır-: Yandırmak-364 (candır-); cañıl-: Yanılmak 370 (370); cardır-: 366 (cardır-); carıl-: Yarılmak 199/204/230/391 (carıl-); carkıragan: Parlamak-353 (carkıragan); cat-: Yatmak 442 (cat-); cay: Yer-104 (cay); cer: Yer 430 (cer); cıgıl-: Yığılmak 111/129/226 (cıgıl-); cıl: Yıl 314 (cıl); cılangaç: Çıplak 153 (cılañaç); ci-: Yemek 87 (ce-

); cip: İp 42 (cip); cit-: Kaybolmak 199/312/ 300/349/361/441/447 (cet-); col: Yol 422 (col); coruk: İş 89/387 (coruk); cölin-: Dayanmak-358 (cölön-); cön: Yön 268 (cöñ); cumurtka: Yumurta 366 (cumurtka); cumuş: İş 49 (cumuş); curt: Yurt, ev, çadır 374/399/418/429/439/447/449/452/455 (curt); cür-: Yürümek 299/305/320/380 (cür-); cüz: Yüz 285 (cüz).

Ön Ses t-‘nin d- Olduğu Kelimeler:

Aslında Günümüz Kırgızcasında da eski Türkçedeki ön ses t‟ler bazı istisnalar dışında

korunmaktadır. İncelediğimiz metindeki t‟li örnek, günümüz Kırgızcasında d‟li olarak kullanılmaktadır.

talay: Çok-11/394/428 (dalay).

Yine metinde geçen ön ses h-, Günümüz Kırgızcasında ḳ- olarak karşımıza çıkmaktadır.

Huday: Tanrı, Hüda-33/43/ 56/ 140/162/ 171/175/ 241/307/ 339/350/ 385/396/ 399/402/458 (kuday); hâce: Hoca-85 (koco); hatun: Kadın-156 (katın).

Ayınlı kelimeler:

Günümüz Kırgızcasında artık ayınlı kelime kullanılmamaktadır. Ayınlar ya tamamen düşmekte ya da /g/ olarak telaffuz edilmektedir. Ancak incelediğimiz metinde hâlâ ayınlı

kelimelerin kullanıldığı görülmektedir.

cakıl: Akıl-48/55/68/161/276/300/349/360/361/368/381 (akıl); cadet: Âdet, gelenek-

73/247/259 (adet); Tacala: Taala-19/197/274 (Taala); vacde: Vade, süre-83 (ubada); camel: İş-86 (amal); kanacat: Kanaat-106 (kanaat); calamet: İşareti, belirti-109 (amanat); calamat: 214/234/315 (alaamat); cakıldu: Akıllı-268 (akılduu); macna: Anlam-280 (maani); cakıldı: Akıllı-318 (akılduu); calem: Alem, dünya-323 (aalam); melcun: Lanetlenmiş-327 (malgun); mucallak: Anlaşılmaz-355 (mugalak); cömrünçe: Ömrünce-444 (ömürünçö); cayıp: Ayıp-456 (ayıp).

F’li kelimeler:

Bazı istisnalar dışında günümüz Kırgızcasında /f/ kullanılmamaktadır. Alıntı kelimelerdeki

f‟ler ya /b/ ya da /p/ olarak Kırgızcada değişime uğramaktadır. İncelediğimiz metinde f‟li kelimelerin hâlâ kullanıldığı görülmektedir.

İnsaf: İnsaf-101 (insap); farman: Ferman-256 (barman); ferişte: Melek-296 (berişte); kafir:

Kâfir-327 (kapır); tevfik: Tevfik-386 (topuk); ficil: Hareket-372 (beyli); tevfik: Tevfik-386 (topuk).

B. ŞEKİL BİLGİSİ

Addan Ad Yapan +lI/+lU: Günümüz Kırgızcasında ünlülerden ve r, l ünsüzlerinden sonra

+lUU, ötümlü ünsüzlerden sonra +dUU, ötümsüz ünsüzlerden sonra ise +tUU olarak sadece yuvarlak ünlülü kullanılır. İncelediğimiz metinde ise ünlü ve ünsüz uyumuna uyulmadan kulanılmıştır.




+lI: kuyruklı: Kuyruklu-79 (kuyruktuu); türli: Türlü, çeşitli-88 (türlüü).

+lU: cakılluga: Akıllıya-268 (akılduuga); kanatlunı: Kanatlıyı-365 (kanattuunu);

+DI: cakıldı: Akıllı-318 (akılduu); küşti: Güçlü-43/182 (küçtüü).

+DU: sakaldu: Sakallı-10 (sakalduu); acalduga: Eceli gelene-215 (acalduuga).

Addan Fiil Yapan +lA-: Günümüz Kırgızcasında ünlülerden ve r, y ünsüzlerinden sonra

+lA-/+lO-, ötümlü ünsüzlerden sonra +dA-/+dO-, ötümsüz ünsüzerden sonra ise +tA/+tO olarak kullanılır. İncelediğimiz metinde sadece +lA- şekli kullanılmıştır. Sadece bir yerde +li- şeklinde de karşımıza çıkmaktadır.

+lA-: oylap: Düşünüp-9/361/362/381 (oylop); süyledim: Söyledim-17/292 (süylödüm);

türlendi: Çeşitlendi-21 (türlöndü); saklagın: Sakla, koru-26 (sakta); baylagan: Bağlayan-42 (baylagan); saklasın: Korusun-32 (saktasın); oylabay: Düşünmeden-54 (oyloboy); hudaylap: Allah‟a yalvarıp, dua edip-56 (kudaylap); ıylabay: Ağlamadan-59 (ıylabay); oylandı: Düşündü-62 (oylondu); oylasañuz: Düşünseniz-147/235 (oylosoñuz); sakladı: korudu-172 (saktadı); oyladık: Düşündük-180 (oyloduk); talkalandı: Parçalandı-193 (talkalandı); oylap: Düşünüp-209 (oylop), kışlak: Kışlak-254 (kıştak); oylanup: Düşünüp-260 (oylonup); saklap: Koruyup-263 (saktap);

baslanar: Başlar-315 (baştalar); başladı: Başladı-336 (baştadı); sakla: Koru-396 (sakta); saklaguçı: Koruyucu-402 (saktaguuçu);

+li: süylidim: Söyledim-432 (söylödüm).

Çokluk Eki:

Günümüz Kırgızcasında ünlülerden ve /r/ /y/ ünsüzleriyle biten isimlerden sonra

+lAr/+lOr; ötümlü ünsüzlerden sonra +dAr/+dOr; ötümsüz ünsüzlerden sonra ise +tAr/+tOr kullanılmaktadır. İncelediğimiz metinde genel olarak +lAr kullanılmıştır. Sadece bir yerde +dAr ve +dir , iki yerde de +lir şeklinde kullanıma da rastlanmıştır.

+lAr/+lOr: kitablarda: Kitaplarda-5/239/405 (kitepterde); canlar: Canlar-8/136 (candar); karganlar: Yaşlılar-10 (kargandar); barganlar: Gidenler-12 (bargandar); salganlar: Salanlar-14

(salgandar); ilgerkiler: Öncekiler, ileridekiler-15 (ilgerkiler); ballar: Çocuklar-58/61 (baldar); bular: Bunlar-62 (bular); kuşlar: Kuşlar-65 (kuştun); mollalar: Hocalar-86/103/286 (moldolor); bendeler: Kullar-88/312 (bendeler); yaranlar: Dostlar-108/147/ 151/189/235 (carandar); adamlar: Adamlar, insanlar-116/151/ 206/310 (adamdar); bilmegenler: Bilmeyenler-128 (bilbegender); üyler: Evler-138/193 (üylör); balaların: Çocuklarını-157 (balaların); sular: Sular-178 (sular); yerlerin: Yerlerini-184 (metinde yok); canlardın: Canların-194 (candardın); canlarga: Canlara-196/351 (candarga); bilgenlerden: Bilenlerden-228 (bilgenderden); yerler: Yerler-275 (cerdin);

mancaların: Anlamlarını-280 (manilerin); agaçlar: Ağaçlar-383 (cıgaçtar).

+dAr: sonundar: Felaketler-222 (sonundan).

+dir: ölkendirdiñ: Ölenlerin-443 (ölgöndördün).

+lir: yerlir: Yerler-357 (cerler); işlir: İşler-423 (işter).

Soru Eki: Günümüz Kırgızcasında soru eki ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra

+bI/+bU, ötümsüz ünsüzlerden sonra ise +pI/+pU olarak kullanılmaktadır. İncelediğimiz metinde dört çeşit soru ekinin kullanıldığı görülmektedir.

+bı: kiterbi: Gider mi-35 (ketebi).

+mu:boldımu: Oldu mu-238 (boldubu).

+be: kördüñbe: Gördün mü-51 (kördüñbü).

2336 Ali TAN



+ma:kıldıma: Yaptı mı-242 (kıldıbı).

Ad Durumu Ekleri:

1. Tamlayan Durumu Eki: Günümüz Kırgızcasında ünlülerden sonra +non, ötümlü

ünsüzlerden sonra +don, ötümsüz ünsüzlerden sonra +t

on, 1. ve 2. tekil kişi zamirlerinden sonra ise

+in şeklinde görülmektedir. İncelediğimiz metinde ise ünsüz uyumuna uyulmadan kullanıldığı görülmektedir. Aynı zamanda nazallığın da devam ettiği görülmektedir.

+nIñ: Allahnıñ: Allah‟ın-46 (Aldanın); adamzatnıñ: Kişinin-82 (adamzattın); bendeniñ:

Kulun-93/262 (bendenin); köçkünüñ: Göçmesinin-186 (köçkünün); adamnıñ: Adamın-217 (adamdın); hudaynıñ: Hüda‟nın-339 (kudaydın); sözümniñ: Sözümün-459 (sözümdün).

+nun: munun: Bunun-422 (munun).

+dIn: koydun: Koyunun-39 (koydun); kudritdin: Kudretin-49 (kudurettin); Çüydin: Çüy‟ün-114/183 (Çüydün); basgandın: Basanın, çökenin-120 (baskandın); zamandın: zamanın-123 (zamandın); Kemindin: Kemin‟in-170 (Kemindin); candın: Canın-227 (candın); kudretdin: Kudretin-190/208 (kuduretti); canlardın: Canların-194 (candardın); calametdin: İşaretin-234

(alamattın); yaratkandın: Yaratanın-346 (caratkandın); kapçıgaydın: Dağ geçidinin-200 (kapçıgaydın).

+diñ: ölkendirdiñ: Ölenlerin-443 (ölgöndördün).

2. Belirtme Durumu Eki: Günümüz Kırgızcasında ünlülerden sonra +nI/+nU; ötümlü ünsüzlerden sonra +dI/dU; ötümsüz ünsüzlerden sonra +tI/tU ve 3. kişi iyelik eklerinden sonra +n kullanılmaktadır. İncelediğimiz metinde ise bu uyumlara uyulmadan kullanılmıştır. Aynı kelimeye hem +dI hem de +nI gelmiştir (adamnı-adamdı).

+nI: dünyanı: Dünyayı-50/255 (düynönü); bizni: Bizi-172 (bizdi); uşunı: Bunu, şunu-209/316 (uşunu); tevekkelni: Tevekkülü-221 (tobokeldi); munı: Bunu-233/342 (munu); adamnı: Adamı-251 (adamdı); barçanı: Bütününü-263 (barçanı); nasibni: Kısmeti-265 (nasipti); halallıknı:

Helal olanı-267 (alaldıktı); cennetni: Cenneti-325 (canattı); tavnı: Dağı-334 (toonu); taşnı: Taşı-334 (taştı); Almatını: Almatı‟yı-335 (Almatını); sunı: Suyu-363 (suunı); kanatlunı: Kanatlıyı-365 (kanattuunu); kavganı: Kavgayı-418 (kooganı).

+dI: artıñdı: Arkanı-9 (artıñdı); talaydı: Çok yeri-11 (dalaydı); işdi: İşi-19 (işti); bendeñdi: Kulunu-26 (bendeñdi); ölümdü: Ölümü-45 (ölümdü); kündi: Güneşi-80 (kündü); esdi: Hafızayı-161 (esti); candı: Tarafı-165/185/191 (candı); ölümdi: Ölümü-180 (ölümdü); igindi: Ekini-198 (egindi); yoldu: Yolu-201 (coldu); yıgaçdı: Ağacı-202 (cıgaçtı); Aydı: Ayı-284 (Aydı); sözdi: Sözü-322 (sözdü); mel’undı: Lanetliyi-327 (malgundu); adamdı: Adamı-329 (adamdı); yerdi: Yeri-331

(cerdi); Kaşgardı: Kâşgar‟ı-335 (Kaşkardı); Andicandı: Anciyan‟ı-337 (Ancıyandı); caklıñdı: Aklını-368 (akılındı); Baysavrundı: Baysoorun‟u-392 (Baysoorundu); özüñüzdi: Kendinizi-438 (özüñüzdü); ildi: Halkı-439 (eldi), curtdı: Ülkeyi-439 (curttu); mundı: Buradan-336 (mından).

