\"Η μετάφραση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ από τον Ιάκωβο Πολυλά\"

$Page 1: \"Η μετάφραση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ από τον Ιάκωβο Πολυλά\"$
ΠΡΑΚΤΙΚΑΙΔ ΔΙΕΘΝΟΥΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ

27ndash30 Μαρτίου 2014

Μνήμη Ξ Α Κοκόλη

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΜΕΤΡΙΚΑ ΥΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΡΙΤΙΚΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ bull ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ

ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ bull ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣΜΕΤΡΙΚΑ ΥΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΡΙΤΙΚΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΑ

ΠΡΑΚΤΙΚΑΙΔ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ




Επιμέλεια Ίλια ΠαπαστάθηΣελιδοποίηση | Εξώφυλλο | epub Αθανασία Κοπανά

copy 2016 ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ | ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ | ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ISBN 978-618-82518-0-9

[ 5 ]

Περιεχόμενα

Προλογοσ 13

Λίζυ ΤσιριμώκουΣταθερά εδιπίτης 15

Αλεξάνδρα Κοκόλη amp Μαργαρίτα ΚαλαφάτηΧαιρετισμοί 19

Βικτωρία ΚαπλάνηΞενοφών Α Κοκόλης (1939-2012) Ένας οριστικά μισοτελειωμένος αποχαιρετισμός 21

Νίκη Eideneier-ΑναστασιάδηΤα laquoάνθη της πέτραςraquo και ο Ξενοφών 27

Φανή Καζαντζήμε την αγάπη μου ΞΑΚ 33

Ιωάννα ΝαούμΛίγα λόγια για τον ΞΑΚ 39

Δημήτρης ΔασκαλόπουλοςΞενοφών Κοκόλης Ένας εμμανής της λεπτομέρειας 45

Γιώργος ΚουμαρίδηςΤο αρχείο του Ξ Α Κοκόλη στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ 51

Κωστής ΠαπάζογλουΣεφαραδίτικη μουσική παράδοση της Θεσσαλονίκης57

Τασούλα Μ ΜαρκομιχελάκηΣχόλια ποιητικής στην τραγωδία του Κρητικου Θεάτρου Βασιλεύς ο Ροδολίνος (1647) 63

Μαριάννα ΠαφίτηlaquoEλέγαν του να παντρευτεί δεν ήθελε ποτέ του και τη ζωή τση μοναξάς αγάπα κrsquo ήρεσέ τουraquo Ψυχολογικές μεταβολές και κειμενικές μεταπλάσεις στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου 79

Αλέξανδρος ΚατσιγιάννηςΗ laquoανακάλυψηraquo της ευρωπαϊκότητας του Ερωτόκριτου από τη γενιά του rsquo30 Από υπόθεση αρχείου σε μείζον πολιτισμικό ζήτημα 95

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

[ 6 ]

Γιώργος ΚεχαγιόγλουlaquoBagatelleraquo και laquocosuccieraquo Ένας Χιώτης πρόδρομος του Κοραή κρίνει στα μέσα του 17ου αι γλώσσα και στιχουργία της έντυπης νεοελληνικής ποίησης 115

Τάσος Α ΚαπλάνηςΜέτρο και ομοιοκαταληξία στον νεοελληνικό 17ο αιώνα Η μαρτυρία του αυτόγραφου κώδικα BAR ms gr 37 129

Γιάννης ΞούριαςlaquoΟ τάφος του Ομήρουraquo (1818) Oι μετρικολογικές ποιητολογικές και ιδεολογικές παράμετροι μιας μετάφρασης του Κωνσταντίνου Κοκκινάκη 147

Αλεξησ ΠολιτηςΕπαναστάσεως αποτελέσματα στον έρωτα Προκαταρκτικές σημειώσεις για την απεικόνιση του έρωτα σε λογοτεχνικά κείμενα του 19ου αιώνα 161

Μάρω ΚαλαντζοπούλουΠολιτική φιλοσοφία και συγχρονη πολιτική ιστορία Τα μυθιστορήματα των αδελφών Σουτσων μεταξυ διαφωτισμου και ρομαντισμου 171

Αναστασία ΤσαπανίδουΚωνσταντινουπολιτικά μιας εικοσαετίας (1845-1865) Παυλος Καλλιγάς και Νικόλαος Δραγουμης 191

Παύλος ΑγγελόπουλοςΤο αναγνωστικό κοινό και η αξιολόγηση των έργων του Α Καρκαβίτσα (θεσμοί μηχανισμοί και κριτήρια) 205

Ναταλία ΔεληγιαννάκηΟ χειρισμός της τομής του δεκαπεντασυλλαβου 219

Αφροδίτη ΑθανασοπούλουΜετρικά ζητήματα στη φαναριώτικη ποίηση 231

Αντεια ΦραντζηΣάτιρα και ομοιοκαταληξία Σταθμοί στον 19ο και 20ό αιώνα 255

Βαρβάρα ΡούσσουΜορφολογική ελευθερία και γυναικεία ποίηση στο 19ο και 20ό αιώνα Από τον ρομαντισμό στη Μέλπω Αξιώτη 273

Αλίκη ΤσοτσορούΗ μεταφορά στον Σολωμό τον Κάλβο και τον Ελυτη 285


[ 7 ]

Μαρια ΚαραΐσκουΑνασυγκροτώντας τον laquoχαμένο χρόνοraquo Το βίωμα της παιδικότητας και η προβληματική της αναπαράστασής του στον laquoαυτοβιογραφουμενοraquo Παπαδιαμάντη 299

Διαμάντη ΑναγνωστοπούλουΛειτουργίες του ονείρου σε διηγήματα του Α Παπαδιαμάντη 313

Δημήτρης ΠολυχρονάκηςΜεταξυ ονείρου και ζωής H σημασία των παρεκβάσεων στην αφηγηματική τέχνη του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη 325

Αγγέλα ΚαστρινάκηΟ Χριστός στα χιόνια (Παπαδιαμαντικό) 335

Λένα ΑραμπατζίδουΑφιερωματικός λόγος για τον Καβάφη Η κριτική πρόσληψη μέσα από τα τευχη της Semaine eacutegyptienne (1929 1933) και των Παναιγυπτίων (1933) 345

Μαρία ΑθανασοπούλουΣιωνισμου επίσκεψις Τα εβραιολογικά ποιήματα του Κ Π Καβάφη 365

Νίκος ΜαυρέλοςΗ γραφή ως ταξίδι με πλοίο Oι μεταμορφώσεις μιας μεταφοράς στα laquoΠλοίαraquo του Καβάφη 379

Σταματία ΛαουμτζήAπό το laquoΜάταιος μάταιος Έρωςraquo (1886 1890) στο laquoΈνας Έρωςraquo (1896) H μεταφραστική διασκευή του K Π Kαβάφη 393

Paola Maria MinucciΟ Καβάφης και οι άλλοι Οι διαφορετικές αποδόσεις του Καβάφη στην Ιταλία 411

Μιχαήλα Καραμπίνη-ΙατρούΜεταφράζοντας Καβάφη σε Δυση και Ανατολή 423

Μιχάλης ΧρυσανθόπουλοςlaquoΛάφυρα ελληνικάraquo laquoβιβλία ελληνικάraquo laquoελληνική φρασιολογίαraquo laquoελληνικός ρυθμόςraquo H κατασκευή της έννοιας laquoελληνικός -ή -όraquo στην ποίηση του Καβάφη 437

Δημήτρης ΚαργιώτηςΗ παιγνιώδης φιλολογία 449


[ 8 ]

