KÜLTÜREL DEĞER; "İSPARTA HALISI" VE HALI MÜZESİ KURULMASININ ÖNEMİ

CULTURAL VALUES; "İSPARTA CARPET" AND T H E IMPORTANCE OF CARPET MUSEUM ESTABLISHMENT

Uzman Murat FIRAT*

Arş. Gör. Dicle ÖZDEMİR**

ÖZET

İsparta şehri tarihi gelişim sürecinde yerini ve konumunu kültürel değerleri ile belirlemiş ve bu özellikleri ile istihdam alanlarını şekillendirmiştir. Bu bölgeye özgü en önemli kültürel olgunun halıcılık olduğu söylenebilir. Kendine özgü dokusu ve desenleriyle İsparta halısı tüm dünyada adını duyurmuş olmasına karşın istihdam kaygısı bu değerin önüne geçmiş ve günlük kullanımda tercih edilmemesinden dolayı sandık köşelerine gizlenmiştir.

Bu çalışma İsparta halısının değerini vurgulamak, önemini hatırlatmak ve sonraki nesillere taşımak ve bununla birlikte yeni istihdam alanı yaratmak amacıyla hazırlanmıştır. Çalışma kapsamında tarihi gelişimine, kültürel etkisine ve yapısal özelliklerine değinilmiş ve bu değeri yaşatarak yeni çalışma alanları oluşturacak olan "İsparta Halısı Müzesi" kurulumu detaylandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler Kültür, İsparta Halısı, İsparta Halısı Müzesi.

ABSTRACT

The city of İsparta, in historical development process, has determined its place and location by its cultural values and shaped employment area with these features. Peculiar to this region, the carpet can be considered as the most significant cultural case. With unique texture and patterns, the İsparta carpets have become famous all around the world, however employment concerns head off this value and not being preferred in daily use it has been imprisoned to the comers of chests.

This study has been prepared to stress and remind the importance of İsparta rug's value, and to hand it down to the next generation and moreover to create new employment areas. Within the scope of this study, carpet 's historical

*

Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloj i B ö l ü m ü , mfirat@fef .sdu.edu. t r

Süleyman Demirel Üniversitesi , Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Tekstil Mühendis l iğ i Bölümü, d ic le@mmf.sdu.edu tr

456

development, cultural influence and structural features are handled and "İsparta Carpet Museum" estamblishment has been detailed to conserve the cultural heritage and to carve out new employment opportunities.

Key Words Culture, İsparta carpets, İsparta Carpet Museum.

1. GİRİŞ

Anadolu en erken evrelerden itibaren insanoğluna ev sahipliği yapmış çok önemli bir coğrafyadır. Bu topraklar üzerinde yaşamış olan topluluklar, sürekli birbirleriyle iletişim halinde oldular ve böylece günümüz modem yaşamı için gerekli alt yapıyı oluşturdular. Konumuzu teşkil eden dokuma bu etkileşimin bir sonucu olarak sürekli gelişen ve günümüzde de büyük atılım gösteren iş ve sanat kolu olarak kendisini ispatladı.

İlk tekstil mallan, doğanın ürünleri olan "dal ve kamışların basit bir biçimde örülmesi" ile ortaya konmuş olur. İlerleyen zaman dizininde, dokuma yapabilmek için yumuşak bükülebilir liflerin (hayvansal ve bitkisel) tercih edildiği görülür (Fazlıoğlu, 2001). Yünün kullanımının artması ile geliştirilen iğ ve ucuna bağlanan ağırşaklar hammaddeyi işlemek için kullanılan ilk teknolojik aletler olarak kabul edilir.

Anadolu'daki tekstil yapılanmasına ait ilk izler ise M.Ö. 6000 yıllarına aittir. Doğu Çatalhöyük'te gerçekleştirilen kazı çalışmaları sonucunda, bazı yanmış mezarlarda karbonlaşmış bez parçaları saptandı (Esin, 198), (Fazlıoğlu, 2001).

Bu sanata ait veriler Asurlu tacirlerin Musul-Kaniş arasında gidip geldikleri ticaret yolu boyunca da izlenebildi(Akurgal, 1997), (Lloyd, 1997), (Alp, 200), (Özgüç, 2003). Bu süreçte, Asurlu tacirler tarafından mevcut ticaret güzergâhı kullanılarak Anadolu'ya getirilen mallar, yünden tekstil ürünleri ve kalaydı. Karşılığında ise Anadolu'nun maden, tarım ve hayvancılık ürünleri tercih edildi (Veenhof, 1972). Bu ticaretin en önemli metalarından biri olan Anadolu 'nun tekstil ürünleri toplar halinde eşek kervanları ile taşındı.