+n: bolganun: Olduğunu-16 (bolgonun); bolcalun: ölçüsünü-18 (bolcolun); cumuşun: İşini-49 (cumuşun); kılışın: Davranışını-51 (kılışın); hakkın: Hakkını-87 (akın); günahsun: Günahını-93 (künösün); cayın: Yerini-104 (cayın); körgenin: Gördüğünü-117 (körgönün); ölgenün: Öldüğünü-119 (ölgönün), ölügün: Ölüsünü-121 (ölügün); kömgenün: Gömdüğünü-121 (kömgönün); türlerün: Türlerini-123 (türlörün); başın: Başını-152 (başın); balaların: Çocuklarını-157 (balaların); birin:

Birini-166/179 (birin); yerlerin: Yerlerini-184 (-); yürgenin: Yürüdüğünü-186 (cürgönün); kılganın: Yaptığını-190 (kılganın); acalın: Ecelini-192 (acalın); bolganın: Olduğunu-195 (bolgonun); ölgenin: Öldüğünü-227 (ölgönün); körgenün: Gördüğünü-229 (körgönün) kirgenin: Girdiğini-231 (kirgenin); işin: İşini-274 (işin); bar ikenin: Var olduğunu-279 (bar ekenin); mancaların: Anlamlarını-280 (maanilerin); barın: Hepsini-295 (baarın); niçesin: Nicesini-443 (neçesin);




tirevsin: Dirisini-275 (tiröösün); tübün: Dibini-301 (tübün); ülkenligin: Büyüklüğünü-257 (ülköndügün).

+tI: yahşılıktı: Güzelliği, iyiliği-400 (cakşılıktı); kepti: Sözü-432 (kepti); yıgaçtı: Ağacı- (cıgaçtı).

3. Yönelme Durumu Eki: Günümüz Kırgızcasında iyelikli şekillerden sonra (teklik ve çokluk 2. kişi nezaket şekilleri hariç) +A/+O; Ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra +gA/+gO; ötümsüz ünsüzlerden sonra ise +kA/+kO kullanılmaktadır. İncelediğimiz metinde birkaç örnek (künahge, ademke) ve yuvarlaklık hariç genelde uyum görülmektedir.

+gA: bilgenge: Bilene-71 (bilgenge); acalduga: Eceli gelene-215 (acalduga); Isık Kölge: Isık Göl‟e-231 (Isık Kölgö); adamga: Adama, insana-298 (adamga); bendege: Kula-76/306 (bendege); bizge: Bize-174/242 (bizge); birge: Bire-445 (birge); cakılluga: Akıllıya-268 (akılduuga); canlarga: Canlara-196/351 (candarga); curtga: Ülkeye-445 (curtka); derecega: Dereceye-441 (daracaga); dünyage: Dünyaya-330 (düynögö); hudayga: Hüda‟ya-171 (kudayga);

israfge: İsrafa-417 (ırıskıga); karañgıga: Karanlığa-364 (karañgıga); künahge: Günaha-440 (künögö); ölümge: Ölüme-290 (ölümgö); sanaga: Akla, düşünceye-25/122 (sanaaga); sözge: Söze-14 (sözgö); sizge: Size-404 (sizge); tavga: Dağa-383 (toogo); tüzge: Düze-384 (tüzgö); uykuga: Uykuya-137 (uykuga); yerge: Yere-269/299/343 (cerge); zamanga: Zamana-17 (zamanga);

+kA: iske: Akla, düşünceye-45 (eske); ahiretke: ahirete-91 (akıretke); ibiliske: İblis‟e-105 (ibiliske); nasipke: Nasibe-106 (nasipke); başka: Başa-134 (başka); kepke: Söze-293 (kepke); bilişke: Bilmeye-301 (bilişke); curtka: Ülkeye-399 (curtka); ademke: Adama-271 (adamga); cürüşke: Yürüyüşe, gidişe-299; halaldıkka: Helal olana-415 (alaldıkka); sütke: Süte-416 (sütkö);

işke: İşe-295 (işke); körüşke: Görüşe-303 (körüşkö); körmekenke: Görmeyene-261 (körbögöngö);

+A: aytkanına: Söylediğine-289 (aytkanına); barısına: Hepsine-132 (baarına); bendesine: Kuluna-302 (bendesine); curtına: Ülkesine-429 (curtuna); duzahına: Cehennemine-328 (dozoguna); kudretine: Gücüne-345/356/367 (kuduretine); birbirine: Birbirine-358 (bir-birine); yagına: Tarafına-389 (cagına); uçına: Ucuna-433 (uçuna).

4. Bulunma Durumu Eki: Gümüz Kırgızcasında ünlülerden, ötümlü ünsüzlerden ve iyelik eklerinden sonra +dA/+dO; ötümsüz ünsüzlerden sonra ise +tA/+tO kullanılmaktadır. İncelediğimiz metinde ünsüz uyumuna uyulmadan kullanıldığı görülmektedir.

+dA: munda: Burada-2 (mında); kitaplarda: 5/239 (kitepterde); yılda: 6 (cılda); cilede: Bağlı oldukları yerde-41 (celede); başda: Başta-68 (başta); cadetde: Gelenekte-73 (adette);

asmandagı: Gökteki-80 (asmandagı); kitabda: Kitapta-102 (kitepte); tamda: Evde-151 (tamda); birde: Birde-166 (birde); Kumganda: Kumgan‟da-178 (Kumganda); betgeydeki: Yamaçtaki-187 (betkeydegi); tigeydegi: Gölgedeki-202 (teskeydegi); töşekdegi: Döşekteki-212 (töşöktögü); kayda: Nerede-214 (kayda); bişikdegi: Beşikteki-218 (beşiktegi); küñgöydegi: Güneydeki-225 (küñgöydögü); imanıñda: İmanında-289 (ıymanıñda); asmanda: Gökte-296 (asmanda); içinde: İçinde-314 (içinde); üstümüzde: Üstümüzde-354/419 (üstübüzdö); tevekkelde: Tevekkülde-382 (tobokelde); Çoñ Kiminde: Büyük Kemin‟de-397 (Çoñ Keminde); uykuda: Uykuda-431 (uykuda);

Adatdagı: Gelenekteki-375 (adatdagı); bihişde: Cennette-297 (beyişte), daladagı: Tarladaki-194 (dalaadagı); yerde: Yerde-166 (cerde); matavda: Büklümlü ipte-36 (matoodo)

+tA: çakta: Devirde, çağda-124 (çakta); cadette: Gelenekte-247 (adette); adatta: Gelenekte-371 (adette).

5. Çıkma Durumu Eki: Günümüz Kırgızcasında ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra +dAn/+dOn; ötümsüz ünsüzlerden sonra +tAn/+tOn; 3. kişi iyelik eklerinden sonra ise +nAn/+nOn şeklinde kullanılmaktadır. İncelediğimiz metinde ünsüz uyumuna uyulmadan kullanılmıştır.

2338 Ali TAN



+dAn: cañıdan: yeniden-3 (cañıdan); ölümden: Ölümden-54 (ölümdön); bendeden: Kuldan-72 (bendeden); hadisden: Hadisten-95 (adisten); yüzden: Yüzden-118 (cüzdön); barıdan: Hepsinden-135 (baarınan); ondan: Ondan-192 (andan); bilgenlerden: Bilenlerden-228 (bilgenderden); andan: Ondan-248 (andan); cumurtkadan: Yumurtadan-366 (cumurtkadan); hudadan: Allah‟tan-350 (kudaydan); havadan: Havadan-348 (avadan), hudaydan: Allah‟tan-38

(kudaydın); igemden: Sahibimden-352 (egemden); Kaşkardan: Kaşgar‟dan-253 (Kaşkardan); Kılıçdan: Kılıç‟tan-322 (Kılıçtan); oyuñuzdan: Düşüncenizden-181 (oyuñuzdan); sonundan: Felaketten-409 (sonundan); şiberden: 270 (şiberden); töbeñizden: Tövbenizden-370 (toboñuzdan); zelzeleden: Depremden-309/393 (zilzaladan).

+nAn: şumunan: Kurnazından-82/97 (şumunan); yagınan: Tarafından-142 (cagınan); canınan: Canından-150 (canınan); şonnan: 246 (şondon); kudretinen: Gücünden, kudretinden-303/340 (kuduretinen); rahmatınan: Rahmetinden-326 (rakmatınan); şumlıgınan: Dolandırıcılığından-414 (şumdugunan); anan: Ondan-253 (andan); kudritinen: Kudretinden-378

(kuduretine);

dIn: kapçıgaydın: Dağ geçidinden-200 (kapçıgaydan); yaratkandın: Yaratandan-256 (caratkandın).

6. Eşitlik Ekleri:

irkinçe: İradesince-16 (erkinçe); mınçalık: Bu kadar-73 (mınçalık); barçanı: Hepsini, bütününü-263/332 (barçanı); niçesin: Nicesini-443 (niçesin); kança: Kaç-230 (kança).

İyelik Ekleri:

1.t.k. +m: bilgenim: 115 (bilgenim); curtum: 449/452 (curtum); hudayım: 241/333/399/402 (kudayım); igemden: 352 (egemden); sözüm: 1/71/95/98/155/434/457 (sözüm); sözim: 453 (sözüm); sözümniñ: 459 (sözümdün); teñrim: 264 (teñirim); ulusum: 450 (boluşum); yerdigenim: 387 (cerdegenim); yerim: 448 (cerim).

2.t.k. +ñ: caklıñdı: 368 (akılıñdı); artıñdı: 9 (artıñdı); bendeñdi: 26 (bendeñdi); canıñ: 53

(canıñ); curtuñ: 418 (curtuñ); imanıñ: 107 (ıymanıñ); imanıñda: 288 (ıymanıñda);cömürüñçe: 444 (ömürünçö); közüñ: 427 (közüñ); özüñ: 20 (özüñ).

3.t.k. +I/+U, +sI/+sU:acalı: 196/206/310 (acalı); acalın: 192 (acalın); ahiri: 458 (akırı);caklı: 68 (akılı); caklın: 55 (akılın);arası: 449 (arası); aytkanına: 289 (aytkanına); balaların: 157 (balaların); barı: 350/355 (baarı); barıdan: 135 (baarınan); barın: 295 (baarın); barısı: 29/39/132 (baarısı); başı: 114/183 (başı); başın: 151 (başın); bendesine: 302 (bendesine); bilgisi: 234/403 (belgisi); birbirine: 358 (bir-birine); biri: 213 (biri); birin: 166/179 (birin); bolcalun: 18 (bolcolun); bolcolı: 410 (bolcolu); bolganın: 195 (bolgonun); bolganun: 16 (bolgonun); bolmagı: 407 (bolmogu); borumu: 18 (borumu); buyrugı: 258 (buyrugu); canı: 394 (canı); canınan: 150

(canınan); cavın: 81 (caap); cayın: 104 (cayın); cibi: 42 (cibi); colı: 422 (colu); cumuşun: 49 (cumuşun); curtına: 429 (curtuna); cüzi: 285 (cüzü); çalası: 457 (çalası); çaması: 459 (çaması); çındıgı: 240 (çındıgı); dalası: 448 (dalaası); duzahına: 328 (dozoguna); farmanı: 256 (barmanı); ficli: 372 (beyli); günahsun: 93 (künösün); hakkın: 87 (akın); hali: 217 (alı); halkınday: 170 (kalkınday); hatunı: 156 (katını); havazı: 455 (azabı); hayvatı: 76 (aybatı); hükmi: 182 (ökümü); içinde: 314 (içinde); ili: 452 (eli); imanı: 319 (ıymanı); işin: 274 (işin); işi: 46/208 (işi); kaysı: 98/179/217/393/445 (kaysı); kılganın: 190 (kılganın); kılışın: 51 (kılışın); kızıgı: 211 (kızıgı);

kirgenin: 231 (kirgenin); kömgenün: 121 (kömgönün); körgenin: 117 (körgönün); körgenün: 229 (körgönün); közi: 137 (közü); közü: 262 (közü); kudretine: 356/367 (kuduretine); kudretinen: 303/340 (kuduretinen); kudritinen: 378 (kuduretinen); macnaların: 280 (maanilerin); niçesin: 443 (neçesin); oysı: 398 (oyu); ölgenin: 227 (ölgönün); ölgenün: 119 (ölgönün); ölügün: 121 (ölügün); özi: 59 (özü); özü: 33/264 (özü); pişigi: 220 (beşigi); rahmatınan: 326 (rakmatınan); sözi: 405




(sözü); şartı: 78 (şartı); şumlıgınan: 414 (şumdugunan); şumlugı: 236 (şumdugu); şumunan: 82/96 (şumunan); tavsı: 398 (toosu); tirevsin: 275 (tiröösün); tolmagı: 408 (tolmogu); tuyukı: 262 (tuyuk); tübün: 301 (tübün); tübüne: 359 (tübünö); türlerün: 123 (türlörün); ülkenligin: 257 (ülkönlügün);

üyezi: 451 (üyözü); yagı: 388 (cagı); yagına: 389 (cagına); yagınan: 142 (cagınan); yeri: 188 (ceri); yerlerin: 184 (cerlerin); yürgenin: 186 (cürgönün).

