Historia pojęcia „ideologia” w świetle semantyki historycznej Reinharta Kosellecka

Kaja Puto

II rok SUM MISH UJ

Celem niniejszej pracy jest analiza funkcjonowania pojęcia ideologii w świetle semantyki

historycznej Reinharta Kosellecka. Przedstawię pokrótce założenia i metodologię historii

pojęć, co pozwoli mi uchwycić pojęcie ideologii jako przedmiotu badania tą metodą.

Następnie wyróżnię zasadnicze etapy przemian pojęcia i powiąże je z przemianami

społeczno-historycznymi, stosując metodologię zaproponowaną przez Kosellecka. Na końcu

zastanowię się, jakie perspektywy ma przed sobą pojęcie, które zdawało się na pewnym etapie

burzliwego rozwoju skompromitowane.

Założenia historii pojęć

Nie ma sensu definiować pojęć w oderwaniu od ich historii i wieloznaczności. Słowa mogą

trwać przez epoki przy swoich znaczeniach lub przekuwać się w swoje przeciwieństwa –

istotne jest to, co za tym stoi, co jest przyczyną, kontekstem i skutkiem tych zmian. Oto – w

skrócie – koncepcja Reinharta Kosellecka, przedstawiciela „szkoły bielefeldzkiej”, wspólnie z

którą zastosował swoją teorię w praktyce, tworząc ośmiotomowy słownik Geschichtliche

Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialer Sprache in Deutschland

[Podstawowe pojęcia historii. Historyczny leksykon języka polityczno-społecznego w

Niemczech].

Pomysł, by pożenić semantykę z historią społeczną, zainspirowany był pracami

dziewiętnastowiecznych mediewistów niemieckich, poświęconymi odtwarzaniu

średniowiecznych pojęć. Historycy ci zainteresowani byli pojęciami, które zniknęły lub

których znaczenie uległo zatarciu. Badania prowadzili w przekonaniu, że pozwoli im to na

rzetelniejszą krytykę źródeł1. Mark Bevir, politolog z University of California, rozpatruje

historię pojęć w kontekście równolegle (druga połowa XX wieku) rozwijających się tendencji

w podejściu do historii intelektualnej: w kontekście historii ducha (Wilhelm Dilthey, Ernest

1 M. Widzicka, Semantyka historyczna w ujęciu Reinharta Kosellecka. Zarys problematyki [w:]

„Historyka” 2010 t. XL, s. 46.

Cassirer) oraz historii idei (Friedrich Meinecke). W odróżnieniu od tych postaw historia pojęć

nie rozpatruje swojego przedmiotu w oderwaniu od kontekstu społecznego, nie poszukuje ich

istoty, lecz odtwarza ich rozwój wewnątrz historii2.

Koselleck decyduje się na takie ujęcie tematu skutkiem przekonania, że język sam w sobie nie

odzwierciedla treści, z którą mamy do czynienia w rzeczywistości. Referuje Monika

Widzicka: „Język oferuje zaledwie jeden z aspektów tego, czym świat rzeczywisty jest

najprawdopodobniej dla człowieka. Językowe zmiany postrzegania świata dokonują się w

sposób ciągły – trwa nieustanna przemiana osądów w zależności od sytuacji, znajdująca

odbicie w języku”3. Dlatego Koselleck zdecydował się wypracować metodę, która pozwoli na

opis wszystkich doświadczeń, które pociąga za sobą użycie partykularnego pojęcia. Pojęcia w

ujęciu Kosellecka nie tylko oznaczają rzeczywistość, ale i pozwalają odtworzyć uwikłany w

historyczność stosunek do rzeczywistości.

Podejście tego rodzaju pozwala rozróżnić między historią rzeczywistości a historią

świadomości zbiorowej, a jednocześnie stać się pośrednikiem między tymi dwiema

narracjami. Koselleck zwracał bowiem uwagę na zatarcie różnic między historią pierwszego

(zdarzeniową) a drugiego (badaniem pamięci zbiorowej) stopnia4. W kontekście pojęcia

ideologii będzie to miało dodatkowe znaczenie, do czego wrócę.

Metodologia historii pojęć

We wprowadzeniu do Semantyki historycznej Koselleck proponuje schemat analizy pojęć.

