Кафедра теории литературы

План курса«ФОЛЬКЛОРИСТИКА»

1. Фольклористика как наука о народном творчестве.Методы и принципы изучения фольклора.2. Филологическая фольклористика. Основные разделы.Объект и предмет изучения. Основные термины и понятия.3. Фольклористика в системе филологических иобщественных наук.4. Фольклор как особый тип словесного искусства. 5. Специфика фольклорного творчества (синкретичность,традиционность, устность, вариативность и т.д.).6. Фольклор как художественная система. 7. Общественная ценность фольклора (познавательноезначение, воспитательная потенциал, эстетическаяценность). 8. Проблема происхождения фольклора. Время зарождениянародного искусства и ранние стадии его развития.9. Мифосфера и национальный фольклор.10. Жанровая система русского фольклора. Общие принципыклассификации.11. Формульный характер заговоров. Заклинание какфункциональная и семантическая часть заговора.12. Аграрные и календарные праздники и обряды. Составкаледарно-обрядовой поэзии. 13. Зимний цикл календарно ― обрядовой поэзии.14. Весенний цикл календарно ― обрядовой лирики.15. Магическое в летнем цикле календарно ― обрядовойпоэзии.16. Осенний цикл календарно ― обрядовой лирики.17. Семейно ― бытовая обрядовая поэзия. Особенности ееформирования.18. Родильный обряд и его поэзия.

19. История и содержание свадебного обряда.Этнографические связи свадебных песен.20. Свадебные песни (филологическая классификация,система образов, художественные особенности).21. Происхождение, содержание и художественная формапохоронных причитаний.22. Загадки: происхождение и функция жанра,художественная природа и тематика загадок.23. Пословицы и поговорки как явление языка, мысли ихудожественного творчества. Принципы классификации.24.Фольклорная проза как система. Синтетические видыфольклорной прозы.25. Сказки. Происхождение и классификация сказочнойпрозы. Собирание и публикация сказок. 26. Сказки о животных: основные темы, образы.27. Жанровые разновидности бытовых (социальных,новеллистических) сказок.28. Волшебные сказки: художественный мир, составперсонажей.29. Особенности изучения волшебных сказок. Ихструктура, формульность.30. Народная несказочная проза. Состав и принципыклассификации.31. Предания. Тематические группы и циклы. Особенностиструктуры и повествования.32. Легенды. Виды, художественные особенности.33. Демонологические рассказы, их разновидности.34. Анекдоты, шутки. Их современное состояние.35. Героический эпос. Стихотворная форма, типическиеместа, сюжетность. Виды стихотворных эпических жанров.36. Исторические песни как тематическая группапроизведений. Их разновидности.37. Духовные стихи. Специфика жанра, времяформирования, тематика.38. Балладные песни. Характер конфликта в балладах.Виды балладных песен.

39. Былины. Основные циклы, принципы классификации.40. Древнейшие былины и их герои41. Героические былины. Конфликты, темы.42. Специфика социально-бытовых былин.43. Необрядовые лирические песни (состав, системаобразов, проблематика, художественные особенности).44. Любовные, семейно-бытовые песни.45. Социально-бытовые песни. 46. Частушки. Время возникновения. Структура,ритмика, рифмовка. 47. Жанровый состав и художественные особенностидетского фольклора.48. Народная драма. Типы народного театра. Сюжеты иобразы драматических произведений.49. Современный городской фольклор: традиции иновации.50. Собирание и изучение фольклора. Академические школыв фольклористике.

СОДЕРЖАНИЕ И ОРГАНИЗАЦИЯСАМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ СТУДЕНТОВ

1. «ПОРТФОЛИО» В нашем случае «портфолио» ― это, условно говоря,набор «фотографий» внутреннего мира студента каквысокоинтеллектуальной личности, способной выбиратьобъект для анализа (конкретный фольклорный материал),самостоятельно составлять библиографию, реферироватьнаучные исследования, готовить справочные материалы поузкой тематике, выделять возможные цели и задачинаучной работы.

Этапы работы над «портфолио»

1. Обоснуйте выбор широкой области ознакомления.Объектами рассмотрения могут быть: область фольклора(например, календарно-обрядовая или семейно-обрядоваяпоэзия, несказочная проза и т.д.), определенный вид илижанр (например, волшебные сказки, балладные песни,пословицы и т.д.). Письменно объясните, почему выобратили внимание именно на эту область фольклора,данный вид или жанр, чем это обусловлено (например,личная заинтересованность, предварительное практическоезнакомство с материалом, недостаточная изученность,желание глубже познакомиться с конкретным комплексомтекстов, научной литературой и т.д.). 1.1. Составьте общую библиографию текстов(фольклорных сборников). 1.2. Проведите краткий анализ одного из изданий.Письменно отметьте его достоинства или недостатки(достаточно ли в нем текстов, в каких фольклорно-этнографических регионах они записаны, обозначены ли виздании особенности местных говоров, выделите егоструктурно-семантические части, при наличиивступительной статьи и научного комментария отметьте,что они собой представляют). Объясните, чем вам какстуденту и исследователю понравилось (не понравилось)данное издание, какие тексты, на ваш взгляд, самыеинтересные, содержательные, ценные, а какие, как вамкажется, были некачественно записаны или плохоподготовлены к печати, в чем это проявляется и т.д.

2. Конкретизируйте объект ознакомления. Так, вырешили основательно познакомиться с группойпроизведений, объединенных одной темой, образом,сюжетом, мотивом и т.д. (Например, из всего объемазаговоров вы выбираете только охотничьи илихозяйственные, или только любовные; из огромногоколичества сказок ― только сказки про три царства илипро чудесное рождение героя, или про Бабу Ягу; из

загадок ― только загадки про природные стихии или прочеловека; из балладных песен ― только группу баллад сбытовым трагическим конфликтом или с мотивомметаморфозы (превращения) и т.д.).

3. Опишите поиск и конкретизацию темыисследования. 3.1. Приведите ваши рассуждения в связи сопределением темы. 3.2. Выберите тему. 3.3. Сформулируйте тему, докажите ееактуальность. 3.4. Выделите предмет исследования (это всегдаопределенная научная проблема, которую необходиморешить), цель и две-три задачи, решение которых будетспособствовать ее достижению.

4. Составьте научную библиографию по конкретнойтеме (с учетом возможности Интернет): научные статьи,исследования общетеоретического и методологическогоплана.

5. Письменно проанализируйте одну книгу либонаучную статью.

6. Оформите Приложение в виде выписок и цитатиз научных сборников(дополнительный материал – в неограниченномколичестве).

7. Изложите свои предложения. 7.1. Предложите две-три темы эссе, связанные свашей научной темой. Темы эссе формулируйте интересно,образно, даже парадоксально.

7.2. Предложите две-три темы курсовых работ.Формулировка тем должна быть проблемной, супотреблением научных терминов и понятий. 8. Отдайте работу на рецензию одному из студентоввашей группы. 8.1. В рецензии должна быть проанализированы всеэтапов вашей работы и выставлен общий балл ( от 1 до10).

По результатам проделанной работы студентотчитывается на аудиторных занятиях. Каждоевыступление должно быть рассчитано на три минуты. Вслучае, если студенту не хватило времени на сообщение,его прерывают, и передают слово рецензенту. Послевыступления слушатели имеют возможность задать два-тривопроса, высказать свои впечатления, дать оценкупроделанной работе.

2. «ПИСЬМЕННОЕ ЭССЕ ПО ИЗБРАННОЙ ТЕМЕ»

Эссе (фр. essoi ― попытка, проба, очерк) ― жанркритики, публицистики (в том числе научной). В данномслучае ― письменные размышления студента над одной изпредложенных научных проблем, которая должна бытьрешена на фольклорном материале в соответствии сизбранной специализацией. Форма эссе ― произвольная;композиционная структура ― свободная; стилистика ―научно-публицистическая с поэтически-образнымоформлением мыслей. Студент должен продемонстрировать следующиеумения: • осмысливать научную проблему, термины ипонятия;

• вести диалог или дискуссию с авторами, натеоретические концепции которых он опирается;предлагать собственные аргументированные комментарии кним; • определять собственную базовую идею, четко ееформулировать в начале эссе, исследовать с опорой наконкретные фольклорные тексты в основной части работы иобращаться к ней в заключительной части эссе; • самостоятельно, целостно, образно высказыватьсвое мнение; • подробно и правильно оформлять использованнуюлитературу и фольклорные первоисточники.

Темы сформулированы таким образом, чтобы обратитьвнимание студента на специфические явления культуры ХХвека, в сфере которой вырабатывались новые понятия иконцепции, модернизировались и актуализировалисьпрежние научные идеи. Вместе с тем предлагаются и болеетрадиционные темы.

Тематика эссе 1Реальная и виртуальная жизнь фольклора.Эксперименты с пространством и временем в фольклоре.Бинарная оппозиция свое ― чужое и пути ее художественнойреализации в фольклоре.Семантика возможных миров и фольклор. Фольклор как знаковая система.Семейно-бытовые песни как гипертекст.Механизмы защиты своего «я» в фольклоре.Русский (белорусский, украинский, польский, чешский,сербский и т.д.) фольклор как художественнаяреальность. Имплицитный и эксплицитный автор в фольклорных текстахразной жанровой конфигурации.

Литература Ильин И. Постмодернизм: Словарь терминов. М., 2001. Лихачев Д. С. Поэтика древнерусской литературы //Д. С. Лихачев. Избранные работы: В 3 т. Т. 1. Л., 1987. Носов Н. А. Виртуальная психология. М., 2000. Розин В. Семиотические исследования. М., 2001. Руднев В. Прочь от реальности: Исследования пофилософии текста. М., 2000. Руднев В. Энциклопедический словарь культуры ХХвека. М., 2001.

2Символика Центра и периферии в фольклоре.Образ упорядоченной Вселенной в календарно-обрядовойпоэзии. Литература Элиаде М. Миф о вечном возвращении. М., 2000.

3Человек между добром и злом (проблема выбора вфольклоре).Любовь и страсть как морально-психологическоетворчество личности.Язык символов в мифах, фольклоре, литературе. Литература Розин В. М. Любовь и сексуальность в культуре,семье и во взглядах на половое воспитание. М., 1999. Фромм Э. Душа человека. М., 1992.

4Фольклор: поэтика и художественная семантика. Литература Поляков М. Я. Вопросы поэтики и художественнойсемантики. М., 1978.

5

Фольклорная, литературная и визуальная мифологизацияистории народа (исторические легенды, историческаяпроза, поэзия, драматургия в литературе, историческаятема в киноискусстве).Этническая история народа и фольклор. Литература Элиаде М. Миф о вечном возвращении. М., 2000. Мартынаў В. У. Этнагенез славян: Мова і міф. Мн.,1993. Этническая история и фольклор. М., 1977.

6Структурно-типологическое изучение фольклорных текстов.Волшебная сказка: иллюзия реальности.Фольклорные невесты и женихи (на материале сказок исвадебных песен).Типология взаимоотношений отцов и детей в фольклоре (наматериале сказок и необрядовых лирических песен).Тема детства и образы детей в фольклоре:мифологический, исторический, психологический аспекты.Сферы трех поколений в фольклоре (роли и функциистариков, взрослых, детей).Проблема испытания родственных связей и чувств вфольклоре: брат и сестра (в сказках, балладах,свадебных песнях, необрядовых лирических песнях). Литература Козлов В. В. Народные идеалы и действительность вбелорусской сказке. Гомель, 1985. Мид М. Культура и мир детства. М., 1988. Новиков Н. В. Образы восточнославянской волшебнойсказки. Л., 1974. Пропп В. Я. Исторические корни волшебной сказки. Л.,1974. Пропп В. Я. Морфология волшебной сказки. М., 1986;М., 2000. Пропп В. Я. Фольклор и действительность. М., 1976.

Салавей Л. М. Беларуская народная балада. Мн., 1978.

7Стихия народной смеховой культуры и фольклор. Литература Бахтин М. М. Творчество Франсуа Рабле и народнаясмеховая культура средневековья и Ренессанса. М., 1990. Василевич В. А. Восточнославянская юмористическаяпесня. Мн., 1979. Жартоўныя песні / Склад. І. К. Цішчанка. Мн.,1974. Лихачев Д. С., Панченко А. М., Понырко Н. В. Смех вДревней Руси. М., 1984. Пропп В. Я. Проблемы комизма и смеха. М., 1976.

8Русский (белорусский, польский, сербский, чешский ит.д.) фольклор и христианская культура.Фольклор в условиях современного города.Фольклор и кич.Фольклор и литературная баллада.Концептосфера русской (белорусской, украинской,польской, чешской сербской и т.д.) любовной лирики.Массовая культура и фольклор.Традиционный фольклор и постфольклор.Волшебная сказка: мир без религии.

Литература Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика. М.,1999. Богданов К. А. Фольклорные маргиналии // Язык,культура, общение. СПб., 1999. Неклюдов С. Ю. Устные традиции современного города:смена фольклорной парадигмы // Исследования пославянскому фольклору и народной культуре. 1997. Вып.2.

Руднев В. Энциклопедический словарь культуры ХХвека. М., 2001. Фядосік А. С. Фальклор і масавая культура. Мн., 1986.

ТЕМАТИКА КУРСОВЫХ РАБОТ

1. Художественная функция метафорических эпитетовв семейно-бытовых песнях. 2. Семантика символических эпитетов в народнойлирике. 3. Эпитет как средство идеализации вкалендарно-обрядовых песнях. 4. Цветовая гамма художественного мира народнойлирики. 5. Эпитет как художественное средство созданиясниженного образа. 6. Композиционные приемы в свадебных песнях. 7. Поэтика частушек. 8. Тропика похоронных причитаний. 9. Символика любви и разлуки в народной лирике. 10. Символика чисел в фольклоре. 11. Поэтика коровайных песен. 12. Сиротские свадебные песни. 13. Средства отражения внутреннего мираперсонажей в балладных песнях. 14. Экспрессивный психологизм в семейно-бытовыхпеснях. 15. Функция монолога в любовных песнях. 16. Магическая функция поэтических формул взаговорах. 17. Миф о рождении героя и фольклор.

18. Мотив добывания огня в зеркалепсихоанализа. 19. Тема «два брата»: сказка и миф. 20. Ритуальный каннибализм и его художественноеотражение. 21. Архетип «ребенка» в мифологии и фольклоре. 22. Зерно как тема и символ в мировой культуре. 23. Образ девы-воительницы в мифологии ифольклоре. 24. Символика реки в славянском фольклоре. 25. Мифологические и фольклорные трикстеры:психология образа как двигатель сюжета. 26. Амбивалентность образа матери в фольклоре. 27. Культурно-функциональная динамика жанрабаллады. 28. Белорусская батлейка и украинский вертеп. 29. Время как универсальная фольклорнаякатегория. 30. Метаязык национальной народной культуры вфольклорных произведениях. 31. Хронотоп волшебной сказки. 32. Формула выделения одного персонажа илиобъекта в фольклоре. 33. Фольклорные истоки рекламы: структура,художественные приемы, прямое и суггестивноевоздействие. 34. Функции и формы звукоподражания в языкефольклорного произведения.

35.Игра как культурный феномен: синтез действия ислова.

36. Идеализация образов в фольклоре илитературе. 37. Региональная специфика фольклора. 38. Импровизация в фольклоре и образыимпровизаторов в литературе.

39. Атрибутивная и художественная модель мира вкоровайных песнях. 40. Мотив ритуальной еды и питья в обрядовойпоэзии. 41. Мифологема жертвы в фольклоре. 42. Метаморфоза и реинкарнация в зеркалефольклора. 43. Жанр «фентези» и фольклор. 44. Храм: тема и мифологема. 45. Трансформация языка литературногопроизведения в процессе его фольклоризации. 46. Роль паремий в деле реконструкциинациональной мифологии. 47. Пословица как средство сохранениякультурной информации. 48. Библейско-христианские персонажи вфольклоре. 49. Фольклорно-мифологические образы как частьхудожественного мира писателя, поэта (на выбор). 50. Эсхатология и футурология в зеркалефольклора. 51. Феноменология духа в сказках. 52. Фольклорно-жанровые аллюзии в творчествеписателя, поэта (на выбор).

ФАЛЬКЛАРЫСТЫКА

Дапаможныя матэрыялыдля студэнтаў 1 курса філалагічнага факультэта

спецыяльнасцяў1-21 05 01 «Беларуская філалогія», 1-21 05 02 «Руская

філалогія»,1-21 05 04 «Славянская філалогія»

Аўтары-складальнікі:

кандыдаты філалагічных навук, дацэнтыКАВАЛЁВА Рыма МадэстаўнаЛУК’ЯНАВА Таццяна Валер’еўнаМАРОЗАВА Таццяна АнатольеўнаПРЫЕМКА Вольга Віктараўна

БДУ 2011

ЗМЕСТ

ПЛАН КУРСА «Фалькларыстыка»………………………………………..4

ДА РАЗДЗЕЛА «Спецыфіка фальклорнай творчасці»……………….6Варыянт………………………………………………………………………6Варыянтнасць…………………………………………………………….…..7Варыятыўнасць……………………………………………………………....8Вуснасць………………………………………………………………….…..9

ДА РАЗДЗЕЛА «Архаічны фальклор»………………………………....10Архаічны фальклор……………………………………………………….....10

ДА РАЗДЗЕЛА «Агульныя міфалагічныя асновы фальклорнага мыслення і вусна-паэтычнай творчасці славянскіх народаў»……………………12Мифосфера и фольклор восточных славян………………………………...12

ДА РАЗДЗЕЛА «Рытуальна-магічная сфера: Каляндарна-абрадавая паэзія»………………………………………..…19Масленічныя песні……………………………………………………….….19Велікодныя песні………………………………………………………..…...24Ваджэнне Куста……………………………………………………………...24Ваджэнне Маі………………………………………………………………..26Майская абраднасць…………………………………………………………27Стрылка……………………………………………………………………....28Карагодныя песні (карагоды)…………………………………………….....29

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера сямейна-абрадавай паэзіі»…………………..36Велічальныя песні…………………………………………………………...36Галашэнні…………………………………………………………………….38Пакрыванне…………………………………………………………………..38Пасаг (прыданае)…………………………………………………………….40

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера празаічных эпічных жанраў:КАЗКІ»………42Поэтический мир волшебных сказок………………………………………..42

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера празаічных эпічных жанраў: няказкаваяпроза»……………………………47Фальклорная няказкавая проза………………………………………………47Дыскурсіўная проза…………………………………………………………..50Вусная гісторыя……………………………………………………………….51Наратыўная прозаПрымхліцы…………………………………………………………………….53Бывальшчыны…………………………………………………………………54Вусныя апавяданні……………………………………………………………55Бываліцы……………………………………………………………………….57Анекдоты……………………………………………………………………….57Парэмійная проза…………………………………………………………….58Прыказкі і прымаўкі…………………………………………………………..58Загадкі………………………………………………………………………….59Выслоўі ………………………………………………………………………..60Прыкметы………………………………………………………………………61Павер’і………………………………………………………………………….62Тлумачэнні сноў……………………………………………………………….62

ДА РАЗДЗЕЛА «Баладныя песні»…………………………………………63Баладныя песні (Балады)……………………………………………………….63

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера пазаабрадавайлірыкі»…………………………..67Пазаабрадавыя песні……………………………………………………………67Бытавыя песні…………………………………………………………………...67Сацыяльныя песні……………………………………………………………….72Жорсткі раманс………………………………………………………………….78Жартоўна-гумарыстычныя і сатырычныя песні……………………………....79

Прыпеўкі…………………………………………………………………………82Бяседныя песні…………………………………………………………………..88

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера дзіцячага фальклору»…………………………….88Выкліканне………………………………………………………………………88

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера посткласічнагафальклору»…………………....90Гарадскі фальклор………………………………………………………………90

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера постфальклору»…………………………………..92Армейскі (салдацкі) фальклор…………………………………………………92

КАРОТКІ СЛОЎНІК ФАЛЬКЛОРНА-ЭТНАГРАФІЧНЫХ ТЭРМІНАЎ…………………………..94

ПЛАН КУРСА «Фалькларыстыка»

1. Фалькларыстыка як навука аб народнайтворчасці. Метады і прынцыпы вывучэння фальклору. 2. Агульная фалькларыстыка. Яе этнiчнаямаркiраванасць (славянская, усходнеславянская, руская,беларуская, украiнская i iнш.). 3. Фiлалагiчная фалькларыстыка. Асноўныяраздзелы. Аб’ект i прадмет вывучэння. Апорныя тэрмiны iпаняццi. 4. Фалькларыстыка ў сістэме фiлалагiчных iграмадскiх навук.

5. Фальклор як адметны тып слоўнага мастацтва. 6. Спецыфіка фальклорнай творчасцi. 7. Фальклор як мастацкая сістэма. 8. Гістарычнае развіццё фальклору і прынцыпы ягоперыядызацыі (архаiчны фальклор, раннетрадыцыйныпраславянскi фальклор, класiчны фальклор,познетрадыцыйны фальклор, постфальклор). 9. Агульнаславянскае i адметнае ў нацыянальнымфальклоры. 10. Нацыянальны фальклор – сiстэмаагульнафальклорных i этнiчна адметных жанраў i вiдаў(жанравая сістэма і агульныя прынцыпы класіфікацыі). 11. Мiфасфера i нацыянальны фальклор. 12. Нацыянальны характар i фальклор. 13. Грамадская каштоўнасць нацыянальнага фальклору(пазнавальнае значэнне, выхаваўчы патэнцыял,эстэтычная каштоўнасць). 14. Гiсторыя збiрання i вывучэння нацыянальнагафальклору. 15. Рытуальна-магiчная сфера нацыянальнагафальклору (замовы, каляндарна-абрадавая і сямейна-абрадавая паэзiя). 16. Замовы (паходжанне, класіфікацыя, структура,формульнасць). 17. Зімовы цыкл каляндарна-абрадавай паэзіі славян. 18. Веснавы цыкл каляндарна-абрадавай паэзііславян. 19. Летні цыкл каляндарна-абрадавай паэзіі славян. 20. Восеньскі цыкл каляндарна-абрадавай паэзііславян. 21. Сфера сямейна-абрадавай паэзii славян. 22. Радзінна-хрэсьбiнная паэзія. 23. Пахавальная паэзiя. Асаблiвасцi хаўтурныхгалашэнняў. 24. Паэтычнае адлюстраванне гісторыі і абрадаўнацыянальнага вяселля.

25. Нацыянальныя вясельныя песні (склад, сістэмавобразаў, мастацкія асаблівасці). 26. Парэмiйная сфера нацыянальнага фальклору. 27. Выслоўі як маўленчы жанр народнай творчасці. 28. Прыказкі і прымаўкі (паходжанне, формы, функцыя,мастацкая прырода). 29. Загадкі (паходжанне, функцыя, віды, структураметафары). 30. Сфера празаiчных эпiчных жанраў. Сінтэтычныя відыфальклорнай прозы. 31. Анімалістычныя казкі. 32. Сюжэтыка, структура, формульнасць чарадзейна-фантастычных казак. 33. Мастацкі свет чарадзейных казак: гістарычныякарані, хранатоп, карціна свету, сістэма вобразаў іпадзей. 34. Жанравыя разнавіднасці рэалістычных казак. 35. Склад няказкавай прозы славян: дыскурсіўная інаратыўная проза. 36. Дэманалагiчныя аповеды, iх жанравыя прыкметы. 37. Легендарныя аповеды. Тэматычна-функцыянальнысклад.38. Рэалістычныя аповеды славян – перыферыя жанравайсістэмы.39. Смехавыя формы фальклорнай прозы. Анекдоты.40. Сфера вершаваных эпiчных жанраў. Склад i асноўныянацыянальныя рысы. 41. Гераiчны эпас славян. Склад, мастацкiяасаблiвасцi.42. Гiстарычныя песнi славян. Асноўныя цыклы iтэматычныя групы.43. Мiфалагiчныя песнi як лакальная з’ява нацыянальнагафальклору.44. Гераiчныя песнi славян. Разнастайнасць мастацкiхформ.

45. Баладныя песні славян (склад, тэматыка, канфлікты,стылістыка).46. Духоўныя вершы i псальмы. Прынцыпы класiфiкацыi,паэтыка.47. Сфера пазаабрадавай лiрыкi. Яе паэтыка і месца ўкультуры новага часу.48. Песнi бытавога цыкла (склад, сістэма вобразаў,праблематыка, мастацкія асаблівасці).49. Песнi сацыяльнага цыкла (склад, сістэма вобразаў,праблематыка, мастацкія асаблівасці).50. Жартоўныя і сатырычныя песні славян.51. Прыпеўкі як маргінальная з’ява народнай культуры. 52. Сфера народна-драматычнага мастацтва (фальклорнытэатр i народная драма). 53. Сфера дзiцячага фальклору (жанравы склад iпрынцыпы класiфiкацыi).54. Сфера посткласiчнага фальклору (познетрадыцыйныфальклор, гарадскi фальклор, рабочы фальклор). 55. Сфера постфальклору (вусная i письмовая формабытавання, 56. Нацыянальная літаратура і фальклор.

ДА РАЗДЗЕЛА « Спецыфіка фальклорнай творчасці »

ВАРЫЯНТВарыянт (ад лац. variare – быць адрозным, мяняцца;

varians (variantis) – які змяняецца) – адзінкавы(аднакратна выкананы, запісаны або іншым чынамзафіксаваны), адносна самастойны твор, які суадносіццаз колам падобных, выяўляючы сваю адметнасць упараўнанні з іншымі. Варыянты твора, асаблівапесеннага, могуць быць вельмі блізкімі па пабудове,наяўнасці агульных месцаў – устойлівых вобразаў,сімвалаў, формул, азначэнняў, як, напрыклад, укупальскай песні, прадстаўленай у двух варыянтах:

Варыянт 1.Купала на Йвана!Дзе Йван ходзе, там жыта родзе.Дзе Йванава жонка, там родзе пшонка.Дзе Йванавы дзеці, люба паглядзеці.

Варыянт 2.Ой, рана на Йвана!На Івана сонца йграла,Дзе Йван ходзе, там жыта родзе,Дзе Йванавы дзеці, там жыта рэжы,Дзе Йванава жонка, там жыта гонка.

Значна адрозніваюцца паміж сабой у плане слоўнагавыражэння варыянты празаічных жанраў – казак, легенд іг. д. Напрыклад, легенда пра тое, чаму людзі перасталіпрытрымлівацца старадаўняга звычаю пазбаўляцца адстарых бацькоў, выпраўляць іх з хаты на смерць, наватзабіваць, існуе ў сукупнасці некалькіх варыянтаў, якіягрунтуюцца на агульным сюжэце. У БНТ пад розныміназвамі надрукаваны чатыры: «Як упярод хавалі людзей»,«Стары бацька», «Лопаўшчына», «Трэба шкадаваць старых».Іх агульная гуманістычная ідэя наступная: бацькоў трэбашанаваць за тое, што яны проста бацькі, а не толькі зажыццёвы вопыт, мудрасць, слушныя парады.

Тэрмін «варыянт» ужываецца таксама ў дачыненні даасобных частак твора, элементаў зместу, вобраза, матывуі г. д., якія змяняюцца. Напрыклад, у розных варыянтахпры захаванні агульнага сэнсу падаецца як матывацыяўчынку дзяцей, парушэння імі закону, у прыведзенайлегендзе: «адзін сын дужа любіў свайго бацьку»; «шкада дзецямстарэнькага бацьку»; «а адзін сваго бацька шкадаваў», «і сыныміласлівыя ў яго». Некалькі варыянтаў зачынаў мае баладнаяпесня пра дачку-птушку: «Зялёна каліначка рана расцвіла», «Улузе каліначка жарка зацвіла», «Каліна-маліначка не парой цвіла» іінш. Яны выступаюць своеасаблівым эмацыянальна-псіхалагічным камертонам твора, акцэнтуючы ўвагу насімволіцы колеру (зялёна – жарка) і часу (рана – непарой). Такім чынам, праз варыянт твора ажыццяўляеццаідэйна-мастацкая задума, удасканальваецца формавыражэння, дадаюцца новыя эмацыянальныя нюансы,паглыбляецца псіхалагічная характарыстыка персанажаў,аздабляецца новымі гранямі самакаштоўны паэтычны вобраз(ластаўка – ластаўка-белакрылка – ластаўка касатая;перапёлка-перапёлка, трасцяно гняздзечка, залатояечка). Варыянт – рэальная адзінка варыянтнай формытвораў (гл. варыянтнасць, варыятыўнасць).

ВАРЫЯНТНАСЦЬВарыянтнасць – форма рэалізацыі працэсу

варыятыўнасці ў народным мастацтве і фальклоры,існаванне твора як невылічальнай сукупнасці ягораўнапраўных варыянтаў, больш-менш блізкіх адзін дааднаго па форме і змесце. Напрыклад, прыказкавыяварыянты «Які бацька, такі сын», «Які дуб (цялеш, явар), такі і клін,які бацька, такі і сын» і інш. грунтуюцца на агульным змесце«адно падобнае другому». Фальклорныя творы ніколі немелі нейкага першаснага ўзорнага тэксту, які потым упрацэсе жывога бытавання стаў вар’іравацца. Янызаяўлялі пра сябе толькі праз канкрэтыку сваіх

варыянтаў. Ступень адрознення варыянтаў паміж сабою неаднолькавая. Адны з іх могуць быць больш поўныя. Пар.:«Сава не ўродзіць сакала» і «Сава не прывядзе сакала, а такую саву,як сама». Другія ўтрымліваюць новыя дэталі: «Свіння неродзіць бабра, а сава не выседжвае арла». Але ўсе разам яныскладаюць пульсуючае поле аднаго твора. Бытаванневарыянтаў можа ісці па лініі мастацкага ўдасканальваннятэкстаў і па лініі разбурэння (у выніку памылакпамяці), таму ў эстэтычным плане яны нераўнацэнныя.Варыянтнасць – умова з’яўлення новых сэнсавых акцэнтаўу творы. Напрыклад, жніўная песня «Пайду я дарогаю»пададзена ў БНТ у 26 варыянтах, дзе да асноўнага матыву«няхай маці гатуе вячэру» далучаецца або існуесамастойна шэраг іншых: дачка падае голас, яе шкадуемаці або бацька, няроўнае стаўленне да роднага дзіцяціі нявесткі, просьба да бога аб добрым мужу, вячэра неміла, шырокая постаць, маленькае дзіця і г. д. Каліневядомы варыянты твора, то гэта наводзіць на думку,што ён сфарміраваўся не ў народным асяроддзі і хутчэйза ўсё мае аўтара. Запазычаныя літаратурныя творыпачынаюць фалькларызавацца, вар’іравацца ў дэталях,адрознівацца ад кананічнага тэксту. Варыянтыфальклорнага твора або паглыбляюць яго ідэйны змест,або ўзбагачаюць мастацкі малюнак, або спалучаюцьабедзве задачы. Напрыклад, у казцы пра курку-рабушку іразбітае яечка важны ідэйныя нюансы: дробная падзеяможа застацца ў сваіх каардынатах, не заўважыццавялікім светам або мець для свету катастрафічныянаступствы (а гэта ўжо філасофія). Матыў прыбранайгаловачкі нявесты ў песні «Ой, куды ты, Манечка, ходыла, //Шчо ты свою головоньку вквэтыла?» развіваецца ў яеварыянтах то ў элегічным ключы – «цвіт ювпав», «вінчыкстав», але «нымае таточка на світы», то ў псіхалагічным –«цвіт <...> головку убылыв, <...> мамоньку розжалыв», то ўпаэтычным – «цвіт-роса», «вся краса». Дзякуючы варыянтнайформе бытавання твораў, даследчыкі атрымоўваюць

каштоўны матэрыял, важны для раскрыцця агульныхзаканамернасцей фальклорнага працэсу, усведамленнянапрамкаў эвалюцыі асобных твораў, сюжэтаў, іхвобразнага выражэння, а выканаўцы і слухачы –магчымасць адчуць асалоду ад вытанчанай, дасканалаймастацкай вобразнасці.

ВАРЫЯТЫЎНАСЦЬВарыятыўнасць – адметная рыса творчага працэсу ў

матэрыяльнай і духоўнай культуры народа. Асаблівавыразна яна прадстаўлена ў народным мастацтве – музыцы,фальклоры, танцах, ткацтве, разьбе, вышыўцы,саломапляценні і г. д., дзе ў рамках традыцыі, якаягарантуе групе твораў ці вырабаў адносную ўстойлівасць,распазнавальнасць формы і зместу, увесь час, бясконца ібесперапынна, адбываюцца пэўныя змяненні. Зрухі ў формеі змесце заўважаюцца пры свядомым параўнанні вырабаў(аднатыпных посцілак, ручнікоў, саламяных лялек,гліняных свістулек і да т. п.), музычна-харэаграфічныхмалюнкаў асобнага танца (кадрылі, «Крыжачка»,«Лявоніхі»), зместу аднаго абраду (прыкладам,сватання), карагода, гульні, тэкстаў казкі, прыказкі,загадкі і г. д. Працэс варыятыўнасці паўстае яксукупнасць шматвектарных творчых актаў, матэрыяльнымувасабленнем якіх становіцца ўмоўны ланцуг падобных,звязаных паміж сабою твораў, напрыклад загадак прагрыб: 1. У лазе на адной назе. Сярод лесу стаіць на адной назе. Улазе стаіць казак на адной назе. У лазе на трапязе сядзіць каза наадной назе і інш. (агульная прыкмета – аднаногасць аб’екта); 2. Усюзямлю прайшоў, чорну шапачку знайшоў. Маленькі, удаленькі скрозьзямлю прайшоў, красную шапачку знайшоў і інш. (прыкмета –наяўнасць капялюшыка). Змяненні абумоўлены шэрагампрычын і акалічнасцей. Іх характар (творчы, механічны,камбінаваны) – вытворнае ад асобы, носьбіта традыцыі,ступені яе таленавітасці, майстэрства, індывідуальнай

манеры, абставінаў і часу выканання, полаўзроставагаскладу слухачоў, патэнцыяльных спажыўцоў: вядома,напрыклад, што для дзяцей і дарослых адну і тую ж казкураскажуць па-рознаму. У адрозненне ад механізаванайвытворчасці, дзе вырабам папярэднічае стварэнне ўзору,штампа, лякала, і прафесійнага мастацтва, дзеканчатковы аўтарскі прадукт матэрыяльна зафіксаваны(кніга, ноты, схема танца), народнае мастацтва ведаетолькі прамежкавыя ўзоры і вынікі: яно ўсё ў працэсе, ікожны творчы акт, у тым ліку папярэднія, кожнае новаевыкананне твору ўтрымлівае варыятыўны момант як сродакадаптацыі да новых умоў і эстэтычных патрабаванняў.Варыятыўнасць звязана з імправізацыяй і паўстае ўвыглядзе варыянтнасці. Дыяпазон варыятыўнасці надзвычайшырокі – ад вельмі нязначных розначытанняў да якасныхзрухаў, якія прыводзяць да стварэння новых версій твора іновых ліній варыятыўнасці. Варыятыўнасць у фальклорыабумоўлена яго вуснай прыродай, вуснасцю стварэння,бытавання, распаўсюджання твораў.

ВУСНАСЦЬВуснасць – натуральная форма стварэння, бытавання,

распаўсюджання фальклору. Яго творы не маюцьматэрыяльнай замацаванасці, захоўваюцца ў памяці,з’яўляюцца ў момант выканання, перадаюцца шляхампераймання – з вуснаў у вусны, ад старэйшых дамалодшых, паміж прадстаўнікамі сваёй полаўзроставайгрупы. Вуснасць забяспечвае бесперапыннасць творчагапрацэсу, фарміраванне сістэмы выразных сродкаў,пераемнасць мастацкіх традыцый. Напрыклад,спараджальная мадэль «каліна – сімвал гаротнайзамужніцы» шматразова адгукнецца ў зачынах сямейныхпесень рознай пабудовы. У межах варыянтаў аднаго твораварыяцыі нязначныя: «Каліна-маліна над ракой (ярам) стаяла. //Што (чаго) ж ты, каліна, ад сонца завяла?» Завялая каліна

выклікае вобраз нахілёнай, магчымы паварот – «Чырвонаякаліначка на мора схілілася». Натуральнае спалучэнне двухроднасных сімвалаў жанчыны-каліны і зязюлі: «Ой, у лузекаліна, на каліне зязюля», адсюль успрыманне іншых птушак заворагаў: «У лузе салавей калінку клюець» (маецца на ўвазежурлівая свякроў). Вуснасць фальклору спрыяе развіццюпамяці, эстэтычнага густу, вобразнага мыслення,імправізацыйных здольнасцей чалавека. Напрыклад,трымаючы ў галаве баладную песню «Тры птушачкі ля забітагамалойчыка», выканаўцы, свядома ці неўсвядомлена, уносяцьновыя адценні ў вобраз рознай глыбіні гора маці,сястры, жонкі: «жонка плачыць – раса пала», «дробны дожджыкідзець», «там ракі няма», «там суха зямля», «расіцы няма»,«сухусенька»; «сястра плачыць – ручайкі пашлі», «як руччы льюцца»,«ручаі бягуць», «Дунай цячэ», «калодзезі», «крынічанька», «расавыступаіць»; «мамка плачыць – рэчка быстрая», «быстрайрэчанькай», «як рака льецца», «там рака цячэ», «раку разліваіць»,«глыбокі калодзісь стаў», «там рэкі цякуць». Пры імправізацыі,спадарожніцы вуснасці, выканаўца вольны ў выбары слоў ісродкаў, але толькі ў межах традыцыйнасці, каб непарушыць стылявога адзінства твора. Так, пастаяннывобраз гора маці – рэкі, сястры – ручаі, жонкі – раса(або суш), яны і складаюць аснову вусных выражэнняў прыненаўмыснай імправізацыі. Чалавечая памяць неідэальная. Вуснае бытаванне фальклору запатрабавалавыпрацоўкі пэўных прыёмаў, каб лепш утрымаць твор упамяці і лягчэй узнавіць яго пры выкананні. Таквыкрышталізаваліся ўстойлівыя слоўныя комплексы,характэрныя для пэўных фальклорных жанраў. Гатовыміформуламі пачатку, канца, сярэдзіны аповеду карыстаўсяказачнік, гаворачы пра прыгажосць царэўны, загады цара,бой героя з ворагам, яго зброю і каня. Замаўляльніку нетрэба было прыдумляць, куды адаслаць, выгнаць, якімчынам знішчыць хваробу, – для гэтага існавалі сваемагічныя клішэ. Дастаткова было першага радка лірычнайпесні з формулай звароту да жураўкі, рабенькага

салавейкі, белых гусей, гаю зеляного, бярозы кудравай,месячка-таргаўшчыка, лучыначкі і г. д., каб у памяціусплывала ўся песня. Агульныя месцы выконвалі функцыюстабілізацыі тэксту і сродку яго вобразнага ўзнаўлення.Спосабам іх жывога бытавання ў вуснай форме з’яўляеццаварыятыўнасць.