1.ç.k. +mIz: özimizden: 373 (özübüzdön); sanamız: 176 (sanaabız); üstümüzde: 354 (üstübüzdö); babamız: 454 (bababız).

2.ç.k. +ñIz/+ñUz: oyuñuzdan: 181 (oyuuzdan); özüñüzdi: 438 (özüñüzdü); töbeñizden: 370 (toboñuzdan).

3.ç.k. –

Ek-Fiil

Günümüz Kırgızcasında ek-fiil e- olarak kullanılmaktadır. Metnimizde bu fiilin i- olarak kullanıldığı görülmektedir.

bar idi: Var idi-125 (bar ele); köp idi: Çok idi-128 (köp ele); yok idi: Yok idi-130 (cok ele); karıkmaz idik: Korkmaz idik-260 (korkpos elek); bar ikenin: Var olduğunu-279 (bar ekenin); söz

imes: Söz değil-294 (söz emes); iş imes: İş değil-375 (iş emes).

Sıfat Fiil Ekileri:

-gAn: karganlar: Yaşlananlar, yaşlılar-10 (kargandar); barganlar: Gidenler-12 (bargandar); salganlar: Salanlar-14 (salgandar); bolganun: Olduğunu-16 (bolgonun); kalkıldagan asman: Kımıldayan gök-23 (kalkıdagan); baylagan cibi: Bağlandığı ip-42 (baylagan); uktagan ballar: Uyuyan çocuklar-58 (uktagan); yaratgan Allah: Yaratan Allah-75 (caratkan Alla); kulangan coruk: Kurnaz, hileli yapılan iş-89 (kuulangan coruk); kılgan günahsun: Yaptığı günahını-93 (kılgan künösün); ukgan bu sözüm: Duyduğum bu söz-95 (ukkan bul sözüm); bolgan soñ: Olduktan sonra-100 (bolgon soñ); bilmegen: Bilmeyen-104 (bilbegen); bilgenim: Bildiğim-115 (bilgenim);

bilgen adamlar: Bilen adamlar-116/126/228 (bilgen adamdar); körgenin: Gördüğünü-117 (körgönün); ölgenün: Öldüğünü-119 (ölgönün); basgandın: Basanın-120 (baskandın), kömgenün: Gömdüğünü-121 (kömgönün); bilgen adam: Bilen adam-121 (bilgen adam); bilmegenler: Bilmeyenler-128 (bilbegender); kelgen soñ: Geldikten sonra-134 (kelgen soñ); yürgenin: Yürüdüğünü-186 (cürgönün); kılganın: Yaptığını-190 (kılganın); bolganın: Olduğunu-195 (bolgonun); öñdengen kızıgı: Benzeyen eğlencesi-211 (öñdöngön kızıgı); öñdengen sonundar: Benzeyen felaketler-222 (öñdöngön sonundan); ölgenin: Öldüğünü-227 (ölgönün); körgenün: Gördüğünü-229 (körgönün); kirgenin: Girdiğini-231 (kirgenin); bolgan iş: Olan iş-259 (bolgon iş);

kögergen: Göğeren-354 (kögörgön); süyüngen: Sevinen-356 (süyüngön); göçkücürgen ne coruk: Göçük yürümesi nasıl iştir-380 (cürgön coruk).

-kAn: yaratkandan: Yaratandan-256 (caratkandın); körmekenke: Görmeyene-261 (körbögöngö); aytkanına: Söylediğine-289 (aytkanına); citken bendeler: Ulaşan kullar-312 (cetken bendeler); bükten agaçlar: Yetişen ağaçlar-383 (bütkön cıgaçtar); ketken: Giden-455 (ketken); yaratkandın: yaratanın, Allah‟ın-346 (caratkandın); yatkan adamlar: Yatan adamlar-151 (catkan adamdar);

-mAz: kelmez iş: Gelmez iş-25/122 (kelbes iş); cakıl citbes işler: Aklın Yetmediği işler-349 (akıl cetpes işter).

Olumsuzluk Eki:

Günümüz Kırgızcasında Fiilden Fiil yapan olumsuzluk eki ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra -bA-/-bO-; ötümsüz ünsüzlerden sonra ise -pA-/-pO- şeklindedir.

2340 Ali TAN



-mA: bilmegen: Bilmeyen-104 (bilbegen); bilmese: Bilmese-126 (bilbese); bilmegenler: Bilmeyenler-128 (bilbegender): barmadı: Gitmedi-137 (bardı); korkutmaçı: Korkutma-162 (korkutpaçı); ınanmasañ: İnanmasan-232 (ınanbasañ); kalmadı: Kalmadı-245 (kalbadı); körmekenke: Görmeyene-261 (körbögöngö); çıkmadım: Çıkmadım-433 (çıkpadım).

-bA: kobadı: Koymadı-64 (koybodu); korkbasın: Korkmasın-67 (korkposun); çoçutbadı: Korkutmadı-169 (çoçutpadı); tüşürbe: Düşürme-181 (tüşürbö); ınanbasañ: İnanmasan-290/406

(ınanbasañ).

-bi: kitbiñiz: Gitmeyiniz-369 (ketpeñiz).

-mAy: kılmay: Yapmadan-86 (kılbay); bolmay: Olmadan-175 (bolup); bolmaydı: Olmaz-281/300 (bolbodu)

-bAy: oylabay: Düşünmeden-54 (oyloboy); ıylabay: Ağlamadan-59 (ıylabay); çoçubay: Korkmadan-64 (çoçubay); karabay: Bakmadan-156 (karabay); tesnebey: Hatırlamadan-157 (estebey); çıdabay: Dayanamayıp-159 (çıdabay); kaltırbay: Kaldırmadan-166 (kaltırbay); toktabay: Durmadan-204 (toktoboy); barbay: Gitmeden-291 (barbay); bilbey: Bilmeden-344 (bilbey); citkizbey: Yetiştirmeden-361 (cetkizbey); arzıbay: Değmeden-415 (arzıbay); körbey: Görmeden-456 (körböy).

-mAz:bolmaz: Olmaz-73 (bolbos); karıkmaz idik: Yaşlanmaz idik-260 (korkpos elek); çıdamaz: Dayanamaz, tahammül edemez-261 (çıdabas).

-mAs:söz imes: Söz değil-375 (söz emes); citalmas: Ulaşamaz-381 (cetalbas); bılkıdamas: Titremez-411 (bılkıdabas); iş imes: İş değil-375 (iş emes).

Şart Eki:

Günümüz Kırgızcasında -sA/-sO olarak kullanılmaktadır. İncelediğimiz metinde ise sadece -sA‟li örnekler yer almaktadır.

berse: Verse-223 (berse); bersek: Versek-3 (bersek); bersem: Versem-210 (bersem); bilmese: Bilmese-126 (bilbese); bolsa: Olsa-169/214/431 (bolso); buzulsa: Bozulsa-372 (buzulsa); çıdasañ: Dayansan, tahammül etsen-291 (çıdasañ); ınanbasañ: İnanmasan-232/290 (ınanbasañ); karasa: Baksa-43 (karasa); karasañ: Baksan-389 (karasañ); kılsa: Yapsa-333 (kılsa); kılsak:

Yapsak-101 (kılsak); kılsañ: Yapsan-106 (kılsañ); kızılsa: Azalsa-374 (kısılsa); körseñ: Görsen-283 (körsök), oylasañız: Düşünseniz-235/369 (oylosoñuz); silkinse: Sallansa-343 (silkinse); surasañ: Sorsan-287 (surasañ); surasak: sorsak-228 (surasak); tiyse: Değse-216 (tiyse); tursa: Dursa-276 (tursa); tutulsa: Tutulsa-376 (tutulsa); yatsa: Yatsa-156 (yatsa).

Emir Ekleri:

1.t.k. -AyIn/-OyUn; -yIn/-yUn: aytayın: Söyleyeyim-179 (aytayın); kılayın: Yapayım-404 (kılayın); tabayın: Bulayım-406 (tabayın); bütkereyin: Bitireyim-435 (bütköröyün).

2.t.k. -ø; -gIn/-gUn, -kIn/-kUn; nez. -ñIz, -ñUz: kara: Bak-9 (kara); kıl: Yap-102 (kıl); tüşürbe: Düşürme-181 (tüşürbö); kör: Gör-232/274/318/320/342/346/392 (kör); sakla: Koru-396 (sakta); koy: Koy-456 (koy); oñdagun: Düzene koy-20 (oñdogun); saklagın: Koru-26 (sakta);

dibegin: Deme, söyleme-233 (debegin); karagın: Bak-367 (karagın).

3.t.k. -sIn/-sUn: saklasın: Korusun-33 (saktasın); korkbasın: Korkmasın-67 (korkposun); kurusun: Yok olsun-47/133 (kurusun); bolsun: Olsun-269 (bolsun); bersün: Versin-306 (bersin);

1.ç.k. -AlIk/-OlUk, -AlI/-OlU, -ylI/-ylU: süylemeyli: Söylemeyelim-339 (süylöböylü); bolalık: Olalım-382 (bololuk); kılalık: Yapalım-386 (kılalık).




2.ç.k. –gIlA/-gUlA, -kIlA, -kula, -külö nez. -ñIzdar, -ñuzdar, -ñüzdör: kıluñlar: Yapınız-221 (kılıñar); baykaytın: Sağlama alın-438 (baykaytın).

3. -ş-sIn, -ş-sUn : -

Geçmiş Zaman:

1. -DI/-DU

1.t.k. -m: çıgardım: Çıkardım-3 (çıgardım); süyledim: Söyledim-17/292/444 (süylödüm); ötdüm: Geçtim-428 (öttüm); süylidim: Söyledim-432 (süylödüm); çıkmadım: Çıkmadım-433 (çıkpadım);

2.t.k. -ñ: keldiñ: Geldin-11 (keldiñ); çıgardıñ: Çıkardın-446 (çıgardıñ).

3.t.k. Ø: köbeydi: Çoğaldı, arttı-13/89 (köböydü); türlendi: Çeşitlendi-21 (türlöndü); tirbildi: Sallandı-22 (termeldi); öñdindi: benzedi-24 (öñdöndü); boldu: Oldu-25/41/127/122/250 (boldu); çıktı: Çıktı-40 (çıktı); kitdi: Gitti-55 (ketti); ketdi: Gitti-84 (ketti); kıdırdı: Dolaştı-85 (kıdırdı); cidi: Yedi-87 (cedi); berdi: Verdi-117 (berdi); keldi: Geldi-132 (keldi); barmadı: Gitmedi-137 (bardı); köründi: Göründü-1 (köründü); tuladı: Yuvarlandı-163 (kuladı); yarıldı: Yarıldı-164 (carıldı); basdı: Bastı-165/191 (bastı); çoçutbadı: Korkutmadı-169 (çoçutpadı);

sakladı: Sakladı, korudu-172 (saktadı); talkalandı: Parçalandı-193/220 (talkalandı); citirdi: Kayboldu-199 (citirdi); bütürdi: Bitirdi-201 (bütürdü); kaldı: Kaldı-219 (kaldı); solkuldadı: Sallandı-224 (solkuldadı); birdi: Verdi-229 (berdi); kalmadı: Kalmadı-245 (kalbadı); çaykaldı: Sallandı-248 (çaykaldı); kıyradı: Yıkıldı-254 (kıyradı); kalkıldadı: Dalgalandı-273 (kalkıldadı); yarattı: Yarattı-284 (carattı); buzuldı: Bozuldu, yıkıldı-309/397 (buzuldu); kutuldı: Kurtuldu-311 (kutuldu); tutuldı: Tutuldu-313 (tutuldu); boldı: Oldu-377/413/434/458 (boldu); çoçudı: Korktu-393 (çoçudu); tuyladı: Zıpladı, sıçradı-247/412 (tuyladı); kalkıldadı: Kımıldadı-430 (kalkıldadı);

1.ç.k. -k: turduk: Durduk-32/141/145 (turduk); oyladık: Düşündük-180 (oyloduk);

2.ç.k. -ñAr/-ñOr: -

3.ç.k. -ş-: -

2. –GAn/-GOn:

körgen: Gördü-70 (körgön); tirbilgen: Sallandı-74 (termelgen); kılgan: Vermiş, yapmış-76 (kılgan); bolgan: Oldu-109 (bolgon); köçkön: Göçmüştü-129 (köçkön); çıkgan igen: Çıkan imiş-159 (çıkkan eken); yaratkan: Yarattı-326 (yaratkan); karatkan: Attı, baktırdı-328 (karatkan); tükengen: Tükenmiş-360 (tügöngön).