Metodologia przeznaczona do badań historycznych wzmocniona zostaje aspektami z

dziedziny komunikacji (szerzej: filozofii) oraz językoznawstwa. Analiza historii danego

pojęcia powinna uwzględniać z jednej strony zarówno aspekt synchroniczny i diachroniczny,

z drugiej – semazjologiczny i onomazjologiczny. Koselleck zaznacza jednak, że

uwzględnienie wszystkich elementów analizy nie zawsze jest możliwe.

Wspólne zastosowanie pary zaczerpniętej z dziedziny komunikacji ma na celu odkrycie

struktury znaczeń, a także szczelin między porządkiem świadomości a rzeczywistości: analiza

2 M. Bevir, Review: Begriffsgeschichte [w:] „History and Theory” 2000 nr 2, s. 274.

3 M. Widzicka, op. cit., s. 49.

4 R. Traba, Druga strona pamięci [online], http://tygodnik.onet.pl/historia/druga-strona-pamieci/dfphg

[dostęp: 05.06.2015].

synchroniczna odsłania wielowarstwowość znaczeń, ich społeczne konteksty w danej epoce

(jak i przez kogo wykorzystywany był termin?) diachroniczna – wydobywa ich przemianę w

kontekście następujących po sobie epok (co działo się z pojęciem?). Para „lingwistyczna”

natomiast pozwala na rekonstrukcję różnorodności znaczeń: analiza semazjologiczna odsłania

wszystkie znaczenia istotne dla procesu historycznego (jakie znaczenia pojęcia są dla nas

istotne?), onomazjologiczna – odnotowuje terminy powiązane w danym momencie z naszym

pojęciem: synonimy czy terminy pokrewne (co jeszcze odnosi się do znaczenia pojęcia?)5.

Ideologia jako przedmiot badania historii pojęć

Należy zastrzec, że historia pojęć nie zajmuje się wszystkimi słowami, jakie można znaleźć w

słowniku: Koselleck wyróżnia pojęcia z szerszego zbioru słów.

Znaczenie [pojęcia – przyp. aut.] związane jest tu wprawdzie ze słowem, ale karmi się także intencjonalną

treścią myślową, kontekstem pisemnym lub ustnym, sytuacją społeczną. […] Pojęcie musi pozostać

wieloznaczne, aby móc być pojęciem. […] Słowo staje się pojęciem, gdy pełnia znaczeniowych polityczno-

społecznych zależności treściowych nasyci jakieś słowo, to właśnie słowo, to jedno konkretne słowo.6

Widzimy więc, że pojęcia, oprócz tego, że pozostają wieloznaczne, wielowektorowe (a

znaczenia te ulegają przemianom), powinny – co dość oczywiste – być dla semantyki

historycznej interesujące, tzn. być powiązane w ten czy inny sposób (jako pojęcie polityczne,

społeczne, kulturowe, naukowe itp.) z przemianami dziejowymi. Ostatecznie to właśnie

zrozumienie współzależności dziejowych jest celem Kosellecka – a przeto interesować nas

będzie zastosowanie „podstawowych pojęć historii”.

Że pojęcie ideologii zalicza się do tego rodzaju pojęć – co do tego trudno mieć wątpliwości,

sam Koselleck umieścił je zresztą w swoim leksykonie. To oczywiście nie jest dowód

przesądzający, dlatego wykażemy niżej, że jest to pojęcie nośne, które powstało i znalazło

zastosowanie w specyficznych warunkach, u zarania epoki nowoczesności, niosąc jeszcze za

sobą pewne przednowoczesne właściwości. Później zmieniło znaczenie o 180 stopni, by u

schyłku nowoczesności znaleźć zastosowanie praktyczne, co poskutkowało – upraszczając –

odrzuceniem pojęcia jako takiego, ogłaszano wówczas – skutecznie czy nieskutecznie –

kolejne „końce ideologii”.

5 R. Koselleck, Semantyka historyczna, red. H. Orłowski, Poznań 2001, s. 39-42.

6 Ibidem, s. 42.

Co interesujące, choć nie kluczowe dla niniejszego szkicu, najbardziej znaczące dla dziejów

(w sensie: najściślej z ich rozwojem związane) znaczenie ideologii wydaje się osiągnięciem

kluczowym dla celów przyświecających Koselleckowi: marksistowskie pojęcia ideologii

oddziela porządek świadomości i porządek rzeczywistości (czyni to oczywiście wtórnie i

odwrotnie względem Kanta, ale dopiero u Marksa – w epoce nowoczesności – umieszczone

jest to w kontekście politycznym). Pozwala to uniknąć zagrożenia, któremu przeciwdziała

swoją metodą Koselleck: nakładania się na siebie historii i pamięci zbiorowej.