Λιλια ΔιαμαντοπούλουlaquoΤο μαυρο μυστικό είναι εδώraquo Οι μαυρες τρυπες στον αστερισμό της ποίησης Για μια ποιητική του κενου 463

Gaia ZaccagniΑναφορές στην πρώιμη laquoρεμπέτικηraquo μουσική σε κείμενα του A Παπαδιαμάντη Mεταφραστικές δοκιμές 481

Στέση ΑθήνηΟ Σουλτάν Μουράτ Ε΄ ή τα μυστήρια της τουρκικής δυναστείας Mια ανυπόγραφη παπαδιαμαντική μετάφραση 493

Γ Φαρίνου-Μαλαματάρη Κ Ιωαννίδου Δ Κιτσίνου Α Νικολέτου amp Κ Παπαδίνα

Παπαδιαμάντης μεταφράζων Η περίπτωση του Quo Vadis 509

Γεωργια Φαρίνου-Μαλαματάρη Εύη Κώστα amp Ελενα Μπιτσιάνη Ποῦ ὑπάγεις Η μετάφραση του Quo Vadis στην εφημερίδα Ακρόπολις 521

Κατερίνα ΚωστίουΌταν το κείμενο αντιστέκεται Για τη μετάφραση της ποίησης 533

Βασίλης ΛέτσιοςΗ μετάφραση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ από τον Ιάκωβο Πολυλά 551

Θάλεια ΙερωνυμάκηΗ laquoερμηνείαraquo της laquoερμηνείαςraquo Ο Κ Γ Καρυωτάκης ως μεταφραστής και ως αναγνώστης μεταφράσεων 563

Βασίλης ΒασιλειάδηςΗ κριτική της μετάφρασης Το παράδειγμα της σεφερικής μετάφρασης Η έρημη χώρα του T S Eliot 575

Δέσποινα ΝάσιουΜεταφράζοντας τον Έλιοτ προκλήσεις και αντιρρήσεις Οι περιπτώσεις των Γ Σεφέρη και Χ Βλαβιανου 591

Φίλιππος ΠαππάςΛογοτεχνική μετάφραση και Aριστερά Έντυπα τομές ρεπερτόριο (1901-1950) (πρόδρομη ανακοίνωση) 603

Σταυρούλα Γ ΤσούπρουΟ μεταφραστής Κοσμάς Πολίτης Eισήγηση για μια νέα ώθηση σε ένα παλαιό όσο και παραμελημένο ζήτημα 613


[ 9 ]

Λάμπρος ΒαρελάςΚοινές όψεις για τον καλλιτεχνικό δημιουργό στους Θεοτοκά Ελυτη Εμπειρίκο και Εγγονόπουλο 627

Κώστας ΚαραβίδαςΟ ποιητής ως κριτικός ο κριτικός ως ποιητής O Ελυτης και ο Σεφέρης του Μήτσου Παπανικολάου 637

Μάρθα ΒασιλειάδηΣεφέρηςndashΜαρώ Αποσπάσματα ερωτικου λόγου 653

Κυριάκος ΠαναγιώτουΓ ΣεφέρηςndashΟ Ελυτης Με αφορμή τη διδακτική μορφή δυο ποιημάτων 667

Ευριπίδης Γαραντούδης και Μάρα ΨάλτηΤο ερωτικό μπεστ-σέλερ της ελληνικής μοντέρνας ποίησης Το Μονόγραμμα και η πρόσληψή του 679

Mαρία Βαχλιώτηlaquohellipκι οι ποετάστροι με φθονουν σαν το στενότερο παπουτσιraquoΟ Γ Ρίτσος και η κριτική στον απόηχο του βραβείου Λένιν 691

Γιώργος ΑνδρειωμένοςΑνιχνευοντας τον πρώιμο Βρεττάκο 705

Μαίρη ΜικέΕσωτερικοί βρυκόλακες Oικογενειακές σχέσεις σε μυθιστορήματα της δεκαετίας του 1930 719

Γεωργία ΛαδογιάννηΟ πλανήτης και οι μυστηριώδεις κρυσταλλοι Η συνέχεια μιας έρευνας για τον Γ Σκαρίμπα του Ξ Α Κοκόλη 729

Ελένη ΚόλλιαΆγγελοι και μη Τέσσερα ονόματα στο πεζογραφικό έργο του Γιάννη Σκαρίμπα 737

Χριστίνα ΝτουνιάΛογοτεχνία και ζωγραφική Η laquoσυνάντησηraquo του Περικλή Γιαννόπουλου με τον Φελισιέν Ροπς 749

Χρηστοσ ΜπιντούδηςΛεοπάρντι Καρυωτάκης και οι νεκροζώντανοι δυο εποχών 761


[ 10 ]

Λίζυ ΤσιριμώκουΤι απέγινε εκείνο το μακρυ ποδάρι του φανταιζισμου 771

Νίκος ΦαλαγκάςΤο βλέμμα του νεκρου στη μετασυμβολιστική ποίηση 781

Ηβη ΚαζαντζήΛογοτεχνικές και πολιτισμικές διαδρομές ενός σονέτου Ή πώς μια αρκαδική νυμφη μεταμφιέζεται σε ελληνίδα και σεφαραδίτισσα βοσκοπουλα 797

Σοφία ΙακωβίδουΜποβαρισμός στη νεοελληνική λογοτεχνία Mια πρώτη διερευνηση 807

Λητώ ΙωακειμίδουΠέρα από το θεματικό δάνειο μια μετάγγιση υφους Ο Ντοστογιέφσκι και ο Φώκνερ στο μυθιστορηματικό συμπαν της Νίκης Αναστασέα 817

Θανάσης Β ΚούγκουλοςΗ πρόσληψη του λογοτεχνικου χώρου από τη νεοελληνική κριτική 831

Μαρίνα ΑρετάκηΗ ποιητική της συντομης φόρμας στο ΥΓ του Μανόλη Αναγνωστάκη 853

Σοφία ΒούλγαρηΟ ποιητής Μανουσος Φάσσης και η στρατηγική της ετερωνυμίας 865

Αγάθη ΧαραλάμπουςΟ διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη Η λέξη προδοσία 879

Δημήτρης ΚόκορηςΔείγμα κριτικής ωριμότητας από τον Μανόλη Αναγνωστάκη του Ξεκινήματος 891

Γιάννης ΔημητρακάκηςΔιερευνώντας τις λογοτεχνικές χρήσεις της γραμματικής και του συντακτικου Ζήσιμος Λορεντζάτος Ο Θησέας του Αντρέ Ζιντ 901

Μιλτοσ ΠεχλιβανοσΖήσιμος Λορεντζάτος Γιώργος Σεφέρης αντίπλευροι 14 δελτία με τον τρόπο του ΞΑΚ 913


[ 11 ]

Σωτηρία ΣταυρακοπούλουΗ αισθητική αμφιταλάντευση των λογοτεχνών της Διαγωνίου ανάμεσα στον μοντερνισμό και την παράδοση 927

Βάσω όικονομοπούλουΗ ελληνική αρχαιότητα στην ποίηση του Γιώργου Γεωργούση 937

Λουίζα χριστοδουλίδουεπιγράμματα και επιτάφιος λόγος στην ποίηση του Κυριάκου χαραλαμπίδη 949

μαρίνα Γρηγοροπούλουlaquoαναζητώντας χρόνοhellip βρίσκω λόγοraquo Τα εύρετρα της Κικής Δημουλά 961