Şimdiki Zaman:

Basit Şimdiki Zaman: -A, -Ove -y ekleriyle yapılır. Çekimde zamir kökenli kişi ekleri kullanılır. Olumsuzu -BA / -BO ile yapılır.

turat: Duruyor-168 (turat); biret: Verir-197 (beret); turamız: Dururuz, kalırız-304 (turabız); tütesiñ: Yetersin-445 (tütösüñ);aytamın: Söyleyeyim-115 (aytayın); bilisiz: Bilirsin, biliyorsun-279 (bilesiz); çavatam: Kullanacağım-295 (caratam).

Birleşik Şimdiki Zaman: Fiil kök veya gövdesine -p veya -A zarf fiil eki getirilip -A, -O, -

y şimdiki zaman ekini ve uygun kişi ekini almış cat-, cür-, otur-, tur- yardımcı fiillerinden birinin eklenmesiyle yapılır.

baratam: Gidiyorum-293 (baratam); cürüp citesiñ: Yürürsün, gidersin-447 (cürüp cetesiñ).

Geniş Zaman:

tirgiler: Yargılanır-12 (tergeler); biler: Bilir-90 (biler); tirbilir: Sallanır-97 (termeler); berer: Verir-103 (berer); kiter: Gider-144 (keter); turar: Durur-263/266/355/427 (turar); kile

2342 Ali TAN



catarmız: Geliyoruz-442 (kele catabız); buzulup kiter: Yıkılır-144 (buzulup keter); kilüp turar: Gelir-240 (kelip turat); saklap turar: Hep korur-263 (saktap turar); çıkarup turar: Çıkarır-266 (çıgarıp turar); aytup berir: Söyler-286 (aytıp berer); bilbey kalur: Bilemez-344 (bilbey kalar); citalmas: Yetemez-381 (cetalbas); bılkıdamas: Titremez-411 (bılkıdabas).

Tasvir Fiilleri:

al-: citalmas: Yetemez-381 (cetalbas).

ber-: ayta bersek: Söylesek-2 (ayta bersek); aytup berdi: Söyledi-117 (aytıp berdi); ayta berse: Söylese-223 (ayta berse); aytup birdi: Söyledi-229 (aytıp berdi); aytup berir: Söyler-286

(aytıp berer).

ber-: ayta bersem: Söylesem-210 (ayta bersem).

bol-: citüp bolmaydı: Yetmedi-300 (cetip bolbodu).

cat-: kile catarmız: Geliyoruz, geliriz-442 (kele catabız); baratam: Gidiyorum-293 (baratam).

cet-: cürüp citesiñ: Yürürsün, gidersin-447 (cürüp cetesiñ).

kal-: bilbey kalur: Bilemez-344 (bilbey kalar).

ket-: caltaylap ketdi: Şaşırdı-86 (caltaylap ketti); buzulup kiter: Yıkılır-144 (buzulup keter).

koy-: çoçubay koybadı: Korkmadan edemedi-64 (çoçubay koybodu); barbay koyçı: Gitmesene-291 (barbay koyçu); oñdap koy: Düzelt-456 (oñdop koy).

kör-: oylap körçü: Düşünsene-209 (oylop körçü); cüre gör: Yürü, yaşa-320 (cürö kör); bere kör: Ver-400 (bere kör).

tur-: çoçup turduk: Korktuk-32/145 (çoçup turduk); karap turçı: Sürekli bak-99 (karap turçu); sınap turçu: Deneyen-108 (sınap turçu); karap turduk: Bakakaldık-141 (karap turduk); baykap turçı: Görürlerdi-189 (baykap turçu); kilüp turar: Gelir-240 (kelip turat); saklap turar: Hep korur-263 (saktap turar); çıkarup turar: Çıkarır-266 (çıgarıp turar); yetüp tursa: Yetse-276 (cetip tursa).

Bu eserde geçen bütün kelimelerin sıklığı aşağıda alfabetik sıraya göre verilmiştir. Bir kelimenin birden fazla değişik kullanımı varsa bir arada verilmiş ve sonuna parantez içinde toplam sayı yazılmıştır. Kelimeler birbirinde noktalı virgülle ayrılmıştır.

abaylaçı: 1; abdan: 1; acaldu: 1; adam: 19 / adem: 3 (22); acal: 4; adat: 3 / cadet: 2 (5); agaç: 1 / yıgaç: 2 (3); agayın: 1; ah: 1; ahiret: 1; ak: 1; akıl: 6 / cakıl: 7 (13); ala: 1; alamat: 1 /

alamet: 1 / calamet: 2 (4); ala-: 1; alguçı: 1; alkın-: 1; alkikinçe: 1; Allah: 4 / Alla: 1 (5); almatı: 1; altı: 1; amanat: 2; amel: 1; anciyan: 1; andan: 1 / anan: 2 (3); andican: 1; anık: 1; antı: 1; ara: 1; arkı: 1; arsılda-: 1; arşı: 1; artık: 1; art: 1; arzıbay: 1; as: 1; asman: 10; at: 4; Ay: 3; ay: 2; ayak: 2; aybat: 1; ayt-: 12; azav: 1; baba: 1; bala: 5; bar: 19; barabar: 1; barça: 3; bar-: 9; bas-: 5; başka: 5; başla-: 1 / basla-: 1 (2); baygan: 1; bayka-: 4; bayla-: 1; Baysarun: 1/ Baysavrundı: 1 (2); bende: 17; ber-: 13 / bir-: 3 (16); beş: 1; betgey: 1; bet: 1; beyan: 1; bılkıda-: 1; bırkıra-: 1; bırmıra-: 1; bışkır-: 1; biçare: 1; bil-: 14; bir: 19; bireke: 1; bile: 2/birle: 1 (3); bismilla: 1; biz: 4; bol-: 34; Bolat: 1; bolcal: 3 / bolcol: 1 (4); borum: 2; boz: 1; bölek: 1; böl-: 1; bul: 3 / bu: 9 (12); buyruk: 4; buytup: 1;

buz-: 9; bülündir-: 1; büt-: 4; calpı: 1; caltayla-: 1; camal-: 1; camgır: 1; can: 12; candır-: 1; cañı: 1; cañıl-: 1; canıvar: 2; car: 1; carkıra-: 1; cat-: 1 / yat-: 3 (4); cav: 1; cay: 1; cay-: 1; cecüc: 1; cennet: 1; cer:1 / yir: 3 / yer: 43 (47); cık-: 1 / yık-: 2 (3); cıl: 1; cılangaç: 2; ci-: 1; cib: 1; cile: 1; cit-: 9 / yet-: 1 (10); citalmas: 1; col: 1 / yol: 4 (5); coruk: 4 / yoruk: 3 (7); cölin-: 1; cön: 1; cumurtka: 1; cumuş: 1; curt: 8; cür-: 4 / yür-: 1 (5); cüye: 1; cüz: 1 / yüz: 1 (2); çaç-: 1; çak: 1; çala: 1; çalmak: 1;




çama: 1; çavat-: 1; çaybal-: 2; çaykal-: 1; çıda-: 4; çık-: 17; çındık: 1; çırak: 1; çirikçi: 1; çoçı-: 2 / çoçu-: 6 (8); çoñ: 6; çurkura-: 1; çüçkür-: 1; Çüy: 2; da: 4; dagı: 3; dala: 2; dalay: 6 / talay: 2 (8); derece: 1; davus: 1; de-: 1 / di-: 10 (11); deccal: 1; dem: 1; din: 2; div: 1; duzah: 1; düñkire-: 1;

dünya: 3; dürildi-: 1 / dürlimek: 1; es: 2; evvel: 2; farmanı: 1; ferişte: 1; ficl: 1; fitne: 1; günah: 1 / künah: 1 (2); ganday: 1 / kanday: 2 (3); gazal: 1; gemin: 2; göçkü: 1; gör-: 2 / kör-: 25 (27); hâce: 1; hadis: 1; hakk: 1; halal: 1; hal: 1; halk: 1; hatun: 1; hava: 1; havaz: 1; havz: 1; hayran: 2; hayvat: 3; hazır: 1; halal: 1 / helal: 1 (2); huda: 1 / huday: 17 (18); her: 7; hükm: 2; ınan-: 4; ırga-: 1; ısık: 2; ıyla-: 1; i-: 6; iblis: 1; iç: 1; içki: 1; ige: 1; igin: 1; iki: 1; ilgerki: 1; il: 8; iman: 4; inav: 1; insab: 1 / insaf: 1 / insap: 1 (3); ip: 1; ir: 1; irk: 1; is: 1; islâm: 1; israf: 1; iş: 19; it: 2; kaçan: 1; kâfir: 1; kagıla-: 1; kak-: 1; 2; kal-: 12; kalam: 1; kalbır: 1; kalkılda-: 5; kana: 1; kanatlu: 1; kança: 7;

kañtarıl-: 1; kantemiz: 1; kantup: 1; kapçıgay: 1; kara: 13; kara-: 9; karañgı: 1; karçılda-: 1; kargan: 1; karık-: 1; karşılık: 1; Kaşkar: 3; kavga: 1; kay: 8; kaygı: 1; kazan: 1; kel-: 4 / kil-: 6 (10); Kemin: 2; kep: 3; ket-: 2 / kit-:9 (11); kevser: 1; kıdır-: 1; kıl-:18; kılıç: 2; kımılda-: 1; Kırgız: 1; kışlak: 1; kıyın: 4; kıyra-ı: 1; kızıg: 1; kızıl-: 1; kim: 4; kiñ: 2; kir: 2; kir-: 2; kişi: 1; kişin-: 1; kitab: 3 / kitap: 1 (4); koçkar: 2; kol: 1;kork-: 6; kora: 1; kork-: 3; korkunç: 3; koşkur-: 1; koşnura-: 1; koy: 2; koy-: 3; koyçı: 1; köbey-: 2; köger-: 1; köç-: 3; kök: 2; köl: 2; kölge: 1; köm-: 1; köp: 9; kör: 25; köz: 3; kudret: 7 / kudrit: 1 / kuduret: 1 (9); kulak: 1; kula-: 4; Kumgan: 1; kup: 1; kura-: 2; kuru-: 4; kuşlar: 1; kutul-ı: 2; kuvvet: 1; kuyruklı: 1; kün: 7; künah-: 1; küñgöy-: 1; kürsi: 1; küşti: 2; layık:

1; luh: 1; mahluk: 3; mal: 1; matav: 1; mazmun: 1; men: 1; menen: 3 / minen: 1 (4); mınçalık: 1 ; mına: 2 / muna: 1 (3); min: 1 / miñ: 3 (4); mınday:1 / munday: 3 (4); miltire-: 1; molla: 4; mu: 8; muhammed: 1; munav: 1; murun: 1; müsülman: 1; nar: 1; narkı: 1; nasib: 2 / nasip: 1 (3); nav: 2; ne: 2; nemene: 1 / nimine: 1 (2); niçe: 1; nite: 1; nur: 2; nurab: 1; oñ: 3; oñda-: 3; ordı: 1 / ordu: 1 (2); oro: 1; oy: 2; ögür-: 1; oyla-: 12; öl-: 7; ölken: 1 /ölgen: 1 (2); cömür: 1; öñ: 1; öñden-: 3 / öñdin-: 1 (4); ördek: 1; örü: 1; öt-: 2; öz: 8; peri: 1; peşbikeski: 1; peşik: Beşik-2 (beşik); peygamber: 1; rahmat: 1; ravşan: 1; razı: 1; rızkı: 1; sabır: 1; sadaga: 1; sakaldu: 1; sakla-: 6; sal-:

3; sana: 3; savdanı: 1; sekiz: 2 / sigiz: 1 (3); selamet: 1; sınap: 1; silk-: 9; simiz: 1; siz: 1; solkılda-: 3; soñ: 3; sonın: 1 / sonun: 4 (5); söz: 16; su: 2; sura-: 4; sütke: 1; süyle-: 4 / süyli-: 1 (5); süyüngen: 1; şam: 1; şartı: 1; şeytan: 1; şiberden: 1; şirin: 1; şonnan: 1; şura: 3; şum: 2; şumlık: 1 / şumluk: 1 (2); şunday: 1; şügürlik: 1; ta: 3; takdir: 1; talay: 2; talgınup: 1; talkalan-: 2; talsılda-: 1; tam: 9; tañ: 1; tanapsız: 1; tap-: 1; taratkan: 1; tart-: 2; tas:1 / taş: 9 (10); tav: 7; taymak: 2; temir: 1; teñri: 2; tesnebey: 1; terbelüp: 1 / tirbil-: 3 (4); tevbe:1 / töbe: 1 (2); tevekkül: 3; tevfik: 1; tigeydegi: 1; tirevsin: 1; tirgiler: 1; tiyse: 1; toktabay: 1; tolmagı: 1; tonık: 1; tögüldü: 1; tögünbü:

1; töldimek: 1; törekildi: 1; töşekdegi: 2; töye: 1; tugralı: 1 / turalı: 1 (2); tuladı: 1; tur-: 21; turna: 1; tut-: 3; tutaş: 1; tuurda: 1; tuyla-: 5; tuyukı: 1; tükengen: 1; tün: 1; tüñildi:1; tüp: 2; tür: 4; tüş-: 3; tütesin: 2; tüzep: 1; tüzge: 1; uçına: 1; ukgan: 1; uktagan: 1; ulup: 2; ulusum: 1; uñşup: 2; uşbu: 2; uşunday: 1 / uşınday: 1 (2); uşu: 4; uykan-: 1; uyku: 2; uy: 1; uzak: 1; üç: 1; ülkenligin: 1; ümitkârmız: 1; ürküp: 1; ürüp: 1; üstümüzde: 2; üyezi: 1; üyler: 2; üzülüp: 1; vak: 1; yak: 3; yahşı: 3; yalbarup: 1; yalgan: 1; yalgız: 1; yaman: 2; yar: 1; yaranlar: 5; yarat-: 5; yarık: 1; yarıldı: 1; yarlıgan: 1; yaş: 2; yaşa-: 1; yat-: 3; yerdigenim: 1; yıl: 2; yıldız / yuldız: 3; yılga: 1; yok: 6; yolku: 1; yoluk-: 1; yu: 1; yulgı: 1; yükürdü: 1; yürek: 1; yürgenin: 1; yüz: 1; zalalı: 1; zaman: 8; zar: 2;

zelzele: 7; zırıldıp: 1; zırkırap: 1; zıynat:1.

Üzerinde çalıştığımız bu eserin günümüz Kırgızcasından farklılığının daha iyi anlaşılması için aşağıda hem ilk baskısı hem günümüz Kırgızcasındaki hali hem de Türkiye Türkçesine aktarılışı verilmiştir.

1911 Kazan Baskısı Günümüz Kırgız Türkçesiyle Kullanımı Türkiye Türkçesine Aktarılmış Hali

Kıssa-ı Zelzele

Evvel sözüm bismilla

Ayta bersek söz munda

Kep çıgardım cañıdan

Kilgin ördek boz turna

5 Kitaplarda bir bolcal

Korkunç bolar yüz yılda

Zilzala

Abalı sözüm bismilla

Ayta bersek söz mında,

Kep çıgardım cañıdan

Kelgin ördök, biz turna

5 Kitepterde bir bolcol,

Korkunuç bolor cüz cılda.

ZELZELE

İlk sözüm bismillah

Söylesek söz burada,

Söz çıkardım yeniden

Göçmen ördek biz turna.

5 Kitaplarda bir tahmin,

Tehlike olur yüz yılda.

2344 Ali TAN



Nur Muhammed peygamber

Ümitkârmız köp canlar

Oylap kara artıñdı

10 Ak sakaldu karganlar

Körüp keldiñ talaydı

Uzak yaşap barganlar

Sonun işler köbeydi

Sözge kulak salganlar

15 İlgerkiler bir borum

Öz irkinçe bolganun

Zar zamanga süyledim

Her borumu bolcalun

Allah Ta‟âlâ her işdi

20 Özüñ tüzep oñdagun

Bu zamana türlendi

Yir silkinip tirbildi

Kalkıldagan asman yer

Buzulup kiter öñdendi

25 Sanaga kilmez iş boldu

Saklagın huday bendeñdi

Tav buzulup taş kulap

Yer carılup car nurab

İt bütkendip barısı

30 Ulup uñşup çurkurap

Can alguçı kilerdey

Çoçup turduk zırkırap

Huday özü saklasun

Asman yerler buzulup

35 Kiterbi dip bırmırap

Matavda töye bışkırup

At kişinip koşnurap

Taş koralar kaldırap

İçki koydun barısı

40 Ürküp çıktı çüçkürüp

Cilede uylar ögürüp

Baylagan cibi üzülüp

Hüküm küşti hudaydan

Ötgere kıyın iş boldu

45 Ölümdü iske tüşürüp

Allahnıñ işi uşınday

Amanat bende kurusun cAkıl çıkmaz karasa

Kudritdin cumuşun

50 Yer dünyanı tuylatup

Kördüñbe munday kılışın

Davus tartıp dürildip

Canıñ çoçup zırıldıp

Ölümden başka oylabay

55 cAkılın kitdi birindip

Ah hudaylap yalbarup

Alda ganday bolar dip

Uktagan ballar uygandı

Iylabay özi surandı

60 Alda kanday coruk dip

İpi çıġup yaş ballar

Bular dagı oylandı

Can canıbar mahluk

Bir çoçubay kobadı

65 Tuurda kuşlar talgınup

At koşkurup alkınıp

Adam kantup korkbasın cAklı başda bar turup

Mına munday öñdengen

70 Mınday yoruk kim körgen

Bilgenge aytkan bu sözüm

Fitne yoruk bendeden cAdetde bolmaz mınçalık

Yer kımıldap tirbilgen

75 Yaratgan Allah kudret

Bendege kılgan hayvatı

Ay tutulup yar taymak

Kün kitilüp nur taymak

Kuyruklı yı ldız köp çıgup

80 Asmandagı ay, kündi

Beti cavın kir çalmak

Adamzatnıñ şumunan

Antı, şartı, va„de

Barı ketdi caltaylap

Nur Mukambet paygambar,

Ümütkerbiz köp candar,

Oylop kara artıñdı

10 Aksakalduu kargandar.

Körüp keldiñ dalaydı,

Uzak caşap bargandar.

Sonun işter köböydü,

Sözgö kulak salgandar.

15 İlgerkiler bir borum,

Öz erkinçe bolgonun,

Zar zamanga süylödüm,

Ar borumu bolcolun.

Alla taala ar işti,

20 Özüñ tüzöp oñdogun.

Bu zamana türlöndü,

Cer silkinip termeldi.

Kalkıldagan asman cer,

Buzulup keter öñdöndü

25 Sanaaga kelbes iş boldu,

Sakta kuday bendeñdi.

Too buzulup, taş kulap,

Cer carılıp, car nurap,

İt bütköndün baarısı,

30 Ulup-uñşup çurkurap.

Can alguuçu kelerdey,

Çoçup turduk zırkırap.

Kuday özü saktasın,

Asman, cerler buzulup,

35 Ketebi dep bırkırap.

Matoodo töö bışkırıp,

At kişenep koşkurup.

Taş koroolor kaldırap,

Eçki, koydun baarısı,

40 Ürküp çıktı çüçkürüp.

Celede uylar öñgüröp,

Baylagan cibi üzülüp,

Ökümü küçtüü kudaydın

Ötkörö kıyın iş boldu,

45 Ölümdü eske tüşürüp.

Aldanın işi uşunday,

Amanat bende kurusun,

Akıl cetpes karasa,

Kudurettin cumuşun.

50 Cer düynönü tuylatıp,

Kördüñbü mınday kılışın.

Dobuş tartıp dürüldöp,

Canıñ çıgıp zirildep,

Ölümdön başka oyloboy,

55 Akılıñ ketti birindep.

A... kudaylap calbarıp,

Alda kanday bolor dep,

Uktagan baldar oygondu,

Iylabay özü soorondu,

60 Alda kanday coruk dep,

Esi çıgıp caş baldar,

Bular dagı oylondu.

Can-canıbar makuluk,

Bir çoçubay koybodu.

65 Tuurda kuştun talpınıp,

At koşkurup alkanıp,

Adam kantip korkposun,

Akılı başta bar turup.

Mına mınday öñdöngön,

70 Mınday coruk kim körgön.

Bilgenge aytkan bul sözüm,

Bitine coruk bendeden,

Adette bolbos mınçalık.

Cer kıymıldap termelgen,

75 Caratkan alla kuduret,

Bendege kılgan aybatı,

Ay tutulup carıtmak

Kün ketilip nur taymak.

Kuyruktuu cıldız köp çıgıp,

80 Asmandagı ay, kündü,

Betin caap kir çalmak.

Adam zattın şumunan,

Antı, şerti ubada

Baarı ketti caltaylap.

Nur Muhammed Peygamber,

Ümitliyiz bütün canlılar,

Düşünüp bak arkana,

10 Ak sakallı yaşlı lar.

Görüp geldin çok yeri,

Uzak (uzun) yaşayanlar.

İyi işler çoğaldı,

Söze kulak verenler.

15 Öncekiler bir şekil,

Kendi iradesince olduğunu,

Eziyet Zamanı'na söyledim,

Her şekli ölçüsünü.

Allahu Taala her işi,

20 Sen düzeltip yoluna koy.

Bu zamanlar değişti,

Yer titreyip sallandı.

Kımıldayan gök yer,

Yıkılacak gibi oldu

25 Akla gelmez iş oldu,

Koru Allah kulunu.

Dağ yıkılıp taş yuvarlanıp,

Yer yarılıp yar yıkılıp,

Köpeklerin hepsi,

30 Yüksek ses çıkardı uluyarak.

Can alıcı gelir gibi,

Korkup hızlı koştu.

Allah onu korusun,

Gök, yerler yıkılıp,

35 Gider mi deyip titredi.

İpinde deve aksırıp,

At kişneyip tıksırdı.

Taş ağıllar gürleyip,

Keçi, koyunun hepsi,

40 Ürküp çıktı aksırıp.

Bağlı inekler böğürüp,

Bağlandıkları ipi koptu,

Hükmü güçlü Allah

Aşırı zor iş oldu,

45 Ölümü akla düşürdü.

Allah'ın işi bunun gibi,

Emanet kul yok olsun,

Akıl yetmez baksa,

Kudretin işine.

50 Yer yüzünü yerinden oynatıp,

Gördün mü böyle davranışını.

Seslenerek titreyip,

Canın çıkıp titreyip,

Ölümden başka düşünmeden,

55 Aklın gitti bir bir dağılıp.

A... dua edip yalvarıp,

Allah'ım nasıl olur deyip,

Uyuyan çocuklar uyandı,

Ağlamadan kendisi avundu,

60 Allah nasıl istemişse deyip,

Aklı çıkıp genç çocuklar,

Bunlar da düşündü.

Bütün canlı mahluklar,

Korkmadan edemedi.

65 Tünekte kuşun çırpınıp,

At tıksırıp sallanıp,

İnsan nasıl korkmasın,

Aklı başında varken.

İşte buna benzeyen,

70 Bunun gibi işi kim gördü.

Bilene söylediğim bu söz,

Fitne geleneği kuldan,

Adette olmaz bu kadar.

Yer kımıldayıp sallandı,

75 Yaratan Allah kudret,

Kula vermiş heybeti.

Ay tutulup parlayacaktı

Güneş küçülüp ışığı azalacaktı.

Kuyruklu yıldız çok çıkıp,

80 Gökteki Ay'ı Güneş'i,

Yüzünü kapatıp çamur vuracaktı.

İnsanın kurnazından,

Yemini, şartı vaadi

Hepsi şaşırdı.




85 İl kıdırdı hâceler

„Amel kılmay mollalar

Adam hakkın köp cidi

Türli, türli bendeler

Kulangan coruk köbeydi

90 Hudayday başka kim biler

Ahiretke barganda

Adam bende tirgiler

Bendeniñ kılgan günahsun

Özü turgan yir körer

95 Hadisden ukgan bu sözüm

Adam bende şumunan

Kara yer buytup tirbilir

Kaysı sözüm aytayın

Karap turçı bendeler

100 Can amanat bolgan soñ

İnsaf kılsak oñ kiler

Karşılık kıl dip kitabda

Kay mollalar yol berer

İman cayın bilmegen

105 İbiliske kol berer

Nasipke kılsañ kana„at

İmanıñ bolur selamet

Sınap turçu yaranlar

Zelzele bolgan „alamet

110 Yer çaybalup tuylamak

Tam çıkılup kuramak

Dalay adam zar kakup

Kaygı tartup kuramak

Çüydin başı çoñ Gemin

115 Men aytamın bilgenim

Anık bilgen adamlar

Aytup berdi körgenin

Üç yüzden artık kişi dip

Yer tugralı ölgenün

120 Tam yıgılup basgandın

Ölügün alup kömgenün

Sanaga kelmez iş boldu

Zamandın körçi türlerün

Bizler bala yaş çakta

125 Yer çaybalmak bar idi

Bilgen adam bilmese

Bu nemene boldu dip

Bilmegenler köp idi

Tam çıgılup yer köçkön

130 Munday yoruk yok idi

Uşu yulgı zelzele

Barabar keldi barısına

Adam bende kurusun

Başka korkunç kelgen soñ

135 Barıdan şirin can tura

Tamam canlar oykanup

Barmadı közi uykuga

Yıgaç üyler karçıldap

Yer düñkirep talsıldap

140 Kagılayın huday dip

Karap turduk kalkıldap

Bir yagınan it ürüp

Ulup uñşup arsıldap

Yer buzulup kiter dip

145 Çoçup turduk kalkıldap

Uşku yolku zelzele

Oylasañız yaranlar

Hayvatı kıyın köründi

Can canıvar mahluk

150 Bir canınan tüñildi

Tamda yatkan adamlar

Ala kaçup öz başın

Cılangaç çıga yükürdü

Abaylaçı yaranlar

155 Uşbu sözüm tögünbü

Hatunı yatsa karabay

Balaların tesnebey

Dalay adam cılangaç

Çıkgan igen çıdabay

160 Adam bende kurusun cAkıl esdi kurutup

Korkutmaçı huday ay

Tas tuladı tam turgay

85 El kıdırdı kocolor,

Amal kılbay moldolor,

Adam akın köp cedi,

Türlüü türlüü bendeler.

