Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve RomaDönemleri Seramik Arkeolojisi: Araflt›rmalar›n

Ulaflt›¤› Nokta ve Genel De¤erlendirmelerGeçici Bir Literatür Tarama Denemesi*

Ergün LAFLI**

Özet

Bu bildiride bugünkü Türkiye topraklar› içinde bulunan Karadeniz’in güney k›y›la-r›nda yap›lan arkeolojik çal›flmalarda elde edilen sonuçlar›n Hellenistik ve Romadevri seramik arkeolojisine yapt›¤› katk›lar incelenecektir. Bu geçici literatür tara-mas› denemesinde araç olarak ise, T.C. Kültür Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve MüzelerGenel Müdürlü¤ü taraf›ndan her y›l düzenli olarak yay›nlanan “(Müze Çal›flmalar›ve) Kurtarma Kaz›lar› Sempozyumu” adl› bildiriler kitab› seçilmifltir. Bu kitapdakiKaradeniz bölgesinde yap›lan kurtarma kaz›lar›na iliflkin raporlar ayr›nt›l› olarakincelenmifl ve bu kaz›lar›n sonuçlar› bölgedeki baz› baflka arkeolojik araflt›rmalar›nsonuçlar› ile kaynaflt›r›l›p, bölgenin klasik antik ça¤lardaki durumuna iliflkin baz›genellemelere gidilmeye çal›fl›lm›flt›r. Makalede özellikle de¤inilen yerler Paflagonyave Pontos kentlerinden Amisos, Sinope, Pompeiopolis ve Sebastopolis’dir.

Girifl

Karadeniz’in Anadolu k›y›lar›, ki bu metinde “Güney Karadeniz Bölgesi” olarak adland›r›-

lacakt›r, Karadeniz’e k›y›s› olan Bulgaristan, Romanya, Moldovya, Ukrayna, Rusya ve

Gürcistan Cumhuriyetleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda Hellenistik ve Roma dönemleri seramik

* Eylül 2001 tarihinde Ankara’da toplanm›fl olan “Second International Congress on Black Sea Antiquities” adl›kongrenin bildirileri, yukar›da bahsedilen di¤er iki kongre yay›n› gibi, bu makale bask›ya girdi¤i tarihte henüz ç›kma-m›fl oldu¤u için burada de¤erlendirilmeye al›namam›flt›r. Ayr›ca bölgede flu anda sürmekte olan arkeolojik kaz›,yüzey ve sualt› araflt›rmalar›na da sadece k›sa bir flekilde de¤inilmifltir. Bu bildirideki yard›mlar›ndan ve sabr›ndandolay› arkadafl›m Yard. Doç. Dr. D. Burcu Erciyas’a minnettarl›klar›m› sunuyorum.

** Yard. Doç. Dr. Ergün Lafl›, M.A., Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Oda No: A461/1, T›naztepe/Kaynaklar Yerleflkesi, Buca, 35160, ‹zmir; elafli@yahoo.ca

arkeolojisi ve özellikle arkeometrisi aç›s›ndan en az tan›nan›d›r. Cumhuriyet döneminin

bafllang›c›ndan sonra yap›lan çok az say›daki araflt›rma Türkiye’nin Karadeniz k›y›s› arke-

olojisini bir türlü canland›rmaya yetmemifl ve bu bölge di¤er Anadolu yöreleri ile karfl›lafl-

t›r›ld›¤›nda hep daha c›l›z bir araflt›rma bölgesi izlenimi vermifltir. Araflt›rmalar›n say›s›

yan›nda, nitelikleri de oldukça de¤iflken ve ne yaz›k ki düflüktür. Bu yörede gerçeklefltiri-

len bafll›ca bölgesel arkeolojik arazi çal›flmalar› aras›nda, afla¤›da irdeneleceklerin d›fl›nda,

H. von Gall’in Paflagonya ’daki kaya mezarlar› ile ilgili araflt›rmalar›ndan, U. B. Alk›m’›n

‹kiztepe kaz›lar›na paralel olarak gerçeklefltirdi¤i ve sonradan Z. K›z›ltan taraf›ndan

yay›nlanan yüzey araflt›rmalar›ndan, ‹stanbul Üniversitesi’nin ‹kiztepe kaz›lar› s›ras›nda

ele geçmifl olan klasik antik ça¤ malzemelerinden, J. Dengate’in bölgesel yüzey araflt›rma-

lar›ndan, A. Bryer ve D. Winfield’in bölgenin Bizans mimarisi ile ilgili araflt›rmalar›ndan

ve D. H. French’in Sinope’deki epigrafik ve topografik çal›flmalar›ndan, Chr. Marek, E.

Olshausen ve B. Remy baflkanl›¤›ndaki epigrafik, nümizmatik ve tarihi co¤rafya çal›flmala-

r›ndan ve son olaraksa R. Matthews’in 2001 y›l›na de¤in süren Paflagonya Bölgesi arkeo-

lojik yüzey araflt›rmalar› projesinden sözedilebilir. Ayr›ca Eylül 2001 tarihinde Ankara’da

toplanm›fl olan “Second International Congress on Black Sea Antiquities” ve Eylül 2005

tarihinde Prag’da toplanm›fl olan “Third International Congress on Black Sea Antiquities”

bafll›kl› kongrelerde de bölge ile ilgili çok önemli sonuçlar al›nm›flt›r. Son olarak ise, Ekim

2004 tarihinde ‹stanbul’da ‹stanbul Teknik Üniversitesi’nde toplanm›fl olan “The Black

Sea: Past, Present and Future” adl› konferansta bu bölge arkeolojisine yer verilmifltir. Tüm

bunlara ra¤men yukar›da listelenen bu çal›flmalardan sadece R. Matthews’in projesi kap-

sam›nda D. Cottica taraf›ndan toplanan seramik malzeme de¤erlendirilmifl, di¤er çal›flma-

larda seramik malzeme üzerine neredeyse hiç durulmam›flt›r. Bu nedenle bölgedeki sera-

mik malzemenin niteli¤ini ö¤renmek amac›yla elimizdeki tek araç bölgedeki yerel müze-

lerin (Amasya, Amasra, Bolu, Çank›r›, Düzce-Konuralp, Giresun, Kastamonu, Samsun,

Sinop, Tokat, Trabzon, Zonguldak-Ere¤li) yapt›klar› kaz›lard›r.

Bu bildirinin bafll›ca amac› Güney Karadeniz yerel müzelerinin bölgede yapm›fl olduklar›

“kurtarma kaz›lar›” olarak isimlendirilen arazi aktivitelerinde bulunan seramik malzeme-

nin daha ayr›nt›l› ve birarada incelenmesi ve bölgenin antik ça¤lardaki kültürel ve ekono-

mik yap›s›n› daha yak›ndan anlamak aç›s›ndan irdelenmeye çal›fl›lmas› olacakt›r. Bu ne-

denle “(Müze Çal›flmalar› ve) Kurtarma Kaz›lar› Sempozyumu” ad› verilen ve T.C. Kültür

Bakanl›¤›, Kültür Varl›klar› ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan her y›l düzenli olarak

yay›nlanan dizilerdeki yöre müzelerinin yapt›¤› kurtarma kaz›lar›nda bulunan malzemeyi

kendimize inceleme malzemesi olarak seçmeyi uygun bulduk. Karadeniz seramik arkeoloji-

si ile ilgili çal›flmalar›m›z aras›nda bizim ilk s›ray› birbirinden kopuk bir flekilde yap›lm›fl olan

bu kurtarma kaz›lar›na vermemizin sebebi elimizdeki daha sistematik yap›lm›fl çal›flmalar-

dan elde edilmifl bilgileri kurtarma kaz›lar›n›n sonuçlar› ile bir potada eritmeyi ve bilgile-

rimiz aras›nda bir bütünlük sa¤lamay› amaçlamam›zdan dolay›d›r.

Ayr›ca bu bildiri 2005 y›l›nda taraf›m›zdan bafllat›lan “Paflagonya Bölgesi Arkeolojik Arafl-

t›rmalar Projesi” bünyesinde bilimsel anlamda araflt›rmalar›n varolduklar› noktay› anla-

may› ve anlatmay› amaçlayan bir arkeolojik literatür denemesi olarak alg›lanmal›d›r.

Ergün Lafl›170

Karadeniz Bölgesinde Hellenistik ve Roma Dönemi Seramikleri:Üretim ve Da¤›t›m

Bugüne kadar Güney Karadeniz bölgesinde yap›lan çal›flmalarda antik ça¤da Paflagonya

ve Pontos olarak adland›r›lan bu uzun k›y› fleridinde Hellenistik ve Roma dönemleri ile

ilgili sa¤lam kronolojik veriler sa¤layabilecek bir antik yerleflimde kaz› ya da yüzey araflt›rma-

s› yap›lmam›flt›r. Bunun belki de en büyük sebebi Güney Karadeniz’de yeralan Paflagonya

kentlerinden Abonouteichos, Amastris, Gangra, Germanikopolis, Hadrianapolis, Herak-

leia Pontika,1 Neoklaudiopolis, Pompeiopolis, Sebaste, Sesamus ve Sinope ile Pontos kent-

lerinden Amaseia, Amisos, Kabeira, Kerasos, Laodiceia, Sebasteia, Sebastopolis, Trapezus

ve Zela’n›n ço¤unun bugün hali haz›rda modern kentlerin alt›nda kurulmufl olmas›d›r.

Ayr›ca yüzey flekilleri de sa¤l›kl› stratigrafilerin oluflmas›na engel olmufl olabilir. Fakat flu

bir gerçektir ki topografik olarak di¤er Anadolu bölgelerinden farkl›l›klar gösteren bu yöre-

de yerlilerin, Hellenlerin, Perslilerin ve Romal›lar›n oluflturdu¤u etnik çeflitlilik arkeolojik

materyal kültürüne de bir renklilik katm›fl olmal›d›r.2 Güney Karadeniz k›y›lar› tarihin

baz› dönemlerinde politik aç›dan kendi bafl›na ba¤›ms›z bir yap›ya sahip olmufltur. Bizim

inceledi¤imiz Hellenistik ve Roma dönemleri içinde Pontos bölgesinde VI. Mitradates’in

öncülü¤ü ile yerli bir krall›k karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu ba¤›ms›z siyasi gücün materyal

Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve Roma Dönemleri Seramik Arkeolojisi.... 171

1 Yüzeyinde bol miktarda mimarl›k kal›nt›s› bulunan Herakleia kenti Güney Karadeniz’in flansl› yerleflimlerinden bi-ri olup, üzerine iki adet monografi yay›nlanm›flt›r: Hoepfner 1996 ve Bittner 1998. 2001 y›l›nda gerçeklefltirilen“Second International Congress on Black Sea Antiquities” adl› kongrede ‹. H. Mert “Die Veränderungen des Stadt-bildes von Herakleia Pontike durch die römische Kolonisation” adl› bir bildiri sunmuflsa da bu bildiriyi okuyamad›-¤›m›z için bu çal›flmas›n›n sonuçlar›n› burada de¤erlendiremiyoruz.

2 Bölgenin etnik çeflitlili¤i ve topografyas› ile ilgili olarak: Marek 1993 ve 2003; Stefanidou 2002.

0 100 200 300 km

Olbia Ukraine

Panticapaeum

Chersonessos

Iannis

Phanagoria

Gorgippia

Russia

Georgia

Trapezus

Ayd›ntepe

Sebastopolis

PontusAmaseia

Amisos

Hal

ysGalatia

Gangra

Hadrianapolis

Sinope

Paphlagonia

Herakleia Pontika

Mysia

Saraçhane

Bulgaria

Odessos

Romania

Moldova

Danube

Greece

BLACK SEA

PompeiopolisMerzifon

Amastris

Fig. 1 Karadeniz ve Önemli Antik Kentler (E. Lafl›, 2004).

Black Sea and Major Ancient Cities.

kültürüne, özellikle de seramik arkeolojisine yans›mas›n›n incelenmesi gerekir. Bölgenin

topografyas›, ekonomik, siyasi ve etnik durumu di¤er Anadolu bölgelerinden farkl›l›klar

gösterdi¤i için eskiça¤ materyal kültüründe de belli baz› farkl›l›klar gözlenmesi gerek-

mektedir. Mesela bu bölgede bizim Hellenistik ve Roma dönemlerinde Bat› Anadolu’dan

tan›d›¤›m›z tarzda an›tsal mimari ile süslü kentlerin say›s› azd›r ve k›rsal yerleflme türü

say› olarak daha fazlad›r. Bugüne de¤in yap›lan bölgesel arkeolojik yüzey araflt›rmalar›n›n

say›ca azl›¤›ndan dolay› materyal kültürlerini tan›mak aç›s›ndan bu k›rsal yerleflmeler

hakk›nda çok fazla bilgiye sahip de¤iliz. Yaz›l› kaynaklardan bildi¤imiz bölgenin özellikle

tar›m konusundaki geliflmiflli¤i ve antik ça¤›n baz› ünlü isimlerine, ki bunlar aras›nda

Amaseia’l› Strabon da dahildir, do¤um yeri olma özelli¤ine sahip olmas›d›r.

fiu ana de¤in Karadeniz’de Hellenistik ve Roma devirleri için bilinen bafll›ca piflmifl toprak

üretim ticari amforalard›r. Bu konuda Güney Karadeniz’in Knidos, Rhodos ve Thasos gibi

Ege’deki Hellen merkezleri ile rakip olabilecek kadar yükselmesinde özellikle buradaki

flarap ve zeytinya¤› üretiminin katk›s› büyük olmal›d›r. Bu konunun kökenlerine yönelik

derinlemesine bir bilimsel araflt›rma bugüne kadar yap›lmam›flt›r. Fakat bölgenin Kafkas-

lar gibi ba¤c›l›¤›n ve flarapç›l›¤›n yayg›n oldu¤u bir yöreye yak›n olmas› belki de bu gelifl-

mede önemli bir nokta olabilir. Bu yörede bilinen bafll›ca ticari amfora merkezleri Sinope,