ДА РАЗДЗЕЛА « Архаічны фальклор»

АРХАІЧНЫ ФАЛЬКЛОРАрхаічны фальклор – нулявая, але самая працяглая

фаза сусветнага фальклору. Яна адыграла выключную ролюў сацыялізацыі чалавека, ператварэнні яго ў чалавекакультурнага, фарміраванні базавых культурных сцэнарыяў– ініцыяцыі, ахвярапрынашэння, транссубстантывацыі(уяўленне сябе тым, каго прадстаўляеш у абрадзе), узапачаткаванні элементарных сінтаксічных структур іпершасных матрыц сэнсаўтварэння, аформленых словам іпраз слова. Існуе думка, што на гэтай стадыі фальклорамз’яўляюцца ўсе формы духоўнай культуры, звязаныя змовай (монафалькларызм). Архаічны слоўны фальклоріснаваў у складзе сінкрэтычных комплексаў духоўнайкультуры дародавага грамадства татэмнага тыпу,абслугоўваў яго камунікатыўныя, пазнавальныя,сацыяльна-класіфікацыйныя, семіятычныя, практычныяпатрэбнасці, уяўляў сабой непарыўнае адзінствакалектыўных скокаў, рытуальных (знакавых) дзеянняў,харавога спеву пры вызначальнай ролі рытму, якіператвараў неарганізаваную групу ў псіхалагічныманаліт. Тэксты архаічнага фальклору адрозніваліся адбытавога маўлення вышынёй гуку, наяўнасцю рытмаформулы,бясконцымі паўторамі двух-трох слоў, часамбессэнсоўных, або базавай фразы з заменай у ёй аднагоэлемента ці прырашчэння да яе новых (ланцужковаясувязь). Аўтэнтычныя ўзоры архаічнага фальклору

невядомы. На аснове параўнальнага аналізу асаблівасцейфальклорнай культуры сучасных нецывілізаваных плямёнаў,тыпалагічнай ідэнтыфікацыі семантычнай інтэрпрэтацыіархаічных перажыткаў у класічным (нацыянальным)фальклоры розных народаў, у тым ліку беларускага, ігіпатэтычна рэканструюцца толькі некаторыя ягоструктуры.

Гістарычнае развіццё архаічнага фальклораскладалася з шэрага стадый, кожная з якіх пакінула следу беларускім фальклоры: а) стадыя няўстойлівыхмаўленчых форм пры крышталізацыі камунікатыўныхсігналаў-знакаў – выгукаў, падобных да пазнейшыхпрацоўных воклічаў, псіхалагічных выкрыкаў, пазбаўленыхнават сэнсу, якія сталі складовай часткай абрадавыхпесень: «Гэй, каляда!», «У-у-у!», «Ой, ляло, ляло» (вяснянкі),«Ох, і вой, люлі» (песні абраду ваджэння «стралы»), «Ой, то-то» або «То-то-то» (купальскія песні) і пад.; б) стадыяназапашвання рознапланавых маўленчых структур, якіябудуць выкарыстоўвацца ў фальклоры, – імператыўных,інвектыўных, прывітальных, засцерагальных,заклінальных, эмацыянальна-псіхалагічных і г. д.,звязаных з першаснымі міфалагічнымі ўяўленнямі абосвабодных ад іх.

Уяўленне аб першасных структурах даюць абрадавыяпесенныя формулы тыпу «Радуйся, зямля», «Расхадзіся,развесяліся», «Дай жа божа пану гаспадару», «Радзі божа жыта»,«Хай здохне аўца», «Нашы хлопчыкі казадойцы» і пад., выслоўітыпу «Дай бог, «Бывай здароў, Трымайся», «Клёў на рыбу», «Крыйбожа», «Здубяней», «Ах ты, ветрагон» (вылупак, жаба, погань,корч, гадзіна і да т. п.); в) стадыя сітуатыўнагафальклору, які кожны раз ствараўся з «нагоды» і тут жазабываўся, не перанімаўся і не перадаваўся з вуснаў увусны; г) стадыя паступовага замацавання тыповыхтвораў, якія насілі характар паведамлення (аб вяртанніпаляўнічых і пад.), апавяшчэння (аб з’яўленні пагрозы іпад.), выконвалі функцыю кансалідацыі сіл, канстатацыі

псіхалагічнай рашучасці (даць адпор і пад.); д) стадыяназапашвання песенных і замоўных структур, якіяўласцівы і беларускім фальклорным тэкстам: структураразмеркавання (каму – што, каму – хто), пажадання (хто– каму – што), прасторавага пераносу, выгнання,адсылання (што (хто) – ад (з) – да) і пад.; е) і,нарэшце, стадыя тыповых словаспеваскокаў, замацаваныхтрадыцыяй, структурна пэўных, з актыўным выкарыстаннемзнойдзенага ў тую эпоху далучальнага тыпу сувязі, наякім пабудаваны кумулятыўныя (ланцужковыя) казкі тыпу«Церамок», магічная песня ваўка ў казцы «Спевы ваўка»,валачобныя песні на каляндарную тэму з канструкцыяй «апатом таго» (і без яе) і іншыя творы беларускагафальклору.

Напрамак фальклорагенезу назаўсёды абумовіліспецыфічныя зрухі, што адбыліся ў архаічную эпоху: зруху свядомасці чалавека, дзе запанаваў прынцып аніматызму– панадушаўлення; зрух у рэальнасці сацыяльнага жыцця –вылучэнне сябе з кантынуальнай адзінкі чалавекапрырода іатаясамленне ўжо з безасабовым згуртаваннем татэмнагатыпу, зрух у жыццезабеспячэнні з напрамкам ад пасіўных(збіральніцтва) да актыўных форм гаспадарання(вынаходніцтва лука, інтэнсіўнае паляванне, прыручэннежывёл). Але былыя сінкрэтычныя міфалагічныя канструктыне знікаюць, яны трансліруюцца далей і адгукаюцца ўбеларускім фальклоры: канструкт чалавекакамень – улегендах аб камянях-шаўцах і краўцах, чалавекарасліна – укаляндарнай абраднасці з такімі персанажамі, яктраецкая бярозка, прыбраныя ў зеляніну і кветкі Куст,русалка, Купалка, чалавекажывёла – у казках зперсанажамі тыпу Івашка Мядзведжае вушка, Іван Сучкінсын, Кабылін сын і пад.

Вынікам зрухаў стала фарміраванне чатырохуніверсальных парадыгмаў, якія выяўляюцца і ўбеларускім фальклоры:

1. Метапазіцыя я – іншае з вытворнымі сваё – чужое,унутранае – знешняе і пад., разрастанне поля «іншага»,адчужанага ад «я». Стасункі «я» з «іншым» (сакральным,чужым, транцэндэнтным, варожым) становяцца галоўнымсюжэтам абрадавага фальклору, замоўнай магіі, прымхліц,а значна пазней адгукнуцца ў казкавых сюжэтах іпесенных канфліктах.

2. Атаясамліванне чалавека і прыроднага празагульны татэм. Матрыца татэмістычнай тоеснасці станесемантычным падмуркам прынцыпу метамарфозы, паспрыяез’яўленню шэрага спецыфічных матываў, выяўленых і ўбеларускім фальклоры: нараджэнне героя ад з’едзенаймаці цудоўнай рыбы, гарошыны, што раней разумелася якнапаўненне татэмам, звер (жывёла, вуж, змей) – супруг,птушка – нявеста, дачка – птушка, ваўчок – пераможца ўшлюбным спаборніцтве і г. д.

3. Фарміраванне культа паміраючага (забітага) іўваскрасаючага звера, які зменіцца на культ паміраючага(разарванага, разрэзанага на часткі) і ўваскрасаючагабога расліннасці. Аднак нават апекуны земляробствазахаваюць рэліктавае жывёльнае аблічча (калядная«каза», мядзведзь і казёл у жніўных песнях), аграрна-магічныя матывы будуць сінтэтычна спалучацца занімалістычнымі і арніталагічнымі ў каляндарных песнях.Жніво і сватанне па інерцыі стануць метафарычнаперадавацца праз гатовыя папярэднія вобразы архаічнайэпохі – вайну і паляванне, а пашыранае разуменнебагацця застанецца ў сувязі з рогам (беларуская казка«З рога ўсяго многа»).

4. Запачаткаванне анімістычнай парадыгмы:першабытны аніматызм, калі ўсё ўспрымаласянерасчлянёна, саступае месца анімізму з раздзяленнем ісуб’ектаў, і аб’ектаў на матэрыяльную субстанцыю іідэальную (душа), прычым апошняе ўсведамляецца яквіталістычны фактар. Адсюль карані фальклорнагаўвасаблення розных духаў няпэўнай морфікі (лясун,

вадзянік і пад.), успрыманне чалавечай душы празстарыя, прыродныя, формы (птушка, матылёк, муха).

Архаічныя структуры ў значнай ступені міжнародныя.Іх вобразнае напаўненне вар’іруецца ў розных этнічныхтрадыцыях. Суадносіны агульначалавечага (узровеньглыбінных структур) і спецыфічна этнічнага (узровеньпаверхневых структур) у беларускім фальклоры абумоўленыканкрэтнымі ўмовамі гістарычнага развіцця беларусаў,асаблівасцямі іх быцця, ментальнасці, фальклорнагамыслення.

ДА РАЗДЗЕЛА « Агульныя міфалагічныя асновы фальклорнага мыслення і вусна-паэтычнай творчасці славянскіх народаў »

МИФОСФЕРА И ФОЛЬКЛОР ВОСТОЧНЫХ СЛАВЯНПроблема «фольклор и мифология» достаточно

традиционна для науки. Поиски новых подходов к ееосмыслению со всей очевидностью выдвигают на повестку дняуточнение понятийного и терминологического аппарата.

Представители разных наук неоднократно отмечалинеоднозначность таких понятий, как миф и мифология,размытость границ каждого из терминов. В силу этогофольклористы, затрагивающие мифологическую проблематику,были вынуждены или устраняться от теоретических споров,или всякий раз самоопределяться в понимании того, что жетакое миф и мифология.

До сегодняшнего дня достаточно популярным можносчитать представление о мифах как специфических древнихрассказах определенной, в частности космогонической,проблематики со своей системой персонажей, включающейтакие ключевые фигуры, как боги, животные-демиурги,первые люди, культурные герои и т. п. Собственно, впереводе с греческого «миф» и означает «рассказ»,«предание», «слово». Е. М. Мелетинский счел нужнымподчеркнуть повествовательный характер мифа, который, по

его мнению, «есть символическое описание модели мирапосредством рассказа о происхождении различных элементовмироустройства». Главной, но не единственной формойбытования мифологии он посчитал словесную и отсюда сделалвывод, что мифы являются «древнейшей частью словесногофольклорного наследия» [2, 23-25]. Сближение фольклора смифом, хотя и на другой основе, характерно для ритуально-мифологической школы, рассматривающей фольклор вкультурологическом аспекте. В ее рамках разрабатываласьтеория, согласно которой структуры фольклорноготворчества сводились к ритуально-мифологическим моделям.Особую роль в ее становлении сыграли психоаналитическиеразыскания К. Г. Юнга и его теория архетипов.

Проблема «миф и фольклор» настолько сложна, широка имногогранна, что стоит приветствовать все подходы к ееразрешению. Парадокс заключается в том, что практическини один миф в его якобы исконной повествовательнойформе не известен науке. С большей или меньшей степеньюдостоверности можно реконструировать толькомифологические повествовательные структуры. Все такназываемые мифы европейских народов, в том числе иславянских, дошли до нас в десакрализованной светскойформе через посредство устной и письменной литературы.Именно письмо дало возможность зафиксировать поэмыГомера и Гесиода, «Младшую» и «Старшую Эдду». Посравнению с мифами эти произведения представляют собойновые жанровые формы, но именно они, как и«Метаморфозы» Овидия, летописи славянских народов,хроники, договоры и т. п. письменные памятники раннегосредневековья, считаются источниками сведений о древнеймифологии. Благодаря им мифология стала частьючеловеческой культуры нового времени.

Под мифологией обычно понимается собрание мифов, содной стороны, и наука о мифах, с другой, т. е. объектизучения и наука о нем терминологически объединяются,что вряд ли корректно. Считать мифологию собранием

мифов просто неверно, поскольку речь должна по крайнеймере идти о гипотетических древних мифах,ретранслированных зрелой устной литературой («Ригведа»,«Махабхарата», поэмы Гомера), ранней письменной илиреконструированных на основе письменных памятников,устного народного творчества и языковых данных.

Нисколько не отвергая термины «миф» и «мифология»,считаем целесообразным использование нового термина –«мифосфера», который позволяет объединить синхронный идиахронный подходы к объекту изучения. Мифосфера вотличие от достаточно узкого понятия «мифология»понимается как комплексное целое в единстве такихкатегорий, как мифологическое сознание, мифотворчествов его вербальной и невербальной материализации(фольклорные тексты, обряды, верования, обычаи,стереотипы мифологического поведения в ритуальнойпрактике и реальной жизни, язык, метаязык традиционнойнародной культуры, т. е. терминология обрядов иверований, литературные произведения разных эпох ит. д.).

Мифосфера представляет собой структурное целое,характеризующееся исторически и культурно обусловленнымисвязями различных ее слоев – от архаического досовременного.

Синхронный срез национальной мифосферы, с однойстороны, обнаруживает в ней окаменелости, архаическиеостатки, сохранившиеся в традиционном фольклоре,являющиеся частью культурного сознания эпохи, носемантически закрытые для носителей фольклора и струдом поддающиеся научной интерпретации. С другойстороны, в ней всегда есть живые ростки, пронизывающиевсе слои реальности, играющие в ней далеко неоднозначную роль. Совершенно очевидно, что работамифологического сознания не прекращается ни на минуту.Политика и культура ХХ века ярко демонстрируют своюсопричастность мифологическому. Политические и

социальные мифы нового времени давно стали объектомизучения. Актуализация архаических и традиционных мифовв научных работах различного толка, в искусстве илитературе дала такое культурное явление, какнеомифологизм. В художественных произведениях мифыиспользуются в качестве второго плана повествования,способствуют углублению нравственно-философскогосодержания, переводя реальные события в бытийный план,что позволяет рассматривать литературных героев в руслеархетипической парадигмы. Особенно популярны такиеархетипы, как тень, трикстер, мудрый старик (старуха),жертва, мать.

Заметным явлением в литературе ХХ века стало созданиеавторских мифов по смысловому клише классических.Хронотоп художественных текстов нового времени даетпримеры сопряжения и пересечения разных временных ипространственных пластов – мифологического и реального,художественное время начинает уподобляться циклическомумифологическому.

Термин «мифосфера» тем более закономерен, что впонятие «мифосфера» как ее части включаются «миф» и«мифология», а сама мифосфера соотносится с такимиглобальными категориями, как ноосфера и семиосфера.Последнее понятие разрабатывалось в семиотическойкультурологии Ю. М. Лотманом. Семиотическоепространство, в сущности, охватывает всю областькультуры. Мифосфера, таким образом, можетрассматриваться как часть ноосферы, ее парадигма, и какчасть семиосферы, ее синхронный срез. Семиотическаяреальность мифосферы отличается неопределенностью в силутого, что ее сообщения абсолютно не воспринимаютсяодними, например, самими адресантами, бессознательныминосителями знаковой информации, произвольноинтерпретируются другими, что характерно для науки икультуры, частично закрыты для третьих и т. д. Такимобразом, семантическое поле каждого знака мифосферы

обладает определенной амплитудой колебаний, а всямифосфера представляет собой особую динамическуюсистему. В то же время в ней можно выделить рядпарадигм, с каждой из которых соотносятся определенныесемантические категории семиотического языканациональной культуры.

Если предположить, что от эпохи индоевропейскойобщности народов до эпохи восточнославянской общностимифологическая традиция была непрерывной и далееподдерживалась благодаря близости языков и единствумифопоэтического образа мира, то появляется реальнаявозможность показать преемственность между предысториейи историей национальной мифосферы русских, украинцев,белорусов, ибо их народная культура, в частности устноепоэтическое творчество, обряды, обычаи, поверья,продолжает сохранять многое из общего праславянского ивосточнославянского наследия, обеспечивает акционально-вербальную поддержку формирующейся мифосферы, транслируяее во времени через посредство совокупности старых иновых жанров, образов, мотивов, символов.

Следовательно, мифосферу восточных славян мы можемохарактеризовать как среду взаимодействия мифологическогосознания и связанных с ним культурных текстов. Как ужеотмечалось, прежняя связь между воспроизводимыми потрадиции фольклорными произведениями и изменяющимсясознанием постепенно нарушается. Смысловая сфера присохранении предметно-образных реалий как бы медленно«захлопывается» для сознания адресантов и адресатов,поэтому всякое аналитическое истолкование бытующих внастоящее время традиционных фольклорных текстов с цельюреконструкции основных составляющих мифосферы восточныхславян (даже при условии опоры на объяснения живыхносителей фольклора) всегда страдает неполнотой,ограниченностью и субъективизмом, но любая интерпретацияфольклора, пусть даже и ошибочная, «работает» на

дальнейшее, более глубокое постижение смысла произведенийи заложенной в них информации.

На основании сравнительного рассмотрениявосточнославянского фольклора можно отметить следующиеотразившиеся в нем части мифосферы восточных славян(заметим при этом, что они существуют не изолированноодна от другой, а в сложном взаимодействии):

1. Сфера древнего, слабо персонифицированного бога,восходящая к эпохе общности индоевропейских народов. Егоматериальное воплощение – деревянный идол (др.-рус. капъ)в виде столба, лишенный антропоморфных черт (ср.купальский шест в центре костра, масленичную гору исвязанную с ней символику масла и сыра, структурукультовых фаллических памятников в Индии, возможную связьназвания колядного праздника с «колодой»). Позже это даломноголиких идолов типа Збручского (ср. туманное «Все-Боги» в индийской мифологии). Семантика архаичного бога –«тот, кто наделяет долей (хорошей или плохой),богатством, благом», в этом славянское «бог» родственнодругим индоевропейским названиям (авест. baga, др.-перс.baga, др.-инд. Бхага) [3, 177]. Почти все обращения кбогу, содержащиеся в восточнославянских заклинательных иритуальных песнях, традиционно относятся именно к этомуархаическому божеству. Например, «Благаславі, божа, вяснузаклікаці» (бел. веснянка), «Благаславі, божа, тэй посажэ»(бел. свадебная песня), «Дай, божа, на жыцечка род, настатачак плод» (бел. колядка). С ним, по-видимому,соотносятся столбовой ритуал в белорусской свадебнойобрядности, восточнославянская масленичная колодка какбожье наказание (распространенное в науке истолкование)или – генетически – божья благодать, сила, которуюцепляли к ноге не женившегося вовремя парня (ср.колдовать, колдун), полесский Куст «з зялёнага клёну»,который по сей день приводят в каждый дом на Троицу или впонедельник после нее. (ср. латыш. kers «куст», но литов.kerai «чары») [1, 46], мотив прихода бога к хозяину в

колядках, символика кожуха (первоначально шкураживотного) и дождя в свадебной обрядности (идеямножественности богатства, его изобилия), загадочныеприпевы русских колядок «Таусень», «Овсень», «Боуовсень», «Бай овсень», «Баусень», сопровождающие описаниебогатства, и более четкое «Бог ему дал!».

Если слово «бог» достаточно часто встречается вфольклорных текстах, то предположительно предшествующееему слово «див», родственное обозначениям бога в другихиндоевропейских языках, – очень редко и в модификации«диво»: например, в маловразумительном припеве русскихподблюдных песен «Диво ули ладо!», причем припевы«Диво!», «Слава, ладо мое!», «Ладу, ладу!»употребляются в песнях, предвещающих богатство исчастье, в припеве белорусских бородных жнивных песен«Дзіва, дзіва мне, маёй барадзе». Высказывалосьпредположение о соотнесенности Симаргла одного из самыхнеясных божеств пантеона Владимира, с Дивом [5, 209].

2. Универсальная для эпохи индоевропейской общностинародов митраистическая (по терминологии Л. Н Гумилева)сфера в ее связи с солярным культом. Отсюда идеиустройства природного и социального космоса,составляющие основу календарной и свадебной обрядности.Они находят выражение в слове «лад», получившемузконаправленное значение «семейный порядок»,«соединение». В этом плане интересны украинскиесвадебные песни – «ладканки», сопровождающиесяхлопаньем в ладони, припевы «Ладу, ладу!», «Слава! Ойладо мое!», «Ой, ладу!», «Млада!» в подблюдных песнях,предвещающих свадьбу, «Диво ули ляду!» – вечноедевичество, а также припевы «Ой, дид ладо» или «Аднымладам» в хороводной песне «А мы просо сеяли», гденаблюдается соединение аграрных и брачных мотивов.

В сущности, все обрядовые игры, нацеленные насоздание пар (например, «Жаніцьба Цярэшкі»), любовно-брачные мотивы в календарно-обрядовых песнях,

представление семьи хозяев как небесной семьи вколядках и белорусских волочебных песнях, уподоблениежениха солнцу в свадебных и т. д. говорят о том, что вритуальное время участники обряда и, соответственно,персонажи обрядовых песен дублируют перипетиимифологической первосвадьбы Неба (Солнца) и Земли,Солнца и Месяца как условия движения времени в егоидеальном мифологическом варианте. Это время всеобщегоизобилия и счастья, характеризующееся отсутствиемконфликтов и потрясений, своего рода «золотой век»,запечатленный обрядовой поэзией.

Разрешение конфликта в волшебных сказках такжегармонизирует жизнь сказочного мира, в нем воцаряютсяпокой и порядок, в чем также можно усмотретьизначальную мифологическую содержательность сюжета,особенно если учесть древнюю магическую функцию сказок,которая сродни функции рассказывания мифов прижизненных потрясениях, когда происходит актуализацияидеального времени первотворения.

3. Сфера ключевого праславянского мифа о борьбеГромовержца со своим противником в совокупностикосмогонической и семейной линий. Сюжет находится врусле мировой парадигмы мифологического змееборства. Вфольклоре восточных славян миф о боге грозы (грома)трансформировался в сказочные, позже в былинные сюжеты(«Добрыня и змей», «Алеша и Тугарин»).

Предполагается возможной интерпретация мифа вэтиологическом ключе – о происхождении грома, грозы,плодородного дождя [4, 305]. Обряд «Ваджэння і пахаваннястралы», сохранившийся в живом бытовании на стыкетерриторий Белоруссии, России и Украины, воспроизводитвесьма древнюю и существенную часть мифа – о браке богаГрозы, атрибутом которого являются оплодотворяющиестрелы, и Земли: в конце обряда «стрелы» закапываются вземлю, а в центре хоровода одна из женщин подбрасываетвверх ребенка. Главной обрядовой песней является

«Стрела». В ней стрела кого-то убивает, должна убитьили не убить. В качестве одной из жертв божественнойстрелы выступает «змяя лютая».

В белорусской легенде о происхождении огня «Перуновогонь» (как нечистый) противопоставляется огню,добытому человеком, неким «колёсником», своеобразнымбелорусским культурным героем.

Следует заметить, что остальные восточнославянскиебоги, известные исключительно по внешним письменнымисточникам, фольклорной традицией в художественныхтекстах не зафиксированы.

4. Обширная сфера переходных состояний человека иего окружения (пространственных, временных, природных,социальных, бытовых) с идеей пересечения границы,порога, трансформации. В ее зоне, по сути, находитсявся магическая практика с такими жанрами, как заговоры,заклинания, заклинательные и величальные песни,волшебные сказки, повествующие о путешествии героя в«иной мир» или к его границе, часто с последующейтрансформацией главного действующего лица, обрядовые попроисхождению белорусские балладные песни с мотивомметаморфозы («Браткі», «Ціхоня»), календарная исемейная обрядность.

5. Столь же обширная сфера земных духов природы,фантастических персонажей «иного мира», демоническихсуществ культурного пространства. Восточнославянскиебылички большей частью построены на мотиве неожиданнойвстречи человека с лешим, водяным, чертом, оборотнем,ведьмой, русалкой, домовым и т. д. Сказочные героивстречают на своем пути Змея, Бабу Ягу, водяного царя,змеиную царевну, жар-птицу и т. д. На Гомельщинеизвестен обряд «Проводы русалки», включающий группурусальных песен. Обрядовые формулы-призывы «святыхдзядоў» и Мороза на Коляды, песни-заклички, обращенныек солнцу, дождю, радуге, обрядность вызывания дождя и

испрашивания урожая (например, у аиста) продолжают этотряд.

Сфера переходных состояний и сфера демонологиисоотносятся между собой, но в первой доминирует,условно говоря, вторжение человека в иной мир, а вовторой акцент делается на присутствии фантастическихсуществ в мире людей, их призывании или проводах.

6. Синкретическая языческо-христианская сфера,возникновение которой относится к раннему средневековью.Она имеет опору в бытовом религиозном синкретизме,свободно оперирующем новыми религиозными категорияминаравне с языческими. Именно поэтому в обрядовые песнивходят новые персонажи – Господь Бог, святые, Пречистая.Иногда они воспринимаются в контексте атрибутов ифункций языческих божеств, что дает материал дляреконструкции языческой культуры славян (Илья – Перун,Параскева Пятница – Мокошь (гипотетически жена богагрозы), св. Власий – Велес, «скотий бог», св. Юрий(Георгий) – Юрила / Ярила и т. п.). Наблюдается такжепарадоксальная ситуация, когда древний бог – подательдоли, к которому обращались за благословением языческогообряда, например, закликания весны, христианизируется. Вэтом нет ничего удивительного. Постепенно исчезаютязыческие капища с идолами и единственным зрительновоспринимаемым образом бога становится икона. Крометого, в народную культуру активно внедряютсярождественские псальмы, функционирующие наряду сколядками.

Особый интерес представляют белорусские волочебныепесни на календарную тему, в которых действуютолицетворенные языческие и христианские праздники.Функция произведений – магическое воссозданиециклического времени, достигаемое через перечислениепраздников годового круга, которых Господь всоответствии с законом, записанным в книге, отправляетодного за другим в путь. В волочебных песнях сюжет

христианской иконы (Господь с книгой в руке)удивительным образом сочетается с ритуальной идеейсотворения времени. Таким образом, белорусы по-своему,поэтически прочитали книгу Бога.

7. Сфера народного христианства нашла выразительноевоплощение в ряде легенд, лишенных языческогокомпонента, рождественских колядках, своеобразноотразилась в сюжетах пьес батлейки и вертепа, нонаиболее масштабно в русских духовных стихах,воспринятых и переработанных белорусскими и украинскиминародными певцами.

Таким образом, традиционный фольклор вполне можетслужить «внутренним» (и в силу этого достаточнонадежным) источником сведений о структуре и движениинациональной мифосферы во времени.

ДА РАЗДЗЕЛА « Р ытуальна-магічная сфера: Каляндарна-абрадавая паэзія»

МАСЛЕНІЧНЫЯ ПЕСНІМасленіца пад рознымі назвамі (карнавал, кукер,

запуст і інш.) вядома ўсім еўрапейскім народам. Ваўсходніх славян яна ўведамлялася як свята праводзінзімы і сустрэчы вясны, прычым у рускіх акцэнт рабіўсяна першай функцыі, а ў беларусаў і ўкраінцаў – надругой. У нядзелю Масленічнага тыдня (апошняга перадВялікім пастом) беларусы першы раз гукалі вясну.

Згодна з былой структурай свята масленічныя песніпадзяляюцца на некалькі функцыянальна-тэматычных груп:

песні сустрэчы і праводзін Масленіцы; песні на гуляннях; абходныя песні з віншаваннем маладыдых пар;

песні на гуляннях, прычым набытак беларускага фальклору – гушкальныя /арэльныя/ песні, украінскага – прысвечаныя Калодзію (калодцы).

Масленічны абход двароў, у адрозненне ад каляднага,функцыянальна абмежаваны. Яго мэта – аддаць увагумаладой пары, якая павянчалася ў мінулы мясаед.Рытуальны сэнс набывала іх каханне і эратычныяздольнасці як умова працягу жыцця роду. У рускіхасаблівае значэнне надавалася публічным пацалункам.Спявалі фрывольна-жартоўныя песні, у якіх мужпараўноўваўся з гуллівым жарэбчыкам, а маладзіца – зласіцай.

Беларусы аддавалі ўвагу маладым у больш прыстойнайформе. Жанчыны вазілі маладзіцу на санях, спявалі ёйпесні, прадракаючы нараджэнне дзіцяці адпаведнапачастункам: “Вазьмі сыра – родзіш сына, вазьмі мачку – родзішдачку”. У хаце, быццам абараняючы маладуху, спяваліжартоўныя і дакорлівыя песні ў бок прыдзірлівайсвекрыві і свёкра.

Вешанне на хлопцаў “калодкі” ў пакаранне за тое,што яны не выканалі свій абавязак, засталіся халастымі,– агульны звычай украінцаў і беларусаў. На Віцебшчынекалодку з паяском маглі накідваць на шыю гаспадару, атой павінен быў адкупіцца. Мяркуем, што так, відаць,адзначалі бяздзетных. Нам вядомы толькі адзін тэкстбеларускай песні пра калодку з в. Ляды Дубровенскагараёна: “Калода рагочыць, сыра, бліна хочыць. Ці спёкся блін, цізварыўся сыр?” Украінскія песні пра Калодзія ўключаюцьфрывольныя намёкі і разгортваюць “біяграфію”персаніфікаванага вобраза ад нараджэння ў панядзелак дапахавальнага аплаквання ў суботу. Генезіс і семантыкавобраза Калодзія да канца не высветлена. Выказваласядумка, што песні ў абагульненым плане перадаюць“біяграфію” дрэва, але сувязь гэтых твораў з Масленіцайпатрабуе дадатковага вывучэння.

Нельга сказаць, што масленічныя песні лёгкаразмяркоўваюцца па жанрах, хаця дамінантныяжанраўтваральныя рысы выяўляюцца ў іх даволі выразна.Стала традыцыяй вылучаць прысвечаныя Масленіцывелічальныя і дакорлівыя песні, абмяжоўваючыся ўдачыненні да астатніх аналізам зместу і агульныміразважаннямі.

Кампазіцыйна ў велічальных і дакорлівых песняхвылучаюцца тры істотныя часткі:

1. Характарыстыкі-азначэнні ціапісанні, якія тычацца самога свята іантрапаморфнага персанажа: “шырокая нашамасленіца”, “ты весёлая наша Маслена” з аднагобоку, “Масленіца-каўзуха”, “широкорожая”Масленіца – з другога.

1. Паэтычныя выказванні, якіяпазначаюць стаўленне ўдзельнікаў свята даМасленіцы. Яе чакаюць (“А мы масленкудажыдалі”), сустракаюць як дарагую госцю(“Масленіцу сутракалі, сырам горачку набівалі”), апотым ад яе пазбаўляюцца, быццам ад госця,які ўжо надакучыў. На Віцебшчыне запісанапесня, у якой, відаць, адлюстраваласярытуальнае знішчэнне Масленіцы: “А мы Масленіцупракаталі, у пясок яе закапалі”.

2. Рысы падаўца святочных дабротз’яўляюцца ў беларускай Масленіцы пад уплывамкаляднай паэзіі (нагадаем: Каляда самапрывозіць людзям падарункі): “Ой, сядзеламасленіца на калу, на калу, кідала масла па каму”.

3. Адзін з асноўных матываў песеньчасу заканчэння свята – нараканні наМасленіцу за падман і кпіны з Масленіцы-палізухі. Песні-звароты да Масленіцы-каўзухі,якая занадта хутка скончылася. Яе папракаюцьза тое, што замест сямі тыдняў яна

працягнулася толькі сем дзянёчкаў “ды набольшы пост пасадзіла, ды на кіслую на капутсу, ды нагоркую на рэдзьку”.

Беларускія масленічныя песні маюць агульныя рысы зкалядкамі і вяснянкамі, але роля носьбіта дабротадводзіцца ў іх ластаўцы, вобраз якой не характэрны длярускай традыцыі. У вялікай колькасці варыянтаў вядомарытуальная песня “А ў нас сёння Масленіца” з глыбокімміфалагічным падтэкстам. Сюжэтная сітуацыя песнітыпалагічна супадае з частакай палеалітычнай мастацкайкампазіцыі, дзе прадстаўлена птушка на жэрдцы ўспалучэнні з салярным знакам. У свядомасці беларусаўластаўка звязвалася з пачаткам (“Ластаўка дзень пачынае”),скінутае ёй масла – з дабром і шчасцем: “А хто хопіць, дыктаму будзе хораша ў даму”.

Значная колькасць запісаных у наш час масленічныхпесень з нацыянальна адметнымі матывамі дазваляесцвярджаць, што Масленіца на Беларусі зусім невыпадковая з’ява, а арганічная частка традыцыйнайнароднай культуры.

У параўнанні з рускім фальклорам яскравыхвелічальных песень у беларусаў няма. Захаваліся толькітворы з выразным зачынам “Шырокая наша Масленіца”, алеяны адносяцца да сярэдзіны свята. Большая частка твораўпачынаецца з рытуальнага апавяшчэння пра надыходМасленіцы. Напрыклад, на Віцебшчыне ў вялікай колькасціварыянтаў запісана рытуальная песня “Á ў нас сённяМасленіца” з глыбокім міфалагічным падтэкстам. Янаскладаецца з двух матываў. Першы – прыляцеўшая /вылецеўшая з куста/ ластаўка ўладкоўваецца на калу.Прыгадаем абрадавыя атрыбуты “гукання вясны” – печаных“птушачак”, якіх дзеці ўмацоўвалі на доўгія шасты.Другі песенны матыў тычыцца стасункаў ластаўкі ілюдзей, іх дзеянняў са скінутым ластаўкай маслам.Ластаўка ведае будучыню, у яе пытаюцца пра ўраджай іасабісты лёс: “Á ці скора будзіць лецечка, лецечка? Ці

зародзіць бог жыцечка, жыцечка?”, ”Што ў вёсцыдзеецца?”, “Ці будзіць свякроў матуляй?” і г. д.

Á У НАС СЁННЯ МАСЛЕНІЦААд З.К. Купрыянец, А.Р. Купрыянец, В.П. Пажарскай з г. Талачына

Á ў нас сёння масленіца, масленіца, Выліціла з куста ластавіца, ластавіца.Села іна на калу, на калу,Скінула масла на каму, на каму.Á хто схопіць – то таму, то таму.Яе дзевачкі спаймалі, спаймалі,Да ўсю праўду пыталі, пыталі,Á ці скора будзіць лецечка, лецечка,Ці зародзіць бог жыцечка, жыцечка.

Запісала В. Шарчанкава ў 1984 г.

Цэнтральным вобразам песень, якія гучалі нагуляннях, з’яўляецца вобраз гары. Станоўчае значэнне ўіх надаецца дзяўчатам і маладзіцам, ухваляеццамасленічнае гулянне і нават свавольствы дзяўчат іжанок, адмоўнае – старым бабам, якія абгаворваюцьнявестак, нават шкодзяць гару. Умоўна-камічны светствараецца ў песнях, якія зневажаюць хлопцаў іўхваляюць дзяўчат.

Зыходзячы з кантэксту песень, можна сказаць, што,відаць, частка твораў выконвалася пад час карагодаў ітанкоў. Пра гэта сведчыць, прынамсі, іх прыпеў ”Люлі-люлі” з паўтарэннем апошняга слова з папярэдняга радка.

МЫ НА ГОРАЧЦЫ ПАБЫВАЛІ...Ад Р.С. Агеевай (1940) з в. Адаменкі Лёзненскага раёна

Мы на горачцы пабывалі,Ай, люлі, ай, люлі, пабывалі!*Сваю маслініцу сустракалі,Бліны масліцам залівалі,

Ды блінамі ўсіх частавалі.Нашай маслініцы сем дзянёчкаўДы сем нядзель пасточку.

*Прыпеў “Ай, люлі, ай, люлі” паўтараецца з другой часткайкожнага радка.

Запісала Д. Гардзіевіч

ГУШКАЛЬНЫЯ /АРЭЛЬНЫЯ/ ПЕСНІГушкальныя песні з адмысловымі гукапераймальнымі

прыпевамі-воклічкамі складаюць асобную групу. Любоўна-шлюбныя матывы з’яўляюцца ў іх скразнымі. Пакампазіцыйнай форме гушкальныя песні часцей за ўсёманалог дзяўчыны, якая просіць сябровак ускалыхнуць яетак высока, каб убачыць усё далёка: “дзе міленькі гуляе”,”свякроў двор”, жаніцьбу сямёрых хлопцаў у суседняй весцыі г. д.

А У ПОЛІ КАЛЫСКА, ВІСІЦЬ ЯНА НІЗКА...Ад М.С. Багуцкай (68) з в. Адрубак Дакшынскага раёна

А ў полі калыска, вісіць яна нізка,Ой, люлі-палюлі, вісіць яна нізка.*Калышуцца дзеўкі – слічныя паненкі,Калышуцца хлопцы – слічныя малойцы,Як мы, маладыя, туды захацелі,Туды захацелі – дзіва паглядзелі.

*Паўтараецца з другой часткай кожнага радка

Запісала Н. Багуцкая

НА УЛІЦЫ АРЭЛЬКІ – КАЛЫШАЦЦА ДЕЎКІ...

Ад К.С. Бацюшкавай (1909) з г. Віцебска

На уліцы арэлькі – калышацца дзеукі,

Гу-у-та-та, гу-у-лі-ля!*Меня, маладзеньку, гукаюць, гукаюць.Меня, маладзеньку, бусількі, бусількі (1)Гуляць меня не пусцюць, не пусцюць.А хоць пусцяць – познянько, познянько,А ўсе дзевачкі – рознянькі, рознянькі.А як выйду я – запою, запою,Усіх дзевачэк собяру, собяру,Скрыпкі і цымбалу подайму, подайму,І буду гуляць до свету, до свету,До познего обеду, обеду.А дамой іцці боюся, боюся,У дзевератанькі прошуся, прошуся:– Дзевератанька, старшый брат, старшыйбрат,Заведзі меня дадому, дадому,Дам цябе кустку (2) шалкову, шалкову,Тонку кашулю да долу, да долу.– Пастой, шэльма, бок проб’ю, бок проб’ю,Тонку кашулю сам сношу, сам сношу,Шалкову кустку матке отдам, матке отдам.

*Прыпеў паўтараецца пасля кожнага радка.Заўвага! Бусількі – муж,

Кустка – хустка.Запісала Л. Антук у 1990 г.

ПЕСНІ ПРАВОДЗІНАЎ МАСЛЕНІЦЫАсноўныя матывы песень – нараканні на Масленіцу за

падман і кпіны з Масленіцы-палізухі. Масленіцупапракаюць, што замест сямі нядзелек яна працягнуласятолькі сем дзянёчкаў. Творы лёгка трансфармуюцца ўпесені-дакоры да Масленіцы-каўзуніцы, што тая хуткаканчаецца.

Захавалася толькі адзіная песня, у якойадлюстравалася былое рытуальнае знішчэнне пудзілаМасленіцы: “А мы Масленіцу пракаталі, у пясок яе

закапалі” (Віцебшчына). Новых варыянтаў названай песніпакуль што не зафіксавана.

ТЫ МАСЛІНКА-КАЎЗУХА...Ад В.І. Дунаёвай (1900) з в. Юрцава Аршанскага раёна

– Ты маслінка-каўзуха, каўзуха,Чаму не вялася да духа, да духа?– Я ж бы вялася, вялася,Каб я ўдалася, удалася.Масленіца, масленіцу!

Запісала Т. Шабанава ў 1991 г. НАША МАСЛЕНКА КАТЛІВА

Ад А.П. Казак (1942) з г. Бабруйска

Наша Масленка катліва,Штось катліва, ой, катліва!А мы Масленку пракацілі,Пракацілі, ой, пракацілі.А цяпер пойдзем хаваці!Нашу Масленку хаваці,У вагонь яе кідаці,Ды на лета прыбіраці.

Запісала Ю.А. Ільіна ў 2000 г.

ВЕЛІКОДНЫЯ ПЕСНІВелікодныя песні – разнавіднасць каляндарна-

абарадавых песень веснавога цыкла. Спявалісянапярэдадні Вялікадня падчас збірання на свята, на самВялікдзень і на паслявелікодным тыдні, у адрозненне адвалачобных песень, якія былі прымеркаваны толькі дапершага дня свята. Велікодныя песні адрозніваюццагумарыстычным гучаннем і бытавым прызначэннем. Якправіла, тут выкарыстоўваюцца такія спосабы стварэння

камічнага, як узаемнае пакепліванне хлопцаў і дзяўчат(«А ў лесе, у лесе ды на верасе…»), падсмейванне змаладога неспрактыкаванага мужчыны, які нібыта нездолеў уберагчы жонку ад наляцеўшых птушак («Да ляцеласойка…»), іронія («Кума кума ў госці ждала…»). Найбольшраспаўсюджаная тэма велікодных песень – надыход свята іперадсвяточныя клопаты на матыў «Вялікдзень ідзе»(варыянты – «Вялічка ідзець», «Вялічка ідзе»), алесустракаюцца таксама велікодныя песні на біблейскісюжэт («На першы дзень, на Вялікдзень…»). Як сцвярджаеА. Ліс, «з прычыны тэрміналагічнай неакрэсленасціасобныя валачобныя песні часам называюць велікоднымі, авелікодныя песні з тыповым рэфрэнам валачобных песеньсуправаджаюць валачобны абрад». Па сведчанніінфармантаў, велікоднай можна назваць любую песню, уякой спяваецца «пра Вялікдзень» і якую спяваюць падчасгэтага свята.