ελλη ΦιλοκύπρουΤο βάθος του καθρέφτη στην ποίηση της Ζέφης Δαράκη 969

μαρίτα ΠαπαρούσηΗ λειτουργία του ονείρου στην ποίηση της μπίλης Βέμη Τα φυτά του ύπνου 985

Κυριακή χρυσομάλλη-Henrichανιχνεύσεις στους ι Καρυστιάνη (Τα σακιά) ν Δαββέτα (Η Εβραία νύφη) Π μάτεσι (Ο Παλαιός των ημερών) 997

Γεωργία ΠατερίδουΛόγος και σιωπή Ζητήματα ταυτότητας με επίκεντρο τη θεματική του πένθους στο μυθιστόρημα της ρέας Γαλανάκη Φωτιές του Ιούδα Στάχτες του Οιδίποδα 1011

[ 551 ]

Βασίλης Λέτσιος

Η μετάφραση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ από τον Ιάκωβο Πολυλά

Τα μεταφράσματα μικρά και μεγάλα είναι μόνο ένα μέρος από το μεγάλο έργο που άφησε ο Ιάκωβος Πολυλάς ανάμεσα σε ποιήματα διηγήματα κριτι-κά κείμενα παραμύθια και διαλόγους διδαχές λόγους πολιτικά κείμενα επι-στολές Ο Πολυλάς ασχολήθηκε με τη θεωρία και την πράξη της μετάφρασης ωστόσο όπως και αρκετοί άλλοι επτανήσιοι λόγιοι του 19ου αιώνα δεν υπήρξε αποκλειστικά μεταφραστής Και το ίδιο το μεταφραστικό του έργο ωστόσο γνωρίζει διαφορετικές εκφάνσεις Πρώτον είναι laquoμεταφραστικός αναγνώ-στηςraquo του Σολωμού (ο όρος ανήκει στον Βαλέτα) καθώς τα χρόνια της ακμής του ο Σολωμός σύμφωνα με τον Βαλέτα laquoέχει τον Πολυλά προχωρημένο πια στα γερμανικά και του μεταφράζει ldquoμε υπομονή κι αγάπη ακούραστηrdquo σrsquo ώρες βαθιάς πνευματικής περισυλλογής κι ανάτασης τα αισθητικά του Σίλ-λερ του Γκαίτε Έγελο κλπraquo1 Δεύτερον είναι επιμελητής των λογοτεχνικών μεταφράσεων του Σολωμού καθώς άλλοτε διορθώνει άλλοτε αντικαθιστά τη γραφή στο μετάφρασμα (βλ πχ την laquoΆνοιξηraquo του Metastasio) άλλοτε τη συμπληρώνει με στίχους που τους θυμάται από τις εκφωνήσεις του Σολωμού κτλ (βλ πχ τη μετάφραση της ραψωδίας Σ της Ιλιάδας)2 Τρίτον παράγει πρωτότυπο λογοτεχνικό μεταφραστικό έργο

Εντοπίζουμε μια πολυπραγμοσύνη και ευχέρεια τόσο ως προς το μεταφρα-στικό έργο του Πολυλά σε σχέση με άλλες πνευματικές δράσεις του όσο και ως προς τις πτυχές του ίδιου του μεταφραστικού του έργου μεταφράζει για τον ίδιο αλλά και για άλλους μεταφράζει πρωτότυπο έργο αλλά κάνει και επι-μέλεια μετάφρασης ή ως προς το πρωτότυπο μεταφραστικό έργο μεταφράζει από ελληνικές και ξένες παλιές και λιγότερο παλιές γλώσσες και ποικιλία κει-μενικών ειδών από τα αισθητικά και φιλοσοφικά κείμενα για τον Σολωμό έως τα λογοτεχνικά για τον ίδιο καθώς και μια ποικιλία λογοτεχνικών ειδών από το έπος και την ελεγεία έως την ερωτική ποίηση και το θέατρο αλλά και συγ-

1 Γ Βαλέτας (επιμ) Πολυλάς Άπαντα τα λογοτεχνικά και κριτικά Αθήνα Νίκας 1959 σ ιζ΄2 Λίνος Πολίτης (επιμ) Διονυσίου Σολωμού Άπαντα Τόμος πρώτος Ποιήματα Αθήνα Ίκαρος

1986 (11948) σ 372 373

ΒΑΣΙΛΗΣ ΛΕΤΣΙΟΣ

[ 552 ]

γραφέων από τον Όμηρο και τον Τυρταίο έως τον Τίβουλλο και από τους Goethe Schiller και Matthison έως τον Shakespeare Και δεν είναι ο μόνος με αυτό ή ανάλογο φιλολογικό-μεταφραστικό πρόγραμμα στα Επτάνησα του 19ου αιώνα πρόκειται ουσιαστικά για τη θέση και τη σημασία αυτής της πο-λυσχιδούς πνευματικής δράσης σε μια σειρά λογίων της Επτανησιακής Σχο-λής και ειδικότερα της Κερκυραϊκής Σχολής της οποίας ιδρυτής και θεμελιω-τής είναι ο Πολυλάς Οι Επτανήσιοι μετέφρασαν διασκεύασαν μιμήθηκαν από ξένες γλώσσες (αλλά και από τα αρχαία ελληνικά) λόγω της ευνοϊκότερης πρόσβασής τους στον δυτικό κόσμο και τα παραδείγματα δεν είναι καθόλου λίγα ήδη από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα αλλά προπαντός τον 19ο αι το με-ταφραστικό έργο θεωρώ γίνεται βάσει γλωσσικής (Σολωμός) και μεταφρα-στικής (Πολυλάς) θεωρίας Και ο Σολωμός μεταφράζει από τα αρχαία ελλη-νικά και από ξένες γλώσσες αλλά ο Πολυλάς μέσα από τη μεταφραστική του δραστηριότητα εισηγείται ένα συστηματικό μεταφραστικό πρόγραμμα με στό-χο τη διαμόρφωση της ελληνικής ως φιλολογικής γλώσσας με συνεργάτες μια ομάδα συγχρόνων και μεταγενεστέρων του της Κερκυραϊκής Σχολής (Γεώρ-γιος Καλοσγούρος Πόντιος Γλαύκος Λορέντζος Μαβίλης Κωνσταντίνος Θεοτόκης) που σκοπεύω να παρουσιάσω σε μονογραφία

Για το μεταφραστικό έργο του Πολυλά έχουν διατυπωθεί χρήσιμες επιση-μάνσεις σε μελέτες για την Επτανησιακή Σχολή (Θεοδόσης Πυλαρινός Ευ-ριπίδης Γαραντούδης κά)3 για το έργο του Πολυλά συνολικά (Δημήτρης Πολυχρονάκης)4 ή ειδικά για την Τρικυμία (Κ Γ Κασίνης)5 ωστόσο σίγου-ρα υπάρχει περιθώριο για επιπλέον κριτική προκειμένου να παρουσιαστεί στο σύνολό της αυτή η σύνθετη πτυχή της Επτανησιακής Σχολής Μέχρι τώρα έχουν μεν καταγραφεί μεταφράσματα (Πάνος Καραγιώργος Κ Γ Κασίνης)6 έχουν γίνει μορφολογικές παρατηρήσεις και συγκριτικές αναγνώσεις αλλά όλα αυτά σε στενή σχέση με το πρωτότυπο έργο ή με άλλα μεταφράσματα του

3 Θεοδόσης Πυλαρινός Επτανησιακή Σχολή Αθήνα Εκδόσεις Σαββάλας 2003 Ευριπίδης Γαρα-ντούδης Οι Επτανήσιοι και ο Σολωμός Όψεις μιας σύνθετης σχέσης (1820-1950) Αθήνα Καστανιώτης 2007 (12001)