Stajemy obecnie przed wyzwaniem ujęcia pojęcia ideologii w sposób, który pozwoli

przeprowadzić analizę zgodnie z metodologią i celami Kosellecka. Ruchliwość desygnatów

tego pojęcia skłaniała wielu badaczy do przeprowadzania podziałów w obrębie rozumienia

tego terminu. Ograniczmy się do przedstawienia dwóch.

Najsłynniejszy bodaj podział zaproponował Karl Mannheim, który podzielił ideologię na

partykularną (indywidualną, dotyczącą wyobrażeń jednostki) i totalną (dotyczącą całej epoki

czy grupy społecznej)7. Podział ten okazuje się nieprzydatny: w perspektywie semantyki

historycznej ideologia partykularna jest nieistotna. Inny, bardziej szczegółowy podział

zaproponował Stanisław Kozyr-Kowalski. Badacz rozpatruje ideologię w pięciu aspektach:

jako naukowa teoria idei, fałszywe pojmowanie idei, współczynnik humanistyczny (w

naukach przyrodnicznych), współczynnik nie-egalitaryzmu oraz problematyczna wiedza

pozanaukowa8. Kozyr-Kowalski nazywa swój podział strukturalno-historycznym, ale w

gruncie rzeczy nie spełnia on tej definicji, wyróżnione typy dotyczą raczej zastosowania dla

różnych nauk (współczynnik humanistyczny) lub są uszczegółowieniem typu w ramach

określonej ideologii (współczynnik nie-egalitaryzmu wobec fałszywego pojmowania idei).

W niniejszym szkicu zastosujemy więc podział zgodny z epokami historycznymi, który

pozwoli uchwycić napięcie między pojęciem ideologii a przemianami społeczno-

politycznymi. Zanalizujemy więc status pojęcia ideologii w epoce przednowoczesnej

(częściowo – pojęcie pojawiło się już w nowoczesności i jest – co udowodnimy – na wskroś

nowoczesne, ale jego pierwsze użycie nosi znamiona przednowoczesności: takie przesunięcie

jest dla Kosellecka interesujące), nowoczesnej (w której ideologia miała znaczenie najściślej

związane z przemianami dziejowymi) i ponowoczesnej (kiedy pojęcie ideologii zostało z

7 K. Mannheim, Ideologia i utopia, tłum. J. Miziński, Lublin 1992, s. 52-58.

8 S. Kozyr-Kowalski, Ideologia a prawda [online], http://www.staff.amu.edu.pl/~kozyr/ideologia.htm

[dostęp: 06.06.2015].

różnych względów odrzucone jako takie).

Najwyraźniej zasadnicze zmiany w pojęciu ideologii odsłania perspektywa epistemologiczna:

na progu nowoczesności pojęcie to oznaczało ogólną refleksję o zasadach ludzkiego

poznania, w nowoczesności zaczęło odnosić się do iluzji i kłamstwa, a w epoce

ponowoczesnej straciło wyraźne znaczenie, ponieważ poststrukturalizm sprzeciwił się pojęciu

prawdy (a więc i kłamstwa). Uchwyciwszy tę różnicę, możemy rozpocząć analizę metodami

semantyki historycznej; pozostaje jedynie zreferowanie Koselleckowskiego pojęcia „czasu

siodła”, co pozwoli możliwie ściśle zrozumieć zastosowany w niniejszej pracy podział na

epoki.

Charakterystyka „czasu siodła” według Kosellecka

Koselleck „czasem siodła” nazywa okres, w którym odbywa się „zasadnicza przemiana

znaczeniowa klasycznych toposów”9, czyli droga pojęć ku nowoczesności. Czas siodła

zaczyna się mniej więcej w połowie XVIII wieku: jego początek i koniec zależy od regionu

Europy (Koselleck mówi o obszarach językowych).

Cechami charakterystycznymi czasu siodła jest demokratyzacja pojęć (rozszerzenie pola ich

zastosowania oraz ich popularyzacja), ich uczasowienie (zyskują jakość oczekiwania,

celowości, ruchliwości), ideologizacja (uabstrakcyjnienie podatne na wypełnianie treściami)

oraz – wypadkowa pierwszych trzech – polityzacja (pluralizm świata społecznego pozwala na

różnorodną interpretację)10.