Herakleia Pontika, Amisos ve Amastris’dir. 1990’l› y›llardan beri Sinope’de yap›lan amfora

atölyelerini bulmaya ve üretim mekanizmalar›n› tespit etmeye yönelik kaz›larda bir hayli

yol katedilmifltir. Bu ucuz ticari amforalar›n Güney Karadeniz k›y›lar›ndaki da¤›l›m›, yay›-

l›m alan›na giren di¤er co¤rafya alanlar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda en az bilinen konulardan

biridir. Fakat di¤er Karadeniz k›y›lar›na çok say›da amfora ithal eden bu atölyelerin Güney

Karadeniz bölgesindeki yay›l›mlar› ile ilgili fazla bilgiye sahip de¤iliz. Hellenistik, hatta

Geç Klasik devirden itibaren Geç Roma dönemine kadar üretim yapan bu atölyeler özel-

likle amfora mühürlerinden tan›nmaktad›r; fakat bu atölyelerin amfora üreticileri listesi

henüz çal›fl›lma aflamas›ndad›r. Sinope üretimi ticari amforalar Karadeniz’in di¤er k›y›la-

r›nda, Ege’de ve Akdeniz’in çeflitli yerlerinde ele geçmifltir. Olbia, Khersonesos, Pantica-

paeum, Histria gibi Karadeniz’in di¤er k›y›lar›ndaki önemli arkeolojik sit ve bölgelerde

Güney Karadeniz ve Ege k›y›lar›nda üretilmifl ticari amforalar3 ve di¤er seramik ürünleri-

ne bol miktarda rastlan›lmaktad›r.4

Ergün Lafl›172

3 Sinope amforalar›: Garlan 2004; Erten, Kassab Tezgör, Türkmen, Zarars›z 2004; Jefremow 2003; Fossey, Kassab Tez-gör 1999; Kassab Tezgör 1999; Conovici 1989; Fodoseev 1992; French 1986; Garlan 1990; Alabe 1986; ve Monachov1993; ve Herakleia amforalar›: Ars’eneva, Kassab Tezgör, Naumenko 1997; Brashinskii 1984; ve Lazarov 1980. Bun-lar aras›nda Kuzey Suriye’deki Karadeniz üretimi ticari amforalar için: Kassab Tezgör, Touma 2001. 2001 y›l›ndagerçeklefltirilen “Second International Congress on Black Sea Antiquities” adl› kongrede D. Kassab Tezgör “Le ré-seau commercial des amphores sinopéennes aux premiers siècles de notre ère” adl› bir bildiri sunmuflsa da bu bil-diriyi okuyamad›¤›m›z için bu çal›flmas›n›n sonuçlar›n› burada de¤erlendiremiyoruz.

4 Klenina 2003 ve Kovalevskaja, Sarnowski 2003.

Hellenistik ve Roma dönemi seramik arkeolojisi için bu bölgenin en önemli katk›lar›ndan

ikincisi de hiç flüphesiz, arkeoloji literatüründe “Pontic sigillata” diye an›lan, üretim yeri, üre-

tim prensipleri, kronolojisi ve da¤›l›m alan› pek fazla bilinmiyen bir ince seramik grubudur.5

Bu grubun örnekleri bu bölgede yap›lan araflt›rmalarda bolca ele geçmekte, fakat bunlar

bir bütün olarak ele al›nmad›klar› için gruba iliflkin ayr›nt›l› bilgiler bir türlü derleneme-

mektedir. Bu k›rm›z› astarl› kaplar en erken Roma ‹mparatorluk ça¤›n›n Anadolu’da kendi-

ni kültürel yönden hissettirmeye bafllad›¤› M.S. 1. yy.’da üretime bafllam›fl olmal›, M.S. 6.

veya 7. yy.’a kadar da üretimini sürdürmüfl olmal›d›r. ‹lk olarak 1929’da T. P. Knipowitsch

taraf›ndan sistematik ve ayr›nt›l› bir biçimde tan›mlanan bu ince mal grubu ‹talya’daki

Ostia gibi uzak yerlerde bile bol miktarda bulunan, sevilen bir mal grubu idi. Özellikle

mühürsüz üretimleri bir hayli yayg›n olmas›na karfl›n, grubun donuk ve koyu k›rm›z› astar›

tan›nmas›nda rol oynamaktad›r. Di¤er Karadeniz k›y›lar›nda bu kap üzerine özellikle K.

Domzalski6 ve D. V. Zhuravlev’in7 çal›flmalar› olmas›na ra¤men, üretim merkezi olarak

düflünülen Güney Karadeniz k›y›lar›nda bu konudaki araflt›rmalar oldukça bakirdir. Bu-

güne de¤in bu mal grubundan özellikle ‹stanbul’daki Saraçhane kaz›lar›nda baz› parçalar

ele geçmifltir. Ayr›ca bu üretim ‹ç Anadolu’nun do¤usundaki Roma yönetimi alt›ndaki

kentlerdeki sigillata üretimlerine öncülük etmifl olmal›d›r.8

Karadeniz’den son y›llarda ayr›nt›l› olarak yay›nlanan Amisos terrakotta figürinleri de

önemli bir piflmifl toprak üretim olarak bilinmektedir. Bu figürlerin üretimleri amfora gibi

oldukça zorlu olan üretimlerin yan›nda gerçeklefltirilmifl olmal›d›r.9 Üretim merkezi ve

mekanizmas› tam olarak anlafl›lmam›fl olan bu atölye daha çok komik ve grotesk tarzda

tasvirlere yer vermifltir. fiu ana de¤in Karadeniz’de yap›lan arkeolojik kaz›larda bu tür figü-

rinlerden az say›da ele geçmifltir. Yaln›z E. Akurgal’›n 1960’l› y›llarda Sinope’de yapt›¤›

kaz›larda baz› çok kaliteli Hellenistik figürinler sondajlarda bulunmufltur. Bu figürinlerin

da¤›t›m› sorunu da oldukça önemli bir problemdir.

Bölgenin Hellenistik devirdeki ince keramikleri gelene¤i konusunda çok fazla bir bilgi

sahibi de¤iliz. Anadolu’nun genelinde Hellenistik devirde Hellenistik krall›klar›n varl›¤›na

paralel olarak yerel Hellenistik ince kap gelenekleri ve mallar› ortaya ç›km›fl olmas›na ve

baz› ortak üslup ve form özelliklerine rastlanmas›na ra¤men Karadeniz’de geliflen Pontos ve

Paflagonya krall›klar›na paralel bir seramik gelene¤ine henüz rastlanmam›flt›r. ‹leride yap›-

lacak araflt›rmalarda bölgenin Hellenistik dönem serami¤i bölgenin o dönemdeki etnik-

kültürel yap›s›n› anlama aç›s›ndan çok yard›m edecek niteliktedir.

Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve Roma Dönemleri Seramik Arkeolojisi.... 173

5 Pontic Sigillata ile ilgili olarak: Knipowitsch 1929; Hayes 1985; Domzalski 2000; Zhuravlev 2000, 2002 ve 2003; Kleni-na 2003; ve Kovalevskaja/Sarnowski 2003. Amman’da Kas›m 2005’deki görüflmemizde D. V. Zhuravlev (St. Peters-

burg) Pontic sigillata konusunda bir kitab›n›n Almanya’da bask›da oldu¤undan bahsetti.

6 Domzalski 2000.

7 Zhuravlev 2000, 2002 ve 2003.

8 Kuzeydo¤u Galatia bölgesindeki Tavium kenti ince kap buluntular› aras›nda Karadeniz etkisi hissedilir derecede-

dir: Lafl› 2003. Ayr›ca Galatia bölgesinin baflkenti Ankyra buluntusu terra sigillata’larda da Pontic sigillata’n›n etkisigöze çarpmaktad›r. Ankyra ince seramik buluntular› için: Kaya 2003.

9 Bu konuda: Summerer 1999; Summerer, Atasoy 2000-2001 ve 2002.

Güney Karadeniz Bölgesinde Yap›lan Arkeolojik Kurtarma Kaz›lar›ve Bu Kaz›lar›n Sonuçlar›n Hellenistik ve Roma SeramikArkeolojisine Yapt›¤› Katk›lar›n Genel De¤erlendirilmesi

Amisos Kaz›lar›

Karadeniz bölgesinde belki de en fazla ilgi çekici arkeolojik araflt›rmalar Amisos’da olan-

lar›d›r.10 Amisos antik kenti bugünkü Samsun kent merkezinin 3 km kuzeybat›s›nda “Kara

Samsun” olarak bilinen denize hakim bir tepe üzerinde Cedit mahallesinin bulundu¤u

bölgedir.11 Samsun’da Sahra S›hhiye okulunun bulundu¤u saha, Amisos kentinin akropol

alan›n› oluflturmaktayd›. Roma döneminde flehrin yerleflim s›n›rlar› genifllemifl, Toraman

Tepe s›rtlar›nda ve yamaçlar›nda yer alan Amisos liman›n›n yan›na inmifl ve afla¤› flehir

kurularak yay›l›m alan› genifllemifltir. Amisos’da ilk kaz› Samsun Müzesi Müdürlü¤ü’nce

l99l y›l›nda Baruthane deresi mevkiindeki yamaç tarlalarda yap›lm›flt›r. 1991 y›l›nda bu

alanda yap›lan kaz›larda kaliteli Roma dönemi mozaiklerine rastlanm›fl, bu mozaikler yan›n-

da aç›lan 4 sondaj çukurunda bol miktarda seramik bulunmufltur.12 Bu mozaikli alan ve

mozaiklerdeki ifllenen sahneler bu mozaiklerin ait olduklar› binalar›n aristokratlar›n yaflad›-

¤› villalar oldu¤unu düflündürüyor.13 Bu flekilde, Roma dönemi Karadeniz’inde t›pk› Bat›

Anadolu’da oldu¤u gibi Grek kültürü hayran› yerli beylerin varl›¤›n› iddia etmek istiyo-

ruz. Parçalar yak›nen incelendi¤inde yap›lan yay›nda Hellenis-

tik ve Roma devrine ait birbirinden farkl› nitelikteki mal

gruplar›n›n bir araya koyuldu¤unu görmekteyiz.14 Bunlar ara-

s›nda Hellenistik ince kaplara da yer verilmifltir. Seçilebilir grup-

lar yatay metalik kulplu, genelde paralellerini Bat› Anadolu’da

geç Hellenistik devirden tan›d›¤›m›z genifl ve içe çekik a¤›zl›

kaseler oluflturur.15 Ayr›ca bir de guttus formunda olabilecek

“Pontic sigillata” grubundan parça vard›r.16 Bir di¤er Hellenis-

tik ince kap çeflidi de yayvan bal›k tabaklar›d›r.17 Her iki grup

da tipolojilerine ve mal gruplar›na dayan›larak yerli Karadeniz

üretimleri olmal›d›rlar ve bu flekli ile Güney Karadeniz k›y›lar›n-

dan ilk örnekler olma özelli¤i tafl›rlar. Kapal› ince kaplar ara-

s›nda sekiz adet unguentarium gelmektedir.18 Unguentariumlar

Ergün Lafl›174

10 Amisos kaz›lar› için: Akkaya 1993 ve 1998; ve Atasoy, Ertu¤rul 1998.

11 Antik Amisos ile ilgili olarak: Atasoy 1997. 2001 y›l›nda gerçeklefltirilen “Second International Congress on BlackSea Antiquities” adl› kongrede S. Atasoy “The Cultural Development of the Amisos (Samsun) Region” adl› bir bil-diri sunmuflsa da bu bildiriyi okuyamad›¤›m›z için bu çal›flmas›n›n sonuçlar›n› burada de¤erlendiremiyoruz.

12 Akkaya 1993, 208-9.

13 Bu mozaikler hakk›ndaki ayr›nt›l› araflt›rmay› bu bildiri kitab›nda makalesi bulunan D. fiahin (Bursa) yapmakta-d›r. D. fiahin ayr›ca bu konu ile ilgili ayr›nt›l› bir kitap yay›nlam›flt›r.

14 Akkaya 1993, 215-8, fig. 12-8.

15 Akkaya 1993, 215, fig. 12.

16 Akkaya 1993, 215, fig. 12.

17 Akkaya 1993, 216, fig. 13.

18 Akkaya 1993, 216, fig. 14.

Fig. 2 Amisos'dan KlasikÇa¤'a ait bir piflmifl toprakya¤ kandil parças› (Akkaya

1993, 217, fig. 16).

A Classical terracotta oil lampfragment from Amisus.

yay›nda görüldü¤ü üzere tek bir tipoloji gösteriyor gibidirler. ‹ki unguentariumun metalik

orijinli parçalarda oldu¤u gibi yüzleri yivlidir. Tipolojik aç›dan bu flekli ile Bat› Anadolu’da

M.Ö. 2. ve 1. yy.’a tarihlenen örneklere benzemektedirler. Buluntular aras›nda büyük bir

olas›l›kla Amisos üretimi olan Geç Hellenistik-Erken Roma ticari amforalar› da ele geç-

mifltir. Bir kandil örne¤i de geç Klasik ça¤a ait olup, Güney Karadeniz k›y›lar›ndan ilk kez

yay›nlanan Geç Klasik kandil olma özelli¤i gösterir.19

Rapora iki adet figürin parças› eklenmifltir.20 Antik ça¤da önemli bir figürin üretim merkezi

olan Amisos’dan çok az say›da arkeolojik buluntu niteli¤inde figürin ç›km›flt›r. Amisos’

taki bu çal›flmalar ile Anadolu’nun Bat› ve Güney k›y›lar›nda varolan seramik kategorileri-

ne paralel, ama belki de yerli karakterli malzeme göze çarpmaktad›r. Yay›nlanan parçalar

aras›nda ithal sigillata’ya rastlanmamaktad›r. Karadeniz’in di¤er k›y›lar›ndan ESA, ESB,ESC, Knidos üretimleri ve ‹talyan sigillatas› bol miktarda tan›nmaktaysa da, Güney Karadeniz

k›y›lar›nda bu ürünlerin da¤›l›m› flu ana de¤in hiç bilinmemektedir.21

Amisos’da ikinci kaz› 1996 y›l›nda Samsun Müze Müdürlü¤ü ve Trakya Üniversitesi Arkeo-

loji Bölümü’nün ortaklafla yapt›¤› Sahra S›hhiye Okulu içinde yer alan mozaik kurtarma

kaz›s›d›r. Burada ayr›ca bir de sarn›çl› bir mekan bulunmufl ve mekanda bir sondaj aç›lm›fl-

t›r.22 Burada incelenecek Pompeiopolis’te bulunan Geç Roma piflirme kaplar›na morfolojik

aç›dan oldukça benzeyen baz› kaba keramik ile yine Geç Roma dönemine ait olabilecek

k›rm›z› astarl› yerli üretim ince tabak parçalar› ele geçmifltir.23 Resimlerin birisinden anla-

fl›labildi¤i kadar› ile bulunan Geç Roma k›rm›z› astarl› kaplar›ndan en az›ndan bir k›sm›

kesinlikle “Pontic sigillata” grubuna aittir. Bu özellikle parçalar›n yayvan, aç›k formlara

konsantre olmalar›nda ve k›rm›z› astardaki koyu tonlardan fark edilmektedir.24 Bulunan

bir kandil, form ve kapasite aç›s›ndan ilginçtir ve Geç Roma dönemine ait olmal›d›r.25

Özellikle cam kadehlerin kaide parçalar›n›n t›pk› Pompeiopolis’te oldu¤u gibi ç›kmalar›

önemlidir.26 Bu kadehler ve uzun bir unguentarium t›pk› piflmifl toprak buluntular gibi

Geç Roma dönemine aittir.