4 Δημήτρης Πολυχρονάκης Ο κριτικός ιδεαλισμός του Ιάκωβου Πολυλά Ερμηνευτική παρουσίαση του αισθητικού και του γλωσσικού του συστήματος Ηράκλειο ΠΕΚ 2002

5 Κ Γ Κασίνης laquoΗ Τρικυμία του Πολυλά και οι άλλες μεταφράσεις του έργουraquo περ Πόρφυρας τχ 84-85 (1998) 275-312

6 Πάνος Καραγιώργος laquoΤο έργο των επτανήσιων μεταφραστώνraquo httpwwwtranslatumgrjournal2ionian-translatorshtm Κ Γ Κασίνης (επιμ) Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας ΙΘrsquo-Κrsquo αιώνας Αυτοτελείς εκδόσεις Τόμος πρώτος 1801-1900 Αθήνα Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων 2006

η μεταφραση τησ τρικυμιασ του σαιξπηρ απο τον ιακωβο πολυλα

[ 553 ]

πρωτότυπου έργου (Κ Γ Κασίνης)7 και από τη διαδικασία αυτή πολλά από τα επτανησιακά μεταφράσματα βγαίνουν αδικημένα Νομίζω ότι τα μεταφρά-σματα αυτά θα πρέπει να τα δούμε με μεγαλύτερη προσοχή σε σχέση με την εποχή τους σε σχέση με το υπόλοιπο έργο των μεταφραστών και των συγχρό-νων τους σε σχέση με τις ιδεολογικές και γλωσσικές θεωρίες και πράξεις των Επτανησίων και των Αθηναίων του 19ου αιώνα όχι για να επαληθεύσουμε για ακόμη μία φορά τι χάνεται στην ποιητική μετάφραση αλλά για να εξηγή-σουμε το τι και το πότε το πώς και το γιατί μεταφράζεται αυτό που μεταφρά-ζεται και τι ενδεχομένως σημαίνει αυτό κατά τη δεδομένη χρονική στιγμή για τη νεοελληνική γλώσσα και γραμματεία Σε ερωτήματα όπως τα παραπάνω θα προσπαθήσω να απαντήσω με κάποια συντομία στην παρούσα μελέτη με ει-δική αναφορά στη μετάφραση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ από τον Πολυλά που πρωτοδημοσιεύθηκε στην Κέρκυρα από το Τυπογραφείον Σχερία το 1855 και στη συνέχεια στην Αθήνα από τον Εκδοτικό Οίκο Γεωργίου Φέξη laquoμε σπανίας παραλλαγάς σύμφωνα με τας γλωσσικάς αντιλήψεις του Πολυλάraquo (βάσει του σημειώματος του εκδότη) το 19138

Η Τρικυμία δεν είναι η πρώτη δημοσιευμένη μετάφραση του Πολυλά Το 1851 κυκλοφόρησε σε ξεχωριστό φυλλάδιο μία κριτική για τη συλλογή δημο-τικών τραγουδιών του Αντώνιου Μανούσου (1850) και προσκολλήθηκε με τη μορφή προλόγου στο δεύτερο τεύχος της συλλογής Και ο Πολυλάς την ίδια περίπου εποχή συγκέντρωνε λαογραφικό υλικό (παροιμίες παραδόσεις τραγούδια γλωσσικό υλικό μύθους παραμύθια) σε μια συλλογή που μπορεί μεν να έμεινε ανέκδοτη και να χάθηκε ωστόσο ο γλωσσικός της θησαυρός αξιοποιήθηκε στις ομηρικές μεταφράσεις του (αλλά το θέμα αυτό δεν θα το θίξουμε εδώ) Ο πρόλογος του Πολυλά επαινεί τη συλλογή του laquoφωτισμένου από την ανάγνωση του υψηλού φιλολόγου Φωριέλraquo Μανούσου και επισημαί-νει τη laquoχρεία να μαζώξει τες νοητικές δύναμές του προς το καλό του έθνους και τέλος νrsquo αναπνέει εθνικά ώστε από την ατομική καλοπροαίρετη σύντρε-ξη να λάβει η Ελλάδα καθώς μία και την αυτή γλώσσα μία και την αυτή ηθι-

7 Κασίνης όπ8 Η Τρικυμία Δράμα Ουϊλιέλμου Σεΐκσπηρ Μετάφρασις Ι Πολιλλά Κερκυραίου Κέρκυρα Τυπο-

γραφείον Σχερία 1855 Ιάκωβος Πολυλάς Σαίξπηρ Η Τρικυμία Δράμα εις πράξεις 5 Μετάφρασις Ιακώ-βου Πολυλά εν Αθήναις εκδοτικός οίκος Γεωργίου Φέξη 1913 Οι laquoσπάνιαι παραλλαγαίraquo περιλαμβά-νουν τη νέα ορθογράφηση των ονομάτων του μεταφραστή και του συγγραφέα του πρωτότυπου έργου καθώς και άλλα κυρίως μορφολογικά στοιχεία (πχ η κατάληξη -όνω αποδίδεται ως -ώνω η χρήση της αποστρόφου περιορίζεται κτλ) Στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιούμε αναφορές από την έκδοση του 1855 (στο εξής Η Τρικυμία)


[ 554 ]

κή ζωήraquo9 Σε αυτό το ύφος αιτήματος για γλωσσική και ηθική ομοιογένεια ο Πολυλάς τοποθετεί ως μότο στο κριτικό αυτό κείμενο ένα μεταφρασμένο από τον ίδιο σχεδίασμα από τον Φάουστ του Γκαίτε

Το πνεύμα είμαι που πάντοτες αρνιέται και με δίκηο Τι κάθε πράγμα ως γεννηθή του πρέπει να χαλιέται

Έτσι καλλιό rsquoταν τίποτις να μην γεννιέται Μάθε κειο που αμαρτιά κειο που φθορά κειο που κακό σεις λέτε

της ύπαρξής μου είναι πνοή και της ουσιάς μου ρίζα10

Ο Γκαίτε επιλέγεται σε πρώτο επίπεδο λόγω του θαυμασμού του για τα ελλη-νικά δημοτικά τραγούδια (το 1815 μετέφραζε κάποια από αυτά και τα παρου-σίαζε) αλλά το αρνητικό πνεύμα των λόγων του Μεφιστοφελή (καλύτερα να χαλάει κάτι να αμαρτάνει να φθείρεται να είναι κακό παρά να μη γεννιέται) συνάδει με το laquoπατριωτικό κι εθνικόν αίσθημα ριζωμένο μέσα σε κάθrsquo ευγε-νική ψυχήraquo που διαποτίζει τον πρόλογο στο πνεύμα της ανάγκης για μόρ-φωση του laquoνοητικά νεκρούraquo έθνους

Το πρώτο αυτό μεταφραστικό σχεδίασμα του Πολυλά είναι δηλωτικό νο-μίζω του τι θα ακολουθήσει Ο Πολυλάς θα συνδυάζει τη μετάφραση με κρι-τικά κείμενα και μελέτες που θα laquoτοποθετούνraquo τα μεταφράσματα μικρά και μεγάλα στον πνευματικό κόσμο του μεταφραστή και θα αναδεικνύουν τις γλωσσικές και φιλολογικές αρχές του Αυτό θα το δούμε να γίνεται σε όλη την πορεία πρώιμη και ώριμη ενασχόλησης του Πολυλά με τη μετάφραση με χα-ρακτηριστικότερα παραδείγματα τη μετάφραση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ και τη laquoΜελέτη εις την Τρικυμίανraquo (που θα δούμε σε λίγο) τη μετάφραση του Άμλετ επίσης του Σαίξπηρ και τα δύο συνοδευτικά κείμενα το laquoΠροοί-μιον στην μετάφραση του Αμλέτουraquo και τη laquoΜελέτη στον Αμλέτοraquo (1889) τη μετάφραση του laquoΕλεγείου Γ raquo του Τίβουλλου και το προλόγισμα με τίτλο laquoΗ ποιητική μετάφρασιςraquo (1891) κτλ