Polityzacja pojęć otwiera pole do tworzenia zdolnych do działania politycznego (dziś

powiedzielibyśmy performatywnych politycznie) neologizmów: „stosunek pojęcia do tego, co

powinno być pojmowane, ulega odwróceniu, przesuwa się na korzyść sugestii językowych,

które mają oddziaływać jako czynnik kształtowania przyszłości”11.

Przednowoczesne pojęcie ideologii

Pierwsze więc użycie słowa ideologia odnotowano w czterotomowych Éléments d’idéologie,

9 R. Kosseleck, op. cit., s. 30.

10 Ibidem, s. 30-36.

11 Ibidem, s. 36.

pismach wydanych w 1796 roku przez Antoine’a Louisa Destutta de Tracy. Wraz z innymi

naukowcami, m.in. Pierrem Cabanisem, Maine de Biranem czy André Marie Ampèrem

założył on Association des Idéologues, stowarzyszenie ideologów.

Destutt de Tracy postulował powstanie ideologii rozumianej jako nauka o ideach, której celem

miało być wyjaśnienie podstawowych procesów poznawczych (idei/wrażeń w sensie

kartezjańskim). W ramach ideologii idee miały zająć określone miejsce i odgrywać określoną

rolę w świecie społecznym oraz w przyrodzie.

Ideologowie kontynuowali tradycję oświeceniowego sensualizmu Étienne’a de Condillaca i

Nicolasa de Condorceta. Proste, empiryczne wrażenia, które stanęły u podstaw epistemologii

sensualizmu, miały być w tym ujęciu wyłącznym przedmiotem badań naukowych.

Jeśli przyjrzymy się destuttowskiej ideologii w ujęciu synchronicznym, zrozumiemy,

dlaczego chronologicznie (i częściowo semantycznie) nowoczesne pojęcie, jakim jest

ideologia, należy u swojego zarania do przednowoczesności. W terminologii Kosellecka

należałoby powiedzieć, że ideologowie rozpoczęli „czas siodła” tego pojęcia. Ideologia jest w

tym ujęciu przednowoczesna, ponieważ nie rozróżnia wrażeń pochodzących z porządku

politycznego i naturalnego, traktując wszystkie jako naturalne, a przeto nie działa jako

narzędzie do prowadzenia polityki. Ponadto nie jest uczasowiona, to znaczy, nie jest celowa w

sensie historycznym, służy do opisu. Dlatego też Michel Foucault w Słowach i rzeczach

nazywa ideologię Destutta ostatnią filozofią klasyczną, stawiającą sobie za cel objęcie

wszystkich reprezentacji składających się na ludzką wiedzę12. Przede wszystkim więc

ideologia Destutta nie uwzględnia pluralizmu społecznego, który sprawia, że treść polityczna

podatna jest na różne interpretacje, a przeto nie może być zbadana naukowo.

W ocenie porządku diachronicznego należy najpierw zwrócić uwagę na czynniki, które

antycypują nowoczesne pojęcie ideologii: skonstatować jej antymetafizyczność oraz

antyteologiczność. Destutt de Tracy uważał, że są to doktryny nienaukowe, a przeto nie

nadają się do zbudowania nowego ładu społecznego. Ideologowie byli przekonani o

uniwersalności i neutralności swojego projektu, dlatego planowali wprowadzenie „ideologii”

do szkół jako podstawowego przedmiotu nauczania. Intencja była więc nowoczesna, ale

12 M. Foucault, Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, tłum. T. Komendant, Gdańsk 2006, s.

218-220.

rezultat okazał się kleską. Pomysł, by ująć jedną strukturą fakty dotyczący przyrody, życia

społecznego i ludzkiego poznania był nierelewantny dla nowych czasów. Zauważył to

Napoleon, wytykając ideologom nieliczenie się z rzeczywistością i z potrzebami działania

politycznego (a więc brak możliwości polityzacji pojęcia). To właśnie on pierwszy raz użył

słowa ideologia, nadając mu odcień pejoratywny, co rozpoczęło nowoczesny, właściwy etap

w historii pojęcia13.