На сённяшні дзень велікодныя песні прадстаўлены ўвучэбнай праграме прадмета «Фалькларыстыка» якабавязковы складнік каляндарна-абрадавых песеньвеснавога цыкла.

ВАДЖЭННЕ КУСТАВаджэнне Куста (Кусты) – унікальны жаночы

прадуцыравальны абрад, характэрны для Пінскага Палессяі сумежных тэрыторый, помнік духоўнай культурыдрыгавічоў, ядро свята «Куст», якое займае тры дніпасля Траецкай нядзелі. Ваджэнне Куста адбываецца ўпанядзелак, радзей у нядзелю. Хаця абрад зазнаў пэўныязмены, страціў некаторыя моманты, яго рэгламент уасноўным захаваўся або пакінуў сляды ў выглядзе сталыхпесенных матываў. Абрад пачынаецца з рытуальнага«апранання» Куста ў зеляніну адпаведна мясцовайтрадыцыі, прычым у песнях акцэнт робіцца на клёне.Уласна ваджэнне складаецца з шэсця па вуліцы, падчас

якога спяваюць таночныя (карагодныя) песні, і абходудвароў, дзе гучаць іншыя песні – рытуальна-заклінальныя. Яны ўтрымліваюць шэраг тыповых матываў:паведамленне аб ўтварэнні Куста ў лесі, «юв вэлыкомубору» – «Ой, звылы Куста із зылёного клёну», «Ізвылы вынка іззылёного клёну», «Ой, наш Куст юв зылёный май вбравса», абваджэнні Куста, «дэ пшынычэнька густа», «до славного двору»;зварот да гаспадара ці гаспадыні з заклікам выйсці зновага пакою, прыняць гасцей, дазволіць ім стаць каляганачка, спяваць «куста», аддзячыць Куста і яго світу –«Кусту піты – йісты даты», «пончошкі, чырывычкы»,«прыпевалночкам» – «по золотому», «бочку мэдочку», «трыбутылкы налывкы», «хоць на годэжу» і да т. п.; ухваленнесвайго найпрыгажэйшага Куста, якому быццам бызайздросцяць усе суседнія вёскі, і саміх сябе – «войскодэвоцкое», якое ніхто не б’е, не карае, а тольківелічае, пераймае, запрашае да сябе; на гэтым фонедаволі сціплае ўхваленне гаспадароў – «У нашого дядькахорошэнько на дворэ», расце чарэшня, а на ёй сокал зззяючымі крыламі; заклінанне ўраджаю з ужываннемсцвярджальнай магічнай формулы – «Ой, дэ Куста, сочэвычэнькагуста», просьбітнай – «Зароды, божэ, да всякую пашныцю»,«Нэхай вашэ жыто дай юв полю буяе», «колосыцца». Пасляабходу хат Куста вядуць да абранай хаты, дзе адбываеццазастолле з песнямі і танцамі, або да сталоў, накрытыхна вуліцы пад дрэвамі. Асобны рытуал звязаны з«вопраткай» Куста, якой надавалася магічная сіла. Яекідалі ў ваду, каб забяспечыць вільгаць на палях,разрывалі на часткі, каб выкарыстоўваць у лекавыхмэтах, раскідалі па вуліцы і па агародах упрадуцыравальных мэтах, захоўвалі для купальскагавогнішча.

Ваджэнне Куста грунтуецца на двух шчыльна звязаныхпаміж сабою старажытных культах – расліннасці іпродкаў. Раней слова «куст» разумелася як «род», штозафіксавалі летапісы 13 ст. На паняцці «родавы куст»

заснаваны беларускія прыказкі «Пакланіся Кусту (г. зн.свайму роду, сваім продкам), то ён дасць хлеба лусту», «Дзестары куст, там двор ні пуст», назапашана маёмасць,«Добрага куста добрыя адросткі», у нашчадках знаходзіцьпрацяг слава і гонар роду. Палеская традыцыяпрадпісвала ўзроставае адасабленне ваджэння Куста, бомаці і іх дочкі належалі да розных радоў. Абрадпаасобку выконвалі «дівочкы дай малыі», «дівкі», што «хорошэКуста водять» і «Куста да ўсяя жоноцкая». Абрадава-песенныКуст выступае як увасабленне раслінных сіл (інакш ён небыў бы Кустам), аб’ект пакланення – «Пакланіся Кусту»,сродак уплыву на ўрадлівасць – «Дэ Куста водылы, тампшынычэнька родыла», форма рытуальнага ўзнаўлення сувязіпаміж усімі членамі роду, «молодая» (нявеста). «ЗвіваннеКуста» містычным чынам ажыццяўляе «звіванне» пакаленняў,гэта даніна павагі продкам – мужчынам і жанчынам,адсюль дзве назвы – Куст і Куста. Зеляніна Куста (клён,ліпа, бяроза, лаза) – знакі адпаведнага роду і сімвалжывога яднання ўсіх яго членаў. Дзявоцкасць Куста істатус «молодой» – умова рытуальнага забеспячэнняіснавання роду ў часе праз шлюб і будучае нараджэннедзяцей. Матыў «хто пакосіць сачавіцу каля Куста, той адпросіцьдзяўчыну ў бацькі» рэпрэзентуе апекаванне «Куста» шлюбамі.Чацвер пасля свята «Куст» называецца «Жаночая Тройца»або «Наўская Тройца» (наўі – памерлыя) і прысвячаеццапамінанню продкаў на могілках. Наогул траецка-русальныабрадавы комплекс, часткай якога было ваджэнне Куста,быў звернуты да жыццядайных міфалагічных сіл, у тымліку продкаў, ад якіх залежыў пераход да пікавегетатыўнага сезона, росквіт прыроды, будучы ўраджай,здароўе і дабрабыт. Звесткі пра стан куставайабраднасці ў 19 ст. пакінулі Л. Галамбёўскі (1831),Р. Зянькевіч (1851), П. Быкоўскі (1878), Д. Булгакоўскі(1890), М. Доўнар-Запольскі (1895), П. Шэйн (1902),Е. Раманаў (1911) і інш.

ВАДЖЭННЕ МАІВаджэнне Маі – характэрны для Палесся старажытны

позневеснавы магічны абрад аграрна-жывёлагадоўчайскіраванасці. Узноўлены фальклорна-этнаграфічным гуртам«Палескія напевы» з в. Новае Палессе Лельчыцкага раёнаГомельскай вобласці паводле ўспамінаў трох мясцовыхжыхарак пажылога ўзросту. Абрад выконвалі маладыядзяўчаты, а Маю ўвасабляла іх сяброўка ў зялёнымубранні, зробленым выключна з папараці, і з прыгожымвянком на галаве, сплеценым з зялёных раслін і кветак.На сённяшні дзень вядомы толькі адзін узор майскайпесні:

Девкі на Тройцу У чыёй хатіЗа сілом ходілі. Мая танцуе,За собою оны Овёс і ячменьМаю воділі. Там колосуе.

У кого в дворэ На с’яту ТройцуМаю воділі, Мая гуляла,Грэчка й пшаніцы Нашым конікамВ того роділі. Грывы чэсала.

Трохступенчаты абходны абрад пачынаўся «за сілом»,уключаў наведванне палёў, працягваўся «в дворэ»,завяршаўся «ў хаті» і меў на мэце магічнае забеспячэннеўраджаю. Мая лічылася апякункай выспявання палявыхкультур, сакральнае значэнне надавалася яе танцу іхаджэнню. Акрамя таго, Мая ўшаноўвалася як даглядчыцаконей. Яна прадстаўляла жаночы полюс сферы міфалагічныхапекуноў жывёлы, а мужчынскі – шэраг персанажаў адязычніцкіх Вялеса і Юр’я-Юрылы да шматлікіххрысціянскіх (Флор і Лаўр, Аўлас, св. Барыс, св. Міколады інш.). З культам Маі, якая «чэша коням грывы»,

суадносіцца палескі Конскі Вялікдзень, які адзначаўсяпасля Тройцы, у аўторак.

Ушанаванне Маі, засведчанае Л. Галамбёўскім (1831),існавала таксама на Піншчыне і ў іншых мясцінахнапачатку месяца пры ўстанаўленні так званага майскагадрэва, упрыгожанага рознакаляровымі стужкамі. Звычайшырока вядомы ў заходнееўрапейцаў, славян, зафіксаванына Гомельшчыне. За вёскай, дзе закопвалася ў зямлюспецыяльна ссечанае дрэва, палешукі ладзілі масаваегулянне. Вакол дрэва вадзілі карагоды, спяваючы песні зрэфрэнам «О, Мая, Мая!» – у гонар вялікай багіні, якпалічыў аўтар. На Тройцу ўрачыстасць паўтаралася, на яезавяршэнне дзяўчаты вадзілі вясковай вуліцай Маю, ролюякой выконвала ахутаная з галавы да ног у бярозавыягалінкі іх сяброўка. Пры гэтым яны танцавалі і спяваліадпаведныя песні, але ў якасці прыклада Л. Галамбёўскіпрывёў песню «Каля таго да зялёнага Куста», прыналежнуюда абраду ваджэння Куста, што адбываўся ў панядзелакпасля Тройцы. Паступова майская абраднасць паглынуласякуставай як больш значнай для палешукоў. Майскі абрад,прымеркаваны да траецкай нядзелі, пачаў усведамляцца яккуставы, а Мая згубіла ўласнае імя. Арыгінальныямайскія песні ўвайшлі ў склад куставых. Аб іх існаваннісведчаць песенныя матывы цяперашніх куставых песень,звязаныя з дрэвам, весялосцю, танцамі: «Ой, пойду, где мневесёлэнько, // Шчо літо, зіма дерэво зелэненько», «Ой, у Чэнчыцда водыца лэліе, // А на ставочку дэрэво зэлэніе», «На горы да нановуй крэмэніцы // Танцовалі девкі, молодіцы» і да т. п.Заклік «Да не сечыце да зелёного гаю» суадносіцца якраз зрытуальным момантам ссякання майскага дрэва. Уласнамайскія песні запісваліся ў 60-я гг. ХХ ст. на захадзеСмаленшчыны, этнічнай тэрыторыі беларусаў. Янывыконваліся пры абходзе палёў: «Девки, молодухи коло житаходили», але постаць Маі адсутнічала, у прыпевеакцэнтаваўся мужчынскі складнік майскага абрадавагакомплексу: «Ай, Маю, Маю, // Маю зеленой!» Ваджэнне Маі –

частка сусветна вядомага культу містычнай творчай сілы,суаднесенай з жаночым і мужчынскім пачаткамі (мая –май). Для беларусаў увасабленнем Мая з’яўляецца траецкаязеляніна – май, ссечаныя маладыя дрэўцы і галінкі,якімі ўпрыгожваліся двары, хаты, будынкі (заходніяславяне, наадварот, з маем, маікам, гаікам, новымлецечкам, г. зн. невялічкім дрэўцам, абходзілі двары), аМаі – дзяўчына ў зялёным траецкім маі. Беларускія май іМая суадносяцца з заходнееўрапейскімі абрадавыміпарамі – Маяй і Маем, майскім жаніхом і нявестай,каралём і каралевай, лордам і лэдзі мая.

МАЙСКАЯ АБРАДНАСЦЬМайская абраднасць – комплекс святочных аграрна-

жывёлагадоўчых абрадаў і звязаных з імі песень,прыкмет, карагодаў, павер’яў, забарон, прадпісанняў. Яеасноўныя кропкі – Юр’я, «Страла», Зялёныя святы(Сёмуха, Тройца) з ушанаваннем бярозкі, ваджэннемКуста, ваджэннем Маі, Русальніца з провадамі русалкі.Кожная частка майскай абраднасці грунтуецца наадпаведным кульце, у шырокім сэнсе – на кульцесакральнай сілы адраджэння, апладнення, нараджэння,увасобленай у бажаствах, каляндарных сімвалах,абрадавых фігурах і дзеяннях. Рытуальнае ядро юраўскіхабрадаў – культ бажаства, вядомага пад імёнамі Юр,Юрай, Юрыла, Юра, Юр’я. Гэта бог творчай пажадлівайстрасці, носьбіт свяшчэннай сілы – юра, юрлівасці,юравання, веснавы супруг Зямлі, якую ён «адмыкае»залатымі ключамі (сімвалізацыя рытуальнага шлюбу),апякун руні, уладар ваўкоў і іншых драпежнікаў,заступнік свойскай жывёлы. Абраднасць складаецца зпершага выгану жывёлы на жыватворную расу, пастухоўскіхабрадаў перадачы жывёлы пад ахову Юрыя, замаўленняў,сямейнага і калектыўнага наведвання палёў (звычаі«юраўская свечка», «хадзіць на расу», «церушыць расу»,

«гоныты росу» ды інш.), маладзёжных карагодаў каляжыта, качання па руні, абыходаў пасеваў.

Прадуцыравальна-засцерагальны абрад ваджэння іпахавання «стралы» (Гомельшчына) грунтуецца на двухміфах: першы – пра шлюбны саюз зямлі і неба з ягоапладняльнымі сонечнымі промнямі-стрэламі, другі – пранавальнічнага Перуна, яго рытуальны шлюб з зямлёй ібарацьбу з ворагам – змеепадобным богам падзем’я,багацця, жывёлы Вялесам, пазней – нячысцікам. Да поляішлі пад песню пра стралу, якая кагосьці забівае або непавінна забіць, там вадзілі карагоды, закопвалі ў зямлюсімвалы «стралы» – магічны акт апладнення зямлі іадначасова адвядзення ад вёскі маланкі.

Зялёныя святы і Русальніца – заключны акордмістэрыі адраджэння зямлі, увасобленага праз натуральныкаляндарны сімвал – траецкую бярозку, ссечанае іпрынесенае ў паселішча дрэва-май, належным чынам«апранутага» ў зеляніну чалавека (дзяўчынку, дзяўчыну,жанчыну). Каляндарныя сімвалы падобнага выгляду маглімець розныя імёны (Куст, Мая, Русалка – дзяўчыны ўзялёнай «вопратцы»), а рознага – агульнае імя (русалка– дзяўчына ў зеляніне або рыззі, саламяная лялька,чучала «каня» або «кабылы»), але ўсе яны знаходзіліся ўагульным семантычным полі, персаніфікавалі нараджальныясілы маці-зямлі, служылі маніфестацыяй яе бязмежнайэнергіі, увасобленай у зеляніне.

СТРЫЛКА«Стрылка» – велікодны абрадавы карагод, занатаваны

ў в. Бездзеж Драгічынскага раёна Брэсцкай вобласці(1998 год), арыгінальная мясцовая версія абрадуваджэння і пахавання «стралы» з эпіцэнтрам у Пасожжы,верагодна мае сувязь з культам Перуна, навальнічнагабога, уладара нябеснай вады і дажджавых хмар. Важэнне«стрылкі» адбываецца штогод, у першы дзень Вялікадняпасля вячэрняга набажэнства на царкоўнай плошчы.

«Завадатар», функцыю якога некалькі гадоў запарвыконвае адзін і той жа чалавек, расстаўляетрохвугольнікам кучкі «зырнят» з трох-чатырох малыхдзетак, а жаночы карагод, не размыкаючы кола,абыходзіць «зырняты» з абодвух бакоў па крывой лінііпад традыцыйную песню, якая не мае аналагаў. Янапачынаецца з заклінальнага звароту-стымулявання «Ты літы,літы, стрылка, // По горам, по долынам, // Ты нысы, нысы,стрылка, // Да дывоцькую красу», далей – «парабоцькую»,«жаноцькую», «мужыцькую». Кожная «краса» ў нечымпатанае, адпаведна – «у мыді», «у выні», «у смолі», «угорылцы», але не назаўсёды: «У воді вынырае, // Тыхо йдэ, //Тыхо йдэ». Па сваёй станоўчай функцыі вадасупрацьпастаўляецца ўсім астатнім рэчывам – згубіцелямкрасы. Магчыма, у язычніцкай мінуўшчыне шэсце-карагодпачыналася па прамой лініі ад капішча бажаства пасляахвярапрынашэння (матыў пагібелі «красы»), меланаступствам утварэнне крывога карагода – імітацыювастрыя стралы, якая акаляла «зырняткі» –персаніфікаваныя сімвалы будучага ўраджаю,суправаджалася апяваннем адроджанай парнай «красы» –дзявоцкай і хлапецкай, жаноцкай і мужыцкай – і мелапрадуцыравальную аграрна-магічную функцыю. Бездзежцыпазначаюць карагод як «спыванне высны». Пасля ягопачынаецца гулянне, спяваюць розныя веснавыя песні,абменьваюцца велікоднымі фарбаванымі яйкамі. Варыянтпесні запісаны ў 1989 г. у в. Бярозавічы Пінскага раёназ паметай «танок водылы на Вылыкдэнь» без пазначэнняграфікі карагода.

КАРАГОДНЫЯ ПЕСНІ (КАРАГОДЫ)Карагод – сінкрэтычнае адзінства песні з пластычным

і гульнявым суправаджэннем. Этнахарэографы лічацькарагод калектыўным песенна-харэаграфічным дзействам іасобным раздзелам народнай танцавальнай культуры.

Фалькларысты-філолагі адносяць карагодныя песні(карагоды) да песеннай лірыкі і вызначаюць іх характару залежнасці ад дамінантнага структурнага элемента –слова, гульні, танца.

Карагодныя песні падзяляюцца на тры вялікія групы:1. Апавядальна-лірычныя песні-карагоды. Іх тэксты не

разыгрываюцца.2. Гульнявыя песні-карагоды. Тэксты песень

разыгрываюцца.3. Танцавальныя песні-карагоды. Не так важны змест

песень, як іх рытміка.Праз паняцце «песні-карагоды» пазначаем

функцыянальную адметнасць твораў на фоне: пазаабрадавых песень разнастайнай тэматыкі; абрадавых – каляндарнай і сямейнай

прымеркаванасці; пазакарагодных гульнявых песень; пазакарагодных танцавальных.Уласна гульнявых песень няшмат. Напрыклад, гульня

«Ваўкі і гусыня» ўключае песню дыялагічнай формы:– Шэрыя гускі!– Га-га-га!– Дзе ж вы бывалі?– Га-га-га!– Там, за гарою... (і г. д.).

Падчас гульні «Гары» спяваюць:Гары, гары, масла,Каб не пагасла.

Параўнальна больш уласна танцавальных песень, якіявыконваюцца сінхронна з рухамі танцаў «Казачок»,«Мяцеліца», «Барыня», «Лявоніха» і інш. Напрыклад,танцуючы «Лявоніху», прыпяваюць:

Ай, Лявоніха, Лявоніха мая,Каб я знаў, што Лявоніха мая,Я б Лявонісе і світку купіў,Я б Лявонісе і шкурку злупіў.

Пры ўсёй увазе філолагаў да карагоднага слова трэбапамятаць, што асновай экспрэсіўнага мастацтваз’яўляецца танец. Танец, музыка і паэзія – трыадзінаякарагодная харэя (Т. Зяліньскі). Слова харэя паходзіць адгрэч. сhoros, хор, што першапачаткова азначалакалектыўны танец і толькі пазней – калектыўны спеў,тое, што мы цяпер называем хорам.

Пры пазначэнні трыадзінай слоўна-музычна-танцавальнай харэі беларусы кіраваліся зрокавымуражаннем ад экспрэсіўнага дзейства, якое ў народнайтэрміналогіі называлася карагод, калавод, танок і простакола. Вадзіць карагод (танок, кола) азначала спяваць пададпаведныя танцавальныя рухі.

У свядомасці беларусаў песня – танец (танок) – свята(ігрышча) уяўляліся актам калектыўнай весялосці. Яквядома, рытуальна арганізаваныя весялосць і смех –агульначалавечыя метафары жыцця, яго перамогі надсмерцю і заняпадам. Адсюль «Танцуй, Панцялей, не шкадуйлапцей».

Карагодныя спевы і гульні выконвалі важную ролюкансалідацыі калектыўных намаганняў. Беларусы казалі:«Калі не спявалі, то і не весяліліся», «Раз не былопесень, то не было і вяселля». Перавага аддаваласякалектыўным спевам: «Гаварыць трэба паасобку, а спявацьразам», «Пець добра разам, а гаварыць па чарзе» і пад.Лічылася, што танцаваць павінен умець кожны: «Танец неработа, хто не ўмее – сарамота». Прыказкі захавалінейкае спрадвечнае стаўленне да танцаў як да важнайсправы, нават больш значнай за працу: «Умей танчыць, аработу рабіць гора наўчыць». Магчыма, што карагодамі«затанцоўвалі» (адганялі) гора, бяду, нястачу: «Хоцьбяда ў камяніцы, абы гоц на вуліцы», «Хоць у карманепуста, але ногі сыплюць густа», «Часам плачам, часамскачам».

Большасць даследчыкаў не сумняваецца ў старажытнымпаходжанні карагодаў і іх сувязі з заклінальныміабрадамі – прадуцыравальнымі і ахоўнымі. Яны звяртаюцьувагу на земляробчыя і прамысловыя назвы сучасныхкарагодаў тыпу «Проса», «Лянок», «Канапелькі», «Каза»,«Заінька” і пад. У матывах карагодных песень знаходзяцьводгукі архаічных форм гаспадарчай дзейнасці і шлюбныхстасункаў.

Відавочна, што з’яўленне папярэднікаў будучыхкарагодаў (назавем іх протакарагодамі) звязана зглыбіннымі працэсамі жыццядзейнасці архаічнагаграмадства. І толькі значна пазней у іх адбіліся формывытворчай, земляробчай, эпохі, што дало пачатаккарагодам тыпу «Мак», «Лён», «Грушка» і пад. Згодна зкаментарыем, гульнявая песня-карагод «Грушка» меланаступны выгляд: «Дзяўчаты браліся за рукі і ўтваралікруг, адну дзяўчыну – «грушу» – садзілі ў круг. Усерухаліся па крузе і спявалі, а «груша» імітаваладзеянні, аб якіх спявалася: пасадзілі грушу – янанерухома сядзіць на зямлі; прымаецца груша – дзяўчынарукамі трымаецца за зямлю; расце груша – дзяўчынапавольна паднімаецца; цвіце – на яе накідваюць белуюхустку. Калі груша паспела і яе пара трэсці – дзяўчынуўсе разам падкідваюць угару. Потым выбіраюць другую наролю «грушы».

Цікава, што разам з прыпевам твор мае шэсцьсамастойных слоўных радкоў, а з паўторамі – удваябольш. Вось як гэта выглядае:

А мы грушу пасадзілі,А мы грушу пасадзілі.

А я, маладзенька, топ-топ-топ,А я, маладзенька, топ-топ-топ...

Сэнсавае адзінства аграрна-вегетатыўнай і любоўна-шлюбнай тэматыкі карагодных песень відавочнае.

Працоўная тэма амаль заўсёды пераходзіць у тэмузаляцання і сватання, прычым часцей за ўсё яна падаеццаў агрэсіўнай канатацыі захопу або раўназначным ямувыбары, прысваенні. Так, карагод «Проса» прысвечанызусім не сялянскай працы. Працоўнаятэма – падстава дляразгортвання іншай, пабудаванай на архаічных матывахузаемаабмену і выкупу:

– А мы ляда капалі, капалі. Зялёная рутачка, жоўтыцвет.

– А мы проса сеялі, сеялі.Зялёная рутачка, жоўты цвет.– А мы проса вытапчам, вытапчам.Зялёная рутачка, жоўты цвет.– А чым жа вам вытаптаць, вытаптаць?Зялёная рутачка, жоўты цвет.– А мы коней выпусцім, выпусцім.Зялёная рутачка, жоўты цвет.– А мы коней забяром, забяром. Зялёная рутачка, жоўты цвет.– А мы коней выкупім, выкупім.Зялёная рутачка, жоўты цвет.– Нам не нада выкупу, выкупу.Зялёная рутачка, жоўты цвет.– А мы дадзім сто рублей, сто рублей.Зялёная рутачка, жоўты цвет.– Мы сто рублей не хацім, не хацім.Зялёная рутачка, жоўты цвет.– А мы ’ддадзім панначку, панначку.Зялёная рутачка, жоўты цвет.– А мы возьмем панначку, панначку.

Пацярпелы бок капаў ляда, а ў выйгрышы той, хто сеяўзерне: ён і атрымаў паненку.

Звычайны код ваяўнічага захопу пары – арніталагічны:селязень разганяе ўсіх гусей па возеры і забірае белую

лябёдачку, у той жа функцыі выступае каршун, які хапаекурку.

Карагодны пераможца ў выглядзе птушкі – генетычнасам бог, які адбівае сваю нявесту ад антаганіста. Ямуадпавядае хлопец, які разганяе карагод дзевак павуліцы, а сабе забірае маладую дзяўчыну. Такім чынам,прадуцыравальная тэма цалкам пакрываецца шлюбнай, якаястановіцца яе выражэннем.

Што тычыцца агрэсіўнай канатацыі, то яна звычайная ўполі міфалогіі: грэчаскія багі, як вядома, таксама незасылалі сватоў да нявест, беручы тых, хто імпадабаўся, без іх згоды.

Агульны сэнс паралельных карагодных матываў –арніталагічнага і антрапалагічнага – абумоўлены іхдачыненнем да касмаганічнага міфа, вобразным выражэннемякога яны з’яўляюцца. Менавіта касмаганічныя структурыстварэння і аднаўлення свету паслужылі мадэллю длясакральнага шлюбу, а той, у сваю чаргу, стаў прыкладамдля шлюбных стасункаў у свеце людзей. Па сутнасці,карагодныя дзеянні былі праекцыяй першаснайміфалагічнай падзеі, мелі сакральны сэнс і статустрансцэндэнтнай рэальнасці.

Відаць, вельмі рана рытуальны сэнс карагодаў быўзабыты. Ад яго засталася толькі песенная форма,паралельная візуальнаму карагоднаму сюжэту.

Цалкам натуральным чынам у карагодных песняхз’явілася сямейная тэма. І зусім не таму, што ўкарагодах, акрамя дзяўчат, удзельнічалі і малодкі.Першапачаткова сямейная тэма – вытворнае ад перыпетыйміфалагічнага шлюбу, якія з цягам часу ўсё большахутваліся вобразнай абалонкай рэальнасці. З гэтайпрычыны і ствараецца ў даследчыкаў памылковаемеркаванне, быццам на з’яўленне ў карагодах тэмысямейных стасункаў паўплывала само жыццё. На самайсправе змест гэтых твораў вельмі далёкі ад рэальнасці,хоць і здаецца ёю.

Вылучаюцца песенныя карагоды, гульнявыя карагоды,танцавальныя карагоды.

Песенныя карагоды маюць нескладаны харэаграфічнымалюнак і простыя рухі (звычайны крок, «пераменны», зрухам у бок). Малюнак карагода – кола, ланцужок,змейка, ручаёк, адвольны рух (напрыклад, гуртамупоперак вуліцы).

Гульнявыя карагоды пабудаваны на пэўным дзеянні звылучэннем салістаў або груп. Песні маюць дыялагічнуюформу, сюжэтную інтрыгу, тэмп карагода больш хуткі здакладным рытмам. Майстэрства салістаў выяўляецца ўімправізацыі падчас выканання ролі з выкарыстаннемэлементаў драматычнага мастацтва (пантаміма, міміка) іхарэаграфічнага (вярчэнне, прытупы, падскокі, воплескіі г. д.) Яскравы прыклад – карагод «Перапёлачка», каліжанчына ў крузе паказвае мімікай і жэстамі, што баліцьу «перапёлачкі».

Танцавальныя карагоды бываюць павольныя і хуткія здаволі складаным харэаграфічным малюнкам. Ён уяўляесабой камбінацыю розных фігур («спіраль», «вароты»,«матылёк» і інш.). Дэкаратыўныя запляценні руккарагодніц – яшчэ адна прыкмета гэтых карагодаў. Песнідаволі простыя, галоўная іх мэта – задаць карагодурытм.

Некаторыя даследчыкі ўлічваюць сувязь з абрадам абояе адсутнасць. Вялікую групу складаюць каляндарныякарагоды: зімовыя калядныя, веснавыя масленічныя,велікодныя, «страла», юраўскія, траецкія, куставыя,русальныя, летнія купальскія і жніўныя. Значна меншаягрупа вясельных карагодаў. Імі аздабляецца вынаскараваю, абход з ім хаты, танец маладых, у карагодператвараецца выхад з-за стала і інш. Яшчэ меншхрэсьбінных карагодаў.

Пазаабрадавыя карагоды або канцэнтруюцца ў межахкаляндарнага свята, або не маюць дакладнай каляндарнайпрымеркаванасці. Падобныя карагоды можна

ахарактарызаваць наступным чынам: «карагод вясной, абольш у каляды», «вясной карагод розачка», «карагод ухаце зімой», «у піліпаўку», «калі хочаш».

Ёсць некалькі змястоўных прыкмет, якія належацькарагодным песням. Іх наяўнасць у запісаным творы –падстава для больш дэталёвай размовы з інфармантамнаконт часу яго выканання, магчымай сувязі з абрадам,функцыянальнасці.

1.Вобразны паралелізм арніталагічнага тыпу.Абедзве паралелі развіты да памераў страфы. Змест

першай – пошукі, выбар, захоп птушкай сабе пары, зместдругой – пошукі, выбар, захоп хлопцам дзяўчыны ўкарагодзе або пошукі і выбар дзяўчынай хлопца.

Вобразны паралелізм – кампазіцыйны прыём часткілюбоўна-шлюбных карагодных песень каляндарнага івясельнага цыклаў. Часам яны маюць пэўныя прыпевы –індыкатары, якія не дазволяць памыліцца адноснакаляндарна-святочнай прымеркаванасці твораў:

Ляцеў каршунішча, Каляда!Цераз папялішча, Каляда!Відзеў курак стаду, Каляда!А ён жа лятаіць, Каляда!Курак выбіраіць, Каляда!..А ў новых сенях, Каляда!Там карагод дзевак, Каляда!А ў тым карагодзе, Каляда!Там Васілька ходзіць,

Каляда!Дзевак выбіраець, Каляда!..

Гульнявыя песні-карагоды з выбарам пары былі сродкамграмадскай легалізацыі заляцанняў моладзі, давалімагчымасць выказаць прыхільнасць да хлопца ці дзяўчыны.Іх старажытная функцыя – абрадавая, а сам карагод быўформай абраднасці. Рытуальны сэнс абраду – шматразоваеўзнаўленне сакральнага шлюбу боскіх асоб (генетычна –татэмаў) у выглядзе птушак, які меў прадуцыравальнаезначэнне.

Такім чынам, птушкі ў карагодных песнях – іпастасібостваў, а хлопцы і дзяўчаты – іх рытуальныя дублёры.

2. Адначленны паралелізм арніталагічнага тыпу знулявой другой часткай і наяўнасцю прыпеву. Напрыклад:

Ляцелі дзве пцічкі,Ростам невялічкі.

Тут лета, тут зіма,Пцічка весела была.

Ляцелі, ляцелі,Селі, пасядзелі

Тут лета, тут зіма,Пцічка весела была.

Сталі расставацца,Крэпка цалавацца.

Тут лета, тут зіма,Пцічка весела была.

3. Тэма боскага шлюбавання, прама прадстаўленая,галоўным чынам, у юраўскіх карагодах і большзавуаліравана ў купальскіх. Напрыклад, у юраўскімкарагодзе гаворыцца пра палкае імкненне «Юрыбарадатага» да Ружы, прычым яна апісваецца як кветка(кожны радок паўтараецца, што звычайна пры выкананнікарагоднай песні):

– Юра барадаты,

Стары, не жанаты,Юра, ажаніся.– Матка, дзевак нету,Толькі адна ружа,І тая ў агародзе.Садам абсаджана,Тынам абтынена,Жытам абсеяна.Я сад парублю,Я й тын паламлю,Жыта на хлеб сажну,Ружу к сабе вазьму.

Збіральнікі Л. М. Салавей і П. І. Каруза далінаступнае тлумачэнне: «Спяваюць дзяўчаты, якія ходзяцькругам, пабраўшыся за рукі. «Ружа» – у сярэдзіне круга.«Юра» – за кругам. Пры словах «Я сад парубаю» «Юра»кідаецца на круг, каб ухапіць «Ружу». Дзяўчаты непускаюць. Калі «Ружа» схоплена, гульба пачынаецца ўжо зрознымі салістамі». Без гэтых заўваг функцыя песні,запісанай у в. Груздава Пастаўскага раёна, засталася бзацемненай.

4. Тэма карагоднага навучання працэсу гаспадарчайпрацы, прычым настаўнікі – птушка (мужчынская іпастасьбажаства) або маці (генетычна – міфалагічная маці,жонка бога). Напрыклад, «Соловэйко-горобэйко» паказваекарагодніцам, як сеюць, полюць, здымаюць мак, «маці”вучыць дачку «на лён землю пахаці», даглядаць іпарадкаваць лён.

Аграрная тэма можа натуральным чынам пераходзіць улюбоўна-шлюбную.

5. Згадванне пацалункаў або пабуджэнне да іх.Звычайна ў падобнага тыпу карагодах хлопец бегае задзяўчынай, імкнецца дагнаць яе, тая вырываецца, збягае,не адразу дазваляе сябе пацалаваць. Пацалунак – знакпрыналежнасці дзяўчыны хлопцу, пра што гаворыцца ўпесні з нулявой другой часткай:

Што за садам, за садом, за садомРасла трава шаўкова, шаўкова.Па той траве пава йшла, пава йшла,А за ёю паў ляцеў, паў ляцеў,Крычыць: «Пава ты мая, ты мая!”– Не, яшчэ я не твая, не твая,Цалуй мяне тры разы, тры разы –Тады буду я твая, я твая.

Будзем памятаць, што генетычна ўсе гэтыя песенныя«зладзеі і «захопнікі» – былыя абрадавыя двайнікі бога.Яны зліваліся з ім не толькі ў карагодзе. Пазней, каліва ўсходніх славян з’явіліся паўнацэнныя вясельныяабрады, жаніх і нявеста паўтаралі прэцэдэнтнуюсакральную падзею, важную для зямной урадлівасці, –боскі шлюб, прычым тут значна пашыраецца кола іпастасейбостваў: ужо не толькі арніталагічныя, але ікасмалагічныя (сонца і месяц), жывёльныя (бабёр ікуна), разнастайныя раслінныя пары з’яўляюцца ўвясельных песнях і становяцца сімваламі маладога імаладой.

6. Сэнсавае супастаўленне некалькіх асоб звыдзяленнем апошнягя, звычайна мілага. Напрыклад,дзяўчына адмаўляе ў перавозе цераз рэчку ўсім родным іробіць выключэнне толькі для міленькага; турак прымаевыкуп за дзяўчыну-паланянку ад усіх, але адпускае яетолькі за выкуп, прысланы мілым; ніхто з родных нездольны вярнуць дзяўчыну з ігрышча, гэта ўдаецца зноўжа толькі міламу; бацька хоча аддаць дачку за старога,малога, але яна згаджаецца толькі на роўню.

7. Сямейна-бытавая тэма вырашаецца ў карагодныхпеснях праз умоўныя, далёкія ад рэальнасці сітуацыі. Уадрозненне ад сапраўдных пазаабрадавых сямейных песень,якія характарызуюцца глыбокім драматызмам стасункаўперсанажаў, карагодныя песні вызначаюцца нейкімпалегчаным канфліктам, які да таго ж падаецца ў

гумарыстычнай афарбоўцы. Часам песні маюць тыповакарагодную прыкмету – прыпеў. Напрыклад:

А хто кажа, што мой муждобры,

Кабы таму такі век доўгі,Калінка-малінка мая,У саду ягада-малінка мая.

І далей апавядаецца пра клопаты жонкі і вар’яцкуюрэакцыю мужа: яна яму яешню, кашкі з маслам, на тарэлкупірог, кашулечку мые, пасцель сцеле, добрае слова, а ён –чапялой па баку, па насу, палонікам, кулаком у шыю, галавою абсцяну, кулаком знова.Нагнятанне жудасных дэталей мела на мэце калектыўна«занатаваць» іх у карагодзе і тым самым магічным шляхамзнішчыць з жыцця. Як кажуць, нічога асабістага, простакалектыўная замова на шчасце метадам ад процілеглага.

ДА РАЗДЗЕЛА « Сфера сямейна-абрадавай паэзіі»

ВЕЛIЧАЛЬНЫЯ ПЕСНIВелiчальныя песнi – жанравая разнавiднасць

абрадавых, якiя выконвалiся ў межах каляднай,масленiчнай, валачобнай, юраўскай, траецкай,купальскай, жнiўнай абраднасцi беларускага земляробчагакалендара, у радзiнных i вясельных комплексах сямейна-абрадавага цыкла. У беларускай фалькларыстыцы вылучалii даследавалi Г. Барташэвiч, А. Фядосiк, Н. Гiлевiч,М. Грынблат, А. Гурскi, А. Лiс, В. Новак, А. Цяпкова,Р. Кавалёва i iнш. Даследчыкì па-рознаму вызначаюцьспецыфіку і жанравыя межы велiчальных песень. Улiчваючыгенезіс твораў, адны вучоныя адзначалi, што жанравымпаказчыкам песень-велічанняў з’яўляецца магічнаяфункцыя. Другія выказвалі меркаванне, што велічальныяпесні – наступная стадыя развіцця заклінальных песень,да якiх яны блiзкiя па сваёй абрадавай скіраванасці.

Трэція акцэнтавалi функцыянальную спецыфікацыювелічальных песень – ухваленне чалавека. Чацвёртыяразглядалi іх як сродак выканаўцаў атрымаць узнагароду-падзяку. Пятыя лiчылi, што вызначальнай рысайвелічальных песень з’яўляецца тэматыка. Але ўседаследчыкі сыходзяцца на тым, што асноўным прынцыпамстварэння вобразаў велічальных песень з’яўляеццаідэалізацыя персанажаў, абрадавых чыноў, навакольнагаасяроддзя, гаспадарчых поспехаў. Ухваляючы ўдзельнікаўабраду, песні стваралі абагулены, ідэальны тып:гаспадар, хлопец, жаніх самыя разумныя і багатыя;гаспадыня, паненка, нявеста незвычайна прыгожыя іпрацавітыя. УСЕ персанажы, адрасаты абрадавых песен,малююцца як разумныя, прыгожыя, паважаныя, надзеленыяшчаслівым лёсам людзі. Любы іх учынак мае станоўчывынік. Ідэалізацыі персанажаў спрыяе гіпербала,эпітэты, параўнанні: дзеткі як кветачкі, гаспадыня – бысонца, нявеста – бы калiна, надарыла шоўкам, абрусаміі цукеркамі шматлікіх гасцей; у гаспадара (або жанiха)цудоўная шуба, кашуля каштуе тысячу талераў, боцікіказловыя, рукавіцы залатыя і, галоўнае, «галава розумамнасыпана». Iдэальная рыса гаспадынi або нявесты –гаспадарлівасць і працавітасць: «І ручая, рабочая, / Ды надзела ахвочая». Асобна падкрэслìваецца выхаванасць,уменне паводзìць сябе: «Що ступіть, не похіліться, / Що скажа,не поміліться». Жанчына ў велiчальных песнях – эталонпрыгажосці: «Тонкая, бы быліна, / Чірвоная, бы каліна, / Высокая,бы тополіна». Параўнанне ўзыходзìць да ўяўленняў прасувязь са светам расліннасцì. Семантыка «калiны»,«тополiны» як «шчаслівых» дрэў устойлівая ў фальклорнайсвядомасцì беларусаў ì не патрабуе расшыфроўкì.Прыгажосць жанчыны/дзяўчыны – натуральная, прыроднаяякасць, але яна звязваецца таксама з багатай вопраткай:«На ёй сукня дарагая. / Каля вората золата, / Каля падолу серабро».Стасункі гаспадара і гаспадынi, жаніха і нявестыідылічныя. Партрэт персанажа максімальна набліжаны да

абрадавага ідэалу. Гаспадар багаты і знатны, жаніх –нават «князёў сын»: «Пад ім конік сівы, / І на ручках саколік, / А наём шапка красна, / Як зорачка ясна». Стараста на вяселлі«вумный, / У беседи розумны.». Увага канцэнтруецца нарозуме, шчырасці, стараннасці, спрытнасці персанажаў,рысах, якія садзейнічаюць найлепшаму выкананнюабрадавай ролі.