Τα δύο κείμενα το μετάφρασμα και το συνοδευτικό κριτικό κείμενο (δεν είναι πάντα με αυτή τη σειρά) θα πρέπει να συνεξετάζονται Το κριτικό κεί-μενο για την Τρικυμία πχ εισέρχεται ήδη από την πρώτη του παράγραφο στην καρδιά των νοημάτων του πρωτότυπου έργου με την παραδοχή ότι το μετάφρασμα είναι κατώτερο

Ενώ προσφέρω εις τους ομογενείς μου την μετάφρασιν αξιολόγου δράμα-τος του μεγάλου Σέϊκσπηρ μου συμφέρει να παρακινήσω τον αναγνώστη να

9 Βαλέτας (επιμ) όπ (σημ 1) σ 8610 Όπ σ 85


[ 555 ]

εμβαθύνη εις την ουσία του ίσως μαγεμμένος από τα κάλλη της ιδέας οπού το ζωογονεί μου γνωρίση χάρη ότι τον έκαμα μέτοχο του πολύτιμου θησαυ-ρού και μου συγχωρέση τα πολλά ελαττώματα της μεταφράσεως έως να κάμη άλλος άλλη καλύτερη11

Η τελευταία αυτή αναφορά δεν είναι απλώς δείκτης μετριοφροσύνης του νεαρού λόγιου αλλά και της προσδοκίας ότι θα υπάρχει συνέχεια σε αυτό το εγχείρημα και ότι το μετάφρασμά του θα επιδέχεται βελτιώσεις όσο θα βελτιώ-νεται και η ελληνική φιλολογική γλώσσα που είναι και το ζητούμενο Το τε-λευταίο αυτό λέγεται με ευκρίνεια στο ώριμο κριτικό του κείμενο με τίτλο laquoΗ ποιητική μετάφρασιςraquo όπου η η δημοτική (για την οποία μιλούσε στο κριτικό κείμενο του 1851) φαίνεται να εισέρχεται σε ένα laquoαγώναraquo μία αναμέτρηση με laquoτας μορφωμένας γλώσσας των αρχαίων και των νεωτέρωνraquo προκειμέ-νου να αποδειχθεί κατά πόσο μπορεί να αποτελέσει laquoόργανον φιλολογικόνraquo

Σήμερον δε όταν ήδη πολλοί αισθάνωνται την ανάγκην να δοθή εις την γλώσσαν μας άλλη φιλολογική διαμόρφωσις συμφωνοτέρα προς την φύσιν της και τον οργανισμόν της θα ήταν καλόν να εννοήσωμεν ότι εις την λύσιν του προβλήματος τούτου ολίγον θα ωφελήση η ξερή και ψυχρά θεωρία έως ου δεν ανευρεθούν και δεν χρησιμοποιηθούν τεχνικώς οι αφανείς θη-σαυροί της δημοτικής μας γλώσσης διότι τότε μόνο θα αποδειχθή το ζητούμενον δηλαδή κατά πόσον αυτή έχει μέσα της την ικανότητα να γίνη όργανον φιλολογικόν Εάν πιστεύωμεν εις τον προορισμόν της τούτον ας έχωμεν και το θάρρος να την μεταχειρισθώμεν εις αγώνα με τας μορφωμένας γλώσσας των αρχαίων και των νεωτέρων

Εις τούτο αποβλέπει η προκείμενη μετάφρασις [hellip]12Ζητούμενο λοιπόν είναι η ελληνική ως laquoόργανον φιλολογικόνraquo και σε αυτό σύμφωνα

με τον Πολυλά μπορούν να συνδράμουν οι laquoαφανείς θησαυροί της δημοτικής γλώσσαςraquo

Το εγχείρημα της Τρικυμίας του Πολυλά αποτελεί ένα τρόπον τινά μανιφέστο για την εποχή ως προς την πράξη της λογοτεχνικής μετάφρασης καθώς επι-χειρούνται μέσω αυτής αρκετά πράγματα για πρώτη φορά Ειδικότερα είναι η πρώτη δημοσιευμένη μετάφραση πλήρους έργου του Σαίξπηρ στα ελληνικά γράμματα Είναι επίσης το ντεμπούτο (με την έννοια της ολοκληρωμένης έκ-δοσης) του νεαρού προστατευόμενου του Σολωμού που ήταν για πολλούς ζητούμενο αν μπορούσε να είναι άλλο από φιλολογικός βοηθός του Το και-νούργιο δεν είναι ότι μεταφράζει θέατρο (υπάρχει μια σοβαρή επτανησιακή παράδοση πίσω του στη Ζάκυνθο στην Κεφαλονιά κα) Το καινούργιο επί-σης δεν είναι ότι μεταφράζει Σαίξπηρ (το έκανε και ο Σολωμός μιμούμενος το τραγούδι της Δεσδεμόνας το έκανε και λίγα χρόνια πριν ο Κερκυραίος Αν-

11 Η Τρικυμία σ α΄12 Βαλέτας (επιμ) όπ (σημ 1) σ 306-307


[ 556 ]

δρέας Θεοτόκης μεταφράζοντας στο laquoκοινό ιδίωμαraquo τον Μάκβεθ του Σαίξ-πηρ το 1842 που δημοσιεύεται τελικά το 1862) Το καινούργιο είναι ότι μέσω της επιλογής αυτής τίθεται από τον Πολυλά σε κάποια εφαρμογή το πρόγραμ-μα του Σολωμού της Κέρκυρας χωρίς τα αρνητικά του Σολωμού δηλαδή δεν αφήνει αδημοσίευτο το έργο δεν το αφήνει σε αποσπασματική μορφή και επι-πλέον το συνοδεύει με μελέτη (κριτικό κείμενο) δηλαδή laquoντύνει και στολί-ζειraquo το νέο πνευματικό εγχείρημα του προσδίδει κύρος και το laquoεντάσσειraquo στο νέο του γλωσσικό και λογοτεχνικό περιβάλλον

Γιατί επιλέγει ο Πολυλάς τον Σαίξπηρ Για το θέμα αυτό μπορούν να μας διαφωτίσουν οι ακόλουθοι από τους σολωμικούς στοχασμούς που συνοδεύουν τους Ελεύθερους πολιορκημένους

Μελέτησε καλά τη φύση της Ιδέας και το υπερφυσικό και γεννητικό βάθος της ας πετάξη έξω το φυσικό μέρος και τούτο ας τεθή αβίαστα εις όργανα εθνικά

Αλλά όπως φθάση τινάς εις τούτο ανάγκη να μελετήση τον υποστατικόν ίσκιον όπου θα βγάλη έξω τα σώματα μεσrsquo από τα οποία αυτός θα φανερωθή με εκείνα ενοποιημένος Και μέσα εις αυτά τα σώματα ας εκφρασθή εις όλα τα μέρη του έργου η εθνικότης όσο το δυνατό πλέον εκτεταμένη Τοιουτοτρόπως η Μεταφυσική έγινε Φυσική