Ayr›ca l995’de yine Samsun il merkezindeki Ebusuud Caddesi üzerinde ‹lkad›m Belediyesi’

nin yol geniflletme çal›flmalar›nda ortaya ç›kan mezar odas›nda da döneme ait önemli

buluntular elde edilmifl olmas›na ra¤men bunlar yay›nlanmam›flt›r.

Samsun’da Amisos antik kent dokusunun yo¤un oldu¤u Cedit Mahallesi d›fl›nda kent

merkezindeki K›l›çdede Mahallesi’ndeki Dündartepe (Öksürük Tepe), Hasköy’deki Topte-

pe yükseltileri (Belediye Evleri mahallesinde, Samsun-Çarflamba karayolunun üstünde yer

Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve Roma Dönemleri Seramik Arkeolojisi.... 175

19 Akkaya 1993, 217, fig. 16.

20 Akkaya 1993, 218, fig. 18.

21 Bu konuda: Zhuravlev 2003.

22 Akkaya 1998, 44-5.

23 Akkaya 1998, 50, fig. 10.

24 Akkaya 1998, 50, fig. 10: üstten üç parça.

25 Akkaya 1998, 50, fig. 10: sol alt köfledeki parça.

26 Akkaya 1998, 50, fig. 9.

alan biri büyük, di¤eri küçük iki tepelik), Atakum Beldesi’ndeki Baruthane yükseltileri

(asfalt yolun kuzeyindeki iki tepelik), Büyük Kolp›nar tepeli¤i (Veteriner Müdürlü¤ü’nün

kuzeyinde), Samsun’un bat›s›nda Küplüce Köyü’nde Dedeüstü tepesi (Hellenistik-Roma),

Karanl›k Tepe, Büyükoyumca, Çobanl› ve Çatalçam höyükleri, Alanl› Köyü’ndeki Kümbet-

tepe höyü¤ü (Hellenistik) ve Büyükoyumca Köyü’ndeki Sazak höyü¤ü (Hellenistik) böl-

gedeki yo¤un klasik antik ça¤ arkeolojik dokusunun göstergeleridir. fiu an için bu k›rsal

alanlardan seramik arkeolojisini ilgilendirecek bir belgeleme yay›nlanmam›flt›r. Son y›llarda

bölgede L. Summerer ve ekibinin yapt›¤› arkeolojik yüzey araflt›rmalar› bu konuyu ayd›n-

latmaya adayd›r.

Sinope Ticari Amforalar› Üretim Yerlerine Yönelik Araflt›rmalar

M.Ö. 7. yy.’da Miletos kolonistleri taraf›ndan kuruldu¤u iddaa edilen Sinope27 flartlar›

çok uygun olan do¤al bir limana sahiptir ve bu liman Güney Karadeniz’in en iyi liman›

olarak bilinmektedir.28 IV. Mitradates do¤du¤u bu kenti M.Ö. 46 y›l›nda Julius Caesar bir

Roma kolonisine çevirmifltir. Kentin erken dönem yerleflimlerini ayd›nlatmaya yönelik

olarak E. Akurgal taraf›ndan bir tak›m sondjlar yap›lm›flsa da, bugün D.T.C.F.’de bulunan

birçok arkeolojik buluntu üzerinde flu ana de¤in ayr›nt›l› bir çal›flma yap›lmam›flt›r.29 Bölge

için en önemli seramik araflt›rmalar› kuflkusuz Sinop’un 14 km güneyindeki Demirci yöre-

sindeki atölyelerde 1994 y›l›ndan beri Y. Garlan ve D. Kassab Tezgör bilimsel dan›flmanl›-

¤›nda Sinop Müzesi Müdürlü¤ü’nün bafllatt›¤› amfora atölyeleri kaz›lar›d›r.30 Bu bölgede

1993 y›l›ndan beri yap›lan sistematik yüzey araflt›rmalar›nda 10’dan fazla atölye tespit

edilmifltir.31 Burada bafllat›lan kaz›lar Karadeniz bölgesindeki amfora üretiminin boyutlar›,

mekanizmas› ve sistemati¤i konusunda önemli bilgiler içerebilmektedir. 1994 müze kaz›la-

r›nda özellikle erken Hellenistik devirden parçalar ele geçmifltir.32 Görülen odur ki amfora

üretimi bu alanda 50 ya da en fazla 100 y›l boyunca kullan›lan baz› küçük f›r›nlarda ger-

çekleflmekte ve bu f›r›nlar›n yeri s›kça da de¤iflmektedir. Çeflitli üretim atölyelerinin, f›r›n-

lar›n›n ve özellikle de kal›nt›lar›n toplan›ld›¤› hurdal›klar›n keflfedilmesi ve yap›lan kaz›lar

sayesinde, Sinope’nin amfora üretimi daha da iyi de¤erlendirilebilmektedir. Boztepe yar›ma-

das›ndakilere (Zeytinlik ve Nisiköy) M.Ö. 3. yüzy›la ait amforalar bulunmufltur. Bunlar›n

üzerindeki amblemler, o y›l›n yüksek rütbeli memurlar›n›n ve ustabafl› çanakç›lar›n

isimlerinin yaz›l› oldu¤u damgalar, kronolojik olarak hangi döneme ait olduklar›n› ve

üretim koflullar›n› anlamam›z› sa¤lamaktad›r. Demirci koyundaki atölyeler en az M.S. 2. ile

4. yüzy›llar aras›nda faaliyet göstermifllerdi. Genel olarak Sinope kenti ve çevresindeki am-

fora üretimi dönemler M.Ö. 4.-2. ile M.S. 2.-6. yy.’lar aras›nda sürmüfltür. Y. Garlan 2000

ve 2001 y›llar›ndaki kaz›lardan toplam 166 adet amfora üreticisinin ismini belirlemifltir.

Ergün Lafl›176

27 Sinope’nin bir Hellen kolonisi olarak kurulmas›yla ilgili olarak: Ivantchik 1998.

28 Antik Sinope ile ilgili olarak: Marek 2001; Robinson 1905 ve 1906; Garlan 1995; ve Akurgal, Budde 1956.

29 Bu kaz›larla ilgili olarak: Akurgal, Budde 1956; ve Erzen 1956.

30 Bu kaz›n›n raporlar›: Kassab Tezgör 1995, ve 1996a-b; Kassab Tezgör/Tatl›can 1997, 1998, ve 2000; Kassab Tezgör,Tatl›can, Dereli 1998; Tatl›can, Kassab Tezgör, Dereli. 1999; Kassab Tezgör, Dereli 2002, ve 2001; ve Garlan 1998.

31 Yüzey araflt›rmalar› için: Garlan, Kassab Tezgör 1996; ve Ifl›n 1990 ve 1997.

32 Tatl›can 1996, 340.

Bunun yan›nda yapt›¤› çal›flmada Sinope’nin 1250’den fazla farkl› mühüre sahip oldu-

¤unu tespit etmifltir. Demek ki Sinope’deki üretim hakikaten de o dönem dünyas› için çok

büyük denilebilecek bir sanayi idi. Anadolu’da amfora atölyeleri kaz›lar› çok say›da de¤il-

dir; Sinope çevresindeki bu atölye kaz›lar› ile özellikle Hellenistik devir üretimleri ile bil-

gilerimiz artt›rmaya adayd›r.

Sinop müzesinin 1997’de Sinop amfora atölyeleri ile ilgili çal›flmalar› sürmüfl ve bu sezonda

çal›flmalar denizalt› çal›flmalar› fleklinde yo¤unlaflm›flt›r.33 Buluntular çok say›da olmas›na

ra¤men, burada yap›lan çal›flmalarla ilgili sonuçlara “Kurtarma Kaz›lar› Semineri” ciltle-

rinde yer verilmemifltir.

Frans›z-Türk ekibin Sinope amforalar›n›n üretimi ve da¤›t›m› üzerine bu çal›flmalar›n›n

d›fl›nda Samsun Müzesi34 ve Karadeniz’deki baz› özel amfora koleksiyonlar›35 yay›nlanm›flt›r.

Ayr›ca 1996’dan beri Pennsylvania Üniversitesi Müzesi’dan Amerikal› bir ekip de Sinop ve

çevresinde bölgesel bir yüzey araflt›rmas› yürütmekte ve bölgenin seramik arkeolojisi ile ilgi-

li bilgilerimizi geniflletmektedirler.36 Yine Sinop Müzesi Müdürlü¤ü baflkanl›¤›nda Ankara

‹ngiliz Arkeoloji Enstitüsü taraf›ndan yap›lan Sinop-Çiftlik mevkindeki erken Bizans döne-

mi kilise kaz›s›nda da genelde mozaikli alanlar›n kaz›lmas›na ve kurtar›lmas›na u¤rafl›lm›fl

ve piflmifl toprak buluntulardan bahsedilmemifltir. Bu kilise kal›nt›s›ndan asl›nda ilginç bir

seramik kronolojisi elde edilebilirdi. Bu kaz›n›n nihayi yay›n› henüz yap›lmam›flt›r.

Pompeiopolis Kaz›lar›

Kastamonu ili, Taflköprü ilçesi Pompeiopolis (Z›mb›ll› Tepesi höyü¤ünde) 1984’den itiba-

ren Kastamonu Müzesi sorumlulu¤unda baz› kurtarma kaz›lar› yap›lm›flt›r.37 Paflagonya

bölgesinin baflkenti olan Pompeiopolis Pontos kral› Mitradates’in Romal› komutan Lucul-

lus taraf›ndan ma¤lup edilmesi ile M.Ö. 73-72 y›llar›nda Roma imparatorlu¤u eline geç-

mifltir. Paflagonya bölgesinin Roma imparatorlu¤u idaresi alt›nda yeniden teflkilatlanmas›-

n› sa¤lamak gayesiyle Lucullus yerine atanan Pompeius bölgeye gelerek M.Ö. 64 y›l›nda

bu kenti infla ettirmifltir.

Pompeiopolis gibi bir “baflkent” niteli¤ine sahip yerleflimin eski bir höyük üzerinde bu-

lunmas› da ilginçtir. Güney Karadeniz bölgesine genel olarak bakt›¤›m›zda genel anlamda

düz ve höyük yerleflimlerinin say›ca ayn› oranlarda oldu¤unu görmekteyiz. Genelde büyük

antik yerleflimlerin t›pk› Güney ve Güneydo¤u Anadolu’da oldu¤u gibi eski bir kent çekir-

de¤i karakterindeki höyüklerin eteklerinde oldu¤unu görmekteyiz.

Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve Roma Dönemleri Seramik Arkeolojisi.... 177

33 Denizalt› yüzey araflt›rmalar›: Kassab Tezgör, Tatl›can, Özdafl 1998. Bu yörede son y›llarda Amerikal› bir ekibin sualt› araflt›rmalar› da sonuçlar› aç›s›ndan önemlidir: Ballard vd. 2001.

34 Kassab Tezgör 2000; ve Kassab Tezgör, Akkaya 2000.

35 Kassab Tezgör, Lemaître, Piéri 2003.

36 Bu ekibin çal›flmalar›n›n ilk sonuçlar› için: Doonan 1998; Doonan/Gantos/Hiebert 1999; Doonan/Smart 2000-2001; ve Ballard vd. 2001.

37 Yaman 1991.

Burada 1984 kaz›lar›nda, bizim hamam yap›s› oldu¤undan flüphelendi¤imiz mozaikli bir

alan38 bulunmas›na karfl›n piflmifl toprak eserlerden bahsedilmemifltir.

1993 y›l›nda tekrar Kastamonu Müzesi Müdürlü¤ü taraf›ndan ayn› yerde yap›lan kaz›lar

daha yo¤un seramik sonuçlar› vermifltir.39 1993 sezonu kurtarma kaz›lar›nda daha çok

stratigrafiye önem verilmifl ve klasik antik ça¤lar üzerinde daha çok durulmufltur.40 Kaz›c›-

lara göre höyük olarak nitelenen bu yerleflimin stratigrafisi oldukça kar›fl›kt›r ve kaz›lar

stratigrafiyi anlamak aç›s›ndan yard›mc› olamam›fllard›r.41 Ele geçen sikkeler Hellenistik

devirden Orta Bizans ça¤›na kadar uzun bir süreçte yeralmaktad›rlar. Kaz› s›ras›nda ele

geçen parçalar aras›nda bol miktarda kaba seramik vard›r. Bunlar Roma ve Geç Roma devir-

leri maflrapa, güveç gibi standart formlarda piflirme kaplar› ve onlara ait kapak parçalar›n-

dan oluflur.42 Ayr›ca boyun k›sm› yaz›l› bir de 5.-6. yy. amforas› yay›nlanm›flt›r.