Велічанне абрадавых персанажаў суправаджаеццаідэалізаваным апісаннем іх дома: «Стаўбы тачоныя, /Пазалочаныя, / Вароцiкi сярэбраныя», хата «Черчіком да йобсыпана, // Калыною да й обтыкана». Персанажы велічальныхпесен адчуваюць сабе ў згодзе з акаляючым светам,прыродай, людзьмі. У адзінай прасторы несупярэчліваіснуюць людзі, прыродныя стыхіі, сімвалы ўрадлівасці,язычніцкія і хрысціянскія апекуны часу, прыроды,ураджаю. Гэта ўсеагульная садружнасць, супрацоўніцтва,парытэтнасць стасункаў. Стварэнню абрадавай ідылікіспрыяе ўвядзенне ў творы вышэйшых істот, якія,напрыклад, прысутнiчаюць на двары, забяспечваюць багатыўраджай на нiвах, павелiчэнне статка жывёл у хлявах,нараджэнне здаровых дзяцей, удзельнічаюць у каравайнымабрадзе: сам Бог месіць каравай, анёлы носяць ваду. Укаравайніц ручкі з залатымі пярсцёнкамі, яныўпрыгожваюць каравай залатым пер’ечкам, разразаюць ягозалатым ножыкам. Ва ўсіх важных вясельных справахдапамагае Прачыстая: яна то свеціць, то накрываенявесту хустою, то вядзе яе да вянчання.

Колькі б тэм, матываў, сітуацый ні закраналівелічальныя песні, усе яны вырашаюцца ў ідылічнымключы. Абрадавы чалавек і абрадавае асяроддзе маюць тойадбітак ідэальнай якасці і дасканаласці, якізабяспечвае шчасце ідылічнага існавання.

ГАЛАШЭННI

Галашэннi – кола твораў (ад празаiчных рэчытатываў-выкрыкаў да разгорнутых песень-плачаў), якiя сталiсвоеасаблiвай формай выражэння гора, смутку. Даследчыкiадзначаюць абрадавую прымеркаванасць, функцыянальнасцьгалашэнняў (пахавальных, вясельных), але некаторымтворам абрадавы момант не ўласцiвы, i яны выконваюццасiтуацыйна (бытавыя, ваенныя). Паводле жанравайсутнасцi, гэта лiрычныя выказваннi, тэкстуальназвязаныя з эмацыянальным тонам падзеi. Галашэннi мелiiмправiзацыйны характар. Пры гэтым ў iх актыўнавыкарыстоўвалiся традыцыйныя фальклорныя формулы-клiшэ,якiя групiравалiся па ходу абрада або ў залежнасцi адбытавой сiтуацыi. Выконвалiся галашэннi, як правiла,жанчынамi (часам запрашалi спецыяльных плакальшчыц).Форма выканання пераважна сольная.

Найбольш развiта традыцыя пахавальных (хаўтурных) iпамiнальных галашэнняў. Гэта iмправiзаваныя творы дляаплаквання памёрлых. Пачыналi галасiць адразу ж паслясмерцi, працягвалi пры вырабе труны i перанясеннi ў яепамерлага, пры наведваннi роднымi i суседзямi памерлагаў яго хаце, пры вынасе нябожчыка з хаты, у час шэсця намогiлкi, пры пахаваннi, пры вяртаннi з могiлак iпамiнальным стале, у памiнальныя днi. Тэматычнагалашэннi сiстэматызуюцца па выканаўцах: галашэннiжонкi па мужу, галашэннi дзяцей па бацьку, галашэннiсястры па брату, галашэннi мацi па сыну (дачцэ) i iнш.Прыёмы i сродкi мастацкай выразнасцi, якiявыкарыстоўваюцца пры гэтым, павышаюць эмацыянальнасцьперажыванняў: «Мамачка мая любая, / Нашто ты нас пакiдаеш? /Як нам цяпер пражыць? / Як нам цяпер прабыць?» цi: «Татачканаш родненькi, / Куды ж сабраўся? / …У дарожаньку страшную, / Зякой нiхто не вярнуўся».

Вясельныя галашэннi выконвалiся нявестай або ад яеiмя (плакальшчыцамi, сяброўкамi) пераважна ў першайпалове вяселля: на заручынах, у час благаслаўлення iабдорвання маладой, расплятання касы нявесты, яе

развiтання з родным домам i iнш. Вясельныя галашэннiбылi больш устойлiвымi, таму што жальбы-скаргі нявестымелi рытуальна-абавязковы характар, матывавалiсяабрадам, яго этыкетам, а не эмацыянальным станам iпачуццямi маладой.

Вядомыя ваенныя галашэннi, якiя выконвалiся пасалдатах, якiх адпраўлялi ў армiю, па загiнуўшыхвоiнах, партызанах, мясцовых жыхарах i iнш. Таксамазафiксаваны бытавыя галашэннi, звязаныя з рознымiняшчасцямi (пажары, неўраджаi, хваробы, катастрофы iiнш.).

У сучасным вясковым побыце пашыраны пахавальныя iбытавыя галашэннi, вясельныя захоўваюцца ў памяцiжанчын сталага веку.

ПАКРЫВАННЕВясельны звычай, які звязаны з пакрываннем нявесты,

жаніха ці iх абодвух хусткай (плахтой), чапцом,наміткай, хлебам, кажухом або шапкай. Лакальныя назвы:Завiванне, Акручванне, Апавiванне. Пакрываннеадбывалася на розных этапах вяселля. У залежнасці адфункцыянальна-мэтавай скіраванасці рытуальнага момантупакрыванне магло праходзіць і ў доме нявесты, і ў домежаніха. Звычай меў поліфункцыянальны характар: указваўна прыналежнасць дзяўчыны да роду маладога, адзначаўзмену ў яе паводзінах, вызначаў статус жаніха цімаладой, выконваў функцыю абярэга, з’яўляўся знакамяднання маладых. Змест вясельных песень, якіявыконваліся ў межах рытуальнага моманту, цалкамадпавядаў абраду. Напрыклад, сустракаюцца матывы празнаходжанне нявесты ў «темніцы», «каморачке»: «Захавана ўкаморачку, / І замочкам замкнёна, / І калочкам заткнёна, / І мядочкамзамазана». Заручоную нявесту сваякі маладога пакрываліспецыяльна прывезенай чырвонай хусткай. Згодна знародным звычаем, пасля заручын нявеста павінна была

прайсці перыяд ізаляцыі, «знікнуць» на некаторы час дляіншых людзей і з’явiцца перад iмi ў вызначаны рытуаламмомант ў iншай iпастасi. Жаніх, падкрэсліваючы свойстатус, на працягу вяселля не здымаў шапку: «…Ехаладружына, / Пры дружыне Яся малады. / Стаў каліну ламаці, / Ды йшапачку ўбіраці, / Каб яго цёшча пазнала, / Маладым зяцемназвала». У хаце дзяўчыны дружка надзяваў на жаніхавянок, а на нявесту шапку. Едучы да шлюбу, маладаяабавязкова пакрывалася кажухом. Пасля вянчання хроснаямаці здымала з нявесты вянок (цi вэлюм) і накідвалапакрывала (цi кавалак палатна), за што жаніх плаціў ёйгрошы. У гэты момант гучала песня (Брагiнскi раён):«Што жа мы захочам, / Тое ж i зробiм, / З цеста палянiцу, / З дзеўкiмаладзiцу».

На Віцебшчыне пасля пакрывання нявесты, якоеадбывалася ў доме жаніха, маладых вялі з клеці ў хату,накрыўшы іх галовы ручніком, спяваючы пры гэтым песнi:«Хараша нова клець / Пад крышкаю, / Луччы таго Мар’юшка / Паднамёткаю». Пры падзеле каравая маладым звязвалі рукі інакрывалі галовы наміткай.

Звычай пакрывання стаў абъектам увагi песень розныхвясельных жанраў, але працэс яго паэтычнага ўвасабленнямае спецыфiчныя рысы, якiя абумоўлены жанравайаднесенасцю пэўнага твора, функцыяй жанру. У рытуальныхпеснях абрадавая сiтуацыя адлюстроўваласяспецыфiчна–«прама», а ў лiрычнай песнi – праздэманстрацыю абрадавых пачуццяў i перажыванняўвясельных персанажаў: «Шкада тую маладзiцу, / Што сядзiць уцямнiцы. / Трэба ёй прастор даць – / Пакрывала зняць».

Акрамя пакрывання вялiкае значэнне мела іўскрыванне, якое адбывалася ў хаце маладога паслявяртання з клеці. Здымала пакрывала сястра жаніха цігарманіст. Спытаўшы дазволу прысутных «пакрывала зняцi»,выканаўца здымаў i кiдаў яго мацi жанiха, якая стаяла зжанчынамi на лаўцы каля печы i чакала гэтага моманту.Злавiўшы пакрывала, яны накрывалi iм свае галовы i,

скачучы, спявалi: «Дзякуй Богу, / Сына ажанiла, / Да нявестачкiдачакала, / Ды не буду воду насiцi, / Ды не буду хлеба мясiцi, / Ды небуду хату мясцi, / Толькi буду парадачак вясцi. / Дай, Божа, ляльку, / Тоя буду за няньку».

З нявесты здымалi вянок i завязвалі на галавухустку ці чапец, абкручаны наміткай (Столінскі раён).Пакрываць маглі таксама іншых удзельнікў вяселля. Так,дзяўчына ручнiкамi перавязвала сватам не толькі плечы,але і галовы. Ранiцай першага дня ў хаце мужа маладзiцапакрывала хусткамі ўсіх жанчын, што за яе рабiлiхатнюю працу. У апошні дзень вяселля нявеста частаваласвякроў; потым маладая жанчына абвязвала яе поясам, якiзрабiла сама, на плечы вешала ручнік, пакрывала галавухусткай.

ПАСАГ(прыданае)

1. Каштоўнасці (матэрыяльныя і духоўныя), якiядавалі дзяўчыне бацькі і родныя, калі яна выходзілазамуж. 2. У заходнiм Палессi i некаторых сумежныхраёнах спецыяльныя песнi (як благаславенне цiзакляцце), якiя выконвалiся пасля вяртання маладых сашлюбу, а таксама пажаданнi i парады. На традыцыйнымвяселлi беларусаў пасаг у розных рэгiёнах адрознiваўсяпа коште ў залежнасцi ад дастатку бацькоў маладой, пачасе перадачы зяцю, па рытуале. Звычайна гэта асабiстыярэчы i адзенне дзяўчыны, маёмасць («гарод», «маргасенакоса») i грошы, што бацькi давалi маладой, каб«пачынаць хазяйнiчаць», жывёла (карова, авечкi,свiннi), розныя рэчы, якiя родныя даравалi ёйнепасрэдна на вяселлi. Пасаг нявеста прыносіла ў новуюсям’ю, але ён заставаўся пажыццёвай уласнасцю маладой.

Рыхтаваць яго пачыналі з самага маленства дзяўчыны.У склад ўваходзілі шматлікія дары для сваякоў, часамбялізна і верхняя вопратка для жаніха, адзенне для

самой нявесты, пасцель, падушкі, дываны, коўдры, якіязмяшчаліся ў скрыні (кубле, куфры): «Трэба ж, каб не толькіпалатно было, але і коўдра суконная, радзюжак сама меней чатыры,падушак дзве, навалачкі друкаваныя, паясы». На Навагрудчынетаксама «поцясь, што прасці, і пук верацён, валак, качалку,варстат, што кросны ткаць».

Папярэдняя размова пра пасаг пачыналася ў чассватання і магла насіць не толькі жартаўліва-гумарыстычны, але і разважліва-сур’ёзны характар: уМагілёве бацька дзяўчыны нават падпісваў «прэдбрачную»– абяцанне абавязкова даць у якасці пасагу маёмасць цігрошы. Лiчыўся другараднай справай, калi хлопцудзяўчына падабалася, а калi не – сват ад iмя жанiхапатрабаваў вялiкага пасагу, нярэдка наўмысна, кабрасстроiць вяселле. Урачыстая перадача яго адбывалася,калі нявеста садзілася на пасад: «Ляцелі гусанькі цераз сад, /Клікалі Надзечку на пасад: / – Будуць цябе дарыць, / Шчасцем-долеюдзяліць, / Да вялікім дарам – пасагам» (Пінскі раён). УВіцебскім павеце нявесту надзялялі пасагам непасрэднаперад прыездам жаніха. На стол ставілі засланую хусткайталерку, гарэлку, пірог, кавалак мяса, сальніцу солі іспявалі: «Надзялі ж мяне, татухна, / Не рублём, палцінаю – /Залатой грыўнаю». Пры гэтым у Пружанскім павеце дружкіі свахі спявалі: «–Ой, родзе, родзе, слаўны, багаты, / Дарыцемяне скатом рагатым: / А вы, браткове, – дый па канёві, / А вы,сястрыцы, – дый па цяліцы, / А кравайніцы – хоць па курыцы». Іадразу: «Скупую Ганначка радзіну мае, / Срэбра і злата сабехавае, / Дробну манету табе кідае». Бацька ці брат давалі ўпасаг жывёлу: « –Мой брацейка, да мой родненькі, / А што ж тымне на пасаг дасі? / – Сто рублёў танюсенькіх, / Пару конейваранюсенькіх». Радня маладой дарыла намiткі, хусткі,спадніцы (андаракі), кашулі і грошы. Дружко пры гэтымвыклікаў: «Таксама даруе (імя) нашу пані-маладую срэбрам-златам, не так срэбрам-златам, як шчасцем і доляю, на век доўгі, набыт добры». Ці: «Хоць бы не дзяньгамі – / Добрымі славамі».Бацькі і родныя жадалі маладой шчасця, здароўя, добрай

долі: «З добрым векам, з добрай доляй, / Каб здарова была, якзіма, / А вясёла, як вясна, / А ціха, як лета, А багата, як восень, / Кабцябе вадзіла і пладзіла». Акрамя таго, дзяўчыне выказвалірозныя парады: «Сабралася дружыначка – / Уся свая радзімачка /Пасага збіраці – / Раду даваці».

Калі заканчвалі дарыць і жадаць, маладая выходзілаз-за стала і кланялася ўсім у ногі. Атрыманую часткупасагу неслі ў клець і аб’ядноўвалі з ужо падрыхтаванымпрыданым маладой. Рэчы, грошы і пажаданні, якіядзяўчына атрымала ў сваёй хаце, былі яе пасагам. Паслявянчання маладых абводзiлi тры разы вакол стала, спявал«Ойча наш», усаджвалi за стол, пелi пасаг – «самыягалоўныя спевы, што складаюць працяг шлюбу i асновуўсяго вяселля», якiм надавалася асаблiвае значэнне iбез чаго нi шлюбу, нi вяселля не прызнавалi: «Яксцяклося дзві рэчанькі, / То ж обідві быстрысэнькі! / Як зайшоўся місяцз сонцам, / То ж абое яснэсэнькі. / Як з’іхалося два пасажэнькі / Да йабідва маладэсенькі. / Першый пасаг з-пад місяца, / Другій пасаг з-падсонэнька; / З-пад місяца маладый жэнішок, / З-пад сонэнька малададзівóнька». Пасаг спявалі доўга, для ўсіх родных ісуседзяў, кожны раз паўтараючы яго спачатку. Паслягэтага падавалі пачастунак, перад якім прысутныявыконвалі заклінальную песню з магìчнай формулай: «Нашапісэнька без прыпілочкі не будэ, / Наш жанішок без дзівонькі небудэ».

Звычайна пасаг везлi ў скрынi (куфры) са шматлiкiмiпеснямi прыданыя нявесты ў поўнач або перад свiтаннемпасля першай ночы маладых у клецi. На Вiцебшчынеадвозiлi пасля вясельнага застолля ў маладой iадначасова з ад’ездам да жанiха. Цешча садзiлася на возi не давала яго везцi без выкупу. На Случчыне ў часзапоiн малады дамагаўся пасагу. Першую частку пасагу(грашыма) цесць аддаваў далiкатна пры бяседзе перадвыпраўленнем маладых да вянца: у чыстай талерцы,засланай хустачкай, налiваў чарку гарэлкi, пiў за зяцяi перадаваў яму талерку. Другую частку – як на

запоiнах. Куфар з дабром зяць забiраў на другi дзень.Бацькi маладой ставiлi куфар на воз i самi садзiлiсякаля яе; музыка залазiў на скрыню, iграў на скрыпцы, апрыданыя пелi «Дзе ж наша панначка» (у сааўтарстве зА. С. Фядосiкам).

ДА РАЗДЗЕЛА « С фера празаічных эпічных жанраў: КАЗКІ»

ПОЭТИЧЕСКИЙ МИР ВОЛШЕБНЫХ СКАЗОК Сказки известны каждому человеку с детства.Ребенок не подвергает сомнению реальность сказочныхгероев, искренне верит в их существование. По меревзросления человека его представления о миреупорядочиваются, детская вера в чудеса уходит.Маленькие «почемучки» уступают место «мудрецам»,которые, может быть, и восхищаются сказочнойфантастикой, но уже меньше интересуются ее истоками.Часто ли можно услышать такие «наивные» вопросы:«Сколько все-таки ног у Бабы Яги?», «Почему ее избушкастоит на курьих ножках?», «Почему Кощей во что бы то нистало хочет жениться?». А между тем ответы на них даютбесценный материал для всех, кто интересуется историейразвития человечества, а неинтересующихся заставляютзадуматься, какой сложный путь прошел человек в своемстремлении понять окружающий мир. Теоретически все мы как будто очень хорошознаем, что такое сказка. Мы интуитивно чувствуем ееобаяние, наслаждаемся ее красотами, смутно понимаем,что перед нами что-то значительное. Короче говоря, впонимании и оценке сказки нами руководит поэтическоечутье. Однако поэтического восприятия, хотя оно инеобходимо, еще недостаточно. Плодотворным оно окажетсятолько в соединении со строгими методами научного

познания и исследования. Именно на такой комплекс приизучении сказок опирается фольклористика – наука обустном народном творчестве. Фольклористыпроанализировали жанровую специфику сказки какпроизведения прозаической формы и вымышленногосодержания, определили классификационные принципысказочного эпоса – по композиции и характерудействующих лиц, выделили сказки тотемические (илисказки о животных), бытовые (или реалистические,социально-бытовые), кумулятивные (типа «Колобок»,«Репка») и волшебные. Объектом особо пристальноговнимания исследователей стали волшебные сказки. Ученые считают. что в древности рассказываниюсказок могло придаваться магическое значение. Наопределенные размышления наводит старое название сказок– байки. По В. Далю, байка – «колыбельная песня, припевдля усыпления дитяти». Кроме того, слово «баить»употреблялось в старинном значении «шептать, знахарить,заговаривать». Исследователи предположили, чтопредшественниками сказок были некие древние рассказы,которые исполнялись при определенных обстоятельствах«бахарями» – лицами, наделенными повышеннойспособностью к внушению. Что это были за обстоятельстваи кому предназначались рассказы? Известный фольклористВ. Я. Пропп считает – молодым людям, которые после рядаиспытаний принимались в полноправные члены рода. Задумывались ли вы над вопросом, почему всказках старик безропотно ведет свою дочь на вернуюказалось бы гибель? Из трусости? По слабости характера?Из страха перед новой женой? Но неужели страх сильнееродительской любви? Оказывается, дело в том, что детейуводили на мнимую смерть. Из леса они возвращались ужедругими людьми – взрослыми. Когда обряд инициации(посвящения) исчез, истинная причина увода в лес былазабыта, и тогда сказке понадобилась мачеха, чтобы хотьв какой-то степени объяснить странное поведение отца. В

лесу дети должны были показать, что они смелые,сильные, ловкие, могут переносить холод, жару, боль. Всказке «Морозко» едва живая от холода девочка твердит:«Тепло, Морозушко!». В другой старик напутствует дочь,как она должна вести себя в лесной избушке: «Огонек непереводи, кашку вари, а сама сиди да пряди». С помощьюблагодарной мышки девушка обыграла медведя и получила«стадо коней да воз добра». А вот бабина дочь одна кашусъела, «огни позадула и в углу прикорнула». За это онаи поплатилась. Вероятно, одним из моментов обрядаинициации было испытание на сонливость. Заснув, Иванлишается спасенной им невесты. Таким образом, назначение определенной частидревних рассказов состояло в том, чтобы познакомитьпосвящаемых с самим обрядом инициации, его структурой,правилами поведения при испытаниях. Кроме того, сказкии предшествующие им рассказы были своеобразнымучебником для молодежи, в котором старшее поколение такили иначе передавало свой опыт, знания, жизненныеправила, соблюдение которых обеспечит благополучие.Каковы эти правила? Мы без труда обнаружим их отголоскав целом ряде сказок. Уважай родителей и предков, соблюдай погребальныеобряды. В сказке про Кощея сыновья видят свой долг втом, чтобы вызволить мать из царства этого чудовища.Три ночи ходил Иван-дурак на могилу отца, получил отнего чудесных коней и благодаря этому женился нацаревне. Прислушивайся к советам старших, у них богатыйжизненный опыт. По совету старика Иван крестьянский сынкупил паршивую лошадку, стал водить ее на утренние ивечерние росы, и «сделалась лошадь сильная, крепкая дакрасивая... и такая разумная, что только Иван на умепомыслит, а она уж ведает». Не нарушай установленных запретов, этим тыспособствуешь победе злых сил. Но если случилась по твоей вине

беда, ты сам должен исправить содеянное. Нарушил Иван-царевич запрет Марьи Моревны заходить в последнююкомнату, поддался чувству жалости, невольно освободилКощея и остался без жены: унес ее злодей. Но дажевозможная смерть не пугает Ивана-царевича – он идет напоиски жены и освобождает Марью Моревну. Не давай опрометчивых обещаний, будь осторожен ввыражениях. Пообещал царь медведю то, чего в доме незнает, и должен был отправить к нему сына и дочь. С течением времени древние рассказыпереосмысляются, воспринимаются как художественныйвымысел. Герой получает награду не столько засоблюдение родовых законов и традиций, сколько за своигероические подвиги и высокие нравственные качества.Воцарение героя всегда трактуется как торжествочеловека честного, доброго, справедливого, смелого,находчивого. Если учесть, что в прежние временаблагополучие государства связывалось с личностьюправителя, то станет ясно, что, говоря о счастье одногогероя, сказка думала о благе всего народа. Можно не сомневаться, что древнейшие рассказы вчисле прочих сведений преподавали молодежи и основымифологического мышления. Мифологические понятия ипредставления нашли свое отражение в сюжетах и образахволшебной сказки. Мифологическое мышление определяетсяединством духовного и природного. Для него нет различиймежду живой и неживой природой. Отсюда принципанимизма, одушевления природы. Основой ряда сюжетовявляется встреча человека с хозяевами природы –морозкой, морским царем, змеем и т. д. Мифы говорят опроисхождении людей из камней, деревьев, плодов –сказка откликается утверждением возможности чудесногозачатия. Так, богатырь Покатигорошек развился изгорошины, которую съела женщина. Мифологическоесознание не проводило четкой грани между человеком иживотным. Размышляя о происхождении людей, родов,

племен, древний человек пришел к выводу о родственныхотношениях с животными, которые якобы былибожественными предками – тотемами. В этихпредставлениях коренятся истоки веры в оборотничество,в существовании племени вовколаков (людей–волков).Былинный Волх, например, обладал способностьюпревращаться в зверя, птицу, рыбу. В сказкахпревращения являются обычным делом, правда, со своиминюансами и тонкостями. Строго говоря, превращение – этовсегда смерть существа для своего мира. Превращениеможет быть результатом колдовства («Нянька ударила ееслегка по белому телу, и сделалась Марья-царевна серойутицею»), нарушения запрета («не послушался Иванушкасестры, напился из копытца и стал козленочком»),наказания («Василиса Премудрая хитрей, мудреней своегоотца своего отца уродилась; за то он на нее осерчал ивелел ей три года квакушею быть»). Пребывание в обликезверя или птицы – естественное состояние существа изиного мира. Так, чудесная невеста сказочного герояприлетает на берег озера в облике утки или лебедя.Лягушкой появляется в мире людей Василиса Премудрая,«белой лебедью» возвращается назад, когда Иван-царевичопрометчиво лишил ее лягушачьей кожи. Изменения внешнего вида, как правило,сопровождают переход героев из одного мира в другой. Мирволшебных сказок, хоть и вымышленный, но имеет своизакономерности построения. Он включает в себя триосновные части: «некоторое царство» – это мир людей,имеющий значение «свой, живой, хороший»; «тридевятоецарство, тридесятое государство» – иной мир, а значит«чужой, мертвый, враждебный, опасный». Выделяется ещетретий мир – небо (чистый мир солнца, луны), куда нетдороги нечисти. Особое значение для развития сказочного сюжетаимеет характеристика границы между мирами. Ученыепредполагают, что формы пересечения границы между миром

людей и иным миром («подземным царством», мироммертвых) связаны с художественным осмыслением различныхпогребальных обычаев. Связующим звеном может быть калиновый мост черезогненную реку. Калиновый не потому, что сделан изтонкой и хрупкой калины, а прокаленный, горячий,огненный. Если мы вспомним обычай кремации (сжигания)трупов, то станет ясно, почему огненная река иразделяет и соединяет разные миры. У огненной реки илина калиновом мосту происходит битва богатыря счудовищем, многоголовым змеем. На горящем пне видитгерой змею, которая награждает его за свое спасение. Роль транспортного средства могут выполнятьптицы. Иногда героя зашивают в шкуру животного.Появляются птицы («вороны черные, носы железные»),подхватывают падаль и уносят ее. Все это напоминаетобычай далекого прошлого зашивать трупы в шкуры,которые мифическая птица уносила в иной мир. Но самым популярным местом, где герой пытаетсяпроникнуть в иной мир, чтобы спасти невесту (жену,мать), является избушка Бабы Яги, очень похожая надомовину с мертвецом. Известно, что у славянсуществовал обычай выставлять гробы с мертвецами удорог на четырех палках. На севере домовины находилисьна столбе с перекладиной внизу, что нескольконапоминает птичью ногу. Баба Яга – это как бы сторожцарства мертвых и сама мертвец. Об этом говорит еепортрет, маленькие размеры жилища («нос в потолокврос»), слепота и то, что она не переносит запахаживого человека («Фу, фу! Русским (читай «живым») духомпахнет»). Ее костяная нога (значит мертвая) такжеуказывает на связь с миром мертвых. У старушки онаединственная, поэтому она и ходить толком не умеет –летает в ступе. Вы, наверное, обращали внимание на то, что бабаЯга может быть злой и доброй, противником и помощником

героя. С одной стороны она, как и Кощей, демоническоесущество, которому подвластны звери и птицы, мать змей,обладательница чудесных предметов, людоедка. С другой,обнаруживает черты «загробного покровителя» героя,даже его предка по женской линии или родственницы состороны жены. Поэтому Яга становится верной помощницей,доброй советчицей Ивана-царевича, разыскивающегопохищенную жену или невесту. Эта двойственность (илиамбивалентность) образа Бабы Яги до сих пор притягиваетвнимание исследователей. Отметим, что в сказке главныеперсонажи резко делятся на положительных иотрицательных. Среди положительных вырисовываются дватипа: герои-богатыри (Покатигорошек, Иван Зорькин, Иван-царевич, Иван-крестьянский сын) и «иронические удачники»(Емеля, Иванушка-дурачок). Герои-богатыри часто отмеченычудесным рождением (Покатигорошек родился от съеденнойгорошины, Буря-богатырь и Иван Быкович – от чудесныхрыб и коров, Иван Сученко – от собаки и златопероголеща), необычайно быстрым ростом («не по дням, а почасам»); их противниками, как правило, являютсясущества, имеющие мифологическую окраску (Змей, КощейБессмертный). «Иронические удачники» в исходнойситуации противостоят не мифологическому, ачеловеческому миру, своему окружению. Они гонимые,непризнанные. Их антиподами выступают лица, наделенныежизненными благами независимо от внутренних качеств,например, по старшинству рождения (старшие братья) илисоциальному положению (царь). «Иронические удачники» вконце концов проходят трансфигурацию (изменение), врезультате приобретая новый облик, новую одежду илиудивительные качества, являют свое истинное лицо,женятся на царевне, и сказочный мир получает сильного,доброго, великодушного, бескорыстного царя. В стане противников героя самой колоритнойфигурой, пожалуй, является Кощей Бессмертный. Этодемоническое существо, оборотень, летающий по воздуху и

похищающий женщин. Но, как ни странно, его отношение кпленницам зачастую вполне рыцарское, а намерения благие– законный брак. Каковы же истоки этого образа? В наукезагадка Кощея до конца не разрешена, но ни у кого невызывает сомнения мифологическое происхождение образа.Недаром функционально близкий ему персонаж носит имяКарачун, что означает «смерть, гибель». Спасти девушкуот Кощея-Карачуна – значит спасти ее от смерти.Поскольку сама смерть смерти не имеет, постольку иКощей представляется бессмертным. А как Карачун сталКощеем? Чтобы ответить на этот вопрос, обратимся кистории. Древний запрет на брак в пределах своего родаобъясняет, почему сказочный герой отправляется заневестой в чужие земли, в тридесятое царство. Чужиеюноши в свою очередь тоже были обязаны найти невестуна стороне, но они традиционно, и это нашло отражение вхудожественном строе свадебной лирики, воспринималисьродом девушки как злодеи, погубители, разорители. Всвете этого обычая о Кощее можно сказать, что он немирный жених, а завоеватель. Само имя Кощея (или Кащея)может иметь связь как со словом «касть», так и сословом «кость». Русское «касть» (из «капость») означаетвсе гадкое, нечистое, даже «негодные остатки набойнях». Отсюда понятны ассоциации со словом «кость» ипредставление Кощея скелетоподобным существом, что,впрочем, не противоречит мифологической природе этогоперсонажа как «карачуна», смерти. В сказках Кощейстановится образом огромной обобщающей силы, символомзла, которое подлежит полному и безусловномууничтожению. Дело в том, что от активной борьбы с врагами вконечном счете зависит благополучие сказочного мира.Только окончательная победа добра над злом способнавернуть сказку в идеальное, гармоничное состояние.Счастливый конец сказок – это уже явлениемировоззренческого характера. Как только герой

выполняет определенную задачу, побеждает врагов, сюжетзавершается, справедливость торжествует, и сказочныймир вступает на новый виток идеального состояния,гармонии и неподвижности.

ДА РАЗДЗЕЛА « С фера празаічных эпічных жанраў: няказкаваяпроза»

ФАЛЬКЛОРНАЯ НЯКАЗКАВАЯ ПРОЗАскладаецца з трох частак:1. Дыскурсіўная няказкавая проза.2. Наратыўная няказкавая проза.3. Парэмійная (у тым ліку рытмічна арганізаваная)

проза, т. зв. малыя жанры фальклору.

Дыскурсіўная проза

Тэрмін «дыскурс» (ад франц. discours – маўленне,гаворка) ахоплівае правілы маўленчай дзейнасці (пісьмойці вуснай).

Фальклорная дыскурсіўная проза звязана знатуральнай камунікатыўнай падзеяй. Яе тэмы – усё, штотычыцца народных традыцый, звычаяў, абрадаў, павер’яў,поглядаў на свет (рацыянальных і міфалагічных), Бога,чалавека, людзей, не-людзей, жывёл, птушак, расліны,культурныя аб’екты (збудаванні, рэчы, прадметы) і г. д.Яе «прывязка» – канкрэтная жыццёвая сітуацыя, якаяўключае па меншай меры дзвюх асоб. Возьмем шэрагсітуацый з удзелам маці і дзяцей, якім трэба нештазабараніць, абгрунтаваўшы забарону спасылкай на вынікяе нарушэння:

а) «Каму кажу, кінь жабу – бародаўкі ўскочаць, не звядзешпотым!»;

б) «А ну злазьце, неслухі! Што надумалі! Не чапайце ластаўку!Хочаце рабацінне на твар? Толькі датыкнецеся да яйка – адразуўскочыць!»;

в) «Нікуды не хадзіце. Гуляйце каля хаты. Пойдзеце ў поле –русалка ў жыта зацягне. Мала вам не будзе!».

У складзе сітуацыйнага звароту маці да дзяцей ямунадаюцца розныя функцыі:

камунікатыўна-інфармацыйная (паведамленне абіснуючых павер’ях);

засцерагальная (вось што бывае з непаслухмянымідзецьмі);

выхаваўчая (як не трэба сябе паводзіць); аксіялагічная (каштоўнасць жывой прыроды).У склад фальклорнай дыскурсіўнай прозы ўваходзяць:1. Магічная проза.2. Міфалагічная проза.3. Каляндарна-абрадавая проза.4. Сямейна-абрадавая проза.5. Народна-хрысціянская проза.6. Сацыяльна-бытавая проза.

Магічная проза – гэта вобласць фальклору, у якойадсутнічаюць жанры. Яна ўключае:

звод правілаў і прадпісанняў, што тычаццамагічных дзеянняў,

утрымлівае ўказанне на тое, дзеля чаго ўсёробіцца,

можа ўключаць як асобную частку замову,заклінанне, малітву.

Напрыклад, «Каб жанчына пры родах доўга не мучылася,трэба пакласці ёй на пасцель нож і суровыя ніткі». Гэта тыповыўзор магічнай прозы. Дадзены выраз існуе ў свядомасціяк магічныя веды. Ён заснаваны на павер’і абзвышнатуральных уласцівасцях счэпкі нож – суровыяніткі, якія, такім чынам, маюць міфалагічную семантыку.

Магічная проза звязана з магічнай практыкай бытавогахарактару, а таксама з каляндарнымі святамі і сямейныміабрадамі. Напрыклад, падчас першых зімовых гулянакмаладая пара выходзіла з хаты праз кажух, разасланыпоўсцю ўверх, каб засцерагчы сябе ад нечаканай бяды;«Аладак на Масленіцу пяклі столькі, колькі ў двары жывёлы, кабкаровы, авечкі, коні былі здаровыя»; «На Тройцу хадзілі ў лес, ламалімай. Упрыгожвалі ім хату, вароты, брамку, веснічкі. Казалі: “Будзехадзіць ведзьма, дык каб у каровы малако не адабрала”»; «На Гранойнядзелі забаранялася ўсякая работа, каб худоба не нарадзіласякалекай»; «Як першы раз дзіця стрыжэш, трэба валасы закруціць улапічак і занесці пад дубок (калі хлопчык) і сказаць: «Як гэтакіздаровы дубок, каб быў мой харошы сынок». А калідзевачку, то несліпад бярозу і казалі: “Каб была мая дачушка така высока і здарова, ікосы былі, як у бярозы”».

Міфалагічная проза складаецца з дзвюх галоўныхчастак:

1. Міфалагічныя расказы ў форме больш-меншразгорнутага сюжэтнага апавядання аб звышнатуральныхпадзеях, звязаных з міфалагічнымі персанажамі, пэўнымімясцінамі, аб’ектамі, жывёламі, раслінамі, з удзеламлюдзей або без іх удзелу.

2. Тлумачэнні і апісанні, якія «расшыфроўваюць»міфалагічныя ўяўленні, звязаныя са сферай вышэйшай ініжэйшай міфалогіі, міфалагізаваных прыродных з’яў,стыхій, рэчываў, прадметаў, чалавека, частак яго цела,прылад працы і г.д., па сутнасці, літаральна ўсяго, штонас акаляе. Яны ўяўляюць сабой міфалагічныя адказы напытанні:

– Хто ён (яна) такі?– Чаму ён (яна, яны) такі?– Якія міфалагічныя функцыі і міфалагічная семантыка

ўласціва той ці іншай з’яве, рэчы і г.д.?– Адкуль яно ўзялося?

Каляндарна-абрадавая і каляндарна-святочная прозаіснуюць у дзвюх формах – натуральнай і штучнай, якіязначна адрозніваюцца адна ад адной па форме і змесце,хоць і маюць кропкі судакранання.

Пры ўнутраных зносінах паміж вяскоўцамі дадзены відпрозы, звязаны з вобразам каляндарнага свята ці абраду,які існуе ў свядомасці жыхароў, рэалізуецца настолькішматбакова, што нават цяжка сабе ўявіць. Можна толькімеркаваць, бо мадэлі камунікацыі, якая ўключае спасылкіна святы і абрады, дакладна не апісаны. Змест гутаркі ірэакцыя суразмоўцаў (двух і больш) на дадзеную тэмувызначаецца ступенню іх далучэння да традыцыі. Аднасправа, калі размаўляюць непасрэдныя ўдзельнікісвяточнага абраду, іншая – яго назіральнікі, і асобныўзровень, калі перадаецца маналог трэцяй асобы (тыпу:«Мне Ганна казала, што да іх прыходзілі валачобнікі. Там былі (і хтобыў). Дык яны праспявалі (якую песню), а потым (N) кажа (цытата). Аяна ім вынесла (пералік падарункаў)» і г.д.). Такім чынам,дыскурсіўная каляндарная проза зменлівая ў часе і ўгэтым сэнсе яе змест з’яўляецца гістарычна адзначаным,вар’іруецца ў залежнасці ад кантэксту.

Спецыфічны кантэкст, адрозны ад натуральнага,сітуацыя апытання інфарманта студэнтам-практыкантам.Яна ствараецца дзвюма асобамі, адна з якіх выконваевучэбнае заданне (гэта вы), а другая згодна дапамагчыёй. Тэма – традыцыі каляндарных свят і абрадаў у вёсцыінфарманта.

Сямейна-абрадавая проза – гэта інфармацыйнанасычаныя аповеды пра тое, як у дадзенай мясцовасціпраходзяць радзіны і хрэсьбіны, ладзяцца вяселлі,арганізуюцца пахаванні і памінанні нябожчыкаў.

Сямейна-абрадавая проза не мае жанраў. Янакласіфікуецца паводле тэматыкі выказвання. Напрыклад,тэмы перадвясельнай прозы – пярэпыты, даведкі, сватанне,заручыны, каравай, зборная субота і г. д.