Πάρε και σύμπηξε δυνατά μίαν πνευματική δύναμη και καταμέρισέ την εις τόσους χαρα-χτήρες ανδρών και γυναικών εις τους οποίους νrsquo ανταποκρίνωνται εμπράκτως τα πάντα Σκέ-ψου καλά αν τούτο θα γένη ρωμαντικά ή αν είναι δυνατό κλασσικά ή εις είδος μιχτό αλλά νόμιμο Του δεύτερου είδους άκρο παράδειγμα είναι ο Όμηρος του πρώτου ο Σείκσπηρ του τρίτου δεν γνωρίζω [hellip]13

Προς αυτή τη διαδικασία laquoσύμπηξηςraquo laquoμίας πνευματικής δύναμηςraquo ο Πο-λυλάς θα ξαναμεταφράσει Σαίξπηρ (Άμλετ 1889) αλλά θα μεταφράσει και Όμηρο ndash το ώριμο πλέον μετά το 1870 έργο του πάλι με δημοσιεύσεις πάλι με πλήρη κείμενα πάλι με μελέτες Και δεν θα είναι ο μόνος που θα κάνει αυτό από τους σύγχρονους και μεταγενέστερους της Κερκυραϊκής Σχολής Χαρα-κτηριστικά θα αναφέρω το μεταφραστικό εγχείρημα του διαδόχου του Πολυ-λά Κωνσταντίνου Θεοτόκη να ξαναμεταφράσει τα έργα του Σαίξπηρ που με-τέφρασε ο Πολυλάς ενθαρρύνοντας έτσι έναν ενδοκερκυραϊκό διάλογο μέσω της λογοτεχνικής μετάφρασης που όμως δεν θα προλάβουμε να δούμε εδώ

Και γιατί η Τρικυμία από τα έργα του Σαίξπηρ Το έργο λέει ο Πολυλάς αναφέρεται σε laquoένα παλαιό μεγάλο αδίκημα [που] έμεινε ατιμώρητοraquo Η laquoλύ-σιςraquo επέρχεται μέσα από laquoένα υπερφυσικόν όργανονraquo τη μαγεία laquoαλλάraquo λέει laquoθέλει φανή ότι εάν από ένα μέρος τούτο το φοβερό εργαλείο ημπορή

13 Πολίτης (επιμ) όπ (σημ 2) σ 209


[ 557 ]

να θεωρηθή ως το μέτρον του ύψους του υποκειμένου οπού το μεταχειρίζεται από τrsquo άλλο αυτό δεν βιάζει διόλου τα φυσικά ιδιώματα του ανθρώπου επειδή ενώ φαίνεται ότι όλα τα υποκείμενα του δράματος υποτάσσονται εις εκείνη την παντοδύναμη και μυστική μαγεία αυτά πραγματικώς ενεργούνε σύμφωνα με τη φύσιraquo14 Νομίζω ότι ο Πολυλάς επιλέγει την Τρικυμία συνειδητά ή ασυ-νείδητα ακριβώς επειδή είναι τόσο κοντά στους σολωμικούς στοχασμούς και σε ώριμα σολωμικά ποιήματα με αποκορύφωμα φυσικά τον Κρητικό Η τρι-κυμία η ακτή που δεν ονομάζεται η επικοινωνία του κεντρικού ήρωα με το μεταφυσικό στοιχείο (Φεγγαροντυμένη-Άριελ) η σχέση του ιδιωτικού με το δημόσιο η αποκατάσταση της ηθικής τάξης είναι μόνο κάποια από τα κοινά θεματικά στοιχεία Φέρω ενδεικτικά το ακόλουθο απόσπασμα ως παράδειγμα θεματικής σύγκλισης

ΦΕΡΔΙΝ Τούτrsquo η μουσική πού να rsquoναι rsquoς τον αέρα τάχα ή rsquoς την γη πλια δεν αχάει ndash και βέ-βαια κάποιον θεόν του νησιού συνοδεύει Σε βράχο απάνου καθούμενος και ξανακλαίοντας του πατρός μου του βασιλέα το καταπόντισμα άκουσα κrsquo εσιγοσίμωσε κοντά μου αυτή η μουσική απάνου rsquoς τα κύματα ημερόνοντας το θυμό τους και το πάθος μου με τον γλυκό της ήχο Από rsquoκει την ακολούθησα ή κάλλιο μrsquo έσυρrsquo εκείνη ndash Αλλrsquo εχάθη όχι αρχίζει πάλι15

Ο Πρόσπερος στον επίλογο του έργου λέει laquoΤώρα τα μάγια μου είνrsquo όλα χαλασμένα και δεν έχω παρά τη δική μου δύναμη και αυτή είναι ολίγηraquo στοι-χείο που θυμίζει από το χωρίο των στοχασμών του Σολωμού την αναφορά laquoΤοιουτοτρόπως η Μεταφυσική έγινε Φυσικήraquo

Επίσης ο Πολυλάς επιλέγει θεωρώ την Τρικυμία και για τον κεντρικό του ήρωα

Ποτέ ίσως η ποίησις δεν έπλασε έναν χαρακτήρα τόσο βαθύν και υψηλόν όσο είναι εκείνος του Πρόσπερου ενώ εις την ψυχή του δεν κοιμούνται αλλά μάλιστα ευρίσκονται εις όλην την ενέργειάν τους τrsquo ανθρώπινα πάθη αυτά υποτάσσονται όλα εις τον λόγον και από τούτον τον θρίαμβον του λόγου πηγάζει μία πράξις η οποία μετέχει της θείας δυνάμεως και μακροθυμίας16

Είναι μια ιδέα περισσότερο διαισθητική αλλά ίσως ο Πολυλάς διαβλέπει στον εμβληματικό αυτό χαρακτήρα με τις μαγικές ιδιότητες τον ίδιο τον Ποιητή (όχι απαραίτητα τον Σολωμό) που καταφέρνει να διασώσει από την laquoτρι-κυμίαraquo τις ηθικές αξίες και να τις μετουσιώσει σε ποιητικό λόγο Προς αυτό τn συνειρμό με οδήγησε η αναφορά του Παναγιώτη Μουλλά ότι ο Πολυλάς laquoδημιουργεί ένα πρόσωπο-προσωπείο τον τσαγκάρη Λάζαροraquo (με αναφορά

14 Η Τρικυμία σ β΄15 Η Τρικυμία σ 2116 Η Τρικυμία σ θ΄


[ 558 ]

στον Κώδωνα) που συνυποστηρίζεται θεωρώ από μια αναφορά του ίδιου του Πολυλά για το θέμα της (σιλλερικής) εξάλειψης της προσωπικότητας όπως διατυπώνεται στο laquoΠόθεν η μυστικοφοβία του κ Σπ Ζαμπελίουraquo (1860) laquoΕξαλείφει ο καλός ποιητής (και γενικώς ο μέγας συγγραφέας) την προσω-πικότητά του εις την απόλυτη αλήθεια την οποίαν προσπαθεί να εκφράσει εις τα πλάσματά τουraquo17 Κατrsquo αναλογία δεν θα απέκλεια συσχετισμούς του Πρόσπερου με τον Ποιητή καθώς και οι δύο για τον Πολυλά laquoυποτάσσο-νται εις τον λόγον και από τούτον τον θρίαμβον του λόγου πηγάζει μία πρά-ξη η οποία μετέχει της θείας δυνάμεως και μακροθυμίαςraquo