Bu amforada k›rm›z› boya ile grafitti tekni¤inde yap›lm›fl “YMEPIOY” ifadesi okunmakta-

d›r ki bu “Hymerios” özel isminin genetivus formundaki bir ibaresidir.43 Ayr›ca birkaç k›rm›-

z› astarl› tabak parças› yay›nda gösterilmifltir; fakat bu parçalar›n niteli¤ini yay›ndan anlamak

bir hayli güçtür.44 Gelifli güzel ve sistematik göstermeden yay›nlanan bu parçalara bak›la-

rak bunlar›n Geç Roma döneminden yo¤unlaflt›klar›n› düflünebiliriz. Bu hali ile buradaki

malzemenin ayr›nt›l› de¤erlendirmesi Geç Roma dönemi kaba kaplar›n Karadeniz k›y›la-

r›ndaki yay›l›m› ve kullan›m› ile ilgili bize yeni sonuçlar do¤urabilir. Ayr›ca yerleflimde

Ergün Lafl›178

38 Yaman 1991, 70-75, ve 84-109.

39 Çak›r 1995.

40 Çak›r 1995, 49, flek. 4.

41 Çak›r 1995, 44.

42 Çak›r 1995, 62, fig. 21, 63-5.

43 Çak›r 1995, 53, fig. 6.

Fig. 3 Pompeiopolis'ten Geç Roma Dönemine ait bir ticari

amphora parças›; Üzerinde “Hmerivou” ibaresi yer al›r(“Hemerios” -Delikanl›- ibaresinin genetif hali) (Çak›r1995, 53, fig. 6).

A transport amphora fragment from Pompeiopolis with a“Substandard” spelling of “Hmerivou” [“Hemeriou”, genetiveof Hemerios, a well-attested name in the Later Roman Empire("the Gentle Man")].

bulunmufl olan seramik eserler belki de buradaki en son yerleflim katman› ile de iliflkilen-

dirilebilir.

Seramik buluntular yan›nda cam›n da yo¤un bir flekilde ele geçmesi ilginçtir ve burada

yo¤un cam kullan›m›n›n, belki de yüksek sat›n alma gücünün bir göstergesidir.45

L. Summerer baflkanl›¤›nda bir ekip Pompeiopolis’de bir kaz› çal›flmas›na bafllamak üze-

redir.

Sebastopolis Kaz›lar›

Tokat ilinin Sulusaray ilçesindeki Sebastopolis’te 1989

ve 1990 y›llar›nda yap›lan kurtarma kaz›lar›nda t›pk›

Pompeiopolis gibi bir höyük üzerine kurulmufl kentte

çal›fl›lm›flt›r.46 Bu höyük Kappadokia’y› Pontos’a

ba¤layan çok önemli ticaret yollar›n›n kavflak nokta-

s›nda bulunmaktad›r. Bu höyü¤ün eteklerinde, kuzey-

do¤usunda ve güneyinde bir antik kent tespit edilmifl-

tir. Her iki rapordan da anlafl›ld›¤› üzere Sebastopolis

Erken Tunç’dan itibaren Bizans ça¤›na de¤in kesin-

tisiz yerleflilen ve çok yo¤un arkeolojik kal›nt›lar bar›n-

d›ran bir yerleflimdir. Ele geçen arkeolojik buluntular

aras›nda çeflitlilik dikkat çekmektedir. Surla çevrili oldu-

¤u belirlenen bu yerleflimin güneyinde 1990 y›l›nda bir

sondaj aç›lm›flt›r.47 Bu sondajda Hellenistik döneme

ait oldu¤u öne sürülen baz› parçalara rastlanm›flt›r.

Bunlar aras›nda yonca a¤›zl› bir testi Frig gelene¤ini

devam ettirmesi aç›s›ndan önemlidir.48

Belki de flu ana kadar fazla tan›mad›¤›m›z bölgenin Hellenistik ça¤ ince seramik gelene¤i

Frig seramik anlay›fl›n›n bir devam›, ayn› zamanda da Orta Anadolu’daki Galat serami-

¤inin paralelidir. Burada bulunan bu Demir Ça¤› seramik gelene¤ini sürdüren parçalar

Karadeniz’in ‹ç Anadolu’ya daha yak›n kesiminde bulunan bu yerleflimde, Karadeniz k›y›-

lar›ndaki ça¤dafl Hellenistik Grek seramik modalar›n› takip etmekte olan yerleflimlerin

yan›nda ikincil ve yerel bir Hellenistik ince seramik gelene¤inin göstergeleridir. Bu höyükte

bulunan erken Bizans kilisesi kal›nt›s›nda piflmifl toprak buluntular›n rapor edilmemesi

ilginçtir. Sebastopolis seramik arkeoloji aç›s›ndan daha ayr›nt›l› incelenmesi gereken bir

yerleflmedir.

Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve Roma Dönemleri Seramik Arkeolojisi.... 179

44 Çak›r 1995, 64, fig. 25.

45 Çak›r 1995, 62, fig. 22.

46 Özcan 1991 ve 1992.

47 Özcan 1991, 169-71.

48 Özcan 1991, 184, fig. 14.

Fig. 4 Sebastopolis'ten Bir SürahiParças› (Özcan 1991, 184, fig. 14).

A Jug Fragment from Sebastopolis.

Hellenistik ve Roma Devirlerinde Güney Karadeniz BölgesindeÖlü Gömme Adetleri ve Seramik Arkeolojisi

Karadeniz klasik antik ça¤ arkeolojisinde en büyük sorunlardan biri de mezar adetleri ve

buna paralel olan seramik arkeolojisidir. Bölgenin Hellenistik ve Roma dönemlerindeki

ölü gömme adetlerini yine baz› kurtarma kaz›lar› sonuçlar›ndan ö¤renmekteyiz.

Hellenistik devre iliflkin olarak Güney Karadeniz

k›y›lar›ndan flu ana de¤in bir mezarl›k alan› ya da tek

mezar arkeolojik yay›nlardan bilinmemektedir. Ya-

y›nlarda Amasya il merkezinde keflfedilmifl olan me-

zarl›k alanlar›n›n s›kl›¤› dikkat çeker. Amasya il mer-

kezi ayn› zamanda antik Pontos kenti Amaseia’n›n

da bulundu¤u bir yöredir.49 Orta Roma imparator-

luk devrinden, daha do¤rusu 2. yy.’›n ilk yar›s›ndan

Amasya ilinin merkez ilçesine yak›n Uygur beldesin-

de bir lahite rastlanm›flt›r.50 Mermer lahit içinde bir

olgun erkek ve difli bireye ait iki iskelete rastlanm›fl ve

Traianus ve Hardianus zaman› gümüfl sikkeler de bu-

lunmufltur.51 Bunun d›fl›nda difli bireye ait olan alt›n

süs eflyas› ve kemik aletler ele geçmifltir.52 Mezardaki

unguentarium parçalar› ve bir yüzük tafl› tüm bu kro-

nolojiyi destekleyici niteliktedir.53 Tipolojik olarak

unguentariumlar iki ana formdad›rlar ve bu formlar

Anadolu’nun di¤er k›y›lar›nda da M.S. 2. yy.’›n 1. ya-

r›s›ndan tan›nmaktad›r. Mezar belki de yüksek s›n›f-

tan bir aristoktarik kiflili¤e aittir ve tak›lar ve yüzük

tafl› bunun bir göstergesi olabilir.54

M.S. 3. yy. dönemine ait bir mezarl›k alan› da yine Amaseia’da, bugünkü Amasya il merke-

zinin Kurflunlu Mahallesi’nde bulunmufltur.55 Burada 2000 y›l›nda yap›lan kaz›larda alt›

adet tonozlu mezar a盤a ç›kar›lm›flt›r.56 Amasya’da Amaseia kentinin nekropol alanlar›-

n›n yay›l›m alan› olarak görülmesi gereken Kulistepe,57 fiamlar ve ‹hsaniye mahallelerinde

bu tür tonozlu mezarlara s›k rastlanm›flt›r. Bu da bize Roma dönemi ölü gömme gelene-

¤inde mezar kompleksi gibi yap›lar›n yan›nda sarkophag ve tonozlu mezar anlay›fl›n›n

Ergün Lafl›180

49 Antik Amaseia için: Dalaison 2002.

50 Yüce, Özdemir 2000, 49-51.

51 Yüce, Özdemir 2000, 56, res. 7, 57, res. 8, ve 58, res. 13-4.

52 Yüce, Özdemir 2000, 56, res. 6, 57, res. 9-10.

53 Yüce, Özdemir 2000, 55, res. 2.

54 Yüce, Özdemir 2000, 55, res. 3.

55 Do¤anbafl 2002.

56 Do¤anbafl 2002, 64-5.

57 Takaz 1975.

Fig. 5-6 Amaseia yak›nlar›ndakiUygur'dan bir lahit mezardan piflmifl

toprak unguentarium örnekleri (Yüce,Özdemir 2000, 55, res. 2).

Two Terracotta Unguentaria from aSarcophagus at Uygur near Amaseia.

yo¤unlu¤unu gösterir. Mezarl›k alan›ndaki iskeletlerin antropolojik incelemeleri yap›lma-

m›fl ve küçük buluntu olarak da yaln›zca M.S. 224 y›l›na tarihlenen bir sikke ele geçmifl-

tir.58 Piflmifl toprak buluntulardan bahsedilmemifltir.

Amaseia’daki en iyi tan›nan mezarl›k alan› “Kurtarma Kaz›lar› Semineri” ciltlerinden

5.’sinde yer verilen “Eski fiamlar mezarl›¤›” mevkisinde bulunan Geç Roma imparatorluk

ça¤› mezarlar›d›r.59 Burada bulunan onbir adet tonozlu ve iki adet sanduka mezardan iki-

si freskle bezenmifltir. Burada Geç Roma seramiklerine rastlanm›fl ve rapor edilmifl olmas›-

na ra¤men, hiçbiri resmedilmemifltir. Yaln›z in-situ ele geçen iki adet 3. yy. cam unguentari-umu ilginçtir.60 Raporda ölü kültü, gömülerin cinsiyetleri, etnik gruplar› ve dinleri ile

ilgili bilgi verilmemifl, ve antropolojik sonuçlar burada yans›t›lmam›flt›r.

Orta ve Geç Roma devirlerinden Sinop ili merkez ilçesi Gelincik mahallesi, Kiremitçiler

yolu mevkiinde tesadüfen bulunan alt› adet Roma mezar› bölgenin mezar ve ölü gömme

gelene¤ini ayd›nlatmas› aç›s›ndan önemlidir.61 Yeralt›na infla edilmifl alt› odal› mezar

kompleksinde çeflitli devirlerden objeler ele geçmifltir. Mezarlar içerisinde I. Theodosius

dönemi bir sikke ile ayr›nt›l› tan›t›lmam›fl baflka Erken Bizans sikkeleri ele geçmifltir. Me-

zar odalar›ndan baz›lar›n›n fresk ile kapl› oldu¤u görülmektedir. Buluntular aras›nda

Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve Roma Dönemleri Seramik Arkeolojisi.... 181

58 Do¤anbafl 2002, 65.

59 Yüce 1995. Bu alanda 1986 y›l›nda da kurtarma kaz›lar› yap›lm›flt›r: Tektafl 1988.

60 Yüce 1995, 13, fig. 11.

61 Dereli 2001, 242.

Fig. 7-8 Amaseia'n›n mezarl›k alanlar›ndan“Eski fiamlar Mezarl›¤›”ndan iki adet cam

unguentarium (Yüce 1995, 13, fig. 11).

Two glass unguentaria from “Eski fiamlarMezarl›¤›”, a burial site near Amaseia.

Fig. 9 Sinope'nin mezarl›k alanlar›ndan GelincikMahallesi, Kiremitçiler Yolu Mevki'inde bulunmufl

fiiflecik (Dereli 2001, 248, fig. 12).

A terracotta bottle from a Roman Grave from “KiremitçilerYolu” at Gelincik District, a burial site of Sinope.

yerli sigillata ile (Pontic sigillata) baz› Sinope üretimi amforalardan bahsedilmektedir.62

Resmi koyulmufl olan üç adet küçük buluntu k›rm›z› astarl› olan 3.-4. yy.’a ait olan piflmifl

toprak fliflecik, bir Erken Bizans dönemi kandili ve yine Geç Roma cam unguentariumu

vard›r.63

Özellikle fliflecik yerli üretim karakteri göstermektedir ve Anadolu’nun neredeyse tama-

m›ndan tan›d›¤›m›z ölü gömme gelene¤inde yer bulmufl olan flise hediyesinin burada da

varoldu¤unun bir göstergesidir. Erken Bizans devrine ait olan kandil ise benzersiz ve s›ra

d›fl› formu ve dekorasyonu ile art›k hissedilmeye bafllayan seramik üretiminde bölgesellefl-

me e¤iliminin güzel bir örne¤idir. Mezarlar uzun süre kullan›ld›klar› içinse malzemede

zamansal farkl›l›klar dikkati çekmektedir.

Mezarl›k alanlar› ile ilgili gözlenen fley özellikle Amaseia, Merzifon,64 Herakleia Pontike

ve Sinope gibi büyük yerleflimlerde mezarl›k alanlar›n›n bugünkü kent alanlar›n›n içinde

kald›klar› ve gelenek olarak di¤er Anadolu k›y›lar›ndan çok büyük farkl›l›klar gösterme-

dikleridir.

Ayd›ntepe ad›nda Bayburt’un 24 km kuzeybat›s›nda bulunan bir yeralt› yerlefliminde

mezarl›k alanlar›na rastlanm›fl, ama seramikten bahsedilmemifltir.65 Bu mezarl›k alan› da

farkl› bir gömme çeflidinin Kappadokia komflusu bu bölgede bulundu¤unu göstermesi

aç›s›ndan önemlidir.

Ergün Lafl›182

62 Dereli 2001, 242.

63 Dereli 2001, 248, fig. 11-13.

64 Küçük buluntu vermeyen bir lahit mezara Merzifon’un Aktarla yöresinde rastlanm›flt›r: Yüce 1998.

65 Erkmen 1999.

Ek IGüney Karadeniz bölgesinden mezarl›k alanlar› d›fl›nda seramik malzeme tan›t›lmam›fl iki

ilginç kurtarma kaz›s›na da bölgenin klasik antik ça¤lardaki durumunu biraz daha iyi ta-

n›mak aç›s›ndan burada yer vermek istiyoruz.