Krótko wspomnę o aspektach lingwistycznych: znaczenie destuttowskiego pojęcia ideologii

pokrywa się z jego etymologią (gr. idéa ‘kształt’, ‘postać’, ‘przedstawienie’, ‘pojęcie’; lógos

‘słowo’, ‘nauka’, czyli nauka o ideach), co dość oczywiste, zważywszy na to, że termin ten

był wówczas neologizmem. Istotne dla naszego badania – uchwycenia rozwoju pojęcia w

historyczności – są dwa fakty semazjologiczne. Po pierwsze więc interesuje nas odnoszenie

się pojęcia do naukowości i filozofii przyrody (racjonalizm), po drugie – zaliczanie w poczet

idei wrażeń z dziedziny „ekonomii politycznej”. Pod tym szerokim pojęciem kryją się zalążki

dziewiętnastowiecznych nauk: socjologii i politologii, a także pluralizacji doktryn

ekonomicznych. Z pierwszym znaczeniem wiąże się aspekt onomazjologiczny pojęcia: wśród

istotnych dla przemian dziejowych synonimów można wyróżnić naukową filozofię przyrody

(i społeczeństwa jako jej części) czy naukowy światopogląd.

Nowoczesne pojęcie ideologii

(Przeważnie) pejoratywne pojęcie ideologii w pełni skonceptualizowali Karol Marks i

Fryderyk Engels w Ideologii niemieckiej. Najogólniej rzecz biorąc, pojęcie to oznacza

fałszywe pojmowanie miejsca i roli idei w przestrzeni społeczno-historycznej, fałszywe

poznanie, a więc w pewnym sensie filozofowie podążyli za krytyką Napoleona. To znaczenie

pojęcia ideologia w zróżnicowanym wydaniu wciąż pozostaje płodne na gruncie nauk

społeczno-politycznych.

Żeby jednak w pełni uchwycić różnorodność znaczeń nadanych ideologii przez Marksa i

Engelsa zacznijmy analizę od aspektu semazjologicznego. Marks i Engels wykreowali

przynajmniej trzy pokrewne znaczenia pojęcia ideologii. Pierwsze, najważniejsze, to

wspomniane już fałszywe poznanie, czyli zbiór poglądów, których funkcją jest afirmowanie

aktualnego układu ekonomiczno-politycznego, wyznawanych przez ludzi nieświadomych

13 K. Mannheim, op. cit., s. 59.

faktu, że poglądy te są produktem danego systemu. Drugie, które może (ideologia burżuazji),

ale nie musi, pokrywać się z pierwszym, to zbiór instrumentalnych poglądów danej klasy,

które napędzają w nich wolę walki o władzę i jej utrzymania. Trzecie, szersze, potencjalnie

tylko pejoratywne, to ogólny system pojęć niedotyczących przedmiotów materialnych

obowiązujący w danej epoce14. U schyłku nowoczesności terminem tym określano (Sigmund

Freud, Émile Durkheim) też – co nie stoi zresztą w sprzeczności z poprzednimi znaczeniami –

totalitarne i globalistyczne prądy polityczne.

W kwestii onomazjologicznej powinniśmy wyróżnić synonim odnoszący się przede

wszystkim do pierwszego znaczenia, czyli pojęcie fałszywej świadomości. W kontekście

ostatniego znaczenia należałoby wspomnieć totalitaryzm. W tym miejscu należy także

przytoczyć intuicje Karla Mannheima oraz Vilfredo Pareto: znaczenie ideologii nadane temu

pojęciu przez Marksa i Engelsa fragmentarycznie istniało przed ukonstytuowaniem się

pojęcia, innymi słowy, istniało coś w rodzaju „ideologicznego myślenia”. Mannheim

przywołuje w tym miejscu idole Francisa Bacona, Pareto – logikę materialną Artura

Schopenhauera15.

W porządku synchronicznym należy przede wszystkim ująć ideologię jako pojęcie

nowoczesne. Zgodnie z postulatami Kosellecka marksistowska ideologia spełnia warunek

demokratyzacji: pole zastosowania pojęcia rozszerzyło się, z dziedziny pism teoretycznych

przedostało się do manifestów, a następnie gazet i podręczników. Została ona również

uczasowiona jako źródło przyszłego trwania systemów politycznych lub – w przypadku

drugiego znaczenia w przypadku ideologii proletariatu – jako motor napędowy przyszłej

rewolucji. Ponadto została zideologizowana jako pojęcie pejoratywne i jako potencjalny

schemat do wypełnienia treściami socjalistycznymi, konserwatywnymi, liberalnymi itd.

Polityzacja pojęcia uwidacznia się szczególnie na poziomie uczasowienia ideologii

proletariatu.