Народна-хрысціянская проза – гэта новы пласт фальклорнайдыскурсіўнай прозы, які пачаў павольна фарміравацца зпрыняццем хрысціянства. Пераемнасці паміж славянскімязычніцкім светасузіраннем і хрысціянскім не існавала.Гэта былі два абсалютна розныя тыпы, і пераход адпакланення шматлікім багам і духам да пакланенняадзінаму Госпаду, іпастассю якога лічылася СвятаяТроіца, расцягнуўся на стагоддзі. Працэс засваення іперапрацоўкі хрысціянскіх ідэй увесь час пашыраў поленародна-хрысціянскай прозы – цякучай, шматаблічнай,супярэчлівай. Тым не менш у тэматычна-функцыянальнымплане яна была на дзіва маналітнай. Галоўная задача,якая вырашалася ў рэчышчы народна-хрысціянскай прозы,– даць адказ на пытанні, хто такія Бог, Хрыстос,Прачыстая, святыя, прыпадобныя, анёлы і іх антаганістыд’ябал, люцыпар, антыхрыст, што такое Божы храм,абразы, у чым сутнасць хрысціянскіх свят і як іхадзначаць у побыце, як суадносяцца душа і цела, штотакое грэх, дабро, зло, навошта трэба маліцца, каму іяк, дзе знаходзяцца рай, чысцілішча, пекла, і многіяіншыя. Прыкладам: «Тою вадою на Крашчэнне ўтрачкам ідзебацька ў хлеў і свянцае будову і крову, авечкі – ўто ў хляве е. Это,кажуць, як ужэ на тую каляду тою вадою пасвянцаеш – это Богсохраніць от пажару. Вот яшчэ некалі казаў мой дзед, што вотэтаю вадзічкаю, на Крашчэнне, да ўсхода сонца, дзе бадзякі ці асотэты ў агародзі, пасвянцай тую землю – прападзе ўвесь гэтыбадзяк”

Сацыяльна-бытавая проза існавала здаўна, магчыма, яшчэз дагістарычных часоў. Вывучацца ж яна пачала толькі здругой паловы ХХ стагоддзя, больш актыўна – з 90-хгадоў у сувязі з агульнай дэмакратызацыяй грамадства.У рэшце рэшт ён быў адзначаны ў кнізе«Восточнославянский фольклор: Словарь научной и

народной терминологии» (Минск, 1993): яго беларускаетэрміналагічнае пазначэнне – чуткі, пагалоска, рускае –слухи, толки, украінскае – чутки, поголоски, гутірки (С.332). Апошнім часам назіраецца тэндэнцыя далучаць давобласці сацыяльна-бытавой прозы плёткі. У звычайнымпаўсядзённым маўленні тэксты сацыяльна-бытавой прозыўяўляюць сабой цяжкавызначальныя адзінкі. Аднак, ёсцьсітуацыі, калі іх пачатак добра маркіраваны. Яго знакі– словы «я чула», «кажуць», «ёсць чутка» і пад.Напрыклад, «кажуць, што грыбы і ягады людзі вязуць зчарнобыльскай зоны і ніхто іх не спыняе», «а я чула, што БНФтрымаецца на амерыканскіх грошах», «мне сказалі, што малыбізнес перамясціўся ў Расію» і г. д.

ВУСНАЯ ГІСТОРЫЯПаняцце “вусная гісторыя” ўвайшло ва ўжытак у

другой палове ХХ ст. дзякуючы навукова-грамадскаму руху“oral history”, якое ўзнікла ў ЗША. Статус вуснайгісторыі да канца не вызначаны. Што яна сабой уяўляе?Метад, крыніцу, напрамак гістарычных даследаванняў абосамастойную дысцыпліну? У дадзеным выпадку нас гэта невельмі цікавіць. Чаму? Звычайны гісторык, як правіла,мае справу з матэрыяльна зафіксаванымі дакументамі,крыніцамі, фактамі, якія ён вывучае, верыфікуе,інтэрпрэтуе. Фалькларыст-збіральнік заўсёды карыстаеццавуснай інфармацыяй удзельнікаў або сведкаў самагарознага кшталту падзей – ад бытавых да гістарычных,якую ён фіксуе пісьмова, на паперы, або дзякуючысучасным тэхнічным сродкам.

Прафесійны гісторык схільны не давяраць вуснайгісторыі з-за ненадзейнасці чалавечай памяці, хаця ямудобра вядома, наколькі недакладнымі могуць быцьлетапісы і архіўныя дакументы. Перад фалькларыстампраблема даверу не стаіць. Для яго важны сам фактапавядання, манера апавядальніка, тыя тыповыя тэмы, што

характэрны для гістарычнай памяці народа, грамадствацалкам, калектыўнай і масавай памяці групы людзей,жыхароў асобнай вёскі, членаў адной сям’і, аднагочалавека, які рэальна з’яўляеца носьбітам гістарычнайпамяці.

Каштоўнасць вуснай гісторыі – у яесуб’ектыўнасці. Гэта галоўная вартасць вусных

апавяданняў і ўспамінаў, іх жанравая рыса. Толькі такімчынам, праз сведчанні простых людзей, можна даведаца,як яны асэнсоўвалі сваю гісторыю, як адчувалі сябе ўгістарычным часе і паўсядзённым жыцці, на якія ідэалы

арыентаваліся, прымалі ці не прымалі дзяржаўнуютрактоўку гістарычных, палітычных, эканамічных падзей,як разумелі шчасце, сумленне, веру. І ўсё гэта будзе

асабістае, непаўторнае. Фалькларысты добра ведаюць, штодвойчы атрымаць ад чалавека інфармацыю ў нязменнымвыглядзе немагчыма. Мала таго, розныя збіральнікі

могуць пачуць ад інфарманта зусім розную трактоўку тойжа самай падзеі.

Суб’ектыўны сэнс выказванняў аб адной і той жаз’яве, падзеі, выпадку мае мужчынскую і жаночуютыпалогію. Менавіта таму даследчыкі вуснай гісторыі(эга-дакументаў, жыццёвых сцэнарыяў) прапануюцьаддаваць перавагу паліфаніі вусных рэпрэзентацыйгісторыі, бо любы пункт погляду з’яўляецца няпоўным.Так, значна разыходзяцца пісьмовая і вусная гісторыяафганскай і чачэнскай вайны, чарнобыльскай катастрофы,распаду СССР, прыватызацыі і г. д. Фіксацыясуб’ектыўных ведаў асобнага чалавека – мужчыны абожанчыны аб падзеях эпохі з’яўляецца задачай гісторыка.Аналіз зместу і формы вусных апавяданняў, адказаў,успамінаў у гендэрным аспекце – задача фалькларыста.

Усё менш застаецца непасрэдных удзельнікаў ВялікайАйчыннай вайны, усё большую значнасць набываюць іхуспаміны.

Асобная тэма – вайна і пасляваенны час вачымадзяцей, хлопчыкаў і дзяўчынак. Як не можа быць адзінайканцэпцыі вайны, так не можа быць і адзінай канцэпцыімірнага часу. Калі ўлічыць іх полаўзроставае ўспрыманнепраз суб’ектыўны вопыт асобнага дзіцяці, то можна ўрэшце рэшт пазбегнуць той інфармацыйнай аднабокасці ўрэканструкцыі гісторыі, якая пануе да гэтага часу.Ваенная і постваенная памяць дзяцей – важная частказбіральніцкай працы практыкантаў.

Яшчэ адна тэма – абагульняючая: мужчыны і жанчыны ўэкстрэмальных умовах, іх асабістае ўспрыманне і ацэнкападзей (вайна, пажар, паводка, навальніца, эканамічнаякатастрофа і да т. п.).

Наратыўная проза ўключае творы, якія аб’ядноўваюццаадным тэрмінам – легенды (пры гэтым тэрмін паданневыкарыстоўваць не патрэбна, таму што тэрмін легенда«накрывае» ўвесь матэрыял.

Легендарная проза уключае ў сябе: 1) міфалагічныя легенды з падзелам на: а) касмаганічныя (пра стварэнне свету і яго асобных

частак),б) заагенічныя (пра стварэнне і з’яўленне жывёл,

птушак, раслін), в) антрапагенічныя (пра паходжанне чалавека), г) эсхаталагічныя (пра канец свету ці яго частак); 2) гістарычныя легенды, у якіх падаюцца

міфалагізаваныя звесткі аб этнічнай гісторыі беларусаў,іх паходжанні або аб паходжанні асобных груп(напрыклад, Палешукоў і Палевікоў), расказваецца абпершых насельніках беларускай зямлі, гістарычныхпадзеях мінулых часоў, ёсць указанні на гістарычныхасоб, грамадскія адносіны і г. д.;

3) тапанімічныя легенды, звязаныя з геаграфіяйпэўнай мясцовасці, яе памятных ландшафтных аб’ектаў, з

паходжаннем гарадоў, вёсак, азёраў, рэк, урочышчаў,курганоў і іх назваў; ад гістарычных яны адрозніваюццадамінантнай мэтай: тапанімічныя легенды скіраваны натое, каб даць гістарычнае або псеўдагістарычнаетлумачэнне паходжання назваў геаграфічных аб’ектаў;

4) маральна-этычныя легенды, галоўны матыў якіх –пакаранне за зло і ўзнагарода за дабро. Большая часткагэтых легенд развівалася ў рэчышчы народнайхрысціянскай культуры.

Цэнтрам сюжэтнага дзеяння легенд, да якой быжанравай разнавіднасці яны ні належалі, выступаепадзея, характар наступстваў якой з’яўляецца значным якмінімум для насельніцтва пэўнага паселішча абомясцовасці, максімум – у сусветным маштабе. Часцей заўсё гэта ўнікальныя падзеі, наступствы якіх нельгазмяніць ці выправіць: «Раз дзялілі два браты жыта, і пакульадзін брат нёс жыта ў засеку, другі адсыпаў яму свайго. Так яны іперасыпалі жыта адзін аднаму. За тое іх Бог узлюбіў і ў месяц узяў.Дык во яны там здароўкаюцца». У легендах расказваецца абпадзеях мінулага, верагоднасць якіх для носьбітаўвусна-паэтычнай традыцыі не падлягае сумненню.Легендавым апавяданнем ствараецца своеасабліваягісторыя, якая пачынаецца з часоў стварэння зямлі іцягнецца дагэтуль. Падзеі, пра якія расказваецца ўасобных легендах, з’яўляюцца падрабязнасцямі гэтайквазігісторыі і адрозніваюцца большай або меншайступенню міфалагізацыі.

У легендах вылучаюцца «зямны» свет і «боскі». Трэбаадзначыць, што «боскі» свет сустракаецца ў легендахдаволі рэдка. Звычайна ён «зямным» свеце, і падзеі, уякіх прымаюць удзел бог, святыя ці чорт, звычайнаадбываюцца тут, у «гэтым» свеце: «Рана, чуць свет назорачку, сышлі з неба на зямлю святы Касьян і Мікола-Чудатворац.Ідуць яны сабе па дарозе і гамоняць, што як гэта Бог хораша ўсё насвеце падзелаў. Ішлі, ішлі святыя ўгоднікі і бачаць, што мужык завязу гразі з возам дроў ...» Прастора зямнога свету мае

кропкавую канкрэтызацыю: дакладна паказаны месцы,звязаныя з тымі ці іншымі падзеямі: «У паўвярсты ад сялаАрэнічы знаходзяцца вялікія рвы, якія калісьці былі ложамаграмаднай ракі…»

Дзеянне легенды, калі б яно не адбывалася адноснамоманту апавядання, – у нявызначана-мінулым часе(«даўно», «вельмі даўно») або ўжо ў «гістарычным» і большканкрэтна пазначаным («калі татары ваявалі») ці нават уэсхаталагічнай будучыні – заўсёды мае выйсце нацяперашняе, бо яно нпарыўна звязана з ім прычынна-выніковымі сувязямі. У тэксце на гэта паказваюцьспасылкі апаведача на рэчы, якія існуюць з тых часоў,калі адбыліся падзеі, па сённяшні дзень і тым самымпацвярджаюць іх сапраўднасць: «Камень той і зараз тамляжыць…»; або цяперашнія назвы ці заведзены парадакжыцця: «Там, дзе зараз стаіць Крычаў, некалі людзі прыносілі афярысваім багам. Але раз прагучаў голас зверху, які загадаў кінуцьпаганства і хрысціцца. Ад таго крыку і назвалі гэта месца Крычаў».

ПРЫМХЛІЦЫПрымхліца – жанр фальклорнай няказкавай прозы,

звязаны з так званай ніжэйшай міфалогіяй і народныміпавер’ямі. У прымхліцах апавядаецца пра сутыкненнечалавека са звышнатуральнымі істотамі і з’явамі,чымсьці незвычайным і жудасным, што быццам бы меламесца на самай справе: нячыстай сілай, прывідамі,мерцвякамі, ведзьмакамі, пярэваратнямі і да т. п.

Суіснаванне дэманічных істот і людзей – сэнсавыцэнтр карціны свету прымхліцы, разнастайныя адносіныпаміж імі – крыніца яе сюжэтаў: «Жанчына пайшла ў лес пагрыбы. Бачыць, на дрэве вісіць вялікі кавалак бярозавай кары.Падыйшла яна, зазірнула ў сярэдзіну, аж там ляжыць голае дзіця іспіць. Жанчыне шкада стала дзіцяці, адвязала свой фартух,прыкрыла ім дзіця... Але не паспела яна адыйсці, як пачула: “Пачакай,кабетка!” Яна азірнулася, бачыць – бяжыць да яе голая жанчына зраспушчанымі валасамі. Гэта была русалка. Тая спужалася і хацела

ўцячы, але русалка закрычала: “Пастой, кабетка, спор табе ў рукі!”Дакранулася да рук жанчыны і знікла. Калі жанчына трохі ачулася адпуду, яна вярнулася дадому. З тае пары яна пачала так працаваць,што ўсе дзівіліся, адкуль у яе бяруцца сілы». Стасункі паміж«нячыстай сілай» і людзьмі могуць мець разнастайныхарактар: ад добрасуседскіх адносін, заснаваных наўзаемнай павазе і выкананні пэўных абавязкаў перадіншым бокам (напрыклад, паміж дамавіком і гаспадаромхаты), да канфліктных сітуацый, калі парушэннечалавекам тэрытарыяльных межаў ці вызначаных правілпаводзін прыводзіць да варожых дзеянняў з боку духаў. Ачасам гэта проста шкодніцкія падкопы «нячысцікаў».

Прастора ў прымхліццах прадстаўлена ў выглядзепэўных локусаў, вылучэнне якіх залежыць ад «месцажыхарства» тых ці іншых «нячысцікаў» (лесавіка,вадзяніка, дамавіка і інш.) або высокай частотнасцісустрэч з імі: лес, балота, рака, мост, сядзібныяпабудовы, скрыжаванні дарог, могілкі і інш. Час упрымхліцах прымеркаваны да гадзіны сутак, калі кантактыз духамі ці іх праявамі адбываюцца найбольш часта:вечар, ноч, світанне, поўдзень і г.д.

Сюжэты прымхліц вылучаюцца надзвычайнайнапружанасцю, бо апавядаюць пра таямнічае, небяспечнае,страшнае. Экспазіцыя прымхліцы можа змяшчаць у сабекароткую «перадгісторыю» з тлумачальнымі элементамі,якая знаёміць слухача з абставінамі, пры якіх адбылосяздарэнне: «Мы спрэжда былі багаты, було ў нас трыццаць коней.Наканец таго заступілі памешчыкі з Масквы, асталась з трыццацітры толькі... Цяперака ацец наш заскучаў, патаму не хватае нам напракармленія…». Або ўяўляе сабой больш кароткі варыянт,які паказвае толькі на час і месца дзеяння: «Вот раз, упіліпаўку … пашоў бацька наш пасля абеда … ўва’він, памаліўся богу ілёг спаць. Скінуў шубу, паклаў у галава, сам абпёрся на руку ізадумаўся аб сваім хадзяйстве, што негдзі чаго ўзяць…». Завязкахарактарызуецца раптоўнасцю: «Удруг яўляецца яму старык:куртка чорная, пояс чорны, на галаве каўпак…»; «Адна кабета …

перастала абсарваваці шчодрыя вечары. Прала яна, прала раз, ажда паўночы. Удруг чуе, што нехта стукае ў вакно…». Дзеяннеразгортваецца імкліва і заканчваецца сціслай, стрыманайразвязкай: «Назаўтра знайшлі спячага смельчака, а пры ім целапана і скарб. Пахавалі пана, і з таго часу быў ужо спакойны»; «Анашыя мужчыны назаўтрае на адным вале дамоў прыбіліся». Уякасці своеасаблівага пасляслоўя могуць сустракаццавыразы, якія яшчэ раз падкрэсліваюць жудасць таго, прашто распавядаецца, тыпу «Страхата, не прывядзі бог», абояшчэ адно запэўніванне слухачоў у сапраўднасціапавядання: «Дак от гэта нам расказвала жанчына ў Смуроцку дай бажылася, што праўда»; «Вы не верыце, а я бачыла сама, далібо-ж тоі».

Сюжэты прымхліц апісваюць тыповыя выпадкі, якіямогуць адбыцца і са слухачамі. Свядомасць носьбітаўвусна-паэтычнай традыцыі змяшчае ў сабе наборпрэцэдэнтных сітуацый (напрыклад, нечысць заманьвае назгубу, ведзьма шкодзіць і інш.), у адпаведнасці з якіміствараюцца і ўспрымаюцца прымхлівыя апавяданні.Пацвярджаюць гэта падагульняючыя заўвагі тыпу «Дак от якнячыстая сіла здзекуецца да дурыць людзей», «Во якія кепікі злюдзей строіў тут калісьці нячысцік», «Дак во як бабападдзелала».

Для прымхліцы характэрна апавяданне ад першай асобы(форма апавядальніка) «Сядзімо мы раз у карчме, пакурваемлюлькі да гамонім аб том, аб сём. Толькі ось улазіць Купрэй і пачынаежаліцца, што яго коні ноччу хтось заезджвае ў хляве...» Гэтастварае эфект атрымання слухачом звестак «з першыхрук», што дае дадатковыя падставы для ўспрымання іх якверагодных, асабліва калі ў тэкст уключаны пераканаўчыязапэўніванні: «...Я сама бачыла от гэстымі самымі вачыма,што на вас пазіраюць. Далібо, што праўда, каб я так свет божыаглядала...». Радзей сустракаецца ў прымхліцах апавяданнеад трэцяй асобы (форма апаведача). Звычайна янавыкарыстоўваецца для паведамлення пра тое, якія бывалівыпадкі сутыкнення са звышнатуральным. У такіх

апавяданнях, як правіла, героем выступае «нейкічалавек», «адзін чалавек», «адна баба» і інш.: «Адзінчалавек, ідучы познім вечарам, убачыў на полі нейкую істоту.Падобная да чалавека, але не мела на сабе шкуры і былі відаць усеўнутранасці. Гэты чалавек так перапалохаўся, што захварэў насухоты і неўзабаве памёр».

У сучасным фальклоры сустракаецца ў якасцістрашылкі.

БЫВАЛЬШЧЫНЫБывальшчына – жанр фальклорнай няказкавай прозы;

фабульнае апавяданне пра неверагодны, містычны выпадак,які адбыўся з героем і можа паўтарыцца з іншымілюдзьмі. У адрозненне ад прымхліцы, у бывальшчыне, якправіла, няма персанажаў ніжэйшай міфалогіі (лесавік,вадзянік, дамавік і інш.). Апавяданне часцей за ўсёвядзецца ад 3-й асобы і можа пачынацца словамі «Старыялюдзі кажуць...», «Расказваюць, нібы ў незапомныячасы...», «Некалі...», адсылаючы да далёкай мінуўшчыны,часам сустракаецца і герой-апавядальнік, які перажыўздарэнне зусім нядаўна: «Аднаго разу ў нядзелю я, паабедаўшы,прылёг на прызбе... да й моцна заснуў. Ось сніцца мне, што нейкістарац кажа, штоб я ўзяў штых да ішоў на капец паміж шляхам іКарпавым альсам... да ўсадзіў штых у зямлю, а ён... стукнуўся абнешта цвёрдае. Прачнуўшыся, ухапіў штых да не то пайшоў, дапроста пабег на той капец...». Да бывальшчын адносяццагісторыі пра заклятыя скарбы, папараць-кветку, вужавукарону і інш.

ВУСНЫЯ АПАВЯДАННІАпавяданне вуснае – празаічны няказкавы фальклорны

жанр, скіраваны на інтэрпрэтацыю падзей, якіяадбываюцца зараз ці мелі месца ў нядаўнім мінулым імаюць статус верагоднасці. Выканаўцы сказаў нярэдказ’яўляюцца сведкамі ці непасрэднымі ўдзельнікамі таго,

пра што яны распавядаюць. Блізкасць мастацкіх тэкстаўвусных апавяданняў да паўсядзённага бытавога маўлення,неўсвядомленасць носьбітамі вусна-паэтычнай традыцыі (ада нядаўняга часу і збіральнікамі) іх мастацкайкаштоўнасці абумовілі перыферыйнае становішча вусныхапавяданняў сярод іншых жанраў вуснай народнай прозы зпункту гледжання завершанасці мастацкай формы твораў.Нягледзячы на гэта, вусныя апавяданні адносяцца дажанраў, якія вылучаюцца высокай прадуктыўнасцю і ў нашчас. Вусныя апавяданні не ствараюць агульнанародных,шырока распаўсюджаных варыянтаў. Яны расказваюццасведкамі, часам пераказваюцца слухачамі, але шырокаганароднага хаджэння не атрымліваюць.

Разнавіднасцямі вусных апавяданняў выступаюцьапавяданні-ўспаміны і сказы, межы паміж якімі частанедастаткова выразныя. Апавяданні-ўспаміны ўяўляюцьсабой мемуары сведкаў прыгонніцтва, ваенных часоў,перыяду калектывізацыі і да. т. п.: «Пры Польшчы, прыпанах у лес за ягадамі хадзілі з такімі бумажкамі, спраўкамі, штоможна збіраць. А я дык вельмі баялася хадзіць і з міне ўсесмяяліся..». У сказах аповед вядзецца часцей за ўсё адпершай асобы і прысвечаны ён выпадкам з асабістагажыцця: «Раз у мяне ўнучка была. І во прыйшлі каровы, я падаіла, аяна: “Бабушка, я пайду пагуляю” – “Ідзі”, – кажу… Пайшла – няма,няма. Ой, а выйшла хмара. І ўсё маланка накрыж… Есьлі накрыж – тоўжэ недзе стрэліць гром… Бяру палку ў рукі і выходжу на вуліцу.Прыходжу, а там… ой, каля крыжа танцы! А іх там… Хлопцы,матацыклы, і гэтую музыку: тык-тык… Гэта ж цяпер музыка такаявот. Гэта не даўнейша музыка! Я кажу: “А ну ўсе па дамам! Што выпроціў Божай волі пастроілі танцы?”»

Паколькі сюжэты вусных апавяданняў часцей за ўсёзаснаваны на здарэннях, якія на самай справе адбывалісяз апавядальнікам або яго блізкім ці добра знаёмымчалавекам, і расказваюцца як жыццёвыя гісторыі, томастацкі свет гэтых твораў будуецца ў найбольшайпадобнасці да рэальнага свету. У творах гэтага жанру не

выяўляецца цікаўнасці да звышнатуральнага свету (як упрымхліцах) ці да падзей далёкага мінулага (як улегендах). Жанравая карціна свету вуснага апавяданняўяўляе сабой інтэрпрэтацыю «па гарачых слядах»сацыяльна-палітычных, сямейна-бытавых адносін іразгортваецца ў мастацкі свет твора праз сэнсавы цэнтр,у якім знаходзіцца герой (часцей за ўсё герой-апавядальнік) і здарэнне, якое з ім адбылося. Самоздарэнне і звязаныя з ім персанажы і рэчы падаюцца празпрызму адносін да іх героя, яго так званага«індывідуальна-суб’ектыўнага» погляда і прыватнагажыццёвага досведу, за якім, зразумела, знаходзяццатрадыцыйныя ўяўленні калектыву.

Тэксты вусных апавяданняў невялікія па аб’ёме і ўпераважнай большасці змяшчаюць адзін эпізод: «Ехалі мы разз дзедам Парфёнычам па дровы ў лес. А блізка з вёскай рубіць жанільзя, то і заехалі далёка. Так далёка, што і к партызанскімбліндажам заехалі. Ну, яны і далі па нас з кулямётаў. А наш коньспужаўся ды як рванець! Мы – кулдык з яго. Так-та. А каня потым ажу вёсцы спаймалі. А дзеду Парфёнычу ногі пасеклі кулямі».

Кампазіцыйна развіццю дзеяння ў вусных апавяданняхпапярэднічае больш або менш разгорнутая экспазіцыя,якая паказвае на час і месца дзеяння. У параўнанні злегендамі, дзе апавядач імкнецца дакладна пазначыцьмесца і час здзяйснення падзей, у сказах назіраецца«дакладнасць даты»: звычайна год ці год і пара года:«Було мне, донькі, у ту пору трыццаць гадоў. А мужычка майго аж у1941 годзе забралі ў армію. Ох, і нагаравалася я. Чацвёра дзяцейтрэба было на ногі паставіць…»; «Когда нас спалылы в 1944 году,мы пережылы в соседней деревне зиму, в землянцы…». Месца ждзеяння абазначаецца не настолькі дакладна, як ўлегендах (аж да ўзгорачка або камня пры дарозе), абольш агульна: вёска, паселішча, горад: «Был в 1910 году вДнепропетровске у помещика на черепичном заводе…»

Сюжэтнае дзеянне ў вусных апавяданнях носіцьхарактар здарэння: яно адрозніваецца адзінкавасцю, часта

выпадковасцю, а яго наступствы маюць значнасць звычайнатолькі для самога героя. «Ось як мы жылы. Пошол муй чоловікдо врача – і’дэ пан наш порічскій. Да він здраў з нево шапку і піджак,да й прыйшоў мой чоловік голы. Бо не разрешалы ходыты там, гдепаны ходылы. Пошол на другі дэнь до пана да просіць аддаць шапкуда піджака. Да туй і гаворыць: аддай шапку дурню».

Мастацкі свет вусных апавяданняў мае «суб’ектыўна-індывідуальную» афарбоўку, дзе галоўнае месца належыцьгерою, абставінам яго прысутнасці ў гэтым свеце і ягоадносін да апошняга. Таму тэксты сказаў не простападаюць звесткі, дзе і калі адбылося пэўнае здарэнне,але амаль заўсёды ўказваюць на асабістыя абставінымесцазнаходжання героя, колькі яму было гадоў на тойчас і інш. Акцэнтуецца ўвага і на адчуваннях героя:«Цяпер старыя во. Работай усё завалена. Абоі соладам селі, і рабі якхочаш. Пенсію не палучаю, толькі пяць рублей як дамахазяйка. Укалхозе рабіла падзённа і дзяцей глядзела, не кінуць жа іх, як шчанятпад заборам. Хварэлі яны часта... »

Стыль вусных апавяданняў характарызуеццаканкрэтыкай дэталяў самага рознага кшталту: аддакладнай даты пэўнага здарэння да ўнутранага станугероя ў вызначаныя моманты. «Жыццепадобнасць» выступаестылеўтваральным прынцыпам вусных апавяданняў: «У мянебыло сем дзяцей. Кушаць нічога не было. Карова мала давала малака.Хлеба давалі грамы. Думалася: “Госпадзі, ці прыйдзецца хлебца есцідосыта”. Бывала, іду палоць картошку, і вочы мае не глядзяць і ўсётут... Цяпер лепей жыць. Калі дбаеш, дык і маеш».

БЫВАЛІЦЫБываліца – празаічны няказкавы жанр фальклору;

рэалістычнае, сюжэтна аформленае, фабульнае апавяданнепра тое, «што ў жыцці бывае», жыццёвая гісторыя. Уадрозненне ад бывальшчыны ў бываліцы пераважае побытавыматэрыял. Сюжэт можа быць прыгаданы выканаўцам з любойнагоды, у любым месцы: рыбацкія, паляўнічыя, вайсковыя,

любоўныя гісторыі, кур’ёзныя выпадкі і інш. Бываліцы –жанр надзвычай прадукцыйны і ў цяперашні час.

АНЕКДОТЫАнекдоты займаюць адметнае месца ў сістэме жанраў

народнай прозы, абумоўленае іх тэкставай спецыфікай.Тэкст анекдота фіксаваны і ў працэсе свайгофункцыяніравання не ствараецца кожны раз нанова, аўзнаўляецца. Па вызначэнні Е. Я. Шмялёвай і А. Дз.Шмялёва, якія даследавалі анекдот у якасці маўленчагажанру, гэта «квазінаратыўны маналагічны тэкст ... здвухчасткавай структурай: больш доўгі зачын, потымкароткі і нечаканы канец, які вымушае слухачапераінтэрпрэтаваць пачатак анекдота. У неадпаведнасціпачатку і канца анекдота – яго соль» [Шмелёва, Е. Я.,Шмелёв, А. Д. Русский анекдот: Текст и речевой жанр.М., 2002., с. 131].

Жорстка зададзеная схема анекдота, якая імкнеццаўкласціся ў мінімальны аб’ём тэксту, абумоўліваеасаблівасці будовы яго мастацкага свету, таксамаабмежаванага да мінімуму. Таму часцей за ўсёанекдатычныя сітуацыі абагулена схематычныя, аперсанажы падкрэслена безасабовыя і ўяўляюць сабоймаскі: пан, войт, мужык, баба, кум ці проста чалавек:«Да войта прынесла баба піражкоў. Ён ёй кажа: “І навошта былонесці? Твае дзеткі зласавалі б”. – “Ды ешце, пане начальнік, – адказваебабка, – я дзеткам скажу, што свіння паела”».

Мадэліраванне мастацкага свету анекдота адбываеццаадпаведна вызначанай схеме, якая, згодна з працай Е. Я.і А. Дз. Шмялёвых, мае наступны выгляд: «Спачаткузадаецца пэўная сітуацыя, кантэкст дзеяння (гэтанеабавязковая частка), потым расказваецца гісторыя,падобная на задачу, якая мае некалькі рашэнняў, затым ўапошняй фразе даецца нестантартнае, «гумарыстычнае»рашэнне гэтай задачы» [тамсама, с. 27]. Пры гэтымакцэнт жанравым мысленнем стваральнікаў робіцца

менавіта на нечаканасці, парадаксальнасці і дасціпнасці«рашэння”, якое і змяшчае ў сабе «соль» анекдота: «“Ці небачыў, васпан, бягучага зайца?” – пытае паляўнічы аратая. “Ага,бачыў”. – “Ці даўно бег?” – “А ўжо, пэўна, тыдні два будзе”». Важнайхарактарыстыкай мастацкага свету анекдотаў з’яўляеццатаксама наяўнасць у якасці матэрыялу для сюжэтнайбудовы ўнутрыкультурных стэрэатыпаў самага рознагакшталту: сацыяльнай іерархіі і адпаведных паводзін,гендэрных і сямейных узаемаадносін, працоўных норм іінш.

Мастацкі свет анекдотаў мадэліруецца жанравыммысленнем носьбітаў вусна-паэтычнай традыцыі адметнымчынам: акцэнт робіцца на сутыкненні розныхсветаразуменняў герояў або героя і апаведача, моманценеадпаведнасці, які ўскрывае схаваны сэнс і вымушаеслухача пераінтэрпрэтаваць змест анекдота. Своеасаблівыдыялог прынцыпова розных поглядаў на вызначануюсітуацыю або розных адносін да жыцця фарміруе мастацкісвет анекдота і структуру яго тэксту, ён жа з’яўляеццавызначальным і для стылю мастацкага выказвання гэтагажанру: «“Уставай, стары, пеўні ўжо крычаць!” – “Не трэба нам угэту справу ўмешвацца...”» Жанравае выказванне анекдотаімкнецца да мінімізацыі маўленчых сродкаў і можа быцьзведзена да «рытарычнай мяжы”, у якасці якой выступае«камічная апафегма, г. зн. дасціпны выраз”: «“Кума, як тыдумаеш, што раній було – яйко ці курыца?” – “Э, кумэ, раній усёбыло”».

ПАРЭМІЙНАЯ ПРОЗАПарэміялогія (ад грэч. paroimia – прыказка) – гэта

галіна фалькларыстыкі, якая вывучае парэміі (прыказак,прымавак, прыкмет, велерызмаў, павер’яў і іншыхвыказванняў).

ПРЫКАЗКІ І ПРЫМАЎКІПрыказка – гэта шырока ўжываемы ў гутарковай мове

ўстойлівы народны выраз-афарызм, які ў завершанай,сціслай, найчасцей вобразна-паэтычнай форме і пераважнаў пераносным сэнсе, абагульняючы шматвяковы жыццёвывопыт народа, выказвае катэгарычнае меркаванне пра тыяабо іншыя гаспадарчыя, сацыяльна-гістарычныя і бытавыяз’явы, характарызуе і ацэньвае іх, павучае і даепрактычныя парады (паводле М. Я. Грынблата).

Прымаўка – гэта тыя ж шырока ўжываемыя ўстойлівыянародныя выразы, якія вобразна і трапна характаразуюцьтую або іншую падзею ці асобу, але толькі ў дадзенымканкрэтным выпадку бз абагульненняў і вывадаў з іншыханалагічных сітуацый ці чалавечых паводзін(паводлеМ. Я. Грынблата). Таму прымаўкі ў большасціжартаўлівыя, дасціпныя і ім ў большай меры ўласцівыгумар, сатыра ў параўнанні з прыказкай.

Сёння існуе некалькі тыпаў класіфікацый прыказак іпрымавак:

1. Алфавітная класіфікацыя патрабуе размяшчэнняпрыказак і прымавак у алфавітным парадку ў залежнасціад пачатковых літар першага слова.

2. Класіфікацыя па апорных словах мае на ўвазеразмеркаванне прыказак і прымавак па тых вузлавыхсловах, з якіх дадзенае выказванне складаецца.

3. Манаграфічная класіфікацыя будуецца нагрупіроўцы прыказак і прымавак па месцы ці па часе іхзбірання ці збіральніку.

4. Генетычная класіфікацыя падзяляе матэрыял папрызнаку паходжання (у залежнасці ад мовы, народа).

5. Тэматычная класіфікацыя мае на ўвазеразмеркаванне прыказак і прымавак у залежнасці ад тэмы,г. зн. зместу.

На нашу думку, найбольш дасканалай класіфікацыяйз’яўляецца апошняя. У межах яе выдзяляюцца наступныяраздзелы:

1. Прырода, гаспадарчая дзейнасць і праца;2. Матэрыяльны быт;3. Грамадскае жыццё;4. Сям’я і сямейны быт;5. Духоўнае жыццё;6. Чалавек, яго якасці, мараль;7. Розныя павучанні, жыццёвыя назіранні.Безумоўна, трэба ўлічваць тую акалічнасць, што адна

і тая ж прыказка ці прымаўка можа належыць да адной цінекалькіх груп з-за яе шматзначнасці.

ЗАГАДКІЗагадка – гэта іншасказальнае вобразнае апісанне

якога-небудзь прадмета або з’явы на аснове падабенствапаміж тоесным прадметам, які трэба адгадаць, і тым, якізамяняе яго ў загадцы (паводле А. Гурскага). Янапрадстаўляе сабой мудрагелістае пытанне,пераважнавыражанае ў форме метафары, у якой загадваемы прадметможна распазнаць па сходных адзнаках.

Сёння існуе некалькі тыпаў класіфікацый загадак:1. Алфавітная класіфікацыя патрабуе размяшчэння

загадак у алфавітным парадку ў залежнасці ад пачатковыхлітар першага слова.

2. Класіфікацыя па адгадцы.3. Манаграфічная класіфікацыя будуецца ў залежнасці

ад месца ці часў іх збірання ці збіральніку.4. Генетычная класіфікацыя падзяляе матэрыял па

прызнаку паходжання (у залежнасці ад мовы, народа).5. Тэматычная класіфікацыя мае на ўвазе

размеркаванне загадак у залежнасці ад тэмы, г. зн.зместу.

На нашу думку, найбольш дасканалай класіфікацыяйз’яўляецца апошняя. У межах яе выдзяляюцца наступныяраздзелы:

1. Прырода і чалавек;2. Гаспадарка і матэрыяльны быт;3. Грамадскі і сямейны быт;4. Культура;5. Загадкі-жарты, загадкі-задачы;6. Загадкі савецкага часу.

ВЫСЛОЎІЗгодна з класіфікацыяй, прынятай у томе з серыі БНТ

«Выслоўі» (Мінск, 1979). Яе рапрацаваў складальнік томаМ. Я. Грынблат. У беларускай фалькларыстыцы выслоўіамаль не даследаваны. Па сутнасці, беларускіфальклырыст М. Я. Грынблат упершыню вынайшаў ісістэматызаваў вялікую колькасць тэкстаў, вызначыў відывыслоўяў, апісаў іх характэрныя рысы.

Віды выслоўяў (паводле М. Я. Грынблата):1. Трапныя, смешныя і ўстойлівыя выразы: «А мо

табе даць кашы бфрозавай?», «Давалі да з рук непускалі», «Пашоў сабакі пасвіць», «Цішком з мяшком» іг. д.

2. Скорагаворкі: «Дзятлы дзюбамі дзяўблідзеравіну», «Затпрукаў пан Тпрут-Пруткевіч», «Каласыкаласавалі, каласавалі, выкаласаваліся», «Уцякай,цецеручыха, з цецецручанятамі» і да т.п. Маюцьпавучальную функцыю.

3. Жарты і каламбуры: «Гарэлка не дзеўка, нецалуй», «Дай сала хлеб даесці», «Ешце з хлебам. – Анічога, добра і з пірагом», «Слава богу! – Сала богу, ашкваркі мне» і г. д. Функцыя забаўляльная, пацяшальная.

4. Тосты: «Дай, божа, разам двое: шчасця іздароўя», «Каб дачакалі цешыцца з унукаў», «Добра жыцьда не тужыць». Функцыя магічная.

5. Вясельныя прыгаворкі: «Дару торбу грэчкі, кабне было між маладымі спрэчкі», «Дару чатыры падушкі,каб мелі чатыры дачушкі» і да т. п. Магічная функцыя.

6. Вітанні і зычэнні (пры розных абставінах, якіятрэба пазначаць): «Добры вечар вам у хату!», «Аставайсяздаровы!», «Спор у працу», «Умалотна вам», «Паходнавам!», «Лёгкі дух! Добра папарыцца!», «Час добры надарогу!» і г. д. Таксама генетычна звязаны з бытавоймагіяй.

7. Зычэнні-засцярогі: «Не проці ночы кажучы»,«Барані бог!», «Не ровен час!», «Не ў вашай хацеспамінаючы!» і інш. Магічная функцыя.

8. Ветласць, ласкавасць: «Ласкава просім!»,«Адкушайце з намі», «Мой ты галубок!», «Дзядулічка тымой!», «Яблычак мой салодзенькі!» і да т. п.Камунікатыўная функцыя.

9. Прысяганні: «Далібог!», «Каб я скрозь зямлюправаліўся!», «Хай мне тое, што я табе зычу!». Магічна-прававая функцыя.

10. Праклёны: «Бадай яго ліха ўзяла!», «Каб табе наязык скула села!», «Няхай нашы ворагі плачуць!» і пад.Магічная функцыя.

– Несапраўдныя праклёны: «Каб рак убрыкнуў!», «Кабты на вадзе спёкся!».

– Адкляцці тыпу «На цень сваю брашы!», «Цыпун табена язык!», «Каб твае клятвы на сухі лес!».

11. Ганьбаванні і абзыванні: «Вот дзе жабянёпрацмўнае!», «Здыхліна паганая!», «Малатарня пустая!»,« Чортаў сын!» і інш. Інвектыўная функцыя.

12. Дражнілкі-кепікі: «паўлюк сеў на крук», «Тэклявылецела з пекла». Інвектыўная функцыя.

13. Параўнанні: «Завіхаецца як на паповай талацы»,«Куслівы як сляпень», «Панесся як жару пад хвостнасыпалі», «Поле як мора», «Спіць як пасля вірмашу» ішэраг іншых. Ацэначная функцыя.

М. Я. Грынблат не аднёс да выслоўяў прыкметы іпавер’і. Пра іх асобная гаворка.

ПРЫКМЕТЫПрыкметы – экстражанр фальклорнай парэмійнай прозы

з пераважна прагнастычнай функцыяй.На сённяшні дзень прапануецца некалькі класіфікацый

прыкмет.І. Тыпы прыкмет вызначаюцца ў залежнасці ад

«паводзінаў» прыродных і культурных элементаўакаляючага свету чалавека, на аснове якіх можнапрадказаць будучыя падзеі і з’явы:

1. Метэаралагічныя і іншыя прыродныя з’явы;2. «Паводзіны» матэрыяльных прадметаў і аб’ектаў

(раслін, агню, розных артэфактаў);3. Паводзіны прадстаўнікоў фауны, жывёл, птушак і

інш.;4. Паводзіны людзей;5. Пачуцці цела.ІІ. Тыпы прыкмет выдзяляюцца ў залежнасці ад

«сітуацыі» сустрэчы чалавека з пэўнымі аб’ектамі ісуб’ектамі. Пры гэтым улічваюцца не так «паводзіны»элементаў акаляючага свету, як харатар ўзаемадзеяннячалавека з гэтымі элементамі. Ядро твораў – наступныядзясловы:

1. Сустрэць (бачыць);2. Знайсці;3. Атрымаць;4. Злавіць, забіць (жывёлу).ІІІ. Крытэрый класіфікацыі – інфармацыя, якая

змяшчаецца ў саміх прыкметах. Нягледзячы на сваюразнастайнасць, прыкметы даюць даволі абмежавануюколькасць магчымых варыянтаў прадказання будучых падзейі з’яў.