Kuulangan coruk köböydü,

90 Kudaydan başka kim biler.

Akıretke barganda,

Adam bende tergeler.

Bendenin kılgan künösün,

Özü turgan cer körör.

95 Adisten ukkan bul sözüm,

Adam bende şumunan,

Kara cer mintip termeler.

Kaysı sözüm aytayın,

Karap turçu bendeler.

100 Can amanat bolgon soñ,

İnsap kılsak oñ keler.

Karşılık kıl dep kitepte,

Kaysı moldo col berer?

Iyman cayın bilbegen,

105 İbiliske kol berer.

Nasipke kılsañ kanaat

Iymanıñ bolor salamat.

Sınap turçu carandar,

Zilzala bolgon alamat.

110 Cer çaykalıp tuylamak,

Tam cıgılıp kulamak.

Dalay adam zar kagıp,

Kaygı tartıp kuuramak.

Çüydün başı çoñ Kemin,

115 Men aytayın bilgenim,

Anık bilgen adamdar,

Aytıp berdi körgönün.

Üç cüzdön artık kişi dep,

Ceri nurap ölgönün.

120 Tam cıgılıp baskandın,

Ölügün alıp kömgönün.

Sanaaga kelbes iş boldu,

Zamandın körçü türlörün.

Bizder bala caş çakta,

125 Cer çaypalmak bar ele,

Bilgen adam bilbese,

Bul emne boldu dep,

Bilbegender köp ele.

Tam cıgılıp cer köçkön,

130 Mınday coruk cok ele.

Uşu cılkı zilzala,

Barabar keldi baarına.

Adam bende kurusun,

Başka korkunuç kelgen soñ,

135 Baarınan şirin can tura.

Tamam candar oygonup,

Bardı közü uykuga.

Cıgaç üylör karçıldap,

Cer düñgüröp tarsıldap,

140 Kagılayın kuday dep,

Karap turduk kaltı ldap.

Bir cagınan it ürüp,

Ulup-uñşup arsıldap,

Cer buzulup keter dep,

145 Çoçup turduk kalkıldap.

Uşu colku zilzala

Oylosoñuz caranlar,

Aybatı kıyın köründü.

Can canıbar makuluk,

150 Bir canınan tüñüldü.

Tamda catkan adamdar,

Ala kaçıp öz başın,

Cılañaç çıga cügürdü.

Abaylaçı cigitter,

155 Uşu sözüm tögünbü?

Katını catsa karabay,

Balaların estebey,

Dalay adam cılañaç

Çıkkan eken çıdabay.

160 Adam bende kurusun,

Akıl esti kurutup,

Korkutpaçı kuday ay!

Taş kuladı tam turgay.

85 Ülkeyi dolaştı hocalar,

Faaliyet yapmadan okumuşlar,

Adam hakkını çok yedi,

Türlü türlü kullar.

Kurnaz olan iş çoğaldı,

90 Allah'tan başka kim bilir.

Ahirete gidince,

İnsanoğlu yargılanır.

Kulun işlediği günahını,

Kendisinin durduğu yer görür.

95 Hadisten duyduğum bu söz,

İnsanoğlu kurnazından,

Kara yer böyle sallanır.

Hangi sözümü söyleyeyim,

Sürekli bakan kullar.

100 Can emanet olduktan sonra,

İnsaf etsek doğru olur.

Karşılık ver deyip kitapta,

Hangi okumuş yol verir?

İman yerini bilmeyen,

105 Şeytana el verir.

Nasibe etsen kanaat,

İmanın olur selamet.

Denetleyen dostlar,

Zelzele oldu işaret.

110 Yer sallanıp sıçrayacaktı,

Ev devrilip yuvarlanacaktı.

Çok insan acı çekip,

Dert çekip tükenecekti.

Çüy'ün başı Büyük Kemin,

115 Ben söylerim bildiğimi,

Gerçeği bilen adamlar,

Söyledi gördüğünü.

Üç yüzden fazla kişi dedi,

Yer sebebiyle öldüğünü,

120 Ev devrilip çökenin,

Ölüsünü alıp gömdüğünü.

Akla gelmez iş oldu,

Zamanın baksana çeşitlerine.

Bizler çocukluk çağında,

125 Yer çalkalanması var idi,

Bilen adam bilmese,

Bu ne oldu deyip

Bilmeyenler çok idi.

Ev devrilip yer göçmüştü,

130 Böylesi görülmemişti.

Bu yılki zelzele,

Eşit geldi hepsine.

Adam kul yok olsun,

Başa tehlike geldikten sonra,

135 Hepsinden tatlı can imiş.

Bütün canlar uyanıp,

Gitti gözü uykuya.

Ağaç evler gıcırdayıp,

Yer uğuldayıp ses çıkarıp,

140 Çok sevdiğim Allah deyip,

Bakakaldık sallanıp.

Bir tarafından köpek havlayıp,

Uluyup ses çıkarıp gümbürdeyip,

Yer yıkılıp gider diye,

145 Korktuk sallanıp.

Bu birinci zelzele

Düşünseniz dostlar,

Heybeti etkileyici göründü.

Bütün canlı mahluklar,

150 Bir canından vaz geçti.

Evde yatan adamlar,

Kurtarıp kendi başını,

Çıplak çıkarak koştu.

Dikkat edin yiğitler,

155 Bu sözüm yalan mı?

Kadını yatsa bakmadan,

Çocuklarını hatırlamadan,

Çok adam çıplak,

Çıkan imiş katlanmadan.

160 İnsan kul yok olsun,

Aklı hafızayı yok edip,

Korkutma ey Allah'ım!

Taş yuvarlandı ev dursun.

2346 Ali TAN



Yer yarıldı al turgay

165 Kança candı tav basdı

Yerde birin kaltırbay

Alkikinçe istese

Yürek turat solkılday

Çoçutbadı da bolsa

170 Çoñ Kemindin halkınday

Miñ şügürlük hudayga

Sakladı bizni uşunday

Kup yahşılık boldur da

Korkunç bizge köründü

175 Zalalı bolmay huday

Sanamız yaman bölündü

Kazan ayak kaldırap

Kumganda sular tögüldü

Kaysı birin aytayın

180 Oyladık kıyın ölümdi

Oyuñuzdan tüşürbe

Hükmi küşti teñirdi

Çüydin başı Çoñ Kemin

Tav yarlıgan yerlerin

185 Dalay candı taş basup

Yer köçkünüñ yürgenin

Betgeydeki karagay

Yeri minen yılganın

Baykap turçı yaranlar

190 Kuduretdin kılganın

Kança candı yir basdı

Ondan salgan acalın

Talkalandı tam üyler

Daladagı canlardın

195 Ne bolganın kim bilir

Acalı yok canlarga

Allah Ta„âlâ yol biret

Orodagı igindi

Yer carılup citirdi

200 Kapçıgaydın taş kulap

Kara yoldu bütürdi

Tigeydegi yıgaçdı

Ordu menen köçürdi

Tav carılup toktabay

205 Aska taşlar buzuldu

Acalı yok adamlar

Aman kalup kutuldı

Kuduretdin işi köp

Oylap körçü uşunı

210 Ayta bersem köp yatır

Bul öñdengen kızıgı.

Töşekdegi adamnıñ

Biri ölüp biri bar

Kayda bolsa „alamat

215 Acalduga yolugar

Tam yıgılup taş tiyse

Adamnıñ kaysı hali bar

Bişikdegi bir bala

Aman kaldı canıbar

220 Talkalandı peşigi

Tevekkelni kıluñlar

Bul öñdengen sonundan

Ayta berse dagı bar

Solkuldadı Çoñ Gemin

225 Küñgeydegi Baysarun

Tam cıgılup taş basup

Dalay candın ölgenin

Bilgenlerden surasak

Aytup birdi körgenün

230 Bir kança yer carılup

Isık Kölge kirgenin

Inanmasañ barıp kör

Munı yalgan dibegin cAlametdin bilgisi

235 Oylasañız yaranlar

Ahir zaman şumlugı

Kara deccal cecüc ler

Çıgar bolcal boldımu

Kitablarda mazmunı

240 Kilüp turar çındıgı

Ya bolmasa hudayım

Cer carıldı al turgay.

165 Kança candı too bastı,

Birde birin kaltırbay.

Aligeçe estese,

Cürök turat solkulday.

Çoçutpadı da bolso.

170 Çoñ Kemindin kalkınday.

Min şügürlük kudayga,

Saktadı bizdi uşunday.

Kup cakşılık boldu da

Korkunuç bizge köründü,

175 Zalalı bolup kuday ay!

Sanaabız caman bölündü,

Kazan-ayak kaldırap,

Kumganda suular tögüldü.

Kaysı birin aytayın,

180 Oyloduk kıyın ölümdü.

Oyuñuzdan tüşürbö,

Ökümü küçtüü teñirdi

Çüydün başı Çoñ Kemin,

(Yok)

185 Dalay candı taş basıp

Cer köçkünün cürgönün.

Betkeydegi karagay.

Ceri menen cılganın.

Baykap turçu carandar,

190 Kuduretti kılganın.

Kança candı cer bastı.

Andan salgan acalın.

Talkalandı tam üylör,

Dalaadagı candardın,

195 Ne bolgonun kim bildi.

Acalı cok candarga,

Alda taala col beret.

Oroodogu egindi,

Cer carılıp citirdi.

200 Kapçıgaydan taş kulap,

Kara coldu bütürdü.

Teskeydegi cıgaçtı,

Ordu menen köçürdü.

Too carılıp toktoboy,

205 Aska taştar buzuldu.

Acalı cok adamdar,

Aman kaçıp kutuldu.

Kudurettin işi köp,

Oylop körçü uşunu.

210 Ayta bersem köp catır,

Bul öñdöngön kızıgı.

Töşöktögü adamdın

Biri ölüp, biri bar,

Kayda bolso alaamat,

215 Acalduga colugar.

Tam cıgılıp, taş tiyse,

Adamdın kaysı alı bar.

Beşiktegi bir bala,

Aman kaldı canıbar.

220 Talkalandı beşigi,

Tobokeldi kılıñar,

Bul öñdöngön «sonundan»,

Ayta berse dagı bar.

Solkuldadı Çoñ Kemin,

225 Küñgöydögü Baysoorun,

Tam cıgılıp, taş basıp,

Dalay candın ölgönün,

Bilgenderden surasak

Aytıp berdi körgönün.

230 Bir kança cer carılıp,

Isık Kölgö kirgenin.

Inanbasañ barıp kör,

Munu calgan debegin.

Alamattın belgisi,

235 Oylosoñuz carandar,

Akır zaman şumdugu,

Kara dacaal cacucdar,

Çıgar bolcol boldubu.

Kitepterde mazmunu,

240 Kelip turat çındıgı.

Ce bolboso kudayım,

Yer yarıldı o dursun.

165 Kaç tarafı dağ bastı,

Birbirini bırakmadan.

Şimdi dahi hatırlasa,

Yürek titriyor.

Korkutmamış da olsa.

170 Büyük Kemin'in halkı gibi.

Bin şükür Allah'a,

Korudu bizi öylece.

Pek iyilik oldu da

Tehlike bize göründü,

175 Zararı olup ey Allah'ım!

Fikrimiz kötü ayrıldı,

Mutfak eşyası titreyerek,

Çaydanlıkta sular döküldü.

Hangi birini söyleyeyim,

180 Düşündük zor ölümü.

Aklınızdan çıkarmayın,

Hükmü güçlü Allah'ı

Çüy'ün başı Büyük Kemin,

(Yok)

185 Çok yanı taş basıp

Yer çökmesinin olduğunu,

Yamaçtaki köknar.