Και πώς μεταφράζονται όλα αυτά Σε έμμετρο ή πεζό λόγο Σε ποια μορ-φή της ελληνικής γλώσσας Ο Πολυλάς αξιοποιεί την παράδοση ευρωπαϊκών μεταφράσεων έργων του Σαίξπηρ σε πεζό λόγο και ειδικότερα στα γερμανικά και τα ιταλικά To 1766 δημοσιεύονται στα γερμανικά έργα του Σαίξπηρ σε πεζό λόγο από τον Wieland έργο που ολοκληρώνεται την επόμενη δεκαετία από τον Eschenburg ενώ το 1831 δημοσιεύεται το σύνολο των έργων του Σαίξ-πηρ στα ιταλικά επίσης σε πεζό λόγο από τον Carlo Rusconi Ίσως είναι και μια ασφαλέστερη επιλογή για τον νεαρό και φοβισμένο Πολυλά επιλέγοντας τον πεζό λόγο αντί για τον έμμετρο (πχ τον δεκαπεντασύλλαβο) αποφεύγει οποιαδήποτε σύγκριση με τον Σολωμό (ειδικά εφόσον αποδεχτούμε ότι ο Κρη-τικός θυμίζει κατά σημεία την Τρικυμία) Ωστόσο άσχετα αν το παραπάνω ισχύει ή όχι η ώριμη μετάφραση του Άμλετ τριάντα πέντε περίπου χρόνια αρ-γότερα θα είναι έμμετρη (σε δεκατρισύλλαβο) όπως έμμετρες θα είναι και οι μεταφράσεις του Ομήρου (σε δεκαπεντασύλλαβο) αλλά και άλλες κι έτσι ο Πολυλάς εμφανίζεται και ως προς το θέμα της μορφής πολυπράγμων (ευέλι-κτος) καθώς εναλλάσσει σε βάθος χρόνου την έμμετρη ή πεζή μορφή των με-ταφρασμάτων του αναδεικνύοντας τον δυναμικό χαρακτήρα της μετάφρασης από τη μια και επικοινωνώντας από την άλλη μέσω του έμμετρου ή πεζού λόγου με διαφορετικές παραδόσεις κάθε φορά

Ο Peter Mackridge λέει ότι laquoτη δεκαετία του 1850 σημειώθηκε μια ανα-ζωπύρωση στην υποστήριξη της γραπτής χρήσης της προφορικής γλώσσας από τους Επτανήσιουςraquo και αναφέρει ως παραδείγματα πρώτον έναν φαντα-στικό διάλογο του οποίου οι βασικοί χαρακτήρες είναι ο Εκδότης και ένας Σοφολογιότατος (laquoως σιωπηρός φόρος τιμής στον Σολωμόraquo) που λειτουρ-γεί ως πρόλογος στη συλλογή δημοτικών τραγουδιών του Μανούσου που

17 Παναγιώτης Μουλλάς laquoΙάκωβος Πολυλάς Πανοραμική θέαraquo περ Πόρφυρας τχ 84-85 (1998) 148 150


[ 559 ]

ανέφερα προηγουμένως και δεύτερον τη μετάφραση της Τρικυμίας laquoσε δη-μώδη πεζό λόγοraquo18 Πράγματι στο μετάφρασμα του Πολυλά αποτυπώνονται σε γραπτό λόγο και κάποια στοιχεία προφορικότητας όπως πχ ιδιωματικά γλωσσικά στοιχεία αλλά και αποσπασματικές μετρικές φράσεις που ο προφο-ρικός λόγος στα νέα ελληνικά δεν αποκλείει εύκολα (πχ τον ιαμβικό δεκαπε-ντασύλλαβο αυτούσιο ή τα ημιστίχιά του) Αυτό όμως που αποκτά περισσό-τερο ενδιαφέρον είναι ότι το μετάφρασμα και το συνοδευτικό του κριτικό κεί-μενο δεν παρουσιάζουν μεγάλες γλωσσικές αποκλίσεις Ο Πολυλάς τριάντα περίπου χρόνια μετά τον σολωμικό Διάλογο στην προσπάθειά του να εγκα-θιδρύσει την προφορική γλώσσα της εποχής ως φιλολογική αντλεί και για τα δύο κειμενικά είδη το μετάφρασμα του θεατρικού έργου και το συνοδευτικό κριτικό κείμενο από τους laquoαφανείς θησαυρούς της δημοτικής γλώσσαςraquo

Θα επικεντρωθώ στους δύο παραπάνω εκφραστικούς τρόπους που βρί-σκουμε στο μετάφρασμα και όχι στο κριτικό κείμενο ώστε να αναδειχθεί η μερική γλωσσική και εκφραστική απόκλιση ανάμεσα στα δύο κειμενικά είδη Έμμετρο στίχο θα βρούμε στο μετάφρασμα στα σύντομα εμβόλιμα τραγούδια του Άριελ και του Στέφανου Κατά το πρότυπο των πρώιμων σολωμικών με-ταφρασμάτων και ποιημάτων19 ο Πολυλάς θα δοκιμάσει να μεταφράσει τα σύντομα αυτά τραγούδια σε ιδιότυπα μετρικά σχήματα με ομοιοκαταληξία (βλ πχ το τραγούδι του Άριελ που αποτελείται από δύο τρίστιχα των 8+8+6 συλλαβών ή το τραγούδι του Στέφανου που αποτελείται από επτά δίστιχα των 8+6 συλλαβών)20 Επιπλέον μπορεί μεν να παραδεχόμαστε ότι το μετάφρα-σμα δεν είναι σε έμμετρο στίχο (όπως το πρωτότυπο) αλλά θα πρέπει να ανα-γνωρίσουμε ότι δεν αποφεύγει τις σκόρπιες μετρικές φράσεις που συχνότερα σχηματίζουν τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο ή τα ημιστίχιά του τα οποία έχουν ήδη παγιώσει τη θέση τους στον ελληνικό προφορικό λόγο Για παράδειγμα στον λόγο της Μιράντας laquoΑχ ίσια κατά την καρδιά μου ήρθε κrsquo έκρουσrsquo εκείνrsquo η βοή Οι άμοιροι εχαθήκανraquo βρίσκουμε στη σειρά (εδώ με πλάγια στοιχεία) τα δύο ημιστίχια του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου ενώ στα λόγια του Πρό-σπερου στο παράδειγμα laquoΣτραβός είναι rsquoς τα ήθη του καθώς εις τη μορφή τουraquo ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος είναι πλήρης21 Έτσι από τη μια μεριά

18 Peter Mackridge Γλώσσα και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα 1766-1976 μτφρ Γρηγόρης Κον-δύλης επιμ Peter Mackridge και Κώστας Σίμος Αθήνα Πατάκης 2013 σ 219

19 Βασίλης Λέτσιος laquoΟ Σολωμός ως μεταφραστής των ποιητικών μορφώνraquo στο Πρακτικά Ι΄ Διεθνούς Πανιόνιου Συνεδρίου υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Αθηνών Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών Κέρκυρα 30 Απριλίου-4 Μαΐου 2014 (υπό έκδ)

20 Η Τρικυμία σ 40 4421 Η Τρικυμία σ 4 92


[ 560 ]

σε μια εποχή καταγραφής και δημοσίευσης της προφορικής ποίησης (και από τον ίδιο τον Πολυλά) επαληθεύεται η αυτονόητη σχέση προφορικού και γρα-πτού λόγου ως προς την αποτύπωση του τελευταίου ενώ προοικονομούνται κατά κάποιο τρόπο οι μεταγενέστερες έμμετρες μεταφράσεις του Σαίξπηρ από τον Πολυλά τον Θεοτόκη κά