1. Прыкметы з указаннем на спрыяльны ці нспрыяльныхарактар прадказання. Інфармацыя адносіцца выключна да

чалавечага жыцця і дзейнасці. Часам прадказаннефармуліруецца даволі абстрактна: добра/дрэнна.Інфармацыя можа быць больш канкрэтнай: лексемыдобра/дрэнна замяняюцца іншымі паняццямі, якія лёгкамогуць быць атлумачаны з пункту гледжанняспрыяльнасці/неспрыяльнасці:

Жыццё/смерць; Здароўе/хвароба; Поспех/няўдача ў дзейнасці; Багацце/бедната, сытасць/голад; Радасць/смутак;2. Прыкметы, у якіх інфармацыя пра нейкія падзеі

ці з’явы не мае ацэнкі спрыяльнасці/неспрыяльнасці: Прыкметы-прадказанні прыродных з’яў; Прыкметы-паведамленні пра падзеі чалавечага

жыцця:а) візіт госця;б) паездка;в) вяселле;г) нараджэнне.

3. Прыкметы-звесткі аб намерах пэўных суб’ектаў уадносінах да чалавека, аб іх жаданнях, настроі.

У практычных мэтах мы будзем прытрымліваццанаступнай класіфікацыі прыкмет:

1. Прыкметы, звязаныя з жыццём прыроды;2. Прыкметы, звязаныя з жыццём чалавека.Прыкметы фіксуюць змяненні, якія могуць адбыцца ў

стане прыроды як такой або ў жыцці чалавека яксацыяльнай асобы. Пры гэтым прымаем да ведаманаступнае: як прыродныя з’явы могуць быць індыкатарамізмен у жыцці людзей, так і паводзіны людзей(наўмысленныя або неўсвядомленыя) могуць сігналізавацьаб будучых падзеях у прыродзе (хтосьці забіў жабу –чакай дажджу).

ПАВЕР’ІПавер’і – экстражанр фальклорнай парэмійнай прозы,

заснаваны на прымхлівых, містычных уяўленнях.На жаль, для павер’яў на сённяшні дзень таксама не

існуе агульнапрынятай клафікацыі. На нашу думку,найбольш прыдатнай класіфікацыяй павер’яў з’яўляеццанаступная:

1. Павер’і, звязаныя з міфалагічнымі з’явамі;2. Павер’і, звязаныя з жыццём прыроды;3. Павер’і, звязаныя з жыццём чалавека.

ТЛУМАЧЭННІ СНОЎТлумачэнню сноў ва ўсе часы і ва ўсіх народаў

адводзілася вялікае значэнне. Усім вядома, яктрапятліва адносіліся да сваіх сноў цары і правадыры,раіліся са сваімі аракуламі. Аднак і сярод простаганарода з даўніх часоў былі распаўсюджаны тлумачэнніэлементаў сноў, якія ў сваю чаргу сталі асновай такзваных «соннікаў», або тлумачальнікі сноў.

Соннікі тэматычна дзеляцца на некалькі раздзелаў узалежнасці ад элемента сну: паветра, вада, зямля, неба,збудаванні, святло, часткі цела чалавека, яго адзенне,жывёлы, птушкі, людзі, рыбы, казачныя істоты, рэчы,прадметы, ежа, расліны, дзеянні, адносіны і інш.

ДА РАЗДЗЕЛА «Баладныя песні»

БАЛАДНЫЯ ПЕСНІ (БАЛАДЫ) Баладныя песні – адзін з самых яркіх фальклорныхжанраў. Калі вам падабаюцца гісторыі пра незвычайныяпадзеі, нечаканыя павароты лёсу, пра моцныя пачуцці,вернасць і здрадніцтва, калі вас цікавяць таямніцычалавечай душы і нязведаныя сілы, якія кіруюць учынкамі

чалавека, калі ў вас ёсць жаданне разабрацца ў прычынахканфліктаў паміж бацькамі і дзецьмі, братамі ісёстрамі, даведацца пра розныя варункі, у якіх могуцьапынуцца закаханыя, то вы, безумоўна, звернеце ўвагу набаладныя творы. Што такое балада? Балады – эпічныя сюжэтныяпесні аб драматычных ці трагічных падзеях у сферыасабістага і сямейнага жыцця чалавека.

Герой баладных песень – чалавек прыватны. Ягосацыяльны статус няпэўны, імя, як правіла, непазначана, ён – увасабленне гендэрнай ролі, таму ўбаладах дзейнічаюць сын, дачка, маці, брат, сястра,бацька, муж, жонка, бандароўна, вайтоўна, князёўна,хлопец, дзяўчына, нявестка, залвіца, дзевер і г. д.

Фон баладных сюжэтаў – сацыяльна-бытавое ігістарычнае жыццё народа.

Праблематыка балад выключна маральна-этычная.Цэнтральная тэма – асоба ў сітуацыі маральнага выбарупаміж дабром і злом, вернасцю і здрадай, пачуццямі іабавязкам, высакароднасцю і зламыснасцю, дабрадзействамі злачынствам.

Баладны сюжэт не ведае шчаслівага канца. Станоўчыяперсанажы, як правіла, гінуць, але на іх баку застаеццамаральная перамога над злачынцамі. Пафас баладныхтвораў трагічны або драматычны. Балады былі першым фальклорным жанрам, якіскіраваў увагу на лёс асобнага чалавека, драматычныя ітрагічныя калізіі сямейнага жыцця. Згодна з пашыраныммеркаваннем, росквіт баладных песень пачынаецца з ХІІІст. Яны былі вельмі папулярнымі на працягу ўсягоСярэднявечча і выдатна выканалі сваю культурную місію –легалізавалі тэму прыватнага жыцця ў сапраўдных, хоць івыключных, жыццёвых падзеях. Праўда, іх героі –маўклівыя сведкі ўласнай гісторыі. Вядома, калі-нікалімы чуем іх голас, яны, бывае, размаўляюць, але, па

сутнасці, словы належаць не ім самім, а фальклорнамуаўтару, які перадае мову персанажаў.

Тэрмін «балада» прыйшоў на нашы землі ў эпохурамантызму з Заходняй Еўропы. Напачатку яго падхапіліпісьменнікі. Балады займаюць прыкметнае месца ўтворчасці А. Міцкевіча, Я. Чачота, А. Грозы, Т. Зана ііншых паэтаў. Яны ўраджэнцы нашай зямлі, але пісалі па-польску, ахвотна карыстаючыся беларускім фальклорам.Праўда, у сваіх знакамітых фальклорных зборніках, дзепададзена каля 50 сюжэтных тыпаў балад, Я. Чачотвыкарыстоўвае назву «думка». Гэта пэўным чынам сведчыцьна карысць ранняга разумення асаблівага становішчабаладных песень сярод іншых твораў.

Потым тэрмін «балада» сталі ўжывацьлітаратуразнаўцы. У дачыненні да фальклорных твораў,якія адрозніваюцца ад звычайных лірычных песень, ягопрапанаваў вядомы збіральнік рускага фальклоруП. В. Кірэеўскі. Аднак ва ўсходнеславянскайфалькларыстыцы тэрмін «балада» замацаваўся толькі ўХХ стагоддзі, і таму не варта ужываць яго ў размовах зінфармантамі.

У свядомасці народных выканаўцаў існуе своеасаблівыэмацыянальна-змястоўны вобраз песень-балад. Згодна зпамерам іх вылучаюць у асобную групу доўгіх песень.Лічыцца, і гэта правільна, што яны ўзніклі вельмідаўно, – адсюль назва даўнія песні. Па адпаведнасці іхзместу жыццёвай праўдзе балады характарызуюцца якпраўдзівыя, жыцельныя песні. А стаўленне спевакоў дадраматычных падзей, аб якіх гаворыцца ў творах,перадаецца праз азначэнні смутныя, жаласныя песні. Такім чынам, балады з’яўляюцца адметным відамжанру песні. Асноўныя жанравызначальныя рысы балады,якія адрозніваюць яе ад іншых песенных відаў,наступныя: трагічны або драматычна напружаны сюжэт,тэматычна звернуты да перыпетый асабістага, сямейнага іграмадскага жыцця, прычым апошняе падаецца праз лёс

асобы; своеасаблівы лірызм, звязаны з эмацыянальнымстанам персанажа; адсутнасць лірычнага героя;антытэтычнасць персанажаў і іх тыпалагічны склад;абавязковая наяўнасць ахвяры або пацярпелага персанажа.

Вылучаюцца тры гістарычныя тыпы балад:1.Міфарытуальныя балады.2.Класічныя балады.3.«Новыя» балады.

Міфалагічныя балады – група балад, у якіхвызначальную ролю выконваюць міфалагічныя матывы. Гэтывід балад аб’ядноўвае этыялагічныя песні-міфы, г. зн.міфы, у якіх закладзена тлумачэнне паходжання асобныхраслін, камення, жывёл; песні, якія захоўваюць матывыператварэнняў чалавека ў расліну, жывёлу, птушку,прадметы жывой прыроды. У міфалагічных баладахпраступае архаічная светапоглядная аснова,адлюстроўваюцца старажытныя ўяўленні, вераванні іўзаемаадносіны, увасабляецца вера ў метамарфозу, у моцчарадзейнага слова, чары, у праўдзівасць сімвалічныхзнакаў-прадказанняў, прарочых сноў, у незваротнасцьлёсу і да т. п. Шматлікія міфалагічныя матывы, якіяарганічна ўплятаюцца ў сюжэтную тканіну беларускіхбалад, знаходзяць аналогіі ў фальклоры іншыхіндаеўрапейскіх народаў. Яны мелі пачатак у духоўнайкультуры старажытных народаў: хетаў, элінаў, рымлян іінш. Асноўны змест такіх балад, іх унутраны пафаснакіраваны на высвятленне сямейных канфліктаў,асабістых адносін. Рытуальныя балады характарызуюцьвысокую ступень развіцця каляндарнай абраднасці, калі ўёй фальклорным спосабам, але ўжо праз сюжэтныя песні-карагоды, перадаваўся прэцэдэнтны міфалагічны тэкст,які падлягаў актуалізацыі. Рытуальныя балады не толькішчыльна звязаны з міфалагічнымі, але маюць з іміагульныя сюжэты. Іх перакрыжаванне тлумачыцца тым, шторытуал, г. зн. унутраны змест абраду, заўсёды ўяўляесабой узнаўленне нейкай прэцэдэнтнай міфалагічнай

падзеі. Для каляндарнай абраднасці, у межах якойіснавалі карагодныя песні-балады (традыцыя карагодаўамаль знікла), уласцівы тры галоўныя міфалагемы: зямля-маці, свяшчэнная ахвяра і свяшчэнны шлюб. Часам яныаб’ядноўваюцца ў межах аднаго сюжэта, а часам існуюцьпаасобку. Склад міфарытуальных баллад: 1. Уласна міфалагічныя балады. Іх асноўныміфалагічны матыў – ператварэнне гераіні (маці, дачкі,нявесткі, жонкі) у птушку (зязюлю, ластаўку, салавейкуі інш.), радзей – у кветкі, дрэвы, каменні, рэчкі іг. д.

2. Уласна рытуальныя балады. Іх асноўная ідэя – віна(часта ўяўная) і пакаранне персанажа з наступнымператварэннем, разарваннем.

3. Рытуальна-міфалагічныя балады. Іх разнавіднасцінаступныя:

а) казачныя балады, матывы і канфлікты якіхсупадаюць з матывамі і канфліктамі казак (напрыклад,матыў шлюбнага спаборніцтва, канфлікт мачахі зпадчаркай і пад.);

б) легендарныя балады, якія арыентуюцца нахрысціянскія легендарныя сюжэты і хрысціянскую мараль(пра святую Алену, пра Юр’я і Цмока, дзеўку-дзетагубніцу);

(Казачныя і легендарныя балады – група твораў,характэрнай асаблівасцю якіх з’яўляецца наяўнасцьэлементаў дзівоснага, надзвычайнага, надпрыроднага.Гэта набліжае іх да балад міфалагічных, але яны маюцьсваю адметнасць. Так, у казачных і легендарных баладахпобач з чалавекам дзейнічаюць звяры (ваўкі-нянькіразмаўляюць над дзіцем), неадушаўлёныя прадметыпраяўляюць волю (труна прамаўляе, патрабуе цела), па-свойму дзейнічаюць такія персаніфікацыі, як «гора»,«доля», «смерць» (сюжэты «смерць – памочніца мужа»,

«смерць – памочніца нявесткі», «вятры – памочнікіжонкі» і інш.).

в) балады з загадкамі, ідэя якіх – вытрыманаевыпрабаванне; г) карагодна-гульнявыя балады з матывамі выбару пары,перавагі мілага над іншымі персанажамі (На еўрапейскайтэрыторыі баладныя песні вызначаліся генетычнай сувяззюз танцамі і карагодамі, але толькі частка з іхвыпрацавала карагодны квазісюжэт, пабудаваны нашматразовым паўтарэнні апавядальнай часткі, якіразгортваецца дзякуючы ўключэнню іншага персанажа.Звычайна гэта члены сям’і, пачынаючы з бацькоў, алеапошні персанаж – мілы або мілая. Ідэя «мілы даражэй зародную сям’ю», «мілы лепшы за родных», «дары мілагакаштоўнейшыя за дары сваіх» і падобныя арганічная длякаляндарнай абраднасці, асабліва яе веснавой часткі.Нездарма ў каментарыях збіральнікаў балады з гэтайідэяй ёсць пазнакі: «спявалі на Вялікдзень», «вясельнаяпесня», «гадавыя песні», «велікодная», «карагодная»,«калядная або вясельная»).

Да класічных балад адносяцца балады гістарычныя інавелістычныя.Склад класічных балад

1. Гістарычныя балады, у якіх лёс асобнага чалавекападаецца як залежны ад гістарычных акалічнасцей (набегіі войны, палон і продаж у няволю, сутыкненні з татараміі г. д.). (Адметнасць гістарычных балад у тым, штоканфлікт у іх абумоўлены не акалічнасцямі сямейныхстасункаў, а пэўнымі гістарычнымі абставінамі. Героямітут могуць выступаць тыя ж дзяўчына або хлопец, якіхсватаюць за нялюбых, з той розніцай, што «нялюбымі»выступаюць чужынцы татары, якія у выніку бяруцьдзяўчыну супраць яе волі, або турэцкі цар, што хочааддаць сваю дачку за «слаўнага рыцара Байду», але тойвыбірае лепш смерць, чым шлюб з царэўнай-паганкай.Паланёная дзяўчына, якую вядуць у чужую старану, хоча

пазбавіць сябе жыцця, тое самае хоча зрабійь імаладзіца, што вымушана жыць у сям’і татарына, і г. д.

Гістарычныя балады трэба ўмець адрозніваць адгістарычных песень. Апошнія блізкія да балад сюжэтамі ічаста трагічнай афарбоўкай, але адрозніваюцца тым, штозвяртаюцца да канкрэтных падзей (напрыклад, асадаКрычава татарамі). У баладах жа ўвага скіравана наперажыванні героямі пэўных падзей. Нават калі героемвыступае князь, ён паказваецца ў сваіх асабістых,сямейных стасунках, а не дзяржаўнай дзейнасці.Гістарычныя песні робяць акцэнт на патрыятычных ігістарычных ідэях, а балады сканцэнтраваны на выражэннімаральных ацэнак персанажаў, яны абараняюць права навыяўленне пачуццяў і жаданняў асобнага чалавека).

2. Навелістычныя бытавыя балады. Іх тыповыя тэмы –сямейныя канфлікты, прыгоды і нягоды кахання, стасункіпаміж братам і сястрой, своеўладства і сваявольства,забойства і атручванне, тыповыя персанажы – ахвяры,абгавораныя, нявінна гнаныя і пад. Гэта самая вялікаягрупа баладных песень. Усе падзеі ў іх падкрэсленажыццёвыя, аднак выпадкі, апісаныя ў творах, нечымадметныя – ці то абставінамі, ці то паводзінаміперсанажаў. Уся рэальнасць звычайнага жыцця перадаеццаў навелістычных баладах выключна праз адхіленні. Увагаканцэнтруецца або на выпадковых трагічных здарэннях панеасцярожнасці, неабачлівасці, залішняй даверлівасцісамога чалавека, або на трагедыях, якія адбываюцца падціскам абставін, калі злачынства, можна сказаць,вымушанае. Адна справа, калі дзяўчына ненаўмысна падаеў ваду (мора, рэчку) і патанае, зусім іншая, калі янатопіць дзіця, народжанае ў дзявоцтве, ці сама кідаеццаў ваду, бо баіцца зняславіць сям’ю, ганьбы, людскогапрысуду. Ахвярамі ўласнай лёгкадумнасці становяццадзяўчаты, якія паддаюцца на ўгаворы казакоў, матросаў,чужаземцаў, згаджаюцца на вандроўку і гінуць. Паэтыка

навелістычных балад адметная тым, што пакуты і смерцьгерояў служаць выкрыванню зла, несправядлівасці,дэспатызму і тых душэўных заганаў, якія штурхаюцьчалавека на злачынства.

«Новыя» баладыАдметная рыса «новых балад» – ярка выражаны

сацыяльны канфлікт. Такія, напрыклад, балады пра панаКанеўскага і Бандароўну, пра князя Валконскага, ягожонку і яе каханка Ваньку-ключніка, пра халопа іпанскую дачку. Другая рыса – новыя персанажы, якіх небыло ў класічных баладах (напрыклад, салдат, герой,партызан, купец і пад.), і новы гістарычны фон.

Частка «новых» балад – крыху або значнафалькларызаваныя вершы вядомых паэтаў. У народнаеасяроддзе яны траплялі часцей за ўсё з рэпертуарупапулярных спявачак канца ХІХ – ХХ стст., цыганскіххароў, вандроўных груп, а таксама дзякуючы фоназапісам.

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера пазаабрадавай лірыкі»

ПАЗААБРАДАВЫЯ ПЕСНІ Пазаабрадавыя песні падзяляюцца на бытавыя ісацыяльныя, гумарыстычна-жартоўныя і сатырычныя песні, атаксама на малыя лірычныя жанры – прыпеўкі.

Сярод БЫТАВЫХ песень вылучаюцца любоўныя,сямейныя, сіроцкія, удовіныя, прымацкія, элегічныя творы,звязаныя з пазаабрадавай сферай жыцця чалавека. Кожнаяз тэматычных разнавіднасцей песень мае сваехарактарыстыкі, таму іх магчыма распазнаць і правільнавызначыць.

Любоўныя песні (песні пра каханне) прысвечаны тэмекахання – шчаслівага, нешчаслівага, ідэальнага і г. д.У цэнтры твораў – лірычны герой (дзяўчына ці хлопец),яго эмацыянальна афарбаваныя роздумы, пачуцці і

перажыванні. Формай іх перадачы, як правіла, з’яўляюццаманалагічныя споведзі-прызнанні, споведзі-скаргі,дыялогі. Важны момант у перадачы псіхалагічнай карцінылюбоўнага перажывання належыць пейзажным замалёўкам.

У сямейных песнях распрацоўваюцца тэмы сямейнагадэспатызму і жаночай долі. Асноўныя матывы – сум пароднай хаце і бацьках (праз успаміны і звароты дабратоў і родных), скаргі, слёзы і праклёны прыгнечанайнявесткі, папрокі зяцю ад цешчы, нараканні на мужа-п’яніцу і г. д. Сустракаюцца, хоць і рэдка, песні, дзегаворыцца аб добрым і чулым свёкры і, наадварот, скаргідачкі на бацькоў, якія аддалі замуж далёка ад дому.Асобную групу складаюць песні-аповеды праўзаемаадносіны жонкі і мужа, жыццё з нялюбым (нялюбай)ці старым мужам, нявернасць мужа (радзей – жонкі) іг. д. Названыя творы ў большасці сваёй спявалі жанчыны.

Сіроцкія і ўдовіныя песні прысвечаны тэме няшчаснага,складанага лёсу дзяцей і ўдавы пасля страты бацькоў імужа. Для іх характэрны матывы скаргаў на долю, слёз,пакут у перадачы шчымлівага болю, зварот да памерлых,долі, Бога (Гасподзь Бог навучае сірату, як і дзезнайсці сваю мамку, і г. д.). Форма арганізацыі твора,як правіла, аповедна-дыялагічная.

Прымацкія песні алюстростваюць сямейныя жаночыяпесні, з той толькі розніцай, што ў іх жаліцца на свойлёс прымак, які жыве ў хаце жонкі. Часам сяродпрымацкіх песень сустракаюцца творы жартоўна-гумарыстычныя.

У асобную групу прапануем вылучаць элегічныя песні.Паводле класіфікацыі В. Е. Гусева, названыя песніпадобныя да песень пра каханне, таму што вызначаюццатакім жа лірызмам, перадачай пачуццяў і настрояў. Іхадрозненне – у вобразнай сістэме твора: у элегічныхпеснях суб’ект перажывання (хлопец, дзяўчына) непрадстаўлены, акцэнт змешчаны на апісанні прыроды

(пейзажныя малюнкі), радзей – на інтэр’ер хаты, у іхперадаецца агульны характар перажывання.

Любоўныя песні (песні пра каханне)

СОХНЕ, ВЯНЕ РУЖА-КВЕТКА…

Запісана ў в. Гудзевічы Зэльвенскага раёнаад Л. М. Бублей (1927 г. н.)

Сохне, вяне ружа-кветка – Наварутабе, дачушка,

У зялёным садочку. Ліпавагацвету.

Занядужыла дзяўчына, – Дай мне,мамачка, сменіцы,

Не спіць шосту ночку. Каб неўбачыць свету.

Занядужыла дзяўчына, – Наварутабе, дачушка,

Не ходзіць гуляці. Адсардэчнай болі.

– Чым жа ты хворая, дачушка? – – Дай мне, мамачка,атруты,

Пытаецца маці. Каб неўстаці болей.

– Закружылася галоўка, – Глянь,дачушка ты мая,

Сэрдэнька баліці. Навінаякая:

Ой, не знаю, не ведаю, Каля хатыхлопец ходзіць,

Як мне перажыці. Ў акнопаглядае.

– Дай мне, мамо, тую хустку,Што я вышывала:Адлягла боль ад галоўкі,На сэрцы лёгка стала.

Запісала В. Х. Кніга.

Сямейныя песні

ВЯРБА, ВЯРБА, ДЗЕ ТЫ РАСЛА…

Запісана ў в. Варонічы Полацкага раёнаад Я. П. Літвінавай (1939 г. н.)

– Вярба, вярба, дзе ты расла?Тваё лісцё вада знясла?Тваё лісцё вада знясла?

А я, малада, замуж пайшла,Замуж пайшла за пятага,За п’яніцу праклятага.За п’яніцу праклятага.

Прапіў каня варанога,А сам прыйшоў па другога:– Жана, жана, выкуп каня,Ня выкупіш – пагібну я.Ня выкупіш – пагібну я.

– Ня раз, ня два выкупляла,Шалкову шаль закладала,Шалкову шаль закладала,У зялёным саду начавала.У зялёным саду начавала.

Запісалі Т. У. Буланава, Д. Д. Качаткова,Т. М. Белая, Л. М. Варабей у 1991 г.

Сіроцкія і ўдовіны песні

БАЛІЦЬ ЖА МНЕ ГАЛОВАЧКА…(сіроцкая песня)

Запісана ў в. Пажарцы Пастаўскага раёнаад Н. І. Рэмбальскай (1917 г. н.)

Баліць жа мне галовачка –Чым яе звязаці?Чым яе звязаці?

Далёка мая мамка –Нет каго наслаці,Нет каго наслаці.

Завяжу я галовачкуШоўкавым платочкам.Шоўкавым платочкам.

Пашлю я да мамачкіТры сівых галубочка.Тры сівых галубочка.

Ляці, сівы голуб,Нідзе не садзіся.Ніде не садзіся.

Перад маёй роднай мамкайНізенька скланіся.Нізенька скланіся.

Ляцеў, ляцеў сівы голубСеў вадзіцу піці.Сеў вадзіцу піці.

А як цяжка мне, мамачка,Мне без цябе жыці.

Мне без цябе жыці.

А ўслышаў сам БожэнькаЗ высокага неба.З высокага неба.

– А што табе, дзяўчынка,А што табе трэба?А што табе трэба?

Даў я табе ручкі-ножкіІ чорныя вочкі.І чорныя вочкі.

Працуй, рабі, дзіцятачка,Аж да самай ночкі.Аж да самай ночкі.

– А Божа мой, а міленькі,Ці я не рабіла?Ці я не рабіла?

Калі мая работачкаНікаму не міла.Нікаму не міла.

Запісала Т. А. Мацвійчук у 1989 г.

Прымацкія песні

ТЫ ВІШЭНКО-ЧЕРЭШЭНКО…

Запісана ў в. Ляплёўка Брэсцкага раёнаад С. К. Струк

Ты вішэнко-черэшэнко, Заехаввін в поле

Чаму ягод не маеш? Ідавай гораты.

Хто ў прымах не бувае, Гораввін, горав долынаю.

Той гора не знае.Ой, з хутару зяцю відаты.

А я сэбэ, молодэнькі, Всежінкі обід нэсуць,

Усе горюшко знаю: Амоей не відаты.

Кулачэнько под головенько – Схоців зяцьобедаці,

Той спаць легаю.Він волы запрагае

І до дому ад’язжае.

Моя тэшча, еі маты, Азаіхав зяць до дому,

Ідэ пробуджаты:Волов распрагае,

– Вставай, зэцю, Аему цішча обід налівае:

Годэ спаты,То з двух місок, то з трох місок

Ідь в поле гораты.Ему вылівае.

А зэць волы запрагае,Увайшоў зіць до хаты,

Він думку мае, Аяго цішча ему кажа:

Він думку всё думае, –Несі свінкам істы.

Шчо він волі не мае.

– Ой, шчоб свінкі поздыхалі,Шчоб луга згорылы,

Як мне тая прімаковаЖізнь й надаела!

Запісала Т. Буганова.

Элегічныя песні

ОЙ, ВОСЕНЬ МАЯ…

Запісана ў р. п. Гудагай Астравецкага раёнаад К. Я. Замара (1939 г. н.)

Ой, восень мая,Восень сцюдзёная,Чаго ты рана захаладала?– Я й не раненька,Я й не позненька, –Калі мая пара прышла.Лісточак апаў, зямельку ўслаў, –Вось мая і пара прыйшла.Рэчкі сталі, пазамярзалі –Во мая і другая пара.

Запісала А. Г. Врублеўская ў 1995 г.

САЦЫЯЛЬНАЯ песня – асобны песенны вiд, якiвызначаецца па тыпу адлюстраванага канфлiкту. Тыпканфлiкту – сацыяльны. Сацыяльныя песнi падзяляюцца нарозныя тэматычныя групы (у залежнасці ад таго, якігерой у іх прадстаўлены). Пры вызначэннi сацыяльныхпесень звярнiце ўвагу на фармальныя прыкметы гэтыхтвораў: 1) прамое ўказанне на сацыяльную прыналежнасцьгерояў песень: сялян, казакоў, рэкрутаў, салдат,чумакоў i iншых; 2) багатая сацыяльная напоўненасць

вобразаў; 3) узгадванне сацыяльнага асяроддзя, у якiмдзейнiчаюць героi.

Вылучаюць антыпрыгоннiцкiя песнi, рэкруцкiя i салдацкiя,казацкія, разбойнiцкiя, чумацкiя, найміцкія,

Вылучаючы антыпрыгоннiцкiя песнi, даследчыкi лiчаць,што iх галоўнай мастацкай рысай з’яўляецца заклiк дарасправы з прыгнятальнiкамi. Але тэма актыўнагасацыяльнага пратэсту раскрываецца i ў некаторых песняхземляробчага календара, асаблiва ў жнiўных. Цэнтральнымз’яўляецца вобраз прыгнятаемага, галоднага селянiна.Для iх таксама характэрны сцiплыя, «эканомныя»мастацкiя сродкi, простыя эпiтэты i параўнаннi («Нямахлеба, пане браце, // Нi ў полi, нi дома…»).

Антыпрыгонніцкія песні

УЗЯЛА СЕРПА…

Запісана ў в. Жужаль Клецкага раёнаад В. Аляксейчык

Узяла серпа, Пайшла на палетак, Забрала з сабою Сваіх малых дзетак.

Сонейко свеціць,Пташачкі шчабечуць,Мае малыя дзеткі Ўжэ есці хочуць.

Не магу я дзеткам Да естачкі даці –Трэба да заходуЖыцейко дажаці.

Жыцейко жала,Слязьмі палівала,

Як ішла дадому,Горко плакала.

Не дай бог вам, дзеткі,Гэтакае долі:Увесь век прападаціДа на панскім полі.

Запісала Г. Козел

Рэкруцкiя i салдацкiя песнi даследчыкi аб’ядноўваюць уадну групу, сцвярджаючы, што iм уласцiвы агульныя тэмыразвiтання з бацькоўскiм домам, нялёгкай службы ўвойску, адмаўлення i асуджэння вайны, ідучы на якую«малойчыкi заплакалi».

Рэкруцкія і салдацкія песні

АПОШНІ НЫНЯШНІ ДЗЯНЁЧАК…

Запісана ў в. Судзілавічы Драгічынскага раёнаад П. С. Крыжывіцкай (1925 г. н.)

Апошні ныняшнідзянёчак

Гуляю з вамі я, сябры.А заўтра рана чуць святочакЗагалосіць уся мая сям’я.Заплача маці і мая сястра,Заплача брат і мой айцец.Ісці ў салдаты выпаў жрэбій.І вольным дням прыйшоў канец.Яшчэ заплача дарагая,З якой я тры гады гуляў,Вясці к вянцу яе збіраўся,Любіць да гроба абяцаў.Каляска хутка падкаціла

Каля дома майго.У калясцы старшыня крычаў:– Гатоўце сына свайго!Хрысцьянскі сын даўно гатовы.Сям’я ўся замертво ляжыць.Пайду цяпер я к жызні новай,Цару, айчыне маёй служыць.

Запісала С. А. Сярогіна

ЧАГО, ЧАГО, БЕЛ МАЛОЙЧЫК, ЗАСЛУЖЫЎ?..

Запісана ў в. Палонка Баранавіцкага раёнаад Н. Ф. Пісарэнка (1919 г. н.)

– Чаго, чаго, бел малойчык, засмутнеў?..– Як жа мне, маладому, не смутнець:Загадалі ў падмаскоўныя палкі – Да ці любіш ты расійскія дзяўкі?Ой, як жа мне, маладому, не любіць?Матка плача, выпраўляючы,Сястра плача, выпраўляючы,Младша сястра наперад зайшла,Яшчэ братку болей жалю задала.– Ты, наш братко, найяснейшы сакалок,Прыедзь, прыбудзь к нам у госцікі ў гадок.– Не ў такія, сястра, ручкі папаў,Каб часта ў вас у госцейках бываў.

Запісала І. А. Маціевіч у 1996 г.

Галоўным для беларускiх казацкiх песень з’яўляеццашырокае тэматычнае кола, у якiм вылучаюцца наступныягрупы: адыход казака на службу i вайну; развiтаннеказака з жонкай, мацi, нявестай; казак у бiтвах;

вяртанне або смерць казака на полi бою. Казацкiя песнiнасычаны багатай сiмволiкай, псiхалагiчнымiпаралелiзмамi, гiпербаламi, сваеасаблiвымi меладычнымiўпрыгажэннямi. Паказальным для іх з’яўляецца наяўнасцьвыклiчнiкаў «Гэй!», «Эй!», якiя звычайна перарываюцьпесенную страфу.

Казацкія песні

ЕХАЎ КАЗАК НА ВАЕНЬКУ…

Запісана ў в. Амельна Пухавіцкага раёнаад В. В. Кролік (1926 г. н.)

Ехаў казак на ваеньку,Прашчаўся з сваёю міленькай:– Прашчай, міленька, чарнабрывенька,Я ўязджаю на ваеньку.Дай мне, дзеўчына, хустыну,Можа, ў баю я загіну,Накрыюць вочы чорныя ночы,Апусцяць ў магілу.Дала дзяўчына хустыну.Казак у баю ды загінуў.Накрылі вочы чорныя ночы,Ды й апусцілі ў магілу.Ніхто ж вот па ім не заплача,Дзе ляжыць цела казака.Толькі той воран сядзіць на таполі,Сядзіць ды жаласна крача.А тая дзяўчына зачула,Яна па казаку ўздыхнула:– Спі, мой міленькі, чарнабрывенькі,Я на цябе не забыла.

Запісала А. В. Шунейка ў 1988 г.

Уласна разбойнiцкiх песень у беларускiм фальклорызусiм мала, i тыя ў пераважнай большасцi з’яўляюццаварыянтамi характэрных для рускай народнай творчасцiпесень пра ўдалых малайцоў, верных сяброў «цёмнайночанькi» ды «зялёнай дубровушкi». Разбойнiкамi,мяркуючы па песнях, нярэдка станавiлiся хлопцы, якiяўцякалi ад рэкрутчыны i хавалiся ў лясах: «А дзе тры –ўцяклi, у разбойнiчкi пайшлi». Да разбойнiцкiх песеньН. С. Гiлевiч далучае арыштанцкiя, аб’яднаныя аднымгероем-разбойнiкам, якi трапiў у астрог. Асноўнай тэмайгэтых твораў з’яўляецца туга малайца ў астрозе па волi-волюшцы i нараканне на свой горкi лёс («Я па волюшцыгуляў – у астрог каменны папаў»). Галоўны герой упеснях заўсёды называецца «беленькi малойчык», якi цi«свiшча на волюшцы», цi «тужыць у залатой клетачцы».

Арыштанцкія песні

ЦЮРМА, ЦЮРМА…

Запісана ў в. Верасніца Жыткавіцкага раёнаад Р. Ф. Каральца

Цюрма, цюрма – какое слова,Для всех пазорна і страшно,Но для меня совсем другое,З цюрмой я пазнакоміўся даўно.

Прывык к жалезным я рашоткам,Прывык к цюрэмнаму пайку,Прывык к ваеннаму свістку.

Глядзець в акно не дазваляюць,Нельзя і громка гаварыць.Скажы, скажы нам, касцер малады,За што нас стануць біць?

Стаіць в угле вушак з вадойІ прыбіто калечка в сцяне.Но навсегда са мной находзіцца,Што палагаецца в цюрме.

Эх, маць мая радная,Зачэм на свет нас саздала,Судзьбой такой нас наградзіла, Касцюм матроскі нам надзела.

Запісалі Т. Всеўнік, Г. Дворнікава ў 1973 г.

Калi звярнуцца да чумацкiх песень, трэба адзначыць,што яны перасталi сустракацца ў жывым бытаваннi, хоць,магчыма, беларускiя iнфарманты яшчэ iх памятаюць.Тэматыка гэтых песень нязменная: гэта зборы чумакоў ўдарогу, чумацкi побыт, нападзеннi ворагаў, вяртаннедадому, узаемаадносiны з сям’ёй, каханай дзяўчынай iнават гiбель чумака на чужыне. Чумак, з аднаго боку, –абяздолены, бяспраўны працаўнiк, вымушаны пераносiцьголад, холад, небяспеку, хваробы ў час нялёгкай працы,з другога – моцны, смелы, мужны чалавек, здольныпастаяць за сябе, з пачуццём аптымiзму.

Чумацкія песні

ГУЛЯЎ ЧУМАК…

Запісана ў в. Барталамееўка Веткаўскага раёнаад М. Я. Кавалёвай (1918 г. н.)

Гуляў чумак, ды гуляў бурлакА сем лет па Крыму, А сем лет па Крыму .

Да случылась да с чумакомНе с Крыму едучы,Не с Крыму едучы.А случылась ды с чумакомДы валоў пасучы,Ды валоў пасучы.А ўсе волы пахрамелі,А чумак болен стаў,А чумак болен стаў.А ляжыць чумак, ды ляжыць бурлакТры дні на лугу,Тры дні на лугу.А ніхто таго чумачэньку да не даведаецца.А прыйшоў жа к таму чумачэньку,А прыйшоў жа к таму чумачэньку.Таварыш верной.– Скажы ты, чумачэнька,Скажы ты, чумачэнькаЧым ты бальной?– А баляць жа мае ножанькі,А баляць жа мае ножанькі,А баліць жа мая галава.

Запісала А. П. Гаркавая ў 1984 г.

Каб пазбегнуць тэрмiналагiчнай блытанiны, лічымнеабходным аб’яднаць бурлацкiя, батрацкiя песнi, песнiадыходнiкаў i панскiх парабкаў у адну тэматычную групу –наймiцкiя песнi. Справа ў тым, што бурлакамi наБеларусi называлi не толькi тых сялян, што наймалiсяцягаць уверх па рацэ баржы, але i панскiх парабкаў,батракоў, пастухоў i iншых абяздоленых «наймiкаў», якiяпрацавалi на багача ў вёсцы: «Ты бурлача, ты батрача, безвячэры спаць лажыся... // Яшчэ наймiк не разуўся – а багач ужопрачнуўся, // Яшчэ наймiк не паслаўся – а багач ужо праспаўся».Агульным з’яўляецца тэматычнае кола песень: гэта

заўсёды скарга на лёс i папрокi мацi за тое, што янанадзялiла такою доляй («…нашто мяне нарадзiла – за бурлакаахрысцiла»). У некаторых творах праявiўся выразнысацыяльны пратэст i нават заклiк да актыўнай барацьбы:«Мы збярэмся, хлопцы жвавыя, // На расправы на крывавыя, // Нарасправы – пажарышчамi, // Ад маёнткаў – папялiшчамi». Змастацкiх сродкаў у песнях выкарыстоўваюцца розныяпаралелiзмы, iншых жа паэтычных формул, сiмволiкi,метафарычнасцi i г. д. стваральнiкi гэтых твораўпазбягалi.

Найміцкія песні

ГОРКА ДОЛЯ ТЫ БАТРАЦКАЯ…

Запісана ў в. Чырвоная слабада Салігорскага раёнаад П. С. Кулеш (1913 г. н.)

Горка доля ты батрацкая,Гарапашная, жабрацкая.Праца цяжкая, сіберная –На прыбыткі ды на панскія,На папоўскія, дваранскія.Гэй, збірайся, хлопцы жвавыя,На расправы на крывавыя, –На расправы-пажарышчаміАд маёнткаў-папялішчамі.

Запісала В. А. Ляшчынская ў 1996 г.

ЖОРСТКІ РАМАНСЖорсткі раманс – гэта лірычна-драматычная песня аб

падзеях, найчасцей звязаных з праблемамі любоўнагатрохвугольніка. Вырашэнне канфлікту ў іммеладраматычнае: трагічная, часам недарэчная смерцьгераіні (героя). Жорсткі раманс з’яўляецца адной з форм

раманса як музычна-паэтычнага твора (нагадаем, штораманс у паэзіі – невялікі напеўны лірычны верш,пераважна пра каханне).

Па сваёй сюжэтыцы і тэматыцы жорсткі раманс падобныда баладных песень пра нешчаслівае каханне, драматычныяці трагічныя выпадкі ва ўзаемаадносінах паміж дзяўчынайі хлопцам. У большасці і лексічна, і вобразна-інтанацыйна жорсткія рамансы суадносяцца з т. зв.«новымі баладамі» – рускімі жорсткімі рамансамі(«Маруся отравилась», «Как на кладбищеМитрофаньевском», «Кирпичики»). Ім уласцівы таксамазаймальны змест, драматызм падзей, вастрыня інтымнайпраблематыкі: каханне і рэўнасць, каханне і здрада,каханне і паклёп, каханне і трагічная смерць. Алезаўсёды ў якасці першачынніку тут выступае матыўкахання. Без яго няма сюжэту, няма паўнацэннаймастацкай рэальнасці. Афектацыя, пэўная экзальтацыяўчынкаў і пачуццяў герояў – характэрная якасць жорсткіхрамансаў.