Yeri ile kaydığını.

Görürlerdi dostlar,

190 Kudreti gösterdiğini.

Kaç tarafı toprak bastı.

Ondan vermiş ecelini.

Parçalandı evler,

Tarladaki canların,

195 Ne olduğunu kim bildi.

Eceli gelmemiş canlara,

Allahu Taala yol verir.

Oroodaki ekini,

Yer yarılıp yok oldu.

200 Dağ geçidinden taş yuvarlanıp,

Büyük yolu doldurdu.

Gölgedeki ağacı,

Yeri ile göçürdü.

Dağ yarılıp durmadan,

205 Yüksek taşlar yıkıldı.

Eceli gelmemiş adamlar,

Sağ salim kaçıp kurtuldu.

Kudretin işi çok,

Düşünsene bunu.

210 Söylesem çok var,

Buna benzeyen eğlencelisi.

Yataktaki adamın,

Birisi ölüp, birisi var,

Nerede olsa felaket,

215 Eceli gelene rastlar.

Ev devrilip taş değse,

Adamın hangi hali var.

Beşikteki bir çocuk,

Sağ kaldı maşallah.

220 Parçalandı beşiği,

Tevekkül ediniz,

Buna benzer «felaketten»,

Söylesem daha var.

Sallandı Büyük Kemin,

225 Güneydeki Baysoor'unu,

Ev devrilip, taş basıp,

Çok kişinin öldüğünü,

Bilenlerden sorsak

Söyledi gördüğünü.

230 Bir kaç yerin devrilip,

Isık Göl'e girdiğini.

İnanmasan gidip gör,

Buna yalan deme.

Alametin işareti,

235 Düşünseniz dostlar,

Ahir zaman hilesi,

Kara Deccal Yecücler,

Çıkma vakti oldu mu.

Kitaplarda anlamı,

240 Gelir doğruluğu.

Veya olmasa Allah'ım,




Bizge hayvat kıldıma

Yer silkinüp tuylamak

Yer silkinüp bırkırap

245 Yalgız oyu kalmadı

Şonnan beri zelzele cAdette yok tuyladı

Andan murun iki yıl

Bir kançalık çaykaldı

250 Kıyın boldu al dagı

Töşekdegi adamnı

Kalbırday kılup ırgadı

Anan soñgı kaşkardan

Dalay kışlak kıyradı

255 Yer dünyanı silkintüp

Yaratkandın farmanı

Ülkenlikin körgözüp

Abdan sonun buyrugu cAdetde bolgan iş bolsa

260 Karıkmaz idik oylanup

Körmekenge çıdamaz

Közü tuyukı bendenin

Saklap turar barçanı

Teñrim özü dem berüp

265 Rızkı birle nasibni

Çıkarup turar bir berüp

Halallıknı körgezüp cAkılluga cön berüp

Yerge zıynat bolsun dip

270 Kök şiberden öñ berüp

Aybat kılup ademke

Her bir vak kara yer

Kalkıldadı terbelüp

Allah Ta„âlâ işin kör

275 Asman yerler tirevsin cAkıl yetüp tursa da

Adem bende inavsız

Arşı kürsi levh kalem

Bar ikenin bilisiz

280 Ma„naların surasañ

Söz bolmaydı cüyesiz

Mu nav turgan yer, asman

Kündü körseñ çıraktan

Aydı yarık yarattı

285 Cüzi tonık ravşan

Aytup berir mollalar

Yahşı baykap surasañ

İmanıñda kuvvet bar

Aytkanına ınansañ

290 Inanbasañ ölümge

Barbay koyçı çıdasañ

Yer turalı süyledim

Kaysı kepke baratam

Bu da yaman söz imes

295 Barın işke çavatam

Asmanda bar ferişte

Havz-ı kevser bihişde

Buyruk kıldı adamga

Kara yerge cürüşke

300 cAkıl citüp bolmaydı

Narkı tübün bilişke

Bendesine layık

Kudretinen körüşke

Hayran kalıp turamız

305 Yer silkitüp cürüşke

Sabır bersün bendege

Salsa huday her işke

Çoñ Anciyan kiñ Kaşgar

Zelzeleden buzuldı

310 Acalı yok adamlar

Çıga kaçıp kutuldı

Takdir citken bendeler

Tamda kalıp tutuldı

Beş altı cıl içinde

315 Bir calamet baslanar

Baykap körçi uşunı

Solkuldadı kara yer cAkıldı can bile gör

İmanı bar ir bolsañ

320 İnsap menen cüre gör

Bizge aybat kıldıbı!

Cer silkinip tuylamak,

Cer silkinip bırkırap,

245 Calgız ayoo kalbadı

Şondon beri zilzala,

Adette cok tuyladı.

Andan murun eki cıl,

Bir kançalık çaykaldı,

250 Kıyın boldu al dagı,

Töşöktögü adamdı,

Kalbırday kılıp ırganı.

Andan soñgu Kaşkardan,

Dalay kıştak kıyradı.

255 Cer düynönü silkintip,

Caratkandın barmanı.

Ülköndügün körgözüp,

Abdan «sonun» buyrugu

Adette bolgon iş bolso,

260 Korkpos elek oylonup,

Körbögöngö çıdabas,

Közü tuyuk bendenin,

Saktap turar barçanı,

Teñirim özü dem berip,

265 Irıskı menen nasipti,

Çıgarıp turar bir berip,

Alaldıktı körgözüp

Akılduuga cöñ berip.

Cerge zıynat bolsun dep,

270 Kök şiberden öñ berip,

Aybat kılıp adamga,

Ar bir ubak kara cer,

Kalkıldadı terbelip.

Alda taala işin kör,

275 Asman cerdin tiröösün,

Akıl cetip tursa da,

Adam bende unoosuz,

Arşı kursi nuhkalam

Bar ekenin bilesiz.

280 Maanilerin surasañ,

Söz bolmaydı cüyösüz.

Uşu turgan cer asman,

Kündü körsök çıraktan,

Aydı carık carattı,

285 Cüzü carık rovşan.

Aytıp berer moldolor,

Cakşı baykap surasañ.

Iymanıñda kubat bar,

Aytkanına ınansañ

290 Inanbasañ ölümgö,

Barbay koyçu çıdasañ.

Cer tuuralı süylödüm,

Kaysı kepke baratam.

Buda caman söz emes,

295 Baarın işke caratam.

Asmanda bir berişte,

Auzi kouhar beyişte.

Kuyruk kıldı adamga,

Kara cerge cürüşkö.

300 Akıl cetip bolbodu,

Narkı tübün bilişke.

Bendesine ılayık

Kuduretinen körüşkö.

Ayran kalıp turabız,

305 Cer silkinip cürüştö.

Sabır bersin bendege.

Salsa kuday ar işke.

Çoñ Ancıyan, çoñ Kaşkar,

Zilzaladan buzuldu.

310 Acalı cok adamdar,

Çıga kaçıp kutuldu.

Tagdır cetken bendeler,

Tamda kalıp tutuldu.

Beş-altı cıl içinde

315 Bir alaamat baştalar.

Baykap körçü uşunu,

Solkuldadı kara cer.

Akılduu can bile kör,

Iymanı bar er bolsoñ,

320 İnsap menen cürö kör

Bize heybet mi gösterdi!

Yer sallanıp zıplayacaktı,

Yer sallanıp parçalanıp,

245 Tek ayı kalmadı

Şon'dan beri zelzele,

Adette yokken zıpladı.

Ondan önce iki yıl,

Birkaç defa sallandı,

250 Zor oldu o da,

Yataktaki adamı,

Kalbur gibi salladı.

Ondan sonraki Kâşgar'dan,

Çok kışlak yıkıldı.

255 Yeryüzünü titretip,

Yaradanın fermanı.

Büyüklüğünü gösterip,

Tamamen «iyi» buyruğu

Adette olan iş olsa,

260 Korkmaz idik düşünüp,

Görmeye dayanamaz,

Gözü kapalı kulun,

Hep korur bütününü,

Allah'ım kendisi nefes verip,

265 Rızık ile nasibi,

Çıkarır bir verip,

Helâl olanı gösterip

Akıllıya yön verip.

Yere süs olsun deyip,

270 Yeşil, taze ot gibi renk verip,

Heybet gösterip adama,

Her bir vakit kara toprak,

Dalgalandı sallanıp.

Allahu Taala'nın işini gör,

275 Göğün yerin desteğini,

Akıl yetse de,

İnsan kul inançsız,

Arşı kürsi nuhkalem(?)

Var olduğunu bilirsin.

280 Anlamlarını sorsan,

Söz olmaz doğrusuz.

Bu duran yer, gökyüzü,

Güneşi görsek ışıktan,

Ayı parlak yarattı,

285 Yüzü parlak ışıklı.

Söyler mollalar,

İyi izleyip sorsan.

İmanında kuvvet var,

Söylediğine inansan

290 İnanmasan ölüme,

Gitmesene katlansana.

Yer hakkında söyledim,

Hangi söze gidiyorum.

Bu da kötü söz değil,

295 Hepsini işte kullanacağım.

Gökte bir melek,

Kevser Havuzu cennette.

Buyurdu insana,

Kara yere (mezara) gidene.

300 Akıl yetmedi,

İlerideki aslını bilmeye.

Kuluna layık

Gücünden görmeye.

Hayran olup kalırız,

305 Yer sallanıp hareket ettiğinde.

Sabır versin kula.

Bıraksa Allah her işe.

Büyük Anciyan, büyük Kâşgar,

Zelzeleden yıkıldı.

310 Eceli gelmemiş adamlar,

Dışarı çıkıp kurtuldu.

Eceli gelen kullar,

Evde kalıp yakalandı.

Beş altı yıl içinde

315 Bir alamet başlar.

Gözleyip görürdü bunu,

Sallandı yeryüzü.

Akıllı kişi ile gör,

İmanı olan kişi olsan,

320 İnsaf ile yaşa.

2348 Ali TAN



Barça mü‟min din islâm

Bayka sözdi Kılıçdan

On sekiz miñ bu „âlem

Ordı mına yer, asman

325 Sekiz biriş cennetni

Rahmatınan yaratkan

Kâfir şeytan mel‟ûndı

Duzahına karatkan

Div peri adamdı

330 Bu dünyage taratkan

Kara yerdi silkitüp

Barça candı çıdatkan

Buyruk kılsa hudayım

Tavnı taşnı kulatkan

335 Almatını, Kaşġardı

Evvel mundı başladı

Andicandı zelzele

Bülündirüp taşladı

Süylemeyli hudaynıñ

340 Kudretinen başkanı

Barı tutaş kara yer

Munı bayġan bile kör

Yer silkinse bir yerge

Bilbey kalur başka il

345 Kudretine tañ kalıp

Yaratkandın işin kör

On sigiz miñ bu „âlem

Camgır tüşir havadan cAkıl citbes işler köp

350 Barı buyruk hudadan

Her mahluk canlarga

Nasib citir igemden

Carkıragan kün, asman

Üstümüzde kögergen

355 Barı turar mu„allak

Kudretine süyüngen

Asman yerlir tanapsız

Birbirine cölingen

Anan arkı tübüne

360 Oylap cakıl tükengen

Oylap cakıl citgizbey

Hayran hazır kaldırıp

Kara sunı şam kıldı

Karañgıga candırıp

365 Kanatlunı çıgardı

Cumurtkadan cardırup

Kudretine karagın cAklıñdı bardırıp

Oylasañız kitbiñiz

370 Töbeñizden cañılıp

Adatta yok iş bolur

Adam ficil buzulsa

Özimizden körek

Bireke curtdan kızılsa

375 Adatdagı iş imes

Ay menen kün tutulsa

Bu nimine iş boldı

Kudretinen sadaga

Kañtarılıp kara yer

380 Göçkü cürgen ne coruk

Oylap „akıl citalmas

Tevekkelde bolalık

Tavga bütken agaçlar

Tüzge barıp camalıp

385 Kanday coruk hudaya

İnsab tevfik kılalık

Yerdigenim kiñ Koçkar

Ayak yagı Simiz Bil

Nar yagına karasañ

390 Miltiregen Isık Köl

Yer silkinip carıldı

Baysavrundı barıp kör

Zelzeleden çoçıdı

Canı korkup talay il

395 Çoçıganda kantemiz

Sakla huday tevekkül

Çoñ Kiminde buzuldı

Oysı tavsı kança yer

Barça momun din islam,

Bayka sözdü Kılıçtan.

On segiz miñ bu aalam,

Ordu mına cer, asman.

325 Segiz beyiş canattı,

Rakmatınan caratkan.

Kapır, şaytan, malgundu,

Dozoguna karatkan.

Döö, peri, adamdı,

330 Bu düynögö taratkan.

Kara cerdi silkintip,

Baarı candı çıdatkan.