Trapezus Kaz›lar›

Trapezus antik kentinin bugünkü yerinde kurulmufl olan Trabzon klasik antik ça¤lar aç›s›n-

dan oldukça az tan›nan bir yerleflim niteli¤indedir. Burada 1997 y›l›nda Trabzon Müzesi

Müdürlü¤ü’nün yapt›¤› çal›flmalarla Roma ‹mparatorluk ça¤› kent dokusuna ait olabilecek

baz› mimari ö¤eleri ortaya ç›kar›lm›flt›r.66 Bu mimari ö¤eler birlikte de¤erlendirildiklerin-

de an›tsal yap›lara aittirler ve cephesi mermer olan bir yap›n›n arflitrav, firiz gibi M.S. 2. ve

3. yy.’lara ait ö¤eleri toplanm›flt›r. Bunlar›n d›fl›nda an›tsal sütun parçalar›, bir M.S. 3.-4. yy.

Korinth bafll›¤›67 ve sütun tablas› ortaya ç›kar›lm›flt›r. En önemli buluntu ise normal insan

boyundan yüksek, mermerden ç›plak genç bir erkek heykelidir.68 Bu yekpare heykel bafl›

ile beraber bulunmas›ndan ötürü oldukça de¤erlidir, ayr›ca Trapezus yontuculu¤una ait

olmas› beklenebilecek belki de tek in-situ eser niteli¤i tafl›r. Bu buluntunun di¤er an›tsal

mimari ile iliflkisini yorumlamak güçtür, ama bir iliflki oldu¤unu iddia etmek yanl›fl olmaz.

Kaz›c›lar› taraf›ndan Hermes olarak belirtilen bu parça bence tipik genç bir Apollon tasi-

viridir ve bu flekli ile Trapezus kültlerine de uyum sa¤lar. Elinde belki de flüt tutan bu

heykel Dionysos ya da Satyr tasvirlerinden al›flt›¤›m›z flekilde genç bir Apollon’u betimle-

mektedir.

66 Kaya 1998, 327, fig. 4, 328-30, 331, fig. 11.

67 Kaya 1998, 334, fig. 18.

68 Kaya 1998, 331, fig. 12, 332-3, 334, fig. 17 ve 20.

Ek II

Amastris Deponasyon Heykelleri

Seramik buluntular›n belgelenmedi¤i bir di¤er ilginç buluntu 1993 y›l›nda Bart›n ili,

Amasra ilçesi Küçüksanayi sitesi inflas› s›ras›nda bulunan dört adet heykeldir.69 Bu heykel-

lerden z›rhl› olan›n›n bir imparatora ait oldu¤u kesinleflmifltir.70 Di¤erleri de en az soylu

tabakaya ait kifliler olmal›d›r.71 Bu heykellerin burada neden gelifligüzel depone edildikleri

önemli ve ilginç bir sorundur. Bu heykeller üzerine detayl› bir inceleme de flu ana de¤in

yap›lmam›flt›r. Heykellerin idenfikasyonu yap›lmadan evvel Roma dönemi Amastris’indeki

tarihsel geliflmelerin iyi bilinmesi gerekmektedir.

69 Ateflo¤ullar›, fiimflek 1995.

70 Ateflo¤ullar›, fiimflek 1995, 108, res. 12.

71 Ateflo¤ullar›, fiimflek 1995, 110, 111, res.

Kaynakça

Akkaya, M. 1993. “Amisos Antik Kenti Kurtarma Kaz›s›”. III. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 27-30 Nisan 1992,Efes, 207-218. Ankara: Ankara Üniversitesi Bas›mevi.

Akkaya, M. 1998. “Amisos Antik Kenti Kurtarma Kaz›s› ve Mozaik Kald›rma Çal›flmalar›”. fiurada: VIII. MüzeKurtarma Kaz›lar› Semineri. 7-9 Nisan 1997, Kufladas›, 43-51. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› MillîKütüphane Bas›mevi.

Akurgal, E. ve L. Budde. 1956. Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Sinope. Türk Tarih KurumuYay›nlar›ndan V, 14. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Bas›mevi.

Alabe, F. 1986. “Les timbres amphoriques de Sinope trouvés en dehors du domaine pontique.” Empereur, J.-Y.and Y. Garlan (eds.). Recherches sur les amphores grecques. Actes du colloque international organisé par leCNRS, l’Université de Rennes II et l’EFA (Athènes, 10-12 septembre 1984). Bulletin de CorrespondanceHellénique. Supplément, 13, 375-389. Athens/Paris: École française d’Athénes.

Ars’eneva, T., D. Kassab Tezgör ve S. Naumenko. 1997. “Un dépotoir d’atelier d’amphores à pâte claire.Commerce entre Héraclée du Pont et Tanaïs à l’époque romaine.” AnatAnt 5: 187-198.

Atasoy, S. 1997. Amisos Karadeniz K›y›s›nda Antik Bir Kent Samsun. Istanbul: Koç Vakf›.

Atasoy, S. ve Ö. Ertu¤rul 1998. “1996 Amisos Kaz›s›”. XIX. KST. 26- 30 May›s 1997 Ankara, 2. Cilt, 523-530.Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Ateflo¤ullar›, A. ve Ö. fiimflek 1995. “Bart›n ‹li Amasra ‹lçesi, Küçüksanayi Sitesi ‹nflaat›nda Bulunan RomaDönemi Heykellerini Kurtarma Kaz›s›”. V. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 25-28 Nisan 1994,Didim, 93-111. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Ballard, R. D., F. T. Hiebert, D. F. Coleman, C. Ward, J. S. Smith, K. Willis, B. Foley, K. Croff, C. Major ve F.Torres. 2001. “Deepwater Archaeology of the Black Sea: The 2000 Season at Sinop, Turkey.” AJA105:607-23.

Bittner, A. 1998. Gesellschaft und Wirtschaft in Herakleia Pontike: eine Polis zwischen Tyrannis und Selbstverwaltung.Asia Minor Studien 30. Bonn: Rudolf Habelt GmbH.

Brashinskii, I. B. 1984. “A propos de la chronologie des timbres céramiques et du développement typologiquedes amphores d’Héraclée du Pont”. Numizmatika i epigrafika 14:3-22

Conovici, N. 1989. “Probleme der Chronologie der gestempelten Sinope-Amphoren aus der IV-Gruppe”. Studisi cercetari istoria vechi si arheologie 40:29-44

Çak›r, N. 1995. “Kastamonu ‹li Taflköprü ‹lçesi Pompeiopolis (Z›mb›ll› Tepesi Höyü¤ü) 1993 Y›l› KurtarmaKaz›s›”. V. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 25-28 Nisan 1994, Didim, 39-65. Ankara: T.C. KültürBakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Dalaison, J. 2002. “Les limites de la cité d’Amaseia au Haut-Empire”. AnatAnt 10:261-276.

Dengate, J., 1978. “A Site Survey along the South Shore of the Black Sea”. E. Akurgal (ed.), Proceedings of theTenth International Conference of Classical Archaeology. Ankara-‹zmir 23-30/XI/1973. Türk TarihKurumu Yay›nlar›ndan, 245-58. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Bas›mevi.

Dereli, F. 2001. “Sinop Gelincik Mezar Odas›”. XI. Müze Çal›flmalar› ve Kurtarma Kaz›lar› Sempozyumu. 24-26Nisan 2000, Denizli, 235-248. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Do¤anbafl, M. 2002. “Amasya Merkez Kurflunlu Mahallesi Temel Hafriyat› Kurtarma Kaz›s›”. XII. MüzeÇal›flmalar› ve Kurtarma Kaz›lar› Sempozyumu. 25-27 Nisan 2001, Kufladas›, 63-72. Ankara: T.C.Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Domzalski, K. 2000. “Notes on Late Roman Red Slip Wares in the Bosporan Kingdom.” Rei Cretariae RomanaeFautorum Acta 36:161-8.

Domzalski, K. (in print). “The Bosporan Region in Late Antiquity as Reflected by Finds of Red Slip Pottery.”Proceedings of the Second International Congress on the Black Sea Antiquities.

Doonan, O. 1998. “Sinop Regional Survey, 1996-97.” Near Eastern Archaeologist 1:178-79.

Doonan, O., A. Gantos ve F. Hiebert. 1999. “Sinop ‹li Sistematik Yüzey Araflt›rmas› 1997.” XVI. Araflt›rmaSonuçlar› Toplant›s›. 25-29 May›s 1998, Tarsus, 359-371. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› MillîKütüphane Bas›mevi.

Doonan, O. and D. Smart. 2000-2001. “Gerna Dere, Roman and Byzantine Settlement in Sinop Province,Turkey”. G. R. Tsetskhladze and J.G. de Boer (eds.), The Black Sea Region in the Greek, Roman, andByzantine Periods=Talanta. Proceedings of the Dutch Archaeological and Historical Society (NAHG),XXXII-XXXIII.

Erkmen, M. 1999. “Ayd›ntepe Yeralt› fiehri Çal›flmalar›”. IX. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 27-29 Nisan 1997,Antalya, 313-320. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve Roma Dönemleri Seramik Arkeolojisi.... 185

Erten, H. N., D. Kassab Tezgör, ‹. R. Türkmen and A. Zarars›z 2004. “The Typology and Trade of the Amforaeof Sinope. Archaeological Study and Scientific Analyses.” J. Lund and J. Eiring (eds.), TransportAmforae and Trade in the Eastern Mediterranean. International Colloquium at the Danish Institute atAthens, 26-29 September, 2002. Monographs of the Danish Institute at Athens 5, Athens.

Erzen, A. 1956. “Sinop Kaz›s› 1953 Y›l› Çal›flmalar›.” TürkArkDerg VI/I: 69-72.

Fedoseev, N. F. 1992. “Results and Perspectives in the Study of Sinopean Ceramic Stamps [Itogi i perspektivyizucheniia sinopskikh keramicheskikh kleim].” Greek Amphoras, 147-162. Saratov.

French, D. 1986. “Sinopean Amphoras.” Empereur, J.-Y. and Y. Garlan (eds.). Recherches sur les amphores grecques.Actes du colloque international organisé par le CNRS, l’Université de Rennes II et l’EFA (Athènes, 10-12septembre 1984). Bulletin de Correspondance Hellénique. Supplément, 13, 391-393. Athens/Paris:École française d’Athénes.

Fossey, J. M. ve D. Kassab Tezgör. 1999. “Quelques incriptions de Sinope”, AnatAnt 7:167-178.

Garlan, Y. 1990. “Remarques sur les timbres amphoriques de Sinope.” CRAI:490-507

Garlan, Y. 1995. “Sinope, ville reine de mer Noire.” Archéologia 308:32-9.

Garlan, Y. 1998. “Les fouilles des ateliers amphoriques de Sinope de 1994 à 1997.” CRAI:29-32.

Garlan, Y. 2004. Les timbres céramiques sinopéens sur amphores et sur tuiles trouvés à Sinope: présentation et catalogue.Corpus international des timbres amphoriques, 10/Institut français d’études anatoliennes-Georges Dumézil Istanbul. Varia Anatolica XVI. Istanbul/Paris: De Boccard.

Garlan, Y. ve D. Kassab Tezgör 1996. “Prospection d’ateliers d’amphores et de céramiques de Sinope.” AnatAnt4:325-34.

Hayes, J. W. 1985. “Sigillate orientali.” R. Bianchi Bandinelli and G. Becatti (eds.), Enciclopedia dell’arte anticaclassica e orientale. Atlante delle forme ceramiche II. Ceramica fine romana nel bacino mediterraneo (tardoellenismo e primo impero), 1-96. Rome:

Hoepfner, W. 1966. Herakleia Pontike – Ere¤li. Eine baugeschichtliche Untersuchung. Forschungen an der NordküsteKleinasiens. Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Minoris Band 2, Heft 1, Vienna: Verlag derÖsterreichischen Akademie der Wissenschaften.

Ifl›n, M. A., 1990. “Sinop Bölgesi Yüzey Araflt›rmas›.” M. Sa¤lam (ed.), ‹kinci Uluslararas› Tarih Boyunca KaradenizKongresi Bildirileri (1-3 Haziran Samsun), 241-76.

Ifl›n, M. A., 1998. “Sinop Region Field Survey.” AnatAnt 6:95-139.

Ivantchik, A. 1998. “Die Gründung von Sinope und die Probleme der Anfangsphase der griechischenKolonisation des Schwarzmeergebiets.” G. R. Tsetskhladze (ed.), The Greek Colonisation of theBlack Sea Area: Historical Interpretation of Archaeology. Historia Einzelschriften 121, 297-330.Stuttgart: Steiner.

Jefremow, N. 2003. “Die aisymnetai von Sinope.” Klio 85/1:9-14

Kassab Tezgör, D. 1995. “Sinop’ta Seramik ve Amfora atölyelerinin ‹ncelenmesi”. XVI. KST. 30 May›s- 3 Haziran1994 Ankara, 2. Cilt, 177-90. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Kassab Tezgör, D. 1996a. “Fouilles des ateliers d’amphores à Demirci près de Sinope en 1994 et 1995.” AnatAnt4:335-54.

Kassab Tezgör, D. 1996b. “Demirci-Sinop Amfora Atölyelerinin Kaz›s›”. XVII. KST, 2. Cilt, 277-91. Ankara: T.C.Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Kassab Tezgör, D. 1999. “Types amphoriques fabriqués à Demirci près de Sinope”. Y. Garlan (ed.), Productionet commerce des amphores anciennes en Mer Noire. Colloque international organisé à Istanbul, 25-28 mai1994. Publication du Groupement de Recherche 1056 du CNRS, “Le Pont-Euxin. Recherches enMer Noire”, 117-24. Aix-en-Provence: Publications de l’Université de Provence, 1999.

Kassab Tezgör, D. 2000. “Les amphores “Pseudo-Colchidiennes” du Musée de Samsun.” AnatAnt 8:127-42.

Kassab Tezgör, D. and M. Akaya. 2000. “Les amphores à pâte brune du Musée de Samsun.” AnatAnt 8:126-42.

Kassab Tezgör, D. and F. Dereli. 2001. “Fouilles des ateliers d’amphores à Demirci près de Sinope en 2000.”AnatAnt 9:215-25.