Гістарычна жорсткі раманс – набытак гарадскойкультуры, аднак у другой палове ХХ ст. сфера ягобытавання пашырылася. На вёсцы, ды і ў горадзе прызапісе ад інфарманта назвы «жорсткі раманс» можна і непачуць: і балады, і жорсткі раманс яны могуць назвацьяк «жаласлівыя песні» пра некага (нешта).

ОЙ, ВЕЧАР ВЕЧАРЭЕ…

Запісана ў в. Вялікая Баркоўшчына Маладзечанскага раёнаад С. М. Нехвядовіч (1917 г. н.)

Ой, вечар вечарэе, Прыказчыцы ідуць.Маруся атравілася –У бальніцу павязуць.Увозяць у бальніцу, Паклалі на краваць.Два доктара й сястрыцы

Старалісь жызнь спасаць.– Спасайце – не спасайце,Мне жызнь не дарага.Любіла я мілога,Такога падлеца.Прашу я вас, падружкі,Як буду я ляжаць, Прашу я вас, падружкі,Мяне не асуждаць.Прашу я вас, падружкі,Звіце мне вянокІ з левае старонкіПрыколіце цвяток.

Запісала М. У. Канапацкая ў 1994 г.

ЖАРТОЎНА-ГУМАРЫСТЫЧНЫЯ І САТЫРЫЧНЫЯ ПЕСНІ

Гэта група рознажанравых песень вылучаецца паэстэтычным прынцыпе. Значная іх частка ўваходзіць усклад каляндарна- і сямейна-абрадавай паэзіі, нествараючы, аднак, асобных разнавіднасцей. Вось чамудаследчыкі і падкрэсліваць старажытны, старадаўніхарактар дадзенай групы твораў, прымяркоўваць час іхузнікнення да перыяду фарміравання беларускайнароднасці.

Грамадская функцыя гумарыстычных (жартоўных) песеньабумоўлена асаблівасцямі іх прызначэння і бытавання.Перш за ўсё яны закліканы стварыць пэўны настрой,захапіць слухачоў, перадаць весялосць, заклікаць дазабавы. Але існуе і пэўная колькасць твораў, створаныхаўтарамі-выканаўцамі для сябе, якія выконваюць інтымнуюфункцыю і не вымагаюць публічнай аўдыторыі («Хлопецпашаньку пахае…»).

Асноўная тэматыка жартоўна-гумарыстычных песень,якія складаюць у беларускім фальклоры адну групу, –сямейна-бытавыя адносіны паміж іх традыцыйнымі

персанажамі: мужам і жонкай, дзедам і бабай, зяцем іцешчай, нявесткай і свекрывёю, хлопцам і дзяўчынай.

Прадмет высмейвання ў жартоўна-гумарыстычных песнях– не зусім нармальныя, нездаровыя ўзаемадачыненні,адмоўныя, заганныя рысы характару: лянота, сквапнасць,здрадніцтва, хітрасць, п’янства, усялякае дзівацтва, атаксама некаторыя фізічныя слабасці (непамерна мажная,тоўстая баба ці жонка і адпаведна нямоглы, нягеглы дзедці муж).

Колькасна меншай падгрупай прадстаўлены творысатырычнай накіраванасці, дзе аб’ектам выкрыццяз’яўляюцца заганы пераважна сацыяльнага зместу: песніантыпанскія, антыклерыкальныя, антыбюракратычныя і дат. п.

Сярод моладзі найбольшай папулярнасцю карыстаюццажартоўна-гумарыстычныя песні любоўнага зместу, у якіхпраступае мяккая, нязлосная ўсмешка над няўмелымізаляцаннямі хлопцаў, какецтвам дзяўчат, над жаніхом інявестай.

Для фармальна-паэтычнай структуры беларускіхжартоўна-гумарыстычных песень характэрны самыя розныявыяўленчыя сродкі: завастрэнне, гіпербалізацыявобразаў, шырокі зварот да гумару, іроніі, сарказму,гратэску.

Цікавая падгрупа – песні недарэчнага, алагічнагазместу, так званыя небыліцы. Персанажы ў іх пастаўленыў фантастычныя абставіны, з імі здараюцца розныя цуды.Лічыцца, што такія творы ў старажытнасці мелі магічнаезначэнне і выказвалі наіўныя сялянскія ўтапічныяўяўленні аб свеце, дзе няма гвалту і несправядлівасці,дзе можна «пабываць на небе і паесці ўволю».Сустракаюцца жартоўныя творы эратычнага зместу.

Падсумоўваючы сказанае вышэй, адзначым асноўныятэматычныя падгрупы беларускіх жартоўна-гумарыстычных ісатырычных песень, зафіксаваных навуковымі рэдактарамі

і ўкладальнікам (а таксама аўтарам прадмовы)І. К. Цішчанкам у томе «Жартоўныя песні» са Зводу БНТ:

1. Гора, бяда. Антыпанскія і антыклерыкальныятворы.

2. Хлапечыя і дзявочыя заляцанні; лянівая дзеўка;каханне хлопца; свáты; жаніцьба; жонка-няўдаліца; нетакі муж, як хацела; лютая свякроў і лянівая нявестка.

3. Сямейны лад і непаладкі: лянівая жонка, жонкагуляе, у карчме выпівае, муж-няўдаліца, п’яніца, старымуж; гулі; кум ды кума, зяць і цешча, пра дзеда і бабу.

4. Былі і небыліцы: пра жывёл і птушак,неверагодныя гісторыі, вясёлыя музыкі.

БАБА ДЗЕДА ШАНАВАЛА*…

Запісана ў в. Пагарэльцы Нясвіжскага раёнаад Н. І. Александровіч (1924 г. н.)

Баба дзеда шанавала,На папары навязала.– Еш, дзед, траву палявую,Пі вадзіцу лугавую:Палявая трава сытна,Лугавая вада спітна.

Запісала Г. М. Мякіннік у 2007 г.

*Варыянт вядомай песні (Звод БНТ. Жартоўныя песні. С.194).

БАЦЬКА ДОМА РАБОТАЕ…

Запісана ў в. Пагарэльцы Нясвіжскага раёнаад С. М. Шчурэвіч (1938 г. н.)

Бацька дома работае,Сын у Піцеры жыве,

Бацька грошы дажыдае,Сын ў апорачнях ідзе.– Охты, бацюхна радной,Не з чым ехаць мне дамой.Прадай, бацюхна, карову,Прышлі грошай на дарогу.Прадай, матухна, курэй,Прышлі грошы паскарэй.Прадай, братухна, казу,Я гармошку прывязу.

Запісала Г. М. Мякіннік у 2007 г.

АЖАНІЎСЯ СТАРЫ ДЗЕД…

Ажаніўся стары дзед,Узяў дзеўку дваццаць лет.Ой-да, ой-да, ой-да-даль.Узяў дзеўку дваццаць лет.

Толькі класціся ўжо спаць –Маладзіцы не відаць.Ой-да, ой-да, ой-да-дальМаладзіцы не відаць.

– Ты пагрэй, дзед, трохі спінку,А я выйду на хвілінку.Ой-да, ой-да, ой-да-дальА я выйду на хвілінку.

За дзвярмі чакаў каваль.Цалаваліся на ганку,Дзед на печы спаў да ранку.Ой-да, ой-да, ой-да-даль,Дзед на печы спаў да ранку.

Не жаніцеся, дзяды,Кабы не было бяды!Ой-да, ой-да, ой-да-даль,

Кабы не было бяды!

Запісала І. Р. Лагеня ў 2006 г.

ПРЫПЕЎКІПрыпеўка (у залежнасці ад рэгіёна – частушка, прыпеў,

папеўка, падпявалка, скакуха, плясуха, круцёлка, дрындушка, таптушкаі інш.) – невялікі па аб’ёме лірычны твор гумарыстычна-сатырычнага, сацыяльнага, любоўнага, бытавога зместу;разнавіднасць пазаабрадавага песеннага фальклору. Тэкстпрыпеўкі аднастрофны, складаецца з 4–6 радкоў,спяваецца на пэўную мелодыю, часта выконваецца якпрыпеў да танца («Лявоніха», «Базар», «Шастак»,«Кракавяк» і інш.). Прыпеўкі могуць спявацца сола,дуэтам, хорам, салістам і хорам. Падзяляюцца на«мужчынскія», «жаночыя», а таксама тыя, што могуцьвыконвацца абодвума бакамі.

Па тэматычнай дамінанце прыпеўкі падзяляюцца насацыяльныя, гумарыстычныя, сямейныя, любоўныя, любоўна-эратычныя, да танцаў. Пры гэтым цалкам магчыма накладаннедзвюх і болей тэм у адным творы. Хоць прыпеўкіадносяцца да пазаабрадавай творчасці, яны маглівыконвацца і падчас некаторых абрадаў, напрыклад,вяселля або хрэсьбін.

Прыпеўкі – самы прадуктыўны песенны жанр. Уадрозненне ад іншых разнавіднасцей песеннага фальклорупрыпеўкі вызначаюцца «аператыўнасцю» рэагавання назмены жыцця. Яны амаль імгненна адгукаюцца на ўсякуюновую з’яву, даючы ёй сваю ацэнку, пры якой важную ролюадыгрываюць гумар і іронія. Сёння прыпеўкі можназапісаць і на рускай мове.

Прыпеўкі любоўныя

МАЯ МІЛКА ЧАРНАБРЫЎКА…

Запісана ў в. Чорны Бор Быхаўскага раёнаад Н. Дз. Лахадынавай (1935 г. н.)

Мая мілка чарнабрыўка,Яна любя каўбасу.А я хлопец не лянівы –Кожны вечар паднясу.

Запісала Д. І. Чачко ў 2008 г.

МЯНЕ МІЛЫ ПРАВАЖАЎ…

Запісана ў в. Чорны Бор Быхаўскага раёнаад Н. Дз. Лахадынавай (1935 г. н.)

Мяне мілы праважаў,Пень бярозавы абняў.Думаў у кохці розавай –Гэта пень бярозавы.

Запісала Д. І. Чачко ў 2008 г.

ЛЮБЛЮ ТОЕ ЖЫТА ЖАЦЬ…

Запісана ў в. Траянаўка Барысаўскага раёнаад В. А. Салаўёвай (1953 г. н.)

Люблю тое жыта жаць,Дзе бальшыя каласы.Люблю тога ўхажора,Што падкручаны вусы.

Запісала А. У. Кісліцына ў 2008 г.

МЯНЕ МІЛЫ ЦАЛАВАЎ…

Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёнаад А. В. Бондар (1951 г. н.)

Мяне мілы цалаваў,К плоціку прыціснуў.У кармане быў траяк,Ён яго і свіснуў.

Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.

Прыпеўкі любоўна-эратычныя

СУСЕД ТЫ МОЙ…

Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёнаад А. В. Бондар (1951 г. н.)

Сусед ты мой,Я твая суседка.У цябе ёсць уключацель –У мяне рызетка.

Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.

ПАЛЮБІЛА – ЦЯПЕР КАЮСЬ…

Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёнаад А. В. Бондар (1951 г. н.)

Палюбіла – цяпер каюсь,Аказаўся ён связіст.У яго нашчот любовіПравада павіслі ўніз.

Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.

ПРЫГЛАСІЎ МЯНЕ МІЛЁНАК…

Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёнаад А. В. Бондар (1951 г. н.)

Прыгласіў мяне мілёнакПалапаціць на таку.Я прыйшла – ў яго гармошкайІ схаваны ў хмызняку.

Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.

Прыпеўкі гумарыстычныя

ДЗЕВАЧКІ, ДЗЕВАЧКІ…

Запісана ў в. Людкова Быхаўскага раёнаад А. У. Булгак (1931 г. н.)

– Дзевачкі, дзевачкі,Дзе вы пабяліліся?– На лузе кароў даілі,Сырадоем мыліся.

Запісаў І. В. Нікіценка у 2005 г.

А Ў СЛУЦКУ НА БАЗАРЫ…

Запісана ў в. Дараганава Асіповіцкага раёнаад П. І. Качаноўскай (1935 г. н.)

А ў Слуцку на базарыПрадаюць мужчын вазамі.Адна баба ўсіх любіла –За капейку ўсіх купіла.

Запісалі У. М. Дзяткоўскі, І. В. Юрэвіч, Э. В. Дуброўкіна ў 1992 г.

Прыпеўкі сацыяльныя

БЕЛАРУСКАЯ СТАРОНКА…

Запісана ў г. Бабруйскад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)

Беларуская старонкаСлавіцца абрусамі,Бульбай, салам, самагонкайІ хлапцамі русымі.

Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.

ЭХ, БУЛЬБАЧКА…

Запісана ў г. Бабруйскад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)

Эх, бульбачкаБеларуская, А гарэлачкі нагоняць,Пішуць – руская.

Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.

ВЫХАЖУ Я ЗА КАЛІТКУ…

Запісана ў г. Бабруйскад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)

Выхажу я за калітку:Два падкідышы ляжат,Аднаму лет 48,А другому 50.

Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.

Прыпеўкі сямейныя

НА ЧУЖОЙ СТАРОНАЧКЕ…

Запісана ў в. Вожыкі Мінскага раёнаад Г. В. Клімантовіч (1937 г. н.)

На чужой староначкеНе клююць вароначкі.Без радзімай мамачкіЗаклююць і галачкі.

Запісала А. Ю. Якубік у 2008 г.

НА ЧУЖОЙ СТАРОНАЧЦЫ…

Запісана ў в. Траянаўка Барысаўскага раёнаад К. І. Кляшчонак (1928 г. н.)

На чужой староначцыСонейка не грэе,Без радзімай мамачкіНіхто не жалее.

Запісала К. Ф. Кляшчонак у 1991 г.

ЗЛАЯ МАЯ МАМА…

Запісана ў в. Вожыкі Мінскага раёнаад Г. В. Клімантовіч (1937 г. н.)

Злая мая мама,Што мяне заставіла,На чужую радзімуГараваць адправіла.

Запісала А. Ю. Якубік у 2008 г.

ШТО Б Я ЗНАЛА МАЛАДАЯ…

Запісана ў в. Міхайлаўка Светлагорскага раёнаад А. Я. Сандрос (1935 г. н.)

Што б я знала маладая,Дзе мне замужам бываць,Памагла б сваёй свякрусеХоць капусту паліваць.

Запісала Ж. В. Сандрос у 1987 г.

Прыпеўкі да танцаў

ОЙ, ТЫ, ПОЛЕЧКА-ТРАСУХА…

Запісана ў п. Усяж Смалявіцкага раёнаад А. С. Сухадольскай (1930 г. н.)

Ой, ты, полечка-трасуха,Да чаго ж ты давяла:Я паследнюю кароўку На базары прадала.

Запісала Ю. І. Выдронак у 1990 г.

ОЙ, ТУФЛІ МАІ…

Запісана ў в. Пешкі Бярозаўскага раёнаад М. Л. Юдчыц (1936 г. н.)

Ой, туфлі маі,Наскі выстрачаны.Не хацела танцаваць –Самі выскачылі.

Запісала Ж. В. Юдчыц у 1986 г.

ОЙ, ТОПНУ НАГОЙ…

Запісана ў в. Баронікі Віцебскага раёнаад Г. Я. Кіндзяевай (1910 г. н.)

Ой, топну нагойІ прытопну другой.Паглядзі-ка правая,Што вытварае левая.

Запісала Л. А. Клімянок у 1992 г.

БЯСЕДНЫЯ ПЕСНIБяседныя (застольныя) песнi – кола твораў, якiя

спявалiся з нагоды свят i сямейных урачыстасцей падчас застолля з удзелам гасцей (сваякоў, суседзяў,блiзкiх знаёмых). Даследчыкi адзначаюць абрадавуюфункцыянальнасць некаторых бяседных песень –хрэсьбiнных, вясельных, талочных i iншых, але ўбольшасцi выпадкаў абрадавы момант творам не ўласцiвы iяны выконваюцца сiтуацыйна. Паводле жанравай сутнасцi,гэта лiрычныя выказваннi, тэкстуальна звязаныя зэмацыянальным тонам застолля. Бяседныя песнiаб’ядноўваюць творы рознага тэматычнага зместу. Сяродiх:

песнi пра частаванне («На пiру былi, набяседачцы»);

песнi-велiчаннi («Ты бабулька мая»); песнi-жарты («Як пазвалi мяне на бяседу», «Ой ты,

дубе»);песнi пра ўдаву («Упiлася, удоўка, упiлася», «Эй, у

полi буён вецер вее»);

песнi-папрокi сястры брату («У майго брацiткiбяседачка», «Як сястрыца бедна жыла»);

песнi-скаргi маладой замужнiцы («Каб я знала, каб яведала»), мужа на жонку-няўдалiцу, жанчыны на мужа-п’янiцу («А ў полi жыта – не ярыца»);

песнi-успамiны пра бацькоўскi дом («Старана мая,староначка»);

песнi-звароты да бацькi i мацi («Ды ўжо сонейка залес коцiцца»);

песнi-шкадаваннi аб няўдалым жыццi («Дзесь паехаўмой мiлы ў дарогу»).

Мастацкая вартасць бяседных песень далёка неадназначная, але пераважная большасць iххарактарызуецца паэтычнай дасканаласцю,высокамастацкай вобразнасцю, мiлагучнасцю мелодыкi,трапным выкарыстаннем разнастайных выяўленчых сродкаў,выразнай рыфмоўкай i стройнай рытмiкай.

За сталом песнi жартаўлiва-насмешлiвыя суседнiчаюцьз элегiчнымi, дабрадушна-iранiчныя – з драматычнымi,апавядальныя – з задзiрыстымi, ствараючы разамшматгранную атмасферу святочнага банкетавання.

У сучаснай культурнай прасторы традыцыйныя бяседныяпеснi прадстаўлены пераважна творамi з жартоўнымi,любоўнымi i сямейнымi матывамi.

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера дзіцячага фальклору»

ВЫКЛІКАННЕВыкліканне – празаічны жанр сучаснага дзіцячага

фальклору, пераважна гарадскога. Заснаваны на нязменнайпатрэбе дзіцяці ў яркіх перажываннях нетлумачальна-дзівоснага праз выкананне пэўных «магічных» абрадаў,выніковасць якіх не выклікае сумненняў. Бытуюць увуснай форме, як правіла, на рускай мове або на

«трасянцы». Упершыню выкліканні былі зафіксаваны якфальклорныя адзінкі ў 90-я гады ХХ ст. студэнтаміфілалагічнага факультэта БДУ падчас фальклорнайпрактыкі. Назва жанру не з’яўляецца навуковай: янададзена самімі носьбітамі гэтых твораў і апраўданаасаблівасцямі іх бытавання. Спроба надаць ім, як ііншым жанрам сучаснага дзіцячага фальклору, навуковаеазначэнне адразу аддаляе твор ад носьбітаў, робіцьштучным, «нежывым».

Аб’ектамі выклікання часцей ўсяго з’яўляюцца ЧорнаяДама, Пікавая Дама, Бабка Ёжка, Пушкін, Гумкаваякарова, Смерць, салодкі, салёны, цукеркавы ці матнывожык, матны гномік, вадзянік. Пры гэтым важныміз’яўляюцца два моманты: выкананне пэўных дзеянняў,звязаных з канкрэтным персанажам, і вера ў сілу слова.Лічыцца, што выкліканы з’явіцца толькі ў тым выпадку,калі ўсё будзе зроблена правільна. Магчымы некальківарыянтаў паводзінаў выкліканай істоты:

1) яна з’яўляецца і паказваецца выклікальнікам(вадзянік);

2) кажа что-небудзь ці лаецца (матны гномік, матнывожык);

3) з’яўляецца і прымае падарунак (салодкі і салёнывожыкі);

4) з’яўляецца, просіць выканаць просьбу ці заданне,а пасля дорыць падарунак (гумкавы кароль);

5) выкліканы з’яўляецца і робіць шкодувыклікальніку, можа нават забіць, калі своечасова непрыняць меры, загнаўшы яго назад (Чорная Дама).

Напрыклад, выкліканне Гумкавай каровы мае наступнырэгламент:

«Садишься на пол в комнате, чтобы были занавескизанавешены красным цветом; накрываешься покрывалом; ставишьв комнате тарелку; кладешь возле неё вилку, ложку и три разаговоришь: «Жевательная корова, приди! Жевательная корова, приди!Жевательная корова, приди!» И если она не появится, можно

повторять это несколько раз. А когда открываешь покрывало, натой тарелочке может что-то лежать, что-нибудь сладкое».

Дзяцячая вера ў рэальнасць выклікання глыбокая ішчырая. Малодшыя дзеці з задавальненнем расказваюць, якгэта адбывалася з іх сябрамі, суседзямі. «А я знаю, каквызывают сладкого ежика. Надо зеркало, и надо печенье разломить:одна часть большая, другая средняя, а третья маленькая. Так надона зеркало это положить… Зеркало должно быть круглое ималенькое. И чистое. Надо накрыться под одеялом и оставить лучсолнца один. И надо говорить: «Сладкий ежик, появись! Сладкийежик, появись!» Когда он появится, то будет грызть печенье»(Крысціна Амяльчук, 8 год).

Выкліканне як вусны жанр дзіцячага празаічнагафальклору актыўнае бытуе і ў нашы дні.

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера посткласічнага фальклору»

ГАРАДСКІ ФАЛЬКЛОРГарадскі фальклор – вобласць мастацкай творчасці,

якая ў розных формах і відах бытуе ў гарадах на рускаймове або – радзей – на «трасянцы». Гэта з’явадынамічная, яна актыўна развіваецца і трансфармуецца.Карані гарадскога фальклору – у ХІХ ст., якоезнаменавалася хуткім ростам гарадоў, развіццёмвытворчасці і, у сувязі з гэтым, наплывам вясковаганасельніцтва ў гарады, дзе можна было знайсці працу.З’яўленне ў фальклорным рэпертуары такога «гарадскога»насельніцтва тэкстаў-новатвораў (прыпевак, гарадскіхрамансаў) стала лагічным вынікам іх адказу нарэчаіснасць, якая выразна змянялася. Дадзеныя творы незмяшчалі міфалагічнага ці гістарычнага сэнсу, невалодалі вытанчанай стылістыкай казкі ці народнайпесні, дасягнутымі шматвяковай мастацкай апрацоўкай, а,наадварот, выглядалі стылістычна нязграбнымі, быццам бы

зробленымі «наспех». Урадлівай глебай для гарадскогафальклору сталі масавыя кірмашовыя відовішчы: клаўнада,пантаміма, спектаклі батлейкі, – прамым працягам якіхна мяжы ХІХ і ХХ стст. становіцца кінематограф.Менавіта тут распрацоўваюцца папулярныя сцэнічныя формы(камедыйныя, авантурныя, меладраматычныя), якіявыкарыстоўваюць спрошчаныя сюжэтныя варыянтылітаратурнай класікі, прыдатныя – пасля – для наступнайіх фалькларызацыі. На працягу ХХ ст., у савецкі іасабліва постсавецкі час, гарадскі фальклор усё большмоцна адрозніваецца ад стадыяльна папярэдняй яму вуснайтрадыцыі вясковага сялянства, таму што асноўныя ідэйна-эстэтычныя патрэбы гараджан задавальняюцца іншыміспосабамі, якія да вуснай традыцыі не маюць адносінаў:масавай літаратурай, кіно і іншымі відовішчамі,прадукцыяй СМІ, тэлебачаннем, Інтэрнет і інш. Гарадскіфальклор фрагментаваны ў адпаведнасці з кланавым,прафесійным, сацыяльным, узроставым і іншым расслаеннемграмадства, з яго падзелам на слаба звязаныя паміжсабой ячэйкі, якія не маюць агульнай светапогляднайасновы.

Гарадскі фальклор уключае як традыцыйныя жанрыфальклору, адаптаваныя ў сучасным гарадскім ужытку, такі ўласна гарадскія тэксты, якія распаўсюджваюцца ўвуснай і пісьмовай формах. Вусныя формы ўключаюць:

– гарадскі абрадавы фальклор, які датычыццаграмадскага быту (паэзія адноўленых каляндарныхтрадыцый, сучасных свят, выпускных вечароў, вечароўсустрэч, «пасвячальных» абрадаў (у салдат тэрміновайслужбы, студэнтаў, крымінальнікаў, альпіністаў,турыстаў) і хатняга быту (рэпертуар сучаснага застолля,вяселля, хрысцінаў, пахавання, провадаў на тэрміновуюслужбу);

– гарадскую фальклорную прозу (бывальшчыны,мемараты і легенды, у тым ліку неаміфалагічныя,звязаныя з «нядобрымі» месцамі (з палянамі, скаламі,

пячорамі ў павер’ях альпіністаў, з паддашкамі ісутарэннямі гарадскіх будынкаў у страшылках дзяцей іпадлеткаў), чуткі, плёткі, байкі, міфы).

Прыклады сучаснага гарадскога фальклору:Легенда «О дьяволе»:Когда случилась давка на Немиге, среди людей был дьявол. Он

собирает жизни людей раз в 65 лет;Малыя формы фальклору (прыказкі, прымаўкі,

выслоўі): Сколько волка ни корми, а он все ест и ест; На вкус ицвет фломастеров нет; Видно птицу по помету; Чем дальше влез,тем ближе вылез.

Гарадская фальклорная паэзія (прыпеўкі, рамансы,балады, крычалкі, выразы, прыгаворкі, пераробкіпапулярных песень, фалькларызаваныя формы эстраднай іаўтарскай (бардаўскай) песні): «Великая, могучая // Инепобедимая // Команда Новополоцка, // Ты самая любимая!»(крычалка).

Гарадскі дзіцячы фальклор (аўтарскія калыханкі,забаўлянкі і пястушкі, «нескладухі», недарэчнасці,лічылкі і гульнявыя прыгаворкі, дражнілкі (мянушкі,абзыванні), загадкі-жарты, «садысцкія» вершыкі,страшылкі, школьныя пародыі: «Дима – поклонник СильвестраСталлоне, // Утром он с гирей играл на балконе. // Вечная памятьдяде Алёше, // Дворником был он на редкость хорошим»(«садысцкі» вершык); « По реке плывет кирпич // Волосатый,как кисель. // Ну и пусть себе плывет, // Нам не нужен пенопласт»(нескладуха)

Фальклор гарадскіх субкультур (уласна маладзёжны(студэнцкі, армейскі) і дзіцячы); вольнага часу(фанацкі, байкерскі, рэпаўскі, талкіеністаў),карпаратыўна-прафесійны (камп’ютарны, блатны, лагерны,экстрэмалаў (альпіністы, спелеёлагі, пажарнікі),спартыўны і інш.), рэлігійны (праваслаўная, каталіцкая,пратэстанцкая, баптысцкая, іудзейская, мусульманская ііншыя лініі): «Последним смеется тот, кто не врубился сразу»;«От знаний еще никто не умирал, но рисковать не стоит»; «Жизнь

– игра. Продумано фигово, но графика обалденная»;«Еще один деньоказался напрасной тратой макияжа» (студэнцкія афарызмы);«С чего начинается армия? // С рассказа сержанта в купе, // Споследней родной остановки // И серых ворот КПП. // А может,она начинается // С повестки, которую ждал; // И парень сдевчонкой прощается, // Любуется ими вокзал…» (армейскаяпесня); « Всем заправить сапоги в штаны» («маразм»); « Спитубитая лисичка, // Спит задушенная птичка, // Обезглавленныйхомяк – // Посмотри, как он обмяк. // Утонув в зловонной жиже, //Спят в аквариуме мыши, // А на высохшем полу // Рыбки спятрядком в углу. // Глаз забыв закрыть, соседи // Спят, валяясь напаркете. // А в уютном мавзолее // Ленин спит, блаженно млея. //Спят в пробирках эмбрионы, // Спят в Египте фараоны, // Дремлютв паутине мушки. // Спи, а то убью подушкой » (стылізаванаякалыханка); «У одного мужчины появились боли в спине, он не могходить. Обнаружили грыжу в поясничном отделе позвоночника.Лечили его консервативно несколько месяцев, улучшенийпрактически не было. Он был прикован к постели, при малейшемдвижении ― страшные боли. Положили на вытяжение. Лежит онвесь такой несчастный и больной в палате, вставать не может –боли ужасные. Приходит санитарка мыть пол. Санитарка была подхорошим градусом, машет шваброй из стороны в сторону, все у неелетит. И стукнула мужика ручкой от швабры по спине, по больномуместу. Мужик аж взвился от боли, слетел с кровати, стал кричатьна эту санитарку; вдруг сообразил, что у него ничего не болит, онстоять может. Он эту санитарку уже чуть не обнимает. Когда емусделали снимок, оказалось, что грыжи нет. Санитарка ручкойшвабры ударила ему по больному месту и вправила грыжу. Мужиквыписался здоровым» (медыцынская байка).

Пісьмовыя (парафальклорныя) формы гарадскогафальклору ўключаюць эпісталярныя формулы, рукапісныя ідрукаваныя песеннікі, альбомныя вершы, паэмы іапавяданні (турэмныя, дэмбельскія, школьныя,дзявоцкія), віншаванні, пажаданні і вершаваныя подпісы(да фотаздымкаў, паштовак, лістоў), графіці, «святыялісты», «лісты шчасця» і інш.: « Нет тебя – и плачут

тополя, // Нет тебя – и снова я одна, // Нет тебя – и все молчитвокруг. // Нет тебя – и я грущу, мой друг» (дзявоцкі альбомныверш).

Сучасны гарадскі фальклор – з’ява сінтэтычная: ённе існуе ў выглядзе «чыстага» рэпертуару твораў ціабрадавых дзеянняў. Тут вусная славеснасць з’яўляеццачасткай семіятычнага комплексу, які ўключае таксамаарнаментыку, рукапісныя альбомы, аргатызаванае маўленнеі пасвяшчальныя абрады (салдат, альпіністаў, вязняў,падлеткаў і інш.), упрыгажэнні, жэсты, фасоны вопраткіі прычосак, татуіроўкі, графіці, турэмныя вырабы і інш.Вербальныя формы ў сучасным гарадскім фальклору ўбольшасці выпадкаў папаўняюцца з арсеналу «высокай»літаратуры ці – часцей – з тэкстаў масавай культуры.

ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера постфальклору»

АРМЕЙСКІ (САЛДАЦКІ) ФАЛЬКЛОРАрмейскі (салдацкі) фальклор – адзін са складнікаў

культуры сучаснага грамадства, найперш адносіцца дакультуры моладзі. Дадзеная акалічнасць надзвычайважная: армія і тэрміновая служба ў яе радах – гэтадзве адносна самастойныя з’явы, якія хаця і маюцькропкі судакранання, але ўяўляюць сабой замкнёныясістэмы са сваімі законамі і адносінамі. Пацверджаннемтаму з’яўляюцца фальклорныя творы, якія бытуюць уназваных асяроддзях.

Большасць армейскіх твораў – парафальклорныя. Янына рускай мове і маюць пісьмовую форму бытавання,прадстаўлены ў армейскіх дэмбельскіх альбомах і салдацкіхблакнотах, аднак сустракаюцца і творы, запісаныя звуснаў былых ці дзеючых салдат тэрміновай службы.Бытаванне на рускай мове – важны момант для разуменнясутнасці армейскай фальклорнай традыцыі, таму што

маўленчыя стасункі ў афіцыйнай арміі заўсёды былірускамоўныя.

Сістэму жанраў армейскага фальклору складаюць творыневялікага памеру, максімальна ёмістыя па змесце. Усваёй большасці гэта малыя жанры гумарыстычнагахарактару – шматлікія афарызмы, лірычныя мініяцюры,анекдоты, маразмы, якія салдат запісвае ў блакноты івыбрана ўзнаўляе ў дэмбельскім альбоме. Досыць шматзафіксавана ад салдат тэрміновай службы песень на рознуютэматыку (каханне, сяброўства, вайна, мужнасць іпатрыятызм). Па сведчанні інфарматараў, вядзеннеблакнота, як і стварэнне альбома, абавязкова длякожнага салдата і ідэнтыфікуе яго як члена салдацкагаграмадства. Адпаведна, грэбаванне гэтай традыцыяйуспрымаецца за выклік звычаям, якія склаліся ўармейскім асяроддзі, і магчыма толькі як выражэннесвядомага пратэсту супраць дыктату гэтых звычаяў, якіяасацыіруюцца з «духам арміі».

Афарызмы – самы распаўсюджаны ў армейскім асяроддзіжанр. Армейская афарыстыка стварае адрозны адцывільнага вобраз свету са сваімі праблемамі ікаштоўнасцямі, яе персанажы – члены армейскай суполкірознага рангу. Адзінае заўважнае выключэнне зфункцыянальнай кропкі гледжання складае «жаночая» тэма:«Девушка – это цветок. А цветок красив, когда он распущен. Таквыпьем же за распущенных девушек»; «Женщина – это крапива.Взять ее осторожно – обожжешься. А схватишь сразу и смело – онатеряет силу».

Салдацкі блакнот – асноўная форма бытавання тэкстаўпісьмовай формы фальклору. Блакнот не трэба блытаць здэмбельскім альбомам, які рыхтуецца спецыяльна да момантузвальнення. Іх прызначэнне рознае: калі блакнотз’яўляецца своеасаблівым «акумулятарам» салдацкайтрадыцыі, то альбом ствараецца як «памяць» пра службу.Дэмбельскі альбом запоўнены фотаздымкамі, адрасамісаслужыўцаў і г. д. Асноўны структурны прынцып

дэмбельскага альбома – паступовае адлюстраванне этапаўслужбы, што занатавана ў характары фотаздымкаў: большпознія павінны дэманстраваць усё большую ўключанасцьгаспадара блакнота ў армейскае жыццё, набыццё імупэўненасці, удальства. Розныя рубрыкі дэмбельскагаальбома аддзяляюцца адзін ад аднаго маляванымі аркушамі– так званымі «пракладкамі», адлюстраванне на якіхносіць эмблематычны характар.

Армейскія маразмы – жанр агульнавядомы, вызначальнайрысай якога з’яўляецца адсутнасць прычынна-выніковыхсувязей, уласцівых звычайнаму свету: «Что у вас носкрасный, как огурец?»; «Запишите себе на ус»; «Вы у меня в кишкахпо горло сидите». У ваеннага чалавека, сцвярджае«маразм», логіка абсалютна іншая. Дзякуючы прыёмупародыі, якім свядома надзяляецца мова афіцэраў іпрапаршчыкаў, натуральны свет выглядае як вытворны адпрафесійных установак: «По команде отбой наступает темноевремя суток»; «Горло болит? Учите уставы – болеть не будет!».

Такім чынам, творы армейскага фальклору – паказчыкустойлівага самадастатковага развіцця дадзенайарыгінальнай субкультуры у сацыяльных умовах пачаткуXXI стагоддзя.

КАРОТКІ СЛОЎНІКФАЛЬКЛОРНА-ЭТНАГРАФІЧНЫХ ТЭРМІНАЎ

Абрад – традыцыйныя дзеянні, якія маюць сакральныхарактар і суправаджаюць важныя моманты жыццячалавечага калектыву; абрады, звязаныя з нараджэннем,вяселлем, смерцю, называюцца сямейнымі;сельскагаспадарчыя і іншыя абрады – каляндарнымі.

Абрадавая паэзія – творы вуснай народнай творчасці,звязаныя з каляндарнымі або сямейнымі абрадамі.

Абраднасць казачная – своеасаблівы мастацкі этыкетказкі, галоўным чынам чарадзейнай, які дасягаеццасродкамі формульнай і неформульнай стэрэатыпізацыі(зачыны, канцоўкі, пазасюжэтныя прыказкі, трохразовыяпаўторы, песенныя ўстаўкі, антытэзы і г. д.).

Абсыпанне (абсяванне) – магічны вясельны абрад,скіраваны на павелічэнне сям’і (а. маладых) ізабеспячэнне яе дабрабыту (а. маладой двара і хаты).

Абход – элемент каляндарных і аказіянальныхабрадаў: наведванне ўдзельнікамі абраду кожнай вясковайсядзібы з выкананнем песень і пажаданняў; абворванне(баранаванне) вёскі падчас крызісных жыццёвых сітуацыйдзеля яе магічнай абароны.

Авантурна-навелістычныя казкі – творы зпрыгодніцкім сюжэтам і своеасаблівым тыпам разумнага,кемлівага, хітрага героя.

Агульныя месцы (ад лац. loci communes) – уфальклоры: наяўнасць у розных творах або ў розныхжанрах аднолькавых сітуацый, матываў, што маюцьпадобнае слоўнае выражэнне; традыцыйныя паэтычныяформулы, устойлівыя стылістычныя звароты.

Адзінка фальклорная – любы твор фальклору (поўныабо незавершаны), фрагмент твора, апісанне абрадаў ісітуацый, аформленае ў выглядзе тэксту, нот,магнітаграмы, відэазапісу; мае навуковы пашпарт.

Аксіялогія (ад грэч. axia – «каштоўнасць» + logos –«слова, паняцце, вучэнне») – вучэнне аб каштоўнасцях,згодна з якім фальклор разумеецца як каштоўнасць самапа сабе, а яго змест – сукупнасць фундаментальныхкаштоўнасцей, якімі кіруюцца ўсе без выключэння членыдадзенага этнасу.

Аламатыў (грэч. allos – «іншы») – канкрэтнаярэалізацыя матыву ў фальклорным тэксце.

Алюзія (лац. аllusio – «намёк, жарт») – у мастацкаймове: адсылка да вядомага выказвання, факталітаратурнага, гістарычнага, палітычнага жыцця або да

мастацкага твора; прыём красамоўства ў фальклоры ілітаратуры.

Амбівалентнасць (ад лац. аmbo – «абодва» + valentia– «сіла») – тэрмін, які абазначае дваісты характаруспрымання, ацэнкі аднаго і таго ж вобраза, з’явы, штовалодае супрацьлеглымі, узаемнавыключальнымі якасцямі,уласцівасцямі (высокае і нізкае, разумны і дурань,драматычнае і камічнае).

Аналогія (грэч. analogia – «падабенства») – уфальклоры: падабенства вобразаў, сюжэтаў, тэм, матываў,кампазіцыйных і іншых прыёмаў.

Ананімнасць (грэч. anonymnos – «безыменны») –тэрмін, што абазначае працэс страты аўтарства,безыменнасць фальклорных твораў.

Анекдот (грэч. anekdotos – «нявыдадзены,ненадрукаваны») – невялікае аднаэпізоднае вуснаеапавяданне пра розныя жыццепадобныя здарэнні, смешныясітуацыі, рысы характару чалавека або недарэчныяўчынкі, якія завяршаюцца нечаканай камічнай развязкай.

Анімізм (ад лац. anima, animus – «дух», «душа») –вера ў існаванне душы, што можа існаваць па-за целам,духаў, у адушаўлёнасць жывой і нежывой прыроды.

Анталогія (ад грэч. anthologia – «кветнік, зборкветак») – збор асобных твораў некалькіх паэтаў абопісьменнікаў; у фальклоры: збор фальклорных твораўаднаго або некалькіх жанраў.

Антрапалагічная школа – яе прадстаўнікі тлумачыліпадабенства фальклору народаў, якія не знаходзілісяпаміж сабой у этнічнай роднасці або эканоміка-культурных сувязях, праз тэорыю самазараджэннясюжэтаў, агульнасць чалавечай прыроды, падабенствапсіхікі і мыслення людзей.

Антрапамарфізм (ад грэч. anthropos – «чалавек» +morphe – «форма») – прыпадабненне міфалагічнай істоты,стыхіі і з’явы прыроды, жывёлы, рсліны і г. д. дачалавека па знешнім выглядзе, якасцях і здольнасцях.