Pojęcie ideologii właściwe jest więc – co logiczne – epoce wielu ideologii, zamkniętych

systemów, które symulują prawdę o rzeczywistości społeczno-historycznej. Jest to przede

wszystkim związane z sekularyzacją narracji politycznych i filozofii, w której nie ma miejsca

na totalne systemy religijne: nową utopią ma być raj na ziemi. Po wtóre spowodowane jest to

14 Ibidem, s. 58-71.

15 Zob. S. Kozyr-Kowalski, op. cit.

rozwojem miast i przemysłu, co poskutkowało pluralizacją życia społecznego. Kolejnym

powodem jest rozwój kapitalizmu, który daje kres systemom feudalnym, a rozpoczyna system

klasowy – klas o różnych interesach. Ponadto niektóre kraje Europy stopniowo

demokratyzują się, wprowadzając coraz bardziej powszechne i równe wybory, jak również

prawa obywatelskie, co wiąże się z powstaniem propagandy politycznej oraz środków

dyskredytacji przeciwnika politycznego.

Co istotne dla analizy synchronicznej, marksistowskie ujęcie ideologii poza polityką znalazło

szerokie zastosowanie w filozofii oraz naukach społecznych okresu nowoczesności. Odegrało

sporą rolę w neopozytywizmie i innych koncepcjach scjentystycznych (Theodor Geiger), w

których oznacza zbiór tez nieweryfikowalnych metodami obowiązującymi w naukach

przyrodniczych. Stało się ponadto jednym z ważnych pojęć rozwijającej się socjologii

(posługiwał się nim m.in. Florian Znaniecki), szczególnie socjologii wiedzy (Max Scheler), w

ramach której bada się wiedzę pozorną stanowiącą zespół poglądów charakterystycznych dla

danych grup społecznych.

W porządku diachronicznym zmianę epoki przetrwały antymetafizyczność i

antyteologiczność ideologii, zachowany został również jej związek ze świadomością i

poznaniem, choć teraz miało to mieć charakter grupowy/klasowy/epokowy, nie indywidualny.

„Rewolucja” w postaci coraz szerzej obowiązującego racjonalizmu naukowego datowana jest

bowiem na początek oświecenia, o przemianach politycznych i początku epoki

nowoczesności możemy mówić dopiero o 1789 roku. Rzeczywistość społeczno-polityczna

stała się dla ideologii głównym punktem odniesienia, z początku teoretycznie, następnie – po

upadku starego świata, jakim był okres I wojny światowej – praktycznie. Totalne – w

szerokim, trzecim sensie nadanym przez Marksa i Engelsa – ideologie (faszyzm, nazizm i

komunizm) zostały wcielone w życie poprzez dostarczenie narzędzi działania i określenie

docelowego modelu społecznego (przynajmniej na poziomie deklaratywnym: mniejsza o

zgodność z początkowo zakładaną doktryną).

Ponowoczesne pojęcie ideologii

Pojęcie ideologii w ponowoczesności ulegało głównie – wraz z wieloma innymi pojęciami

nośnymi – negacji. Negacja ta nie okazała się jednak ostateczna, miała też wiele odcieni

związanych z nowoczesnymi znaczeniami ideologii. Epoka ponowoczesna to epoka

ogłaszania „końców ideologii”, czasami wręcz określana epoką postideologiczną. Kończą się

albo ideologie (w czwartym nowoczesnym rozumieniu – czyli pseudoreligijne systemy

polityczne) albo możliwość ich formułowania (trzy pierwsze nowoczesne znaczenia) w

związku z kryzysem pojęcia prawdy (jako treści przeciwnej do tej, którą reprezentuje

ideologia) oraz podmiotu (jako trwałego i świadomego nośnika treści, np. ideologii).

Aby jasno nakreślić możliwe znaczenia pojęcia ideologii w ponowoczesności, tak jak i w

poprzedniej części zaczniemy od analizy semazjologicznej, posiłkując się i rozwijając

rozróżnienie trzech końców ideologii autorstwa Krzysztofa Świrka.