Kassab Tezgör, D. and F. Dereli. 2002. “Sinop-Demirci Amfora Atölyeleri 2000 Kaz›s›.” XXIII. Kaz› Sonuçlar›Toplant›s›. Ankara, 28 May›s-01 Haziran 2001, 2. Cilt, 235-42. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› MillîKütüphane Bas›mevi.

Kassab Tezgör, D. S. Lemaître and D. Piéri. 2003. “La collection d’amphores d’Ismail Karakan à Sinope.”AnatAnt 9:169-200.

Kassab Tezgör, D. and ‹. Tatl›can. 1997. “Sinop-Demirci Amfora Atölyelerinin 1995 Kaz›s›.” XVIII. KST, 2. Cilt,353-65. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Kassab Tezgör, D. and ‹. Tatl›can. 1998. “Fouilles des ateliers d’amphores à Demirci près de Sinope en 1996 et1997.” AnatAnt 6: 423-42.

Ergün Lafl›186

Kassab Tezgör, D. and ‹. Tatl›can. 2000. “Sinop-Demirci Malzemesi 1998 Y›l› Araflt›rma Dönemi.” XXI. Kaz› So-nuçlar› Toplant›s›. Ankara 24-28 May›s 1999, 2. Cilt, 315-22. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› MillîKütüphane Bas›mevi.

Kassab Tezgör, D., ‹. Tatl›can and F. Dereli. 1998. “Sinop-Demirci Amfora Atölyelerinin 1996 Kaz›s›.” XIX. KST.26-30 May›s 1997 Ankara, 2. Cilt, 465-81. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Kassab Tezgör, D., ‹. Tatl›can and H. Özdafl. 1998. “Prospection sous-marine près de la côte sinopéenne: trans-port d’amphores depuis l’atelier et navigation en mer Noire.” AnatAnt 6:443-49.

Kassab Tezgör, D. and M. Touma. 2001. “Amphores exportées de mer Noire en Syrie du Nord.” AnatAnt 9:105-115.

Kaya, E. 1999. “Trabzon ‹l Merkezindeki Kurtarma Kaz›s›nda Ortaya Ç›kan Buluntular”. IX. Müze KurtarmaKaz›lar› Semineri. 27-29 Nisan 1998, Antalya, 321-334. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› MillîKütüphane Bas›mevi.

Kaya, N. 2003. “Ankara Ulus Kaz›s›nda Ele Geçen Bask›l› Kaplar.” C. Abadie-Reynal (ed.), Les céramiques enAnatolie aux époques hellénistiques et romaines. Actes de la Table Ronde d’Istanbul, 23-24 mai 1996.Institut français d’études anatoliennes-Georges Dumézil Istanbul. Varia Anatolica XV, 111-16.Istanbul/Paris: De Boccard.

Klenina, E. 2003. “Some Aspects of the Table Earthenware of the 2nd-3rd Centuries A.D. from ChersonesosTaurica.” Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta 38:225-8.

Knipowitsch, T. P. 1929. Untersuchungen zur Keramik römischer Zeit aus den Griechischenstadten an der Nordküste desSchwarzees Meeres I. Die Keramik römischer Zeit aus Olbia in der Sammlung der Ermitage. Materialienzur römisch-germanischen Keramik, IV. Frankfurt am Main.

Kovalevskaja, L. ve T. Sarnowski. 2003. “La vaisselle des habitants d’une maison rurale de l’époque romainedans la chôra de Chersonèse taurique.” Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta 38:229-35.

Lafl›, E. 2003. “Neue Erkenntnisse zur lokalen Keramik aus Tavium.” K. Strobel ve C. Gerber, Tavium(Büyüknefes, Provinz Yozgat)-Bericht über die Kampagnen 2000-2002. IstMitt 53:153-7.

Lazarov, M. 1980. “Les amphores et les timbres amphoriques d’Héraclée Pontique en Thrace.” INM Varna16:5-19.

Marek, C. 1993. Stadt, Ära und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia. Istanbuler Forschungen, Band39. Tübingen: E. Wasmuth.

Marek, C. 2001. “Sinope. I. Lage, Frühgeschichte. II. Klassische bis römische Zeit. III. Spätantike und byzantin-ische Zeit.” H. Cancik and H. Schneider (eds.), Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike. Altertum.Band XI. Sam – Tal, 585-6. Stuttgart/Weimar: Verlag J. B. Metzler.

Marek, C. 2003. Pontus et Bithynia. Die römischen Provinzen im Norden Kleinasiens. Zaberns Bildbände zurArchäologie. Sonderbände der Antiken Welt. Mainz: von Zabern.

Monachov, S. Iu. 1993. “Les amphores de Sinope.” AnatAnt 2:107-32 .

Özcan, B. 1991. “Sulusaray-Sebastapolis Antik Kenti”. I. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 19-20 Nisan 1990,Ankara, 261-307. Ankara: Ankara Üniversitesi Bas›mevi.

Özcan, B. 1992. “Sulusaray-1990 Kurtarma Kaz›s›”. II. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 29-30 Nisan 1991, Ankara,167-200. Ankara: Ankara Üniversitesi Bas›mevi.

Robinson, D. 1905. “Greek and Latin Inscriptions from Sinope and Environs.” AJA 9:294-333.

Robinson, D. M. 1906. “Ancient Sinope. An Historical Account.” AJA 27:125-153 ve 245-279.

Sevim, A. 1993. “Gümüflhane ‹li, Kelkit ‹lçesi, Yenice Köyü Kurtarma Kaz›s›”. III. Müze Kurtarma Kaz›lar›Semineri. 27-30 Nisan 1992, Efes, 373-376. Ankara: Ankara Üniversitesi Bas›mevi.

Stefanidou, V. 2002. Pontus in Antiquity: Aspects of Identity. Unpublished Ph.D. thesis at the University of Kent atCanterbury.

Summerer, L. 1999. Hellenistische Terrakotten aus Amisos: Ein Beitrag zur Kunstgeschichte des Pontosgebietes.Geographica Historica 13. Stuttgart: Franz Steiner.

Summerer, L. ve S. Atasoy. 2000-2001. “Amazonendarstellungen auf Münzen und Terrakkotten von Amisos.”G. R. Tsetskhladze and J.G. de Boer (eds.), The Black Sea Region in the Greek, Roman, and ByzantinePeriods=Talanta. Proceedings of the Dutch Archaeological and Historical Society (NAHG), XXXII-XXXIII.

Summerer, L. ve S. Atasoy. 2002. “Die Tyche von Amisos.” AA:247-58.

Takaz, H. 1975. “Amasya Kulistepe Nekropol Kaz›s› Ön Raporu.” TürkArkDer 22: 109.

Tatl›can, ‹. 1996. “Sinop, 1994 Zeytinlik Amfora Atölyesi Kurtarma Kaz›s›”. VI. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri.24-26 Nisan 1995, Didim, 335-341. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Tatl›can, ‹., 1997. “Sinop Çiftlik Köyü, Mozaik Kurtarma Kaz›s›”. VII. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 8-10Nisan 1996, Kufladas›, 333-356. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Güney Karadeniz K›y›lar›nda Hellenistik ve Roma Dönemleri Seramik Arkeolojisi.... 187

Tatl›can, ‹., D. Kassab Tezgör ve F. Dereli. 1999. “Demirci-Sinop Amfora Atölyelerinin 1997 Kaz›s›.” XX. KST.25- 29 May›s 1998 Tarsus, 2. Cilt, 447-56. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Tatl›can, ‹., D. Kassab-Tezgör ve H. Özdafl 1999. “Sinop’ta Sualt› Çal›flmalar›”. IX. Müze Kurtarma Kaz›lar›Semineri. 27-29 Nisan 1998, Antalya, 335-342. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî KütüphaneBas›mevi.

Tektafl, M. 1988. “Amasya Merkez Eski fiamlar Mezarl›¤› 1986 Kurtarma Kaz›s› Raporu.” Belleten 52:1716-9.

Yaman, Z. 1991. “Kastamonu ‹li Taflköprü ‹lçesi Pompeiopolis (Z›mb›ll› Tepesi Höyü¤ü) 1984 Y›l› KurtarmaKaz›s›”. I. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 19-20 Nisan 1990, Ankara, 63-111. Ankara: AnkaraÜniversitesi Bas›mevi.

Yüce, A. 1995. “Amasya Merkez Eski fiamlar Mezarl›¤› 1993 Y›l› Kurtarma Kaz›s›”. V. Müze Kurtarma Kaz›lar›Semineri. 25-28 Nisan 1994, Didim, 1-16. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Yüce, A. 1998. “Merzifon Aktarla (Nureni) Lahiti Kurtarma Kaz›s›”. VIII. Müze Kurtarma Kaz›lar› Semineri. 7-9Nisan 1997, Kufladas›, 517-528. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüphane Bas›mevi.

Yüce, A. ve C. Özdemir 2000. “Amasya ‹li Merkez ‹lçe Uygur Beldesi Kurtarma Kaz›s›”. 10. Müze KurtarmaKaz›lar› Semineri. 26-28 Nisan 1999, Kufladas›, 49-58. Ankara: T.C. Kültür Bakanl›¤› Millî Kütüpha-ne Bas›mevi.

Zhuravlev, D. V. 2000. “Terra Sigillata and Red Slip Pottery from the Late Skythian Necropoleis of the South-Western Crimea (1st-3rd Centuries AD).” Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta 36:151-60.

Zhuravlev, D. V. 2002. “Terra Sigillata and Red Slip Pottery in the North Pontic Region (A Short Bibliographi-cal Survey).” Ancient Civilizations from Scythia to Siberia 8:237-309.

Zhuravlev, D. V. 2002. “Italian and Other Western Sigillata in the Northern Pontic Area.” Rei Cretariae RomanaeFautorum Acta 38:219-24.

Ergün Lafl›188

Hellenistic and Roman Ceramic Archaeology onthe Southern Black Sea Coast: An Overview of the

Turkish Archaeological Literature related toCeramic Archaeology of Paphlagonia and Pontus*

Ergün LAFLI**

Abstract

This study is aimed to investigate the contribution of archaeological research onthe southern coast of the Black Sea region to the archaeology of Hellenistic andRoman pottery. This limited literature overview is solely based on the publishedreports at MKKS (=Annual Turkish Symposium for Salvage Excavations and Muse-um Studies). The reports of salvage excavations in the region is reviewed in detailand integrated with the evidence from some other excavations in the region formaking assumptions about the region in the antiquity. The context of this articlecovers in particular Amisos, Sinope, Pompeiopolis and Sebastopolis in Paphlagoniaand Pontus.

Introduction

The Black Sea coastline of Asia Minor will be named as “The Southern Black Sea Region”

in this study. The region is the least known area in the course of the development of Hel-

lenistic and Roman pottery and particularly in the aspect of archaeometry in comparison

* The Proceedings of “The Second International Congress on Black Sea Antiquities” held in 2001 in Ankara,Turkey as well as other recent academic conferences related to Black Sea archaeology have not yet been publishedwhen this text was prepared so the results of those are not included in this paper. The archaeological excavations,surveys and underwater explorations in the region have been briefly discussed. I would like to extend mygratitude to my friend Assist.Prof.Dr. D. Burcu Erciyas for her help and patience throughout the preparations ofthis article.

** Yard. Doç. Dr. Ergün Lafl›, M.A., T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, OdaNo: A 461/1, T›naztepe/Kaynaklar Yerleflkesi, Buca, TR-35160, Izmir, Turkey; elafli@yahoo.ca

with other countries that are located on the Black Sea coast, namely Bulgaria, Romania,

Moldovia, Ukraine, Russia and Georgia. The very few number of studies that were con-

ducted in the region by the beginning of the Turkish Republican period has not been

sufficient to revive the archaeological heritage there. Compared to the other parts of Asia

Minor, the Black Sea region has been archaeologically neglected. The studies in the

region are not only few in number but also insufficient. Some of the major studies in the

region may be listed as; the researches of H. von Gall on the rock-cut tombs of Paphlago-

nia; the surveys of U.B. Alk›m in association with ‹kiztepe excavations, which were pub-

lished by Z. K›z›ltan; the studies on the classical period pottery found at the ‹kiztepe

excavations of Istanbul University; the regional surveys conducted by J. Dengate; the re-

search on the Byzantine architecture in the region by A. Bryer and D. Winfield; the epi-

graphical and topographical studies of D.H. French at Sinope; epigraphic, numismatic

and historical archaeological studies by Chr. Marek, E. Olshausen and B. Remy and their

teams; archaeological field surveys by R. Matthews in Paphlagonia (and pottery analysis

by D. Cottica). In September 2001, the studies carried out in the region were presented

in the “Second International Congress on Black Sea Antiquities”. Finally, the topic of the

“The Black Sea: Past, Present and Future” congress that was held at Istanbul Technical

University in October 2004 was determined as “The Studies on Black Sea Region”. Fur-

thermore in September 2005, some of the studies carried out in the region were also pre-

sented in the “Third International Congress on Black Sea Antiquities” in Prague.

The major goal of this article is to present a study of the pottery that were found during

the salvage excavations that were conducted by the local museums of the Turkish Black Sea

region (Amasya, Amasra, Bolu, Çank›r›, Düzce-Konuralp, Giresun, Kastamonu, Samsun,

Sinop, Tokat, Trabzon, Zonguldak-Ere¤li) in order to shed light to the cultural and eco-

nomical structure of the region in antiquity. Since the context of this study is restricted to

the ceramics that were found at the salvage excavations of the museums, the main source

of this study is the series “(Müze Çal›flmalar› ve) Kurtarma Kaz›lar› Sempozyumu” (=An-

nual Turkish Symposium for Salvage Excavations and Museum Studies), which is being

annually published by the Ministry of Culture and Tourism, The General Directorate of

Cultural Heritage and Museums. I intend to bring together the evidence from the salvage

excavations and the evidence obtained from systematic excavations in order to present a

holistic perspective.