Антытэза (ад грэч. antithesis –«супрацьпастаўленне») – стылістычны прыём, заснаваны нарэзкім супрацьпастаўленні з’яў, прадметаў, азначэнняў,дзеянняў, вобразаў, пачуццяў і г. д.

Апавядальнік – інфармант, рэальны расказчык вусныхпразаічных твораў, казачнік; умоўны вобраз, якіпрысутнічае ў зачынах і канцоўках казак.

Апавяданне вуснае – жанр фальклорнай няказкавайпрозы пра розныя падзеі з жыцця расказчыка, ягоблізкіх, знаёмых, іншых людзей.

Апакрыфічныя легенды – жанр няказкавай прозы,звязаны з вобразамі і матывамі Старога і НовагаЗапаветаў, сюжэтамі пра вандраванне Бога і святых пазямлі, пра вялікіх падзвіжнікаў, вялікіх грэшнікаў і г.д.

Апокрыф (грэч. аpokryphos – «таемны») – твор збіблейскім сюжэтам, які ўтрымлівае адступленне адафіцыйнага веравучэння і таму адвяргаецца царквой.

Архетып (грэч. arche-typos – «пачатак» + «вобраз»)– псіхалагічная агульначалавечая структура, калектыўныпадсвядомы спадчынны вобраз; першасная форма, прататып;у фальклоры: першасны матыў, сюжэт, вобраз, створаныкалектыўнай фантазіяй на аснове апрыёрнай схемы.

Арэал – (лац. area – «плошча, прастора») – зонараспаўсюджання асобнай фальклорнай з’явы або яе часткі.

Асіміляцыя (лац. assimilatio – «прыпадабненне,зліццё, засваенне») – у фальклоры: зліццё аднагопаэтычнага тэксту або праяўлення з іншым са стратайадным з іх сваіх мастацкіх асаблівасцей, жанравыхпрыкмет.

«Асноўны міф» – міф пра адзінаборства боганавальніцы са змеепадобным праціўнікам (выкрадальнікамвады, свойскай жывёлы, жанчын) і перамогу над ім; ваўсходніх славян: гіпатэтычны міф пра паядынак бога-грамоўніка Перуна з Вялесам.

Атрыбут – істотная прыкмета міфалагічнага ціфальклорнага персанажа, абраду, з’явы і г. д.

Атрыбуцыя (лац. attributio – «прыпісванне») –устанаўленне аўтара мастацкага твора; у фальклоры:устанаўленне месца і часу стварэння фальклорнага твора.

Аўсень (Тáусень, Бáусінь) – каляндарна-абрадаваявелічальна-віншавальная песня, якая выконвалася ў часкалядных абходаў і названая па прыпеве ў форме выгуку(«Аўсень!»)

Аўтарэма – індывідуальна-аўтарская, адзінкавая,адрозная ад агульнапрынятай трактоўка пэўнагаміфалагічнага ці фальклорнага вобраза, матыву, сюжэта ўлітаратурным творы.

Аўтэнтычны (тэкст) (ад грэч. authentikos –«сапраўдны») – тэкст фальклорнага твора ў момант яговыканання носьбітам фальклорнай традыцыі.

Афарыстыка народная – сукупнасць выслоўяў,прыказак, прымавак.

Багатырскія казкі – група твораў, героі якіхбагатыры незвычайнай сілы або былінныя багатыры.

Байка – у гутарковай мове сінонім казкі, легенды,апавядання з выдумкай.

Балаган (ад перс. балахане – «верхні пакой,балкон») – часовае збудаванне для паказу ў ім цыркавыхі тэатральных прадстаўленняў пераважна камічнагахарактару (у Расіі з сяр. ХVІІІ ст.).

Балада (франц. ballad ад познелац. ballo –«танцую») – ліра-эпічная песня, якая па-мастацкуадлюстроўвае драматычныя і трагічныя калізіі ў сферыасабістага, сямейнага і грамадскага побыту чалавека.

Бахар (баять – «казаць», бахорить – «балбатаць») –старажытнарускі казачнік.

Батлейка – від беларускага народнага лялечнагатэатра; гл. Вяртэп.

Бывальшчына – жанр няказкавай прозы, кароткаевуснае апавяданне з адноснай сюжэтнай устойлівасцю пранібыта наяўнае, выключнае здарэнне, звычайна з трэцяйасобай.

Быліны (кніж.) – жанр рускай народнай эпічнайпаэзіі эпохі ранняй дзяржаўнасці; народны тэрмін –«старына» («старынка»).

Былічка – вуснае апавяданне–успамін пра нібытанаяўныя звышнатуральныя з’явы: сустрэчу апавядальнака зувасобленым духам прыроды (лесуном, вадзяніком,русалкай і г. д.), хатнім духам (дамавіком, кікімарай,лазнікам, авіннікам) або іншай дэманічнай істотай(д’яблам, змеем, чараўніком, ведзьмай).

Бытаванне фальклору – уключанасць фальклору ўпаўсядзённы і працоўны быт, святы, абрады, ігрышчы,вячоркі і г. д.

Бытавыя казкі – від рэалістычных казак з сямейнымтыпам канфлікту.

Валачобныя песні (валачэўныя, лалынкі) –велічальна-віншавальныя песні вясенняга абрадавагаабходу двароў, якія выконваліся ў першы дзеньВялікадня (Пасхі) валачобнікамі (лалоўнікі, кукольнікі,ранцавальнікі, хрыстаслаўнікі), блізкія да калядак.

Вандроўныя сюжэты – аднолькавыя сюжэты ў фальклорырозных народаў (казках, баладах і г. д.), наяўнасцьякіх тлумачылася іх міграцыяй і запазычаннем.

Варыянт (ад лац. variantis – «зменлівы») – уфальклоры: кожнае аднаразовае выкананне народнага твора,а таксама яго зафіксаваны тэкст.

Варыятыўнасць – арганічная і універсальнаяўласцівасць фальклору, спосаб існавання фальклорнайтрадыцыі; фальклорны працэс – гэта змяненне натрадыцыйнай аснове сюжэтных тэм, матываў, сітуацый,вобразаў, элементаў стылю і г. д.

Велічальныя песні – жанр абрадавай лірыкі,пабудаваны на ідэалізацыі персанажа і яго асяроддзя.

Версія (ад познелац. versio – «відазмяненне,паварот») – у фальклоры: група варыянтаў, якія даюцьякасна іншую (часам прама супрацьлеглую) трактоўкународнага твора.

Верш раёшны – рыфмаваны вольны верш, у якімколькасць строф, размяшчэнне складоў і націскаўсвабодна вар’іруецца ў кожным радку; выкарыстоўваліраешнікі, лялечнікі, гандляры-разносчыкі і інш.

Верыфікацыя – праверка дакладнасці мастацкагатэксту.

Вінаграддзе – адзін з трох тыпаў рускіх калядныхвелічальна-заклінальных песень (калядка і аўсень),названых па прыпеве («Виноградие красно-зелено»).

Вобраз фальклорны – персанаж, дзеючая асоба, рэч,прадмет, локус, якія валодаюць мастацкай завершанасцю,самастойным зместам і функцыяй.

Вобразы-сімвалы – характэрныя для народнай паэзіітрадыцыйныя іншасказанні («акамянелыя» метафары), якіяабазначаюць шэраг персанажаў, іх пачуцці і перажыванні.

Вопленіца (ад «вопить») – выканальніца галашэнняў(з народа).

Восеньскія песні – цыкл каляндарных, частаэлегічных песень, звязаны з месцам прысутнасцілірычнага героя.

Вывучэнне фальклору – арэальнае, дыяхроннае,комплекснае, рэгіянальнае, сінхроннае, сістэмнае,тыпалагічнае, тэксталагічнае, функцыянальнаедаследаванне фальклору і яго асобных з’яў.

Выслоўі – трапныя і дасціпныя выразы, пазбаўленыяпавучальнасці.

Вяртэп (ад стараслав. і старажытнарус. вертепъ –«пячора») – разнавіднасць народнага лялечнага тэатра;дзеянне вяртэпнай драмы адбывалася ў двухпавярховымдраўляным корабе, на верхняй пляцоўцы якога

разыгрываліся сцэны рэлігійнага характару (галоўнаятэма – нараджэнне ў пячоры Ісуса Хрыста), на ніжняй –побытавыя гумарыстычныя сцэнкі (галоўныя героі –Салдат, Цыган, Запарожац, Поп, Баба, Д’ябал).

Вяселле – комплекс абрадаў, звычаяў, песенных,танцавальных, гульнявых і інш. твораў, якіясуправаджаюць урачыстасць заключэння шлюбу, няпісаныюрыдычны акт зацвярджэння новай сям’і.

Вясельныя песні – від сямейна–абрадавых песень,розных ў жанравых адносінах (рытуальныя, заклінальныя,велічальныя, жартоўныя і інш.), з адметнымі вобразамі–персанажамі (жаніх, нявеста, сват, каравайніцы, дружкі,прыданкі і інш.).

Вяснянкі – песні абраду гукання вясны і веснавогаперыяду («вясна»).

Галашэнні – традыцыйныя мастацкія імправізацыі,звязаныя пераважна з пахаваннем, вясельнымі, рэкруцкіміі іншымі абрадамі, хваробай, няўродзіцай і г. д., формавыражэння гора і смутку.

Гарадскі фальклор – вусна-паэтычная творчасцьгарадскога насельніцтва своеасаблівага зместу і складу.

Гендэр (англ. gender – «род») – паняцце, якоеарыентуе на сэнсавую дыферэнцыяцыю з’яў (у прыватнасці,фальклорных) па палавой прыкмеце.

Генезіс (грэч. genesis – «паходжанне») –паходжанне, узнікненне; працэс утварэння і станаўленняз’явы, што развіваецца.

Гераічны эпас – эпічныя жанры, аб’яднаныя гераічныммодусам мастацкасці, пазіцыяй галоўных персанажаў(быліны, юнацкія песні, багатырскія казкі і да т. п.).

Гістарычная песня – жанр фальклору, песня прагістарычны факт або гістарычную асобу, пра якіхдакладна вядома з пісьмовых гістарычных крыніц.

Гістарычная школа – кірунак у рускайфалькларыстыцы, прадстаўнікі якога тлумачылі

фальклорныя творы толькі як адлюстраванне пэўнайгістарычнай рэальнасці; заслуга: сістэматызацыясюжэтнага складу і стварэнне гістарычнай геаграфіінароднага эпасу.

Дзіцячы фальклор – сукупнасць жанраў, прызначаныхдля дзіцячай аўдыторыі, створаных як дарослымі длядзяцей, так і самімі дзецьмі.

Дражнілка – жанр дзіцячага фальклору; кароткія,аднастрофныя творы гумарыстычнага або сатырычнагахарактару.

Другасны фальклор – творы, узноўленыя ў мастацкайпрактыцы.

Дума – песенны эпас украінскага народа.Духоўныя вершы – жанр усходнеславянскіх народных

песнапенняў рэлігійнага зместу, якія па сюжэцеўзыходзяць да кніжных крыніц (Бібліі, жыцій святых,апокрыфаў).

Дыскурс (лац. discursus – «разважанне, маўленне,выказванне») – нярэдка ўжываецца як паняцце, блізкае«стылю»; у фальклоры: спецыфічны спосаб або спецыфічныяправілы арганізацыі вуснай маўленчай дзейнасці.

Дэманалогія, або ніжэйшая міфалогія (ад грэч.daimon – «боства, дух» + logos – «слова, паняцце,вучэнне») – комплекс міфалагічных уяўленняў івераванняў пра дэманаў язычніцкага і хрысціянскагапаходжання (д’ябла, чарцей, русалак, вадзяніка,лесавіка, дамавіка, кікімару і г. д.), а таксамасукупнасць твораў, якія адлюстроўваюць гэтыя ўяўленні.

Жанр (франц. genre – «род, від») – у фальклоры:асноўная адзінка вывучэння; гістарычна абумоўлены тыптвораў, тыпавая структурная мадэль, якая валодаездольнасцю рэалізоўваць пэўную жыццёвую ўстаноўку.

Жніўныя песні – агульнае абазначэнне твораў, штоадносяцца да летняга цыкла каляндарнага фальклору

славян, звязаных тэматычна і функцыянальна са жнівом; уадпаведнасці з этапамі жніва падзяляюцца на зажынкавыя,жніўныя і дажынкавыя.

«Жорсткі» (мяшчанскі) раманс – жанр гарадскогафальклору сентыментальна-драматычнага характару,пераважна любоўнай тэматыкі, часам з крымінальнымідэталямі; увайшоў у вясковы песенны рэпертуар.

Забаўлянкі (пацешкі, пястушкі) – жанр дзіцячагафальклору ў форме прыгавораў ці песенек; суправаджаюцьгульні дарослых з малымі, іх пеставанне, фізічныяпрактыкаванні.

Загадка – кароткі мастацкі твор, што пабудаваны наіншасказанні, метафары, алегорыі, апісанні прадметаў,з’яў у мудрагелістай форме і патрабуе разгадкіспецыяльна зашыфраванай інфармацыі.

Заклінальныя песні – абрадавыя творы імператыўнагахарактару і магічнай накіраванасці.

Заклінанне – кампазіцыйная частка замовы; слоўнаяформула ў форме загаду, просьбы, забароны і г. д.

Закрэпка – кампазіцыйны элемент, замоўная канцоўка,часта ў выглядзе ўстойлівай формулы.

Замова – найстаражытнейшы жанр фальклору; формульнытэкст магічнага характару, які ўжываўся для дасягненняжаданага выніку.

Зачын (ініцыяльная формула) – кампазіцыйны элемент,якім звычайна пачынаюцца творы тых фальклорных жанраў,у аснову якіх пакладзены сюжэтны аповед: быліны, казкі,замовы, легенды.

Звужэнне вобразаў ступеньчатае – прыём народнайпаэзіі, які заключаецца ў парадку апісання прыроды,жылля, сямейных і сацыяльных адносін і г. д. адагульнага да прыватнага, ад множнага да адзінкавага.

Звычай – традыцыйна ўсталяваны парадак паводзін,замацаваны калектыўнымі звычкамі, аднаўляецца ўнязменным выглядзе на працягу доўгага перыяду.

Зімовыя песні – агульная назва каляндарна-абрадавыхпесень, што выконваліся ў зімовы перыяд; цыклскладаецца з піліпаўскіх, калядных, шчадроўскіх песень.

Зоамарфізм (ад грэч. zoon – «жывёла» + morphe –«форма») – прыпадабненне жывёлам па знешнім выглядзе.

Зычэнні – від выслоўяў, добрыя пажаданні ў формекароткіх слоўных выразаў.

Ідэалізацыя – у фальклоры: спецыфічны спосабстварэння мастацкага хранатопу і вобразаў шляхамвыключэння адмоўнага і ўзмацнення станоўчага.

Імправізацыя (ад лац. improvisus – «нечаканы,неспадзяваны») – у фальклоры: стварэнне тэксту народнагатвора або яго асобных частак у момант выканання.

Інварыянт (франц. invariant – «нязменны») – уматэматыцы: выраз, які застаецца нязменным пры пэўнымпераўтварэнні пераменных, звязаных з гэтым выразам; уфальклоры: абагульненне істотных варыянтных прыкметтвора (яго зместу, структуры, стылю і г. д.) уабстрагаванні ад варыянтнай канкрэтыкі.

Інверсія (ад лац. inversio – «пераварочванне,перастаноўка») – парушэнне «натуральнага» парадку слоў,храналагічнай паслядоўнасці падзей.

Індывідуальны пачатак у фальклоры – праяўляецца ўманеры выканання традыцыйных твораў, ва ўласнай,пераважна няказкавай празаічнай, творчасці, у характарыімправізацыі.

Ініцыяцыя (ад лац. initiatio – «здзяйсненнетаінстваў, пасвячэнне») – абрад родавага грамадства,які забяспечвае пасвячэнне, пераход яго членаў у новуюўзроставую або сацыяльную групу.

Інфарматар, інфармант (ад лац. informatio –«растлумачэнне, пераказ») – асоба, якая дае інфармацыю;у фальклоры: выканаўца народных твораў, ад якогазапісаны гэтыя творы ў навуковых мэтах.

Інцэст (ад лац. incestum – «кровазмяшэнне») –палавая блізкасць паміж кроўнымі сваякамі.

Казачнік – выканаўца казак (з народа).Казка – эпічны, празаічны твор чарадзейнага,

авантурнага або побытавага характару з устаноўкай навымысел.

Казкі марфалогія – вывучэнне казкі па складніках іадносінах частак адна да адной.

Калектыўнасць – спецыфічная рыса фальклорнагапрацэсу, якая заключаецца ў сатворчасці пакаленняў прыстварэнні твораў на аснове традыцыі.

Калікі (калекі) перахожыя (ад лац. caligae –«падарожныя боты з нізкай халявай») – вандроўнікі,паломнікі па святых хрысціянскіх месцах і манастырах,якія выконвалі духоўныя вершы і легенды.

Калыханкі – жанр дзіцячага фальклору, выконвалісямаці і іншымі асобамі, каб супакоіць, закалыхаць дзіця,маюць нацыянальна адметную рытміку і мелодыку.

Калядаванне – калядны абрад наведвання дамоўгрупамі ўдзельнікаў (калядоўшчыкаў, каляднікаў), якіявіншавалі гаспадароў, выконваючы песні калядкі, іатрымлівалі за гэта ўзнагароду.

Калядная песня – абходная песня, якая адносіцца дазімовага цыкла каляндарна-абрадавай паэзіі ісуправаджае абрад калядавання.

Канапляная песня – твор, што суправаджаў уборку іапрацоўку канопляў.

Кантамінацыя (лац. contaminatio – «змяшэнне,злучэнне») – у фальклоры: злучэнне ў адным мастацкімтворы двух і больш самастойных твораў і іх частак.

Канцоўка (фінальная формула) – структурны элемент,што завяршае кампазіцыю эпіка-апавядальных твораў.

Канцэпт (лац. conceptus – «думка, паняцце») –ідэальны вобраз фрагмента рэчаіснасці ў свядомасцікожнага індывіда; той комплекс уяўленняў, паняццяў,ведаў, асацыяцый, перажыванняў, які суправаджаепаэтычнае слова.

Каравайныя песні – творы, што суправаджалі абрадпрыгатавання спецыяльнага вясельнага хлеба – каравая.

Каравайніца – вясельны чын, удзельніца абрадупрыгатавання вясельнага каравая.

Карагод – найстаражытнейшы від народнагатанцавальнага мастацтва; спалучае харэаграфію здраматычным дзеяннем, танцам, песняй.

Карагодная песня – твор, што суправаджае карагод.Карнавалізацыя – адмена сістэмы афіцыйных

каштоўнасцей падчас карнавалу і мастацкай творчасцi звыкарыстаннем парадзiравання, гратэску, рэалiзацыiметафары i да т. п.

Каштоўнасць – прадмет, з’ява або ўяўленне, якое маевялікае значэнне для грамадства або індывіда і выступаенеабходнай умовай іх жыццядзейнасці.

Клішэ (франц. cliche – «малюнак, чарцёж») –першапачаткова: друкаваная форма з рэльефным малюнкам,якая служыла для ўзнаўлення ілюстрацый; у фальклоры:адно з абазначэнняў паэтычных маўленчых стэрэатыпаў(традыцыйных формул, агульных месцаў і г. д.).

Крáсата (девья крáсота, красная крáсота) – у рускiмфальклоры: вясельны атрыбут; прадмет, што сімвалізуемаладосць і прыгажосць нявесты, яе паэтычны іміфалагічны двайнік (упрыгожанае дрэўца, вянок, каса іг. д.)

Кумулятыўная кампазіцыя сюжэта (лац. сumulatio –«павелічэнне, назапашванне») – кампазіцыя, заснаванаяна прынцыпе назапашвання ланцужкоў з аднаго і таго жварыятыўна паўторанага матыву.

Купальская песня – твор, прымеркаваны да абраду ўгонар дня летняга сонцастаяння – Купалля.

Куставая песня – від заходнепалескіх веснавыхпесень, што выконваліся ў час жаночага абходнагааграрна-магічнага абраду ваджэння «Куста» на другiдзень Тройцы.

Легенда – (лац. legenda – літар. «тое, што павіннабыць прачытана або рэкамендавана да прачытання») – уфальклоры: празаічны твор, які фантастычна асэнсоўваепадзеі, што адносяцца да з’яў нежывой прыроды або дасвету раслін, жывёл, людзей, і успрымаеццаапавядальнікам і слухачом як верагоднае. Віды легенд:этыялагічныя, касмаганічныя, зааганічныя, гістарычныя,тапанімічныя і інш.

Летнія песні – у асноўным купальскія, пятроўскія,жніўныя.

Лірычныя песні – род песеннага фальклору,вызначальная рыса якога – наяўнасць лірычнага героя.

Лічылкі – жанр дзіцячага фальклору, невялікіявершаваныя творы, з дапамогай якіх арганізуецца пачатакгульні.

Лубок (ад «луб» – валакністая частка кары ліпы; зяе выраблялі кашы і паперу) – від народнай творчасці,асаблівага стылю малюнкі з тэкстам і без яго, выкананыяна грубай паперы; распаўсюджваліся ў ХVІІІ – ХХ стст.

Любоўныя песні – від пазаабрадавай лірыкі задметным тыпам канфлікту, звязаным з перажываннямілірычнай гераіні (героя).

Лялечны тэатр – від народнага тэатральнагамастацтва з акцёрамі-лялькаводамі і традыцыйнымрэпертуарам.

Магія апатрапейная (ад грэч. apotropaios – «якіадводзіць бяду») – абрады, звязаныя са звышнатуральнайверай у магчымасць папярэдзіць ад суроку, чаравання,наслання.

Магія прадуцыравальная (ад лац. producentis –«утваральны») – абрады, звязаныя з верай у магчымасцьзабяспечыць дабрабыт і ўрадлівасць ва ўсіх іх праявах.

Масленічныя песні – цыкл твораў, што выконваліся ўчас масленічнага тыдня.

Матыў (ад познелац. motions – «рух») – адзінкамузычнай формы, мелодыя, напеў, асноўны элемент, зякога складаецца музычны твор; у фальклоры: прасцейшаядынамічная сэнсавая адзінка апавядання, структурныэлемент сюжэтаскладання з уласнай тэмай (элементарнысюжэт або частка складанага сюжэта).

Матыфема – інварыянт матыву.Мемарат (ад лац. memoria – «памяць, успамін») –

вуснае апавяданне, што перадае ўспаміны выканаўцы прападзеі, непасрэдным удзельнікам або сведкам якіх ёнбыў.

Месцы агульныя – устойлівыя матывы, сітуацыі,эпізоды, дэталі, якія выкарыстоўваюцца з твору ў твор,напрыклад, у казках, былінах, песнях.

Метад сублімуючы (ад лац. sublimare – «узносіць») –творчы метад фальклору: фальклорнае мастацтва ў працэсеўсведамлення фактаў абмінае стадыю праўдападобнасці,адразу пераходзіць на ўзровень шырокага абагульнення.

Міграцыйная тэорыя – тлумачыла падабенствафальклору індаеўрапейскіх народаў запазычаннем твораў,міграцыяй вандроўных сюжэтаў з пэўнага культурна-гістарычнага цэнтра.

Міф (грэч. mythos – «апавяданне, паданне») –сістэма архаічных уяўленняў пра свет; апавяданні, якіяўвасобілі гэтыя ўяўленні.

Міфалагема – адзінка міфалагічнай сістэмы, якая маесамастойную семантыку; выяўлены ў мастацкім творыміфалагічны вобраз, матыў, сюжэт з традыцыйнай абокрыху змененай семантыкай.

Міфалагічная школа – тэорыя ў заходнееўрапейскай ірускай навуцы, прадстаўнікі якой першаасновай народнайтворчасці лічылі міфалогію і рэлігію, перабольшваючыролю міфалагічных матываў у фальклоры; заслуга:распрацоўка параўнальна-гістарычнага метаду.

Міфалогія (ад грэч. mythos – «апавяданне, паданне»+ logos – «слова, паняцце, вучэнне») – сістэма

архаічных уяўленняў якога-небудзь народа пра свет;сукупнасць міфаў; навука, якая вывучае і рэканструіруеміфы.

Міфалогія ніжэйшая – гл. Дэманалогія.Міфапаэтычныя матывы – запазычаныя з міфалогіі

матывы і вобразы ў фальклоры, якія адсылаюць даміфалагічнага семантычнага ядра, але падпарадкаваныноваму мастацкаму кантэксту.

Мнемоніка (ад грэч. mnemonikon – «мастацтвазапамінання») – сукупнасць прыёмаў, якія маюць на мэцеаблягчыць запамінанне.

Напеў – мелодыя, прызначаная для вакальнагавыканання.

Нараталогія (ад лац. narrare – «распавядаць») –тэорыя аповеду, што вывучае мастацкі твор як аўтаномнуюструктуру, рэалізацыя якой ажыццяўляецца ў працэсеактыўнага «дыялагічнага ўзаемадзеяння» пісьменніка ічытача (у літаратуры), выканаўцы і слухача (уфальклоры).

Народная драма – форма народнага тэатра,прымеркаваная да Каляд, з такімі п’есамі, як «ЦарІрад», «Цар Максімілян», «Лодка» і інш.

Народная паэтычная творчасць – слоўная часткафальклору з адметнай сістэмай жанраў і відаў вуснайтворчасці.

Небыліцы – творы рознай жанравай прыналежнасці, штовыяўляюць рэчаіснасць з наўмысным парушэннемхраналагічнай паслядоўнасці падзей і ствараюць поўнуюнедарэчнасцей мастацкую карціну свету.

Павер’е (прымхі, забабоны) – элемент народныхведаў, прымхлівае паданне, перакананне, заснаванае натакім паданні або прыкметах.

Паданне – у фальклоры: вуснае празаічнае апавяданнепра рэальныя або прыдуманыя падзеі і асоб мінулага,

якія не адлюстраваліся ў захаваных пісьмовых крыніцах;сінонім гістарычнай ці тапанімічнай легенды.

Падблюдныя песні – рускія калядныя песні, якіявыконваліся зімой у час асаблівай «падблюднай»калектыўнай варажбы.

Падтэкстоўка – песня, словы якой складзены на ўжовядомую мелодыю.

Пазаабрадавая паэзія – від песеннага фальклору,сэнсава і функцыянальна не звязаны з традыцыйныміабрадамі.

Пакосная песня – твор, які адносіцца да летнягацыкла каляндарна-абрадавай паэзіі і суправаджаекасавіцу, уборку травы: касьбу, сушку і вываз сена.

Палілогія (ад грэч. palin – «зноў, назад» + logia –«кажу») – падхопліванне, паўтор апошніх слоўпапярэдняга радка ў пачатку наступнага, адзін з прыёмаўзлучэння радкоў.

Паралелізм псіхалагічны – у народнай паэзіі:кампазіцыйны прыём, заснаваны на супастаўленні дзвюхвобразных карцін – з чалавечага свету і са светупрыроды па прыкмеце дзеяння, руху або стану.

Парэміі (грэч. paroimia – «прыпавесць», «выслоўе»)– агульная назва малых жанраў фальклорнай прозы(выслоўяў, прымавак, прыказак, загадак).

Партыцыпацыя (ад лац. participatio – «саўдзел») –натуральны асноўны закон старажытных, пачуццёмістычнага адзінства са сваёй сацыяльнай групай і г. д.

Пашпарт фальклорнага тэксту – сукупнасць дадзеных,што ўтрымліваюць інфармацыю пра збіральніка (прозвішча,імя, імя па бацьку), час фіксацыі фальклорнага твора(дата), месца яго запісу (вёска, горад, раён,вобласць), звесткі пра інфарматара (прозвішча, імя, імяпа бацьку, узрост, нацыянальнасць, прафесія, адукацыя,месца нараджэння) і іншыя дадатковыя звесткі.

Паэтыка фальклорная – сістэма кампазіцыйных форм іпрыёмаў, мастацка-стылявых сродкаў, якія складаюць

адметны ад літаратурнага тып выказвання (фальклорныдыскурс).

Персаніфікацыя (ад лац. persona – «асоба» + facere– «рабіць») – увасабленне-антрапамарфізацыя, наданнечалавечых уласцівасцей з’явам і аб’ектам прыроды.

Песні пра каханне – тэматычная група пазаабрадавыхпесень, звязаная з любоўнымі перажываннямі лірычнайгераіні (героя).

Постфальклор (ад лац. post – «пасля») – адно забазначэнняў познетрадыцыйнага і найноўшага фальклоруі культуры.

Прота... (ад грэч. protos – «першы») – першыкампанент складаных слоў, што абазначае«першапачатковы, першасны», напрыклад: прататэкст.

Прыгаворы – вербальныя заклінанні формульнага тыпу.Прыказка – малы фальклорны жанр; афарыстычна

сціслае, граматычна і лагічна завершанае выслоўе,рытмічна арганізаванай формы з павучальным сэнсам.

Прыказка (присказка) – кампазіцыйны элемент казкі,які папярэднічае зместу, непасрэдна не звязаны засноўным зместам твора.

Прыкмета – элемент народных ведаў, заснаваны наўстаноўленай вопытным шляхам адпаведнасці паміж дзвюмарэальнымі з’явамі.

Прымаўка – вобразны выраз, які ўпрыгожвае маўленне,элемент разважання, пазбаўлены абагульняльнагапавучальнага сэнсу і аформлены няпоўным сказам.

Прыпеўка (частушка) – адна з назваў кароткіх,звычайна чатырохрадковых, рыфмаваных песень хуткага,«частага» тэмпу выканання.

Рабочы фальклор – вусна-паэтычная творчасць рабочыхз адметнай тэматыкай.

Радзінная паэзія – від сямейна-абрадавага фальклору(песні, зычэнні, жарты), звязаныя са святкаваннемрадзін.

Радзінныя песні – від сямейна-абрадавых песень задметнымі вобразамі-персанажамі (парадзіха, дзіця,бацька, кум, кума, бабка).

Раёк – народны тэатр рухомых малюнкаў зкаментарыямі да іх; малюнкі маглі выяўляць біблейскіясюжэты: напрыклад, выгнанне Адама і Евы з раю.

Русальныя песні – невялікая па складзе групакаляндарных песень, якія выконваліся на працягуРусальнага тыдня.

Рытуал (ад лац. ritualis – «абрадавы») – формаскладаных сімвалічных паводзін, упарадкаваная сістэмадзеянняў і слоў; унутраны змест абраду.

Рэгіянальны фальклор – цэласная адзінка ў складзеагульнанацыянальнай традыцыі, вусна-паэтычная творчасцьасобнага фальклорна-этнаграфічнага рэгіёна.

Рэмінісцэнцыя (лац. reminiscentia – «успамін») –прысутнасць у творы невідавочнай, ускоснай адсылкі даіншага тэксту, згадванне пра іншы мастацкі твор, факткультурнага жыцця.

Рэтардацыя (лац. retardatio – «замаруджванне,затрымка») – у фальклоры: замаруджванне сюжэтнагадзеяння, якое дасягаецца пры дапамозе разнастайныхпаўтораў.

Сакральнае (ад лац. sacer (sacri) – «прысвечанаебагам, свяшчэннае») – абсалютная, вышэйшая каштоўнасць,якая адносіцца да рэлігійнага культу і рытуалу,прынцыпова адрозніваецца ад звычайнай рэальнасці, існуеў формах пазітыўна–сакральнага і негатыўна–сакральнага.

Сатыра народная (ад лац. satira – «сумесь, усялякаяўсячына») – прынцып мастацкага ўвасаблення рэчаіснасці,заснаваны на камічным выкрыцці сацыяльных з’яў і тыпаў,іх вострым асмяянні.

Сацыяльныя песні – від пазаабрадавай лірыкі зсацыяльным тыпам канфлікту.

Святы – проціпастаўлены будням час з канцэптуальнайсістэмай звычаяў, забарон, прадпісанняў, абрадаў,гульняў, песень і г. д.

Сёмушныя песні – творы, якія выконваліся наСеміковым (або Зялёным) тыдні (сёмым тыдні пасляВялікадня).

Сінаптычны (ад грэч. sinoptikos – «які аглядае ўсёразам») – зводны, аглядны, які дае агляд усіх частакскладанага цэлага; сінаптычныя табліцы – табліцы, наякіх пазначаны адначасова дадзеныя рознага роду з мэтайбольш нагляднага іх успрымання.

Сінкрэтызм (грэч. synkretismos – «злучэнне,аб’яднанне») – злучанасць, нерасчлененасць, якаяхарактарызуе першапачатковы стан першабытнагамастацтва, дзе танец, спевы, музыка, дзеянне існавалі ўадзінстве; водгалас гэтага адзінства захаваўся ўтрадыцыйных жанрах фальклору, напрыклад у абрадах,карагодах.

Сінтэз (ад грэч. synthesis – «злучэнне, спалучэнне,складанне») – у фальклоры: познія мастацкія злучэнні.

Сказ – фальклорная форма (у тым ліку вуснаенароднае апавяданне), што знаходзіцца на мяжыпобытавага маўлення і мастацкай творчасці.

Сказіцель – выканаўца былін (з народа).Сказанне – агульная назва апавядальных фальклорных

твораў гістарычнага і легендарнага характару.Скамарохі – рускія сярэднявяковыя вандроўныя

камедыянты, музыканты, спевакі, фокуснікі, танцоры,дрэсіроўшчыкі, якія ўдзельнічалі ў абрадах і народныхсвятах.

Спеў частушачны – цыкл з рознай колькасці прыпевак(строф), які ўзнікае пры натуральным выкананніпрыпевак.

Стылізацыя фальклорная – форма фалькларызму,мадэліраванне стылю розных фальклорных жанраў у ідэйна-мастацкіх мэтах.

Стыль фальклорны – адметны тып мастацкагавыказвання з адметнай змястоўнасцю форм, прыёмаў,спосабаў увасаблення мастацкага свету.

Сугестыўнасць (лац. suggestio – «унушэнне, намёк»)– працэс псіхічнага ўздзеяння на асобу праз мастацкітвор; адметная якасць мастацкага твору.

Сюжэт (ад франц. sujt – «прадмет») – ход падзей,паступовае разгортванне якіх раскрывае змест твора іхарактары персанажаў у эпічных, драматычных і ліра-эпічных жанрах фальклору і літаратуры.

Сямейныя песні – від пазаабрадавай лірыкі з бытавымтыпам канфлікту і адпаведнымі вобразамі.

Табу (палінезійск.) – абсалютная забарона, штонакладвалася на якое-небудзь дзеянне, слова, прадмет;сістэма забарон, якія рэгламентавалі важнейшыя бакічалавечага жыцця (як абрадавага, так і паўсядзённага),іх парушэнне каралася звышнатуральнымі сіламі.

Татэм (ад англ. totem (з мовы індзейцаў) – «ягород») – ва ўяўленнях нецывілізаваных плямёнаў Аўстралііі Паўночнай Амерыкі адзінкава–множны родапачынальнік іахоўнік племені (жывёла, расліна, прыродная стыхія,з’ява, рэч і да т. п.), аб’ект ушанавання і пакланення,з якім племя і кожная асоба захоўвае містычную сувязь.

Татэмізм – з’ява дарэлігійнага перыяду развіццякультуры; аб’яднанне людзей і акаляючага свету пататэму; комплекс вераванняў і абрадаў архаічнагаграмадства, звязаных з атаясамліваннем сябе з татэмам.

Травестызм (ад франц. travesty – «пераапранаць») –у фальклоры: абрадавае змяненне полу, пераапрананнежанчын у мужчынскі касцюм, мужчын – у жаночы.

Традыцыйнасць (ад лац. traditio – «перадача»,«апавяданне») – наяўнасць устойлівых кампанентаў наўсіх узроўнях фальклорных твораў, у рамках якіх яныіснуюць і ўзнаўляюцца.

Тыпалогія ў фальклоры (ад грэч. typos – «адбітак»,«узор») – агульнае і істотнае ў фальклоры розныхнародаў; структурныя, ідэйна-змястоўныя, мастацкіясупадзенні і універсаліі, абумоўленыя не культурнымісувязямі і ўплывамі, а блізкасцю жыццёвых абставін,стадыяльнасцю грамадскага развіцця, агульныміпрынцыпамі функцыянальных, этнаграфічных і міфалагічныхсувязей фальклору.

Тэзаўрус (грэч. thesauros – «запас») – фармальнаясістэматызацыя фальклору, яго элементаў.

Уюнішныя песні – рускія віншавальныя песні, штовыконваліся ў суботу або нядзелю першагапаслявелікоднага тыдня маладым, павянчаных мінулайзімой.

Фабулат (лац. fabula – «апавяданне, гісторыя») –вуснае апавяданне, заснаванае на рэальных падзеях іжыццёвых назіраннях, але яно не з’яўляецца непасрэдныміх адлюстраваннем.

Фалькларэма – выяўлены ў літаратурным творыфальклорны вобраз, матыў, элемент з традыцыйнай абочасткова змененай семантыкай.

Фалькларызацыя – засваенне фальклорнай традыцыяйлітаратурнага твора, яго часткі (урыўка), сюжэта,вобраза, матыву.

Фалькларызм – другасныя формы існавання фальклорныхтвораў: у літаратуры, мастацтве, друку і іншых сродкахмасавай інфармацыі.

Фалькларыстыка – навука аб фальклоры, якая ўключаезбіранне, публікацыю і вывучэнне набыткаў народнайтворчасці.

Фальклор (англ. folk-lore – «народныя веды,народная мудрасць») – вусная паэтычная творчасцьнарода; народная духоўная культура.

Фетыш (франц. fetiche – «амулет») – неадушаўлёныпрадмет, які, па ўяўленнях вернікаў, надзеленызвышнатуральнай сілай і служыць аб’ектам шанавання.

Фетышызм – рыса міфалагічнай свядомасці; шанаваннефетышаў.

Формула (лац. formula – «форма, правіла») – уфальклоры: устойлівая славесная канструкцыя, звычайнарытмічна ўпарадкаваная, дыферэнцыяльная адзнака стылю,нясе ў сабе прыкметы жанру.

Формула медыяльная – кампазіцыйны элементапавядальных жанраў фальклору, што ўзнікае ў найбольшзначных, ключавых момантах твора з мэтай атрыбуцыіперсанажа, якасці, стану, дзеяння і г.д.

«Формула немагчымага» – архаічны прыём народнайлірыкі, разгорнутая метафара з выніковым значэннем«гэтага ніколі не будзе».

Функцыя (лац. functio – «дзейнасць») – у фальклоры:дзеянні персанажаў, неабходныя для развіцця сюжэта;прызначэнне фальклорных твораў у абрадавым іпазаабрадавым побыце.

Функцыянальнасць – узаемасувязь фальклору ізнешняга асяроддзя; унутраныя ўзаемасувязі фальклору.

Хранатоп (ад гр. chronos – «час» + topos – «месца»)– узаемасувязь часавых і прасторавых характарыстыкмастацкага свету у фальклорным творы.

Чарадзейна–фантастычныя казкі – жанраваяразнавіднасць казкавай прозы з тыповымі структурай,сюжэтамі, персанажамі, паэтыкай.

Шлюб даманагамны (ад грэч. monos – «адзін, адзіны»+ gamos – «шлюб») – групавы шлюб, што існаваў давылучэння шлюбнай пары.

Шлюб экзагамны (ад грэч. exo – «звонку» + gamos –«шлюб») – шлюб паміж прадстаўнікамі розных родаў;

недапушчальны паміж кроўнымі сваякамі (унутры аднагороду).

Этыялагічны (ад грэч. aitia – «прычына» + logos –«слова, паняцце, вучэнне») – які тлумачыць прычыны іўмовы ўзнікнення чаго-небудзь.

Этнас (грэч. ethnos – «народ») – гістарычнаскладзеная агульнасць людзей (племя, народнасць,нацыя).

Юраўская песня – веснавая песня, звязаная забрадамі, прысвечанымі Юрыю – апекуну земляробства ісвойскай жывёлы.

Ярынная песня – адносіцца да восеньскага песеннагацыкла; выконваецца ў час уборкі яравыхсельскагаспадарчых культур.