Po pierwsze więc ogłoszony zostaje koniec ideologii w znaczeniu praktycznym, które (jako

czwarte) zostało wymienione wśród znaczeń nowoczesnych: forma totalnego politycznego

myślenia, w której zakodowana zostaje uniwersalna przesłanka (z dziedziny natury lub

historii) do wyjaśniania działań politycznych. Ideologia tego rodzaju jest skrajną formą

uczasowienia – odnosi się, jak zauważa najważniejsza teoretyczka tego „końca”, Hannah

Arendt – do świata zapowiadanego przez siebie, a możliwość urzeczywistnienia najbardziej

odmiennej od teraźniejszości zapowiedzi udowadnia terror. Drugimi „zakańczanymi”

ideologiami miały być doktryny polityczne odmienne od liberalnej demokracji. Ideologia była

tutaj rozumiana jako upraszczający schemat, nieprzystający do ustabilizowanych czasów

późnego kapitalizmu, w którym prym mają wieść niezależni eksperci do spraw ekonomii,

która traktowana jest w tym ujęciu jako dziedzina rzekomo niepolityczna. Prorokami tego

„końca” byli socjologowie Daniel Bell czy Raymond Aron. W trzecim znaczeniu upadać

miała definicja ideologii, nie zaś jej znaczenie, czyli „fałszywa świadomość”.

Poststrukturalistyczni filozofowie tacy jak Michel Foucault zaprzeczali istnieniu prawdy, do

której doprowadzić miała krytyka ideologii16.

W ujęciu onomazjologicznym za pierwszym znaczeniem ruszył termin totalitaryzmu (dalej

Arendt), drugim – historii (końca historii w rozumieniu Francisa Fukuyamy), trzecim –

dyskursu (Foucault).

W warstwie synchronicznej warto wykorzystać pojęcia wyróżnione w powyższym akapicie.

Są to – zdaje się – pojęcia kluczowe dla nauk społeczno-politycznych epoki ponowoczesności

16 K. Świrek, Trzy końce ideologii – najważniejsze dwudziestowieczne ujęcia problemu [w:] „Nauka i

Szkolnictwo Wyższe” 2013 nr 1, s. 43-54.

na Zachodzie. Są – po pierwsze – związane z zawiązaniem silnego („nigdy więcej”)

konsensusu liberalno-demokratycznego w powojennej Europie oraz powiązanym z tym (a

przynajmniej z powojennością) kryzysem reprezentacji. W kolejnych naukach

humanistycznych i społecznych ogłaszano przełomy postmodernistyczne. Rozwój technologii

i nowych mediów umożliwił globalizację, stabilny wzrost gospodarczy i wytworzenie

postindustrialnej klasy średniej – powstanie społeczeństwa konsumpcyjnego. Epoka

ponowoczesności możliwa jest w tym kontekście dzięki kresowi totalitaryzmu i historii

(zamiast polityki uprawia się ekonomię), a do jej badania przydatne będzie pojęcie dyskursu.

W analizie diachronicznej podkreślić należy, że znaczenia należące do domeny ideologii nie

zmieniły się tak diametralnie, jak w przypadku przełomu epoki przed- i nowoczesnej. Na

poziomie językowym są zbliżone, zmienił się tylko historyczny kontekst ich użycia, pojawiły

się nowe konotacje (związane z wydarzeniami historycznymi takimi jak ustanowienie

systemów totalitarnych czy liberalnej demokracji). Najistotniejszą kwestią w ujęciu

diachronicznym pozostaje zaprzeczenie relewantności i nośności samego pojęcia, które – tak

jak i zresztą epoka ponowoczesności – nie okaże się trwałe.

Perspektywy ideologii

Żaden jednak z końców ideologii nie okazał się ostateczny: pojęcie to w ostatnich dekadach

XX wieku i na początku wieku XXI wciąż służy bogatej refleksji teoretycznej (by wymienić

choćby Jurgena Habermasa, Louisa Althussera, Immanuela Wallersteina, Antonio Gramsciego

czy Chantal Mouffe). Ponieważ wciąż służy ono badaniu uwarunkowań wiedzy, poglądów i

intelektualnych postaw grup społecznych, dekonstrukcji hegemonicznych struktur

kształtujących komunikację, płodne pozostaje przede wszystkim na gruncie neomarksizmu.

Pierwszy koniec został więc odwołany przez badaczy, którzy wykazują instrumentalizację

pojęcia totalitaryzmu w celu dyskredytacji ruchów politycznych podważających fundamenty

konsensusu liberalno-demokratycznego (np. Sławoja Žižka17). Drugi z kolei – związany z

pierwszym i chyba najsilniej krytykowany koniec – skupia się na ideologicznym wymiarze

samego przekonania liberałów o końcu ideologii, na mitach i schematach stojących za wiedzą

reprodukowaną przez ekspertów. Tego rodzaju krytykę sformułował już w 1968 roku Charles

Wright Mills, wytykając prorokom tego końca nieprzeprowadzenie krytycznej analizy

17 Za: K. Świrek, op. cit., s. 47.

własnego projektu18. Dalsze badania ideologii neoliberalnej/mieszczańskiej/konsumpcyjnej

prowadziło wielu spośród wspomnianych badaczy, m.in. Wallerstein, Gramsci, Mouffe.