Hellenistic and Roman Pottery in the Black Sea Region:Production and Distribution

Until the present day neither the excavations nor the surveys did provide chronological

evidence for the Hellenistic and Roman periods of Paphlagonia and Pontus coastline in

the Southern Black Sea region. Perhaps the main reason is the location of the Paphlago-

nian cities Abonouteichus, Amastris, Gangra, Germanicopolis, Hadrianopolis, Heracleia

Pontica1 Neoclaudiopolis, Pompeiopolis, Sebaste, Sesamus as well as Sinope and the

Ergün Lafl›190

1 Plenty of architectural remains were peserved on the surface at Heracleia Pontica in southern Black Sea and onlytwo monographies were published on this large site: Hoefner 1996 ve Bittner 1998. ‹. H. Mert presented a paper

Pontic cities Amaseia, Amisos, Cabeira, Cerasos, Laodiceia, Sebasteia, Sebastopolis,

Trapezus ve Zela, below the modern settlements.

In addition to that, the landforms might have prevented the formation of stratified layers.

On the other hand, the diverse ethnicity of the region, composed of indigeneous people,

Hellens, Persians and Romans, must have had an effect on the material culture.2 The

Southern Black Sea region has been politically independent intermittently in antiquity.

There was a local kingdom under the rule of Mithridates VI during the Hellenistic period.

The reflection of this independent political force may be defined in terms of material cul-

ture, particularly through ceramics. The distinctive features of the region in terms of topog-

raphy, economy, politics and ethnicity are expected to yield to pecularities in the material

culture during antiquity. For instance, the absence of cities characterised by colossal archi-

tecture similar to the ones in western Anatolia, and the presence of higher number of rural

settlements instead during the Hellenistic and Roman periods, is a distinctive feature of the

Black Sea region. These rural settlements, that provide evidence about the material cul-

ture, however, are not adequately studied due to the scantiness of regional surveys. It is

known from the literary sources that the agricultural activities were intensive in the region

and some famous people were born there, including Strabo, who was born in Amaseia.

In the course of the Hellenistic and Roman periods, Black Sea region is a well-known

centre for the manufacture of trade amphorae. The production of wine and olive oil must

have contributed to the economical development of the region and even permitted

competing with the Greek poleis in the Aegean such as Cnidus, Rhodos and Thasos. A

scientific study concentrated on the agriculture of vine and olive in the region has not yet

been done, however the geographical proximity of the region to Caucasia, where the

viticulture and wine production was common, might have had an impact on the

development of viticulture in the Black Sea region. The major manufacturers of trade

amphorae in the region were Sinope, Heracleia Pontica, Amisos and Amastris. Since 1990’s,

the excavations of trade amphorae workshops at Sinope produced abundant evidence.

Still, the evidence on the distribution of these amphorae is very limited in comparison to

other regions. These workshops, which were active from the Late Classical period onward

until the Late Roman period are recognised from the amphora stamps, but the list of

manufacturers is still being studied. Trade amphorae of Sinope were also found in other

parts of the Black Sea coastline and in the Aegean as well as the Mediterranean,3 just as

Hellenistic and Roman Ceramic Archaeology on the Southern Black Sea Coast: An Overview of.... 191

entitled “Die Veränderungen des Stadtbildes von Herakleia Pontike durch die römische Kolonisation” at the“Second International Congress on Black Sea Antiquities” in 2001 but since it is not published yet we cannotevaluate the results of this study here.

2 On the ethnic diversity and topography of the region see: Marek 1993 ve 2003; Stefanidou 2002.

3 On Sinopean amphorae see: Garlan 2004; Erten, Kassab Tezgör, Türkmen, Zarars›z 2004; Jefremow 2003;Fossey/Kassab Tezgör 1999; Kassab Tezgör 1999; Cocovici 1989; Fodoseev 1992; French 1986; Garlan 1990; Alabe

1986; and Monachov 1993; and on Heracleian amphorae: Ars’eneva, Kassab Tezgör, Naumenko 1997; Brashinskii

1984; and Lazarov 1980. On the trade amphorae produced in the Black Sea and found in Northern Syria see:Kassab Tezgör, Touma 2001. D. Kassab Tezgör presented a paper entitled “Le réseau commercial des amphoressinopéennes aux premiers siècles de notre ère” at the “Second International Congress on Black Sea Antiquities”in 2001 but since it is not published yet we cannot evaluate the results of this study here.

other types of pottery4 that were manufactured in the southern Black Sea region and the

Aegean were found in Olbia, Chersonesos, Panticapaeum and Histria.

Pontic sigillata is a group of fine ceramics that is peculiar to the region during the

Hellenistic and Roman periods and very little is known about its origin, manufacturing

technology, chronology, and distribution.5 The ceramics belonging to this group are

found commonly in the region, but since there are no studies covering the whole scope

of this group, detailed information is not available. This red-slipped pottery must have

begun to be produced by the 1st century A.D., the earliest phase of the Roman Empire

that was culturally represented in Asia Minor, and the production continued into the 6th

or 7th centuries A.D. These fine ceramics were first studied in detail by T.P. Knipowitsch

in 1929. Pontic sigillata was extensively used in the Black Sea and it was distributed as far

as Ostia. Even if they were occasionally stamped, they could still be easily distinguished

with their matt and dark red colored slip. The origin of the Pontic sigillata is assumed to

be southern coast of the Black Sea, but there are no studies about it yet. On the other

hand, the examples of Pontic sigillata that were found on the rest of Black Sea coast were

studied by K. Domzalski6 and D.V. Zhuravlev.7 Some examples of this group were found

during the Saraçhane excavations in Istanbul and believed to be the pioneer of sigillataproduction at the cities under the Roman rule located to the east of Central Anatolia.8

The terracotta figurines of Amisos have recently been published and they are assumed to

have been manufactured together with amphorae.9 The production place and the

technique are not well understood yet. Some of the figurines of this group are unusual

and grotesque. To this date, very few examples of this type of figurines were found in the

Black Sea region. Some examples were found in the test trenches that were opened by E.

Akurgal during his excavations at Sinope in the 1960’s. The distribution of these is

another enigmatic problem. There is no sufficient information concerning the Hellenistic

fine ware in the region. In Asia Minor, with the rise of the Hellenistic kingdoms, local

production of fine ware appeared with common features in terms of style and shape

throughout. However, the Pontic and Paphlagonian ceramics appear to be unique. Future

studies on Hellenistic pottery in the Black Sea region are expected in order to shed light

to the ethnic and cultural structure of the region in antiquity.

Ergün Lafl›192

4 Klenina 2003 and Kovalevskaja, Sarnowski 2003.

5 On Pontic sigillata see: Knipowitsch 1929; Hayes 1985; Zhuravlev 2000, 2002 and 2003; Klenina 2003; and Kovalev-

skaja, Sarnowski 2003. D. V. Zhuravlev (St. Petersburg) has just completed a book on Pontic sigillata that will bepublished in Germany. I owe this information to a correspondance with him in November 2005, in Amman,Jordan.

6 Domzalski 2000.

7 Zhuravlev 2000, 2002 and 2003.

8 Impact of the Black Sea on the fineware from Tavium in Galatia is significant: Lafl› 2003. The terra sigillata from

the Galatian capital Ancyra also indicate influence from the Pontic sigillata. On fineware from Ancyra see: Kaya 2003.

9 On this see: Summerer 1999; Summerer, Atasoy 2000-2001 and 2002.

The Salvage Excavations in Southern Black Sea Region and theirContribution to the Archaeology of the Hellenistic and RomanPeriods

Amisos Excavations

Perhaps the most curious archaeological work conducted in the Black Sea region is the

Amisos excavations.10 Amisos is located 3 km to the southwest of Samsun on a hill named

“Kara Samsun” overlooking the sea, at the Cedit vicinity.11 The acropolis is below the

modern school, Sahra S›hhiye. During the Roman period, the borders of the city have ex-

tended to the slopes of Toraman Tepe where the harbour was located. The lower city was

also founded there. The first excavations at Amisos were conducted by the Samsun Muse-

um on the slopes of Baruthane River in 1991. These excavations brought to light Roman

mosaics and ample amount of ceramics from the test trenches opened near the mosaics.12

The scenes depicted on the mosaics and their quality strongly suggested that these build-

ings were elité villas.13 On the basis of this, presence of local rulers in the Black Sea region

who admired Greek art may be considered during the Roman period similar to the in

Western Anatolian examples.

A close inspection of the ceramics reveals different pottery types of the Hellenistic and

Roman periods.14 They also include fine ceramics of Hellenistic period. There are easily

distinguishable groups such as metallic horizontal handled, incurved rim bowls that are

well known from the western and southern Asia Minor for the Late Hellenistic period,15

guttae of Pontic sigillata fabric16 and Hellenistic fish plates.17 Both of the groups are sup-

posed to be Black Sea productions on the basis of fabric and typology and they may be

the earliest examples of such types from the southern Black Sea coast. Among the fine ce-

ramics, there are eight terracotta unguentaria that reveal single typology.18 Two of these

were decorated with flutes imitating contemporary metal vases. In terms of typology, they

are similar to the Western Anatolian examples dated to the 2nd and 1st centuries B.C. The

late Hellenistic and Early Roman trade amphorae among these were probably produced in

Amisos. An oil lamp dated to the late Classical period is the only published example of

late classical oil lamps from the Southern Black Sea coast.19

Hellenistic and Roman Ceramic Archaeology on the Southern Black Sea Coast: An Overview of.... 193

10 On Amisos excavations see: Akkaya 1993 and 1998; and Atasoy, Ertu¤rul 1998.

11 On ancient Amisos see: Atasoy 1997. S. Atasoy presented a paper entitled “The Cultural Development of theAmisos (Samsun) Region” at the “Second International Congress on Black Sea Antiquities” in 2001 but since it isnot published yet we cannot evaluate the results of this study here.

12 Akkaya 1993, 208-9.

13 Recently D. fiahin (Bursa) has published a detailed book on these mosaics that has been summarizied also in thisproceedings.

14 Akkaya 1993, 215-8, figs. 12-8.

15 Akkaya 1993, 215, fig. 12.

16 Akkaya 1993, 215, fig. 12.

17 Akkaya 1993, 216, fig. 13.

18 Akkaya 1993, 216, fig. 14.

19 Akkaya 1993, 217, fig. 16.

Two fragmentary terracotta figurines were also included in this study.20 In spite of it being

a major figurine production centre in antiquity, Amisos itself produced very few number

of figurines in excavations. The ceramics found in Amisos do have local features even if

they expose similarities with the examples from western and the southern coasts of Asia

Minor. There are no imported sigillata among the published material. Even though the

rest of the Black Sea coast is represented with ESA, ESB, ESC, Cnidian and Italian sigillata,

none was found on the southern coast.21

The second excavation that took place at Amisos was conducted in 1996 by the Samsun

Museum in cooperation with the Department of Archaeology of the Trakya University for

the salvage of the mosaics in the modern school, Sahra S›hhiye. A cistern was discovered

there and a test trench was dug in it.22 This excavation produced Late Roman cooking

wares, which are similar to the Pompeiopolis examples in terms of morphology, and

fragments of red-slipped local fine ware that can probably be dated to the Late Roman

period as well.23 Looking at the illustration provided in the report of this excavation, part

of the Late Roman red-slipped wares could have belonged to the Pontic sigillata group.

This suggestion is made depending on the wide shallow shape and the dark red colored

slip of these examples.24 A terracotta oil lamp, probably dated to the Late Roman period,

is remarkable in terms of shape and capacity.25 Particularly the bases of the glass calyxes

are significant because they are similar to the Pompeiopolis examples.26 These calyxes

and an elongated unguentarium should date to the Middle to Late Roman period like the

other terracotta finds.

In 1995 a grave was revealed at Samsun, during road construction at the Ebusuud Street

by the Municipality of ‹lkad›m and Late Roman grave goods were found in it. However,

none of these are published.

In addition to the Cedit vicinity, where the core of the ancient settlement is likely to be

situated, K›l›çdede-Dündartepe (Öksürüktepe), Hasköy-Toptepe (Belediye Evleri neigh-

bourhood, Samsun-Çarflamba highway), Atakum-Baruthane hills (on the north of the

road), Büyük Kolp›nar hill (to the north of the Veterinary Directorate), Dedeüstü hill at

Küplüce village (Hellenistic-Roman), Karanl›k Tepe, Büyükoyumca, Çobanl› and Çatal-

çam mounds, Kümbettepe mound at Alanl› village (Hellenistic) and Sazak mound at

Büyükoyumca village (Hellenistic) point out the intensive habitation in the region during

classical antiquity. There are no reports on the archaeology of ceramics from the rural are-

as. The archaeological surveys conducted by L. Summerer are expected to produce fur-

ther evidence.

Ergün Lafl›194

20 Akkaya 1993, 218, fig. 18.

21 Bu konuda: Zhuravlev 2003.

22 Akkaya 1998, 44-5.

23 Akkaya 1998, 50, fig. 10.

24 Akkaya 1998, 50, fig. 10: three pieces above.

25 Akkaya 1998, 50, fig. 10: pieces on bottom left.

26 Akkaya 1998, 50, fig. 9.

The Research Concerning the Trade Amphorae Workshops at Sinope

Sinope,27 which is known to be a colony founded by Miletus in 7th century B.C. has a

naturally sheltered harbor and is renown as the most convenient one on the southern

Black Sea coast. 28 Sinope, the birthplace of Mithradates VI, was colonized by the Romans

during the reign of Julius Ceasar in 46 B.C. E. Akurgal conducted test excavations in

order to shed light to the earlier periods of the city, but most of the archaeological arte-

facts at the Department of Archaeology of the Ankara University have not yet been closely

inspected.29 The most significant study on ceramics is the excavation of the amphora work-

shops at Demirci, 14 km away from Sinope, which is conducted by Y. Garlan, D. Kassab

Tezgör and the Sinop Museum since 1994.30 The systematical surveys conducted in this

region since 1993 revealed more than ten workshops.31 This research produced significant

evidence concerning the dimension of amphora production and techniques in the Black

Sea region. The excavations conducted by the Museum in 1994 produced Hellenistic pot-

tery.32 It is revealed that small sized kilns which lasted for 50 to 100 years were used for

the production of amphorae, and the location of those changed frequently. The discovery

of the dumps that included the wasters of these workshops yielded more comprehensive

evidence on the amphora production in Sinope. At the workshops on Boztepe peninsula

(Zeytinlik ve Nisiköy) the associated amphorae were dated to the 3rd century B.C. with the

aid of stamps they had. The chronology was based on the names of the officials and the

potters mentioned on the stamps. The latest date suggested for the workshops on Demirci

bay is between the 2nd and 4th centuries A.D. The study indicated that amphora production

in Sinope and environs continued between 4th-2nd centuries B.C. and 2nd-6th centuries

A.D. Y. Garlan identified the names of 166 potters during the 2000-2001 seasons. He also

identified more than 125 stamps. This reveals that the amphora production in Sinope may

be regarded as an industry for the concerned period. Excavations of amphora workshops

are few in Asia Minor. For this reason, the excavations at Sinope are very promising in

terms of increasing our knowledge in regards of techniques and mechanisms of transport

amphorae production particularly for the Hellenistic period.