Buyruk kılsa kudayım,

Toonu, taştı kulatkan.

335 Almatını, Kaşkardı,

Abal mından baştadı.

Ancıyandı zilzala,

Bülündürüp taştadı.

Süylöböylü kudaydın,

340 Kuduretinen başkanı.

Baarı tutaş kara cer,

Munu baykap bile kör,

Cer silkinse bir cerge

Bilbey kalar başka el.

345 Kuduretine tañ kalıp,

Caratkandın işin kör.

On segiz miñ bu aalam,

Camgır tüşör avadan,

Akıl cetpes işter köp,

350 Barı buyruk kudaydan.

Ar makuluk candarga

Nasip ceter egemden.

Carkıragan kün, asman,

Üstübüzdö kögörgön,

355 Barı turar mugalak,

Kuduretine süyüngön.

Asman-cerler tanapsız.

Bir-birine cölöngön

Anan narkı tübünö,

360 Oylop akıl tügöngön.

Oylop akıl cetkizbey,

Ayran-azır kaldırıp,

Kara suunu şam kıldı,

Karañgıga candırıp.

365 Kanattuunu çıgardı,

Cumurtkadan cardırıp.

Kuduretine karagın,

Akılıñdı bardırıp.

Oylosoñuz ketpeñiz,

370 Toboñuzdan cañılıp.

Adette cok iş bolor,

Adam beyli buzulsa

Özübüzdön körölük,

Bereke curttan kısılsa.

375 Adettegi iş emes,

Ay menen kün tutulsa.

Bul emne iş boldu,

Kuduretine sadaga.

Kañtarılıp kara cer,

380 Köçkü cürgön ne coruk.

Oylop akıl cetalbas,

Tobokelde bololuk.

Toogo bütkön cıgaçtar,

Tüzgö barıp camalıp.

385 Kanday coruk kuday ay,

İnsap-topuk kılalık.

Cerdegenim keñ Koçkor,

Ayak cagı Semiz Bel,

Nar cagına karasañ,

390 Meltiregen Isık Köl,

Cer silkindi carıldı,

Baysoorundu barıp kör.

Zilzaladan çoçudu,

Canı çıgıp dalay el.

395 Çoçuganda kantebiz,

Sakta kuday tobokel.

Çoñ Keminde buzuldu,

Oyu-toosu kança cer.

Bütün mümin dini islâm,

Dikkat sözü Kılıç'tan.

On sekiz bin bu alem,

Yeri işte yer gök.

325 Sekiz behişt cenneti,

Rahmetinden yarattı.

Kâfir, şeytan, mel'unu,

Cehennemine attı.

Dev, peri, insanı,

330 Bu dünyaya dağıttı.

Toprağı sallandırıp,

Bütün canlıları sabrettirdi.

Emretse Allah'ım,

Dağı, taşı deviren.

335 Almatı'yı, Kâşgar'ı,

Önce buradan başladı.

Anciyan'ı zelzele ,

Perişan edip taşladı.

Söylemeyelim Allah'ın,

340 Kudretinden başkasını.

Hepsi tamamıyla toprak,

Bunu izleyip bil,

Yer sallansa bir yere

Bilmeden kalır başka halk.

345 Kudretine hayret edip,

Yaradanın işini gör.

On sekiz bin bu alem,

Yağmur düşer havadan,

Aklın yetmediği işler çok,

350 Bütün emir Allah'tan.

Her yaratı lmış cana

Nasip yeter sahibimden.

Parlayan güneş, gök,

Üstümüzde göğeren,

355 Hepsi durur anlaşılmaz,

Kudretine sevinen.

Gök yerler ölçüsüz.

Birbirine dayanan

Sonra diğerinin dibine,

360 Düşünüp akıl tükenmiş.

Düşünüp akıl yetiştirmeden,

Şaşkınlığı bırakıp,

Kara suyu mum yaptı,

Karanlığı aydınlatıp.

365 Kanatlıyı çıkardı,

Yumurtadan yardırıp.

Kudretine bak,

Akıl erdirerek.

Düşünseniz gitmeyin,

370 Tövbenizden yanılıp.

Adette olmayan iş olur,

Adamın huyu bozulsa.

Kendimizden görelim,

Bereket ülkeden azalsa.

375 Adetteki iş değil,

Ay ile güneş tutulsa.

Bu nasıl iş oldu,

Kudretinden sadaka.

Devrilip yeryüzü,

380 Göçük yürümesi nasıl iştir.

Düşünüp akıl yetemez,

Tevekkülde olalım.

Dağa yeşeren ağaçlar,

Düze vardılar yapışıp.

385 Nasıl iş ey Allah'ım,

İnsaf sabır edelim.

Oturduğum geniş Koçkor,

Uç tarafı Semiz Bel,

Nar tarafına baksan,

390 Parlayan Isık Göl,

Yer sallandı yarıldı,

Baysoor'unu gidip gör.

Zelzeleden korktu,

Canı çıkıp çok halk.

395 Korkunca ne yaparız,

Koru Allah'ım tevekkül.

Büyük Kemin'de bozuldu,

Alçak yeri dağı kaç yer.




Sonuç olarak, her geçiş dönemi eseri, içerisinde, hem gelenekten gelen özellikleri hem de

yeni olan özellikleri barındırır. Bu sebeple Kırgız yazılı edebiyatının ilk eseri olan Kıssa-i Zelzele adlı eserde dönemin geleneksel (Çağatay) imla özellikleri yanında Kırgız Türkçesi özelliklerinin de kullanılmaya başladığı görülmektedir.

Calpı curtka hudayım

400 Yahşılıktı bere kör

Din müsülman agayın

Saklaguçı hudayım

Ahir zaman bilgisi

Sizge beyan kılayın

405 Kitablarda sözi bar

Inanbasañ tabayın

Zaman şunday bolmagı

Yerge buzuk tolmagı

Her sonundan iş çıgar

410 Muna uşbu bolcolu

Bılkıdamas kara yer

Azav atday tuyladı

Sonın işler köp boldı

Şumlıgınan bendeni

415 Helaldıkka arzıbay

Sütke kılar savdanı

İsrafge mal çaçıp

Curtuñ kılar kavganı

Üstümüzde asman, kök

420 Ay birev yuldız köp

Kün çıkkanda tün kiter

Munun colı bir bölek

Adatdagı işler bul

Her canıvar töldimek

425 Mu nav âhir zamana

Yer silkinip dürlimek

Turar közüñ alayıp

Aytup ötdüm talay söz

Ahir zaman curtına

430 Kalkıldadı kara cer

Kaçan bolsa uykuda

Kança kepti süylidim

Bir çıkmadım uçına

Boldı munav bu sözüm

435 Bütkereyin tütesin

Molla Kılıç biçare

Ahir bir kün kitesiñ

Özüñüzdi baykaytın

İldi curtdı nitesiñ

440 Tevbe kılsañ künahge

Derecega citesiñ

Körüp kile catarmız

Ölkendirdiñ niçesin cÖmürüñçe süyledim

445 Kaysı birge tütesiñ

Kança gazal çıgardıñ

Kaydan cürüp citesiñ

Yerim Koçkar dalası

Curtum Kırgız arası

450 Temir, Bolat ulusum

Peşbikeski üyezi

İli curtum çirikçi

Uşu sözim razı

Törekildi babamız

455 Curtga ketken havazı cAyıp körbey oñdap koy

Bolsa sözüm çalası

Tamam boldı ahiri

Bu sözümniñ çaması.

Tamam

Calpı curtka kudayım,

400 Cakşılıktı bere kör.

Din musulman agayın,

Saktaguuçu kudayım.

Akır zaman belgisi,

Sizge bayan kılayın,

405 Kitepterde sözü bar,

Inanbasañ tabayın.

Zaman anday bolmogu,

Cerge buzuk tolmogu,

Ar sonundun iş çıgar,

410 Mına uşul bolcolu.

Bılkıldabas kara cer,

Azoo attay tuyladı.

Sonun işter köp boldu,

Şumdugunan bendenin.

415 Alaldıkka arzıbay,

Sütkö kılar soodanı.

Irıskıga mal çaçıp,

Curtuñ kıldı kooganı.

Üstübüzdö asman kök,

420 Ayı biröö, cıldız köp,

Kün çıkkanda tün keter,

Munun colu bir bölök.

Adettegi işter bul,

Ar canıbar töldömök.

425 Uşul akır zamana,

Cer silkinip tuylamak.

Turar közüñ alayıp.

Aytıp öttüm dalay söz,

Akır zaman curtuna.

430 Kalkıldadı kara cer,

Kaçan bolso uykuda.

Kança kepti süylödüm,

Bir çıkpadım uçuna.

Boldu mına bu sözüm,

435 Bütköröyün tötösün.

Moldo Kılıç beçara,

Akır bir kün ketesiñ.

Özüñüzdü baykaytın

Eldi curttu netesiñ.

440 Tobo kılsañ künögö,

Daracaga cetesiñ.

Körüp kele catabız,

Ölgöndördün neçesin.

Ömürüñçö süylödüñ

445 Kaysı birge tütösüñ.

Kança kazal çıgardıñ,

Kanday cürüp cetesiñ.

Cerim Koçkor dalaası,

Curtum kırgız arası.

450 Temir, Bolot boluşum,

Bişkekiskiy üyözü.

Eli curtum çerikçi,

Uşu sözüm ırası,

Törökeldi bababız,

455 Curtka ketken azabı.

Ayıp körböy oñdop koy,

Bolso sözüm çalası.

Tamam boldu akırı,

Bul sözümdün çaması.

Tamam

Bütün yurda Allah'ım,

400 İyiliği ver.

Dini Müslüman dostlar,

Koruyucu Allah'ım.

Ahir zaman işareti,

Size anlatayım,

405 Kitaplarda sözü var,

İnanmasan bulayım.

Zaman böyle olacaktı,

Yere bozuk dolacaktı,

Her felaketin işi çıkar,

410 İşte bu vadesi.

Titremez yeryüzü,

Vahşi at gibi sıçradı.

Felaketler çok oldu,

Dolandırıcılığından kulun.

415 Temizliğe değmeden,

Süte yapar ticareti.

Rızka mal saçıp,

Yurdun yaptı kavgayı.

Üstümüzde mavi gök,

420 Ayı bir yıldızı çok,

Güneş çıkıncagece gider,

Bunun yolu bir başka.

Adetteki işler bu,

Her canlı türeyecekti.

425 Bu ahir zaman,

Yer sallanıp sıçrayacaktı.

Gözün korkarak bakıp.

Söyledim çok söz,

Ahir zaman halkına.

430 Kımıldadı yeryüzü,

Ne zaman olsa uykuda.

Kaç sözü söyledim,

Bir çıkmadım ucuna.

Oldu işte bu sözüm,

435 Bitireyim doğrusunu.

Moldo Kılıç çaresiz,

Sonunda bir gün gidersin.

Kendinizi sağlama alın

Halkı yurdu ne yaparsın.

440 Tövbe etsen günaha,

Şerefli dereceye ulaşırsın.

Görüp geliyoruz,

Ölenlerin nicesini.

Ömrünce söyledin,

445 Hangi birine yetersin.

Kaç gazel çıkardın,

Nasıl gidersin.

Yerim Koçkor arazisi,

Yurdum Kırgız ili.

450 Temir, Bolot köyüm,

Bişkekiskiy ilçesi.

Halkı yurdumun asker,

Bu sözümün doğrusu,

Törökeldi babamız,

455 Yurda giden eziyeti.

Ayıp görmeden düzelt,

Olsa sözümün eksiği.

Tamam oldu sonunda,

Bu sözümün kudreti.

Bitti

2350 Ali TAN



KAYNAKÇA

AKSU, Nurettin, Ayfer Işık (1997), Türkiye Türkçösü - Kırgız Türkçösü Sözdügü, İstanbul: Milli

Eğitim Bakanlığı Yayını.

Türkçe Sözlük (2005), Türk Dil Kurumu Yayınları:549, Ankara.

YUDAHİN, K. K. (1985), Kirgizsko – Russkiy Slovar (Kırgızça-Orusça Sözdük) 1 A-K, Frunze.

YUDAHİN, K. K. (1985), Kirgizsko – Russkiy Slovar (Kırgızça-Orusça Sözdük) 2 L-Y, Frunze.

YUDAHİN, K. K. (1998), Kırgız Sözlüğü 1 A-J, (çev. Abdullah Taymas), Türk Dil Kurumu

Yayınları, Ankara.

YUDAHİN, K. K. (1998), Kırgız Sözlüğü 2 K-Z, (çev. Abdullah Taymas), Türk Dil Kurumu

Yayınları, Ankara.

Documents

Kıssa-i Zelzele'nin Kelime Kadrosu ve Geçiş Dönemi Özellikleri