Ponadto na gruncie samego neomarksizmu powstają systemy, które strukturalnie zaliczają się

do ideologii: alterglobalizm, ekologizm itd. Trzeci koniec – jak zauważa Świrek – obalony

zostaje przez badaczy, którzy stosują pojęcie ideologii bez roszczeń do uzyskania naukowego

obrazu świata (Terry Eagleton, wspomniany Louis Althusser czy Frederic Jameson).

Nie wygląda więc na to, żeby pojęcie ideologii miało okazać się niepłodne badawczo czy tym

bardziej – w rozumieniu Kosellecka – nienośne. Przede wszystkim z powodu wspólnej cechy,

która wyłania się z przemian semantyczno-historycznych tego pojęcia. Nie chodzi o kwestie

związane z wiedzą czy świadomością – te omówiliśmy już wystarczająco wyczerpująco.

Rzecz w tym, że ideologia niemal od swojego zarania była pojęciem pejoratywnym i jako

taka była instrumentalizowana politycznie. Tak ujmuje ją Clifford Geertz, twierdząc, że

„termin 'ideologia' sam został poddany dogłębnej ideologizacji”19. Zdaje się więc –

sprowadzając do absurdu – że nie żyjemy w świecie, w którym brakowałoby wrogów, a

wrogom wytykać należy niewłaściwe rozumowanie. Należy przy tym zauważyć, że

najzatwardzialsi krytycy pojęcia ideologii – czyli krytycy marksizmu – również posługują się

tym pojęciem dla dyskredytacji tez przeciwnika (weźmy chociażby karierę frazy „ideologia

gender” w środowiskach konserwatywnych Europy Wschodniej).

Każdy system polityczny czy system przekonań, ściślej, każda realizacja pewnych idei

napotyka na moment, w którym przestaje doganiać teorię (która akurat zdobywa popularność

wśród swoich lokalnych elit) i – stając się podatna na rekonstrukcję przebrzmiałych teorii –

daje się obnażyć jako ideologia. Zróżnicowana reakcja przedstawicieli nauk humanistycznych

i społecznych na kryzys liberalnej demokracji – ideologii, która zatoczyła najszersze bodaj

kręgi i zdobyła najszersze poparcie w różnych areałach kulturowych – jest najdobitniejszym

dowodem na to, że pojęcie ideologii ma przed sobą kolejne zastosowania.

Bibliografia

18 C. W. Mills, A letter to the New Left [w:] The End of Ideology Debate, red. Ch. I. Waxman, New York

1968.

19 C. Geertz, Ideologia jako system kulturowy [w:] Idem, Interpretacja kultur, tłum. M.M. Piechaczek,

Kraków 2006, s. 225.

Bevir M., Review: Begriffsgeschichte [W:] „History and Theory” 2000 nr 2.

Foucault M., Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, tłum. T. Komendant,

Gdańsk 2006.

Geertz C., Ideologia jako system kulturowy [w:] Idem, Interpretacja kultur, tłum. M.M.

Piechaczek, Kraków 2006.

Koselleck R., Semantyka historyczna, red. H. Orłowski, Poznań 2001.

Kozyr-Kowalski S., Ideologia a prawda [online],

http://www.staff.amu.edu.pl/~kozyr/ideologia.htm [dostęp: 06.06.2015].

Mannheim K., Ideologia i utopia, tłum. J. Miziński, Lublin 1992.

Mills C. W., A letter to the New Left [W:] The End of Ideology Debate, red. Ch. I. Waxman,

New York 1968.

Świrek K., Trzy końce ideologii – najważniejsze dwudziestowieczne ujęcia problemu [W:]

„Nauka i Szkolnictwo Wyższe” 2013 nr 1.

Traba R., Druga strona pamięci [online], http://tygodnik.onet.pl/historia/druga-strona-

pamieci/dfphg [dostęp: 05.06.2015].

Widzicka M., Semantyka historyczna w ujęciu Reinharta Kosellecka. Zarys problematyki

[

W

:

]

„

H

i

s

t

o

r

y

k