In 1997, the excavations of Sinope amphora workshops conducted by the Sinop Museum

continued and concentrated on underwater research.33 Even though this work yielded a

great amount of finds, none was published in the proceedings of salvage excavations.

Hellenistic and Roman Ceramic Archaeology on the Southern Black Sea Coast: An Overview of.... 195

27 On the foundations of Sinope as a Greek colony see: Ivantchik 1998.

28 On ancient Sinope see: Marek 2001; Robinson 1905 and 1906; Garlan 1995; and Akurgal, Budde 1956.

29 On these excavations see: Akurgal, Budde 1956; and Erzen 1956.

30 The reports of the excavations: Kassab Tezgör 1995, and 1996a-b; Kassab Tezgör, Tatl›can 1997, 1998, ve 2000;Kassab Tezgör, Tatl›can, Dereli 1998; Tatl›can, Kassab Tezgör, Dereli 1999; Kassab Tezgör, Dereli 2002, and 2001;and Garlan 1998.

31 On the surveys see: Garlan, Kassab Tezgör 1996; and Ifl›n 1990 and 1997.

32 Tatl›can 1996, 340.

33 For underwater surveys: Kassab Tezgör, Tatl›can, Özdafl 1998. The results of the recent underwater explorations

by an U.S. American team in the area are also significant: Ballard et al. 2001.

In addition to the studies of the Franco-Turkish team on the production and distribution

of Sinopean amphorae, the collection of the Samsun Museum34 and some private amphoracollections in the Black Sea35 were published. Since 1996, an U.S. American team from

the University of Pennsylvania Museum has been conducting a regional survey in Sinop

and environs, which contributes to our knowledge of the pottery in the region.36 The ex-

cavation of an early Byzantine church at Sinop-Çiftlik, which was conducted by the BritishInstitute of Archaeology at Ankara under the directorship of the Sinop Museum, aimed at

salvage and excavation of mosaic pavements. The pottery associated with it is not men-

tioned in the publications even if the results are significant in terms of chronology. The

latest results of this excavation is not yet published.

Pompeiopolis Excavations

Several salvage excavations were carried out at Pompeiopolis (mound of Z›mb›ll› Tepesi)

in Taflköprü near Kastamonu by the Kastamonu Museum since 1984.37 Pompeiopolis, the

capital of Paphlagonia, fell under the rule of the Roman Empire with the defeat of the

Pontus king Mithridates VI by the Roman general Lucullus in 73-72 B.C. Pompeius who

was appointed to the position of Lucullus for the re-organisation of Paphlagonia and this

area in general founded the city of Pompeiopolis in 64 B.C.

The location of Pompeiopolis as a capital city on top of a mound is quite challenging. In

the southern Black Sea region the number of flat settlements is almost equal to the num-

ber of mounds. At Pompeiopolis the nucleus of large ancient settlement was a mound site

similar to southeast Anatolia.

In 1984, a structure with mosaic pavement believed to be a bath was exposed during the

excavations, however, the associated pottery was not included in the publications.38 The

excavation campaign by the Kastamonu Museum in 1993 at the same place yielded more

pottery39 and this time the excavators were more concerned with the stratigraphy and

concentrated more on the classical periods.40 The stratigraphy of this settlement, which

was identified as a mound was defined as complicated by the excavators and unfortunately

the excavations did not yield a clear picture of the stratigraphy.41 The coins found there

suggested long term habitation from the Hellenistic period to the middle Byzantine peri-

od. The corpus of the ceramics found during the excavations include a large number of

Ergün Lafl›196

34 Kassab Tezgör 2000; and Kassab Tezgör, Akkaya 2000.

35 Kassab Tezgör, Lemaître, Piéri 2003.

36 For the preliminary results of this team see: Doonan 1998; Doonan, Gantos, Hiebert 1999; Doonan, Smart 2000-

2001; and Ballard et al. 2001.

37 Yaman 1991.

38 Yaman 1991, 70-75, and 84-109.

39 Çak›r 1995.

40 Çak›r 1995, 49, fig. 4.

41 Çak›r 1995, 44.

coarse pottery such as Roman and Late Roman jugs, cooking ware and lids.42 An amphorafragment with an inscription on the neck dated the 5th-6th century was published.

The grafitti on it is in red and reads “YMEPIOY” which is the genetive of “Hymerios”.43

Even if it is difficult to identify from the photographs, several of the red-slipped plate

fragments were also published.44 The Late Roman pottery is the largest group among the

ceramics. A detailed evaluation of this group may produce new evidence concerned with

the use and distribution of Late Roman coarse pottery on the Black Sea coast. Perhaps,

the pottery found in the settlement may be associated with the last phase of the settle-

ment. The presence of large amounts of glass fragments among the pottery may be relat-

ed to wealth.45 Recently L. Summerer has begun with an excavation project at Paphlago-

nian Pompeiopolis.

Sebastopolis Excavations

Sebastopolis is located at Sulusaray, Tokat and was settled on a mound like Pompeiopolis.

Salvage excavations were conducted at the site in 1989 and 1990.46 The mound was locat-

ed at the junction of the trade routes that linked Cappadocia with Pontus. An ancient set-

tlement was located on the northwestern and southern slopes of the mound. The excava-

tion reports state that Sebastopolis was inhabited continuously from the Early Bronze Age

to the Byzantine period and has a great amount of architectural remains. The variety of

these remains is quite interesting. In 1990, a test trench was opened to the south of the

settlement, which was encircled with a wall.47 This trench produced some fragments that

are supposed to be Hellenistic. A trifoil rimmed jug among those resembles Phrygian

pottery.48

Perhaps the Hellenistic fine ware of the region, which has not been studied properly until

the present day, was a sequel to the Phrygian pottery style and a parallel to the Central

Anatolian Galatian pottery. These ceramics that continued the Iron Age tradition in such

a location near central Anatolia possibly indicate the presence of a secondary local pottery

tradition along with the coastal Black Sea pottery traditions that followed contemporary

Hellenistic Greek styles.

The absence of any statement about the pottery associated with the early Byzantine church

in the report is interesting. The ceramics from Sebastopolis require further study.

Hellenistic and Roman Ceramic Archaeology on the Southern Black Sea Coast: An Overview of.... 197

42 Çak›r 1995, 62, figs. 21, 63-5.

43 Çak›r 1995, 53, fig. 6.

44 Çak›r 1995, 64, fig. 25.

45 Çak›r 1995, 62, fig. 22.

46 Özcan 1991 and 1992.

47 Özcan 1991, 169-71.

48 Özcan 1991, 184, fig. 14.

The Burial Customs and Pottery of the Hellenistic and Roman Periods inthe Southern Black Sea Region

One of the enigmatic problems concerning the archaeology of the Black Sea is the burial

customs and the archaeology of ceramics in relation to burial customs during the classical

antiquity. Our knowledge regarding the burial customs in the southern Black Sea region,

during the Hellenistic and Roman periods is provided by the salvage excavations.

No large cemeteries or sporadic burials are mentioned in archaeological publications

concerned with the southern coast of the Black Sea. However, there are quite a number

of cemeteries in central Amasya. The modern city of Amasya is also the site of ancient

Amaseia.49 A sarchophagus dated to the first half of the 2nd century A.D. or in other words,

middle of the Roman Imperial period was found at a place called Uygur not far from cen-

tral Amasya.50 The skeletons of an adult man and woman were accompanied by silver

coins dating to the reign of Hadrian and Trajan.51 In addition to these, gold ornaments

and bone tools that belonged to the female were also found in the sarchophagus.52 The

fragments of an unguentarium and a gem/cameo substantiated the date suggested for the

burial.53 Typologically the unguentaria are in two main groups and exmples of them have

been dated to the first half of the 2nd century A.D. on the other coasts of Asia Minor. Per-

haps, the gem and the golden ornaments are indicators of an elite burial.54

Another burial ground that was used during the 3rd century A.D. was discovered at Kurflunlu

in Amasya.55 Six vaulted tombs were uncovered at Kurflunlu during the 2000 campaign.56

Similar type of vaulted chambers were also found at Kulistepe,57 fiamlar and ‹hsaniye

which must be the necropoleis of Amaseia. These reveal the common use of sarchophagi and

vaulted chambers along with the grave complexes in this region during the Roman period.

The anthropological evidence of the burial site in Kurflunlu have not been studied and a

coin dated to 224 A.D. is the only datable object recovered from the burials.58 No terracottafinds from these burials were mentioned.

The best known burial ground in Amaseia is the Late Roman cemetery at “Eski fiamlar”

which was published in the fifth volume of the “Salvage Excavation Seminars”.59 In total,

there were eleven vaulted grave chambers and two cist graves only two of which were

Ergün Lafl›198

49 On ancient Amaseia see: Dalaison 2002.

50 Yüce, Özdemir 2000, 49-51.

51 Yüce, Özdemir 2000, 56, figs. 7, 57, fig. 8, and 58, figs. 13-4.

52 Yüce, Özdemir 2000, 56, figs. 6, 57, figs. 9-10.

53 Yüce, Özdemir 2000, 55, fig. 2.

54 Yüce, Özdemir 2000, 55, fig. 3.

55 Do¤anbafl 2002.

56 Do¤anbafl 2002, 64-5.

57 Takaz 1975.

58 Do¤anbafl 2002, 65.

59 Yüce 1995. Rescue excavations have been conducted in the area in 1986: Tektafl 1988.

decorated with frescoes. It was reported that Late Roman pottery was found there, but

none were illustrated in the publication. Two intact glass unguentaria dated to the 3rd cen-

tury are interesting.60

The report does not include any information about the death cult, the gender of the skel-

etons, ethnicity and religion, anthropological information was disregarded in the report.

Six Roman graves that were discovered by coincidence at Kiremitçiler road of Gelincik

neighborhood at Sinop are significant for understanding the burial customs of the region

in the Middle and Late Roman periods.61 Grave goods attributed to various periods were

found in the grave complex that were built underground. In those graves, a coin dated to

the reign of Theodosius and other coins that dated roughly to the early Byzantine period

were recovered. Some of thse grave chambers were decorated with frescoes. Among the

finds, red-slipped local vessels (Pontic sigillata) and Sinopean amphorae are mentioned.62 In

the publication only three of these are illustrated which include a red-slipped terracottaflask dated to the 3rd – 4th century, an early Byzantine oil lamp and a Late Roman glass

unguentarium.63

Particularly the flask is likely to be locally produced and reveals that the tradition of placing

a flask in the grave as in the rest of Anatolia was practiced here as well. The Early Byzan-

tine oil-lamp, with its extraordinary form and decoration, is a unique example that reflects

the tendency for regionalism in pottery production. The variation in the chronology of

these finds is due to the long usage of these graves.

The common features of these burial grounds in particular for Amaseia, Merzifon,64 Hera-

cleia Pontica and Sinope are that they are located within the present city centers and they

are not any different than the rest of Anatolian coasts in terms of burial customs.

At an underground settlement at Ayd›ntepe that is located 24 km to northwest of province

center of Bayburt, burial grounds were discovered but the associated pottery is not men-

tioned.65 It is significant for revealing the presence of a different type of burial custom in

a region near Cappadocia.

Hellenistic and Roman Ceramic Archaeology on the Southern Black Sea Coast: An Overview of.... 199

60 Yüce 1995, 13, fig. 11.

61 Dereli 2001, 242.

62 Dereli 2001, 242.

63 Dereli 2001, 248, fig. 11-13.

64 A sarcophagus without small finds was discovered in Aktarla near Merzifon: Yüce 1998.

65 Erkmen 1999.

Appendix I

In this appendix two salvage excavations conducted at the Southern Black Sea region are

introduced since they provide information about the antiquity of the region. Associated

pottery is not mentioned in the reports.

Trapezus Excavations

Trabzon, the site of ancient Trapezus is not very well known in the Classical period. In

1997, a salvage excavation conducted by the Trabzon Museum revealed some architectural

elements that may be associated with the ancient city during the Roman Imperial period.66

These architectural elements such as architraves and friezes entirely belong to monumen-

tal structures dated to the 2nd and 3rd centuries A.D. In addition to these, a Corinthian

capital67 and a column base dated to the 3rd – 4th centuries A.D. were also found. The

most significant find is a statue of a young male larger than life size.68 The statue was dis-

covered with its head and it is perhaps the only example that belongs to sculpture found

in-situ in the area. It is difficult to relate this statue to the monumental architectural pieces

even though it cannot be denied. Even if the excavator identified the statue as Hermes,

author claims it to be a depiction of young Apollo which would coincide with the cults of

Trapezus. This figure that bears a pipeflute in his hand, which is well known in the

depictions of Satyrs and Dionysos, is very likely to be a depiction of Apollo.

66 Kaya 1998, 327, figs. 4, 328-30, 331, fig. 11.

67 Kaya 1998, 334, fig. 18.

68 Kaya 1998, 331, figs. 12, 332-3, 334, figs. 17 ve 20.

Appendix II

Amastris Deponation Statues

Four statues were found at Amasra during the construction of Küçüksanayii Sitesi in 1993

however, the ceramics found together were not documented.69 One of these statues is

cuirassed and was most probably the depiction of an emperor.70 The others might have

belonged to the elite.71 It is difficult to understand why these statues were casually

deponated. The statues have not been properly studied yet. The identification of these

statues requires a good knowledge of the Amastrian history during the Roman period.

69 Ateflo¤ullar›, fiimflek 1995.

70 Ateflo¤ullar›, fiimflek 1995, 108, fig. 12.

71 Ateflo¤ullar›, fiimflek 1995, 110, 111, figs. 17-8.