Τα ιδιωματικά γλωσσικά στοιχεία (που δεν θα βρούμε στο συνοδευτικό κριτικό κείμενο) είναι επίσης σποραδικά ενώ τα περισσότερα είναι συγκε-ντρωμένα σε συγκεκριμένους χαρακτήρες (πχ τον Στέφανο) χρησιμοποιώ-ντας έτσι κατά το πρότυπο της Βαβυλωνίας του Χατζή-Ασλάν Βυζάντιου (1836) την ήδη γνωστή στο ελληνικό θέατρο σχέση της προφορικής ομιλίας και των ιδιωματικών-διαλεκτικών χρήσεων με το κωμικό στοιχείο Σε μία σκη-νή με τον Στέφανο τον Τρίνκουλο και τον Κάλιμπαν πχ θα συναντήσουμε συγκεντρωμένους ιδιωματικούς τύπους όπως laquoβουτσίraquo (βαρελάκι κρασιού) laquoπριχούraquo (πρωτού) laquoπροβατήτεraquo (περπατήστε) laquoδεν φελάειraquo (δεν ωφε-λεί) laquoΕ το ε τοraquo (νάτο νάτο) laquoσόνειraquo (φτάνει) laquoμου πονείraquo (λυπάμαι) κτλ22 Αυτό πάντως που θα πρέπει να συνεκτιμηθεί σε σχέση με την παραπά-νω διαπίστωση είναι ότι ιδιωματικά γλωσσικά στοιχεία δεν θα βρούμε μόνο στον λόγο λαϊκών ή κωμικών τύπων αλλά και στον σοφό Πρόσπερο του οποί-ου ο λόγος αντιπροσωπεύει την πνευματική ηγεσία και τις ηθικές αρχές πχ laquoξεβουβάσουraquo για το laquospeakraquo laquoβαργομάςraquo για το laquomoodyraquo ή laquoο κίσ-σεραςraquo για το laquothe ivyraquo που συνδυάζονται όμως με λογιότερους τύπους όπως laquoτωόντιraquo κτλ23 στοιχείο που για την εποχή του Πολυλά μπορεί να διαβαστεί ως ένδειξη γλωσσικής προσέγγισης με τη λογιοσύνη της Αθήνας ενώ για τη δική μας εποχή προοικονομεί τη σύγχρονη αντίληψη της ελληνι-κής γλώσσας που ελεύθερα αντλεί από τις μορφές της ανάλογα με το μορφω-τικό επίπεδο του χρήστη και την περίσταση Πράγματι ιδιωματικές αναφορές όπως οι παραπάνω (laquoξεβουβάσουraquo laquoβαργομάςraquo) αναπαριστούν την κατά σημεία υποτιμητική διάθεση του ηγετικού Πρόσπερου σε βάρος του Άριελ που ωστόσο στο τέλος του έργου αποκαθίσταται

Ο Πολυλάς λίγα χρόνια πριν από τον θάνατο του Σολωμού θα ακολουθή-σει στο νεανικό αυτό μετάφρασμα τα γλωσσικά μαθήματα του μέντορά του και μάλιστα κατά σημεία αυτό αποτυπώνεται και γλωσσικά Το laquowith a charmraquo που συναντάμε στα λόγια του Άριελ αποδίδεται από τον Πολυλά ως laquoμrsquo ένα μάγευμαraquo24 θυμίζοντας χρήσεις της λέξης laquoμάγεμαraquo από τον Σολωμό στους

22 Η Τρικυμία σ 54 55 55 55 56 56 59 αντίστοιχα23 Η Τρικυμία σ 18 14 8 8 αντίστοιχα24 Η Τρικυμία σ 14


[ 561 ]

Ελεύθερους πολιορκημένους (laquoΜάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρηraquo) Η φράση του Στέφανου laquoOut orsquo thrsquo Moon I do assure theeraquo απο-δίδεται από τον Πολυλά laquoΦεγγαροκατέβατος σε βεβαιόνωraquo25 απηχώντας το πρώτο συνθετικό της Φεγγαροντυμένης που βρίσκουμε στον Κρητικό ή το laquowhat strange fish Hath made his meal on theeraquo μεταφράστηκε ως laquoποίο τέρας του πελάου σrsquo εχορτάσθηraquo26 που σε αυτό το πλαίσιο συζήτη-σης ενθαρρύνει συσχετισμούς με τον σολωμικό laquoΠόρφυραraquo (laquoτρανό θεριό πελάγουraquo laquoο τίγρης του πελάγουraquo)

Συνοψίζοντας το εγχείρημα Τρικυμία του Πολυλά συνδυάζει πολλές πρω-τοβουλίες που αντλούν μεν από το παρελθόν και το παρόν (Σολωμός) αλλά αντιπροτείνουν και νέες πνευματικές πρακτικές ολοκληρώνουν συνοδεύουν με κριτικά κείμενα δημοσιεύουν Είδαμε ότι μεταφραστικά εγχειρήματα όπως η Τρικυμία μπορούν να διαβαστούν σε σχέση με τις πνευματικές τάσεις της εποχής αλλά και σε σχέση με το έργο μεταφραστικό και πρωτότυπο του ίδιου του μεταφραστή αλλά και προγενέστερων και συγχρόνων του Προσπαθήσα-με να εξηγήσουμε βάσει ποιου σκεπτικού επιλέγεται από τον Πολυλά ο Σαίξ-πηρ και το συγκεκριμένο έργο αλλά και πώς διαβάζονται οι μορφολογικές επιλογές του μεταφραστή στα συμφραζόμενα της εποχής Ερωτήματα του τύπου αν η μετάφραση ήταν καλή ή πιστή στο πρότυπο έργο δεν συζητήθη-καν όμως μέσω αυτού το εγχειρήματος οι laquoαφανείς θησαυροί της δημοτικής γλώσσαςraquo έγιναν λιγότερο laquoαφανείςraquo ο laquoαγών με τας μορφωμένας γλώσ-σας των αρχαίων και των νεωτέρωνraquo εντατικότερος και γονιμότερος και αυτό αποτέλεσε κέρδος για τη φιλολογική μας γλώσσα

25 Η Τρικυμία σ 4726 Η Τρικυμία σ 31

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ bull ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣΜΕΤΡΙΚΑ ΥΦΟΛΟΓΙΚΑ ΚΡΙΤΙΚΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΑ

ΠΡΑΚΤΙΚΑΙΔ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ






ISBN 978-618-82518-0-9

[ 5 ]


Προλογοσ 13














[ 6 ]














[ 7 ]














[ 8 ]















[ 9 ]














[ 10 ]














[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]






ISBN 978-618-82518-0-9

[ 5 ]


Προλογοσ 13














[ 6 ]














[ 7 ]














[ 8 ]















[ 9 ]














[ 10 ]














[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]




[ 5 ]


Προλογοσ 13














[ 6 ]














[ 7 ]














[ 8 ]















[ 9 ]














[ 10 ]














[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 6 ]














[ 7 ]














[ 8 ]















[ 9 ]














[ 10 ]














[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 7 ]














[ 8 ]















[ 9 ]














[ 10 ]














[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 8 ]















[ 9 ]














[ 10 ]














[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 9 ]














[ 10 ]














[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 10 ]














[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 11 ]









[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]




[ 551 ]






1986 (11948) σ 372 373


[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 552 ]








[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 553 ]






[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 554 ]











[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 555 ]









[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 556 ]










[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 557 ]









[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 558 ]






[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 559 ]







[ 560 ]






[ 561 ]





[ 560 ]






[ 561 ]





[ 561 ]




Documents

\"Η μετάφραση της Τρικυμίας του Σαίξπηρ από τον Ιάκωβο Πολυλά\"