Halı dokumacılığı üzerine elde edilen en erken veriler ise M.Ö. I. bine kadar uzanır. Bu süreçten itibaren, 40.-30. kuzey enlemleri arasında kalan Anadolu 'nun da içinde yer aldığı dağlık coğrafya, araştırmacılar tarafından, halıcılığın anayurdu olarak tabir edilir (Fazlıoğlu, 2001). Anadolu'nun önemli kentleri arasında kabul gören Trapezus (Trabzon), Tralleis (Aydın), Laodikeia (Denizli) ve Kolophon'un (İzmir) dokumacılık ve yün boyamacılığında ileri seviyelere ulaştıkları görülür (Dölen, 1992).

Kültürlerarası etkileşimin bir sonucu olan dokumacılık zaman dizini içerisinde sürekli gelişerek devam eder. Ortaçağ'a gelindiğinde Avrupa'da, özellikle, İtalya'nın değerli yünlü kumaşlar üzerinde uzmanlaştığı görülür. İtalya'nın bu ürünlerini Anadolu ve İran üzerinden Ortadoğu ve Asya 'ya ihraç ettiği bilinir (İnalcık, 2008).

15.-17. yüzyıllar arasında ise İsparta'nın da içinde bulunduğu bazı Anadolu kentlerinde (Gördes, Uşak, Borlu, Karaman, Tire, Tokat vb.) üretilen halı ve çeşitli pamuklu kumaşların Osmanlı İmparatorluğu sınırlan içerisinde ün

457

yaptıkları gözlenir (İnalcık, 2008). İsparta, aynı yüzyıllarda, Kirbas (iç çamaşırı veya gündelik eşya yapımında kullanılan pamuklu dokuma türü) üretilen önemli merkezlerden (Amasya, Çorum, İsparta, Konya, Bergama, Akhisar vb.) biridir.

İsparta, özellikle, 19. yüzyılla birlikte hareketlenir ve diğer halıcılık merkezleriyle (Bergama, Gördes, Uşak vb.) paralel biçimde önemli atılımlar kayıt eder (Küçükerman, 1990). İlk olarak, 1872 yılında, Mutasarrıf Ali Rıza Bey'in çabasıyla İnas Rüşdiyesi (Kız Ortaokulu) açılır. Böylece dokumacılık eğitimi başlar ve küçük bir şirket kurulur. 1890 yılında, Babanzade Mustafa Zihni Paşa kendi hareminde halı tezgahı hazırlatır ve aile içinde halı üretimini başlatır. 1910 yılına gelindiğinde ise İsparta'da Halı İpliği Fabrikası kurulur ve düzensiz ip üretimi durdurulur. 1924'le birlikte İsparta İplik Fabrikası T.A.Ş. oluşturulur ve hemen ardından 1926'da fabrika işletmeye açılır. 1943 yılına gelindiğinde İsparta Yün İpliği ve Halı Dokuma Müessesesi Sümerbank topluluğuna 14. işletme olarak katılır. Bu yapılanma, 1965 yılında Sümerbank Halıcılık Müessesesi durumuna getirilir.

Sümerbank ile birlikte halıcılık yeni bir boyut kazanmış, Türk halı desenleri toplanarak ilgili bölgelerde dokutulmuş, gerekli iplik ve halıların dokumadan sonrası yıkanması ve son işlemler yine bu fabrikada yapılmıştır (Kayıpmaz, 2010).

2. İSPARTA HALISI

İsparta halısı ev tezgahlarında dokunan kendine özgü deseni ve kalite özellikleri olan kültürel değeri yüksek bir üründür. Bu halının kalite özellikleri Çizelge l. 'dedetaylandınlmıştır.

458

Çizelge 1. İsparta halısının kalite özellikleri (Kayıpmaz, 2010), (Eski Halı ve Kilim, 2010), (Gülcemal, 2010)

İNCE İSPARTA

Kalite: 38x38 Dm2

İlmek:Yün Nm 3,5/2

Çözgü:Pamuk Ne20/18

Atkı:Pamuk N e 6/14, 12/6

Hav yüksekliği: 5-7 mm

Düğüm çeşidi: S tNE DÜĞÜMÜ

İSPARTA

Kalite: 26x33 Dm2

İlmek: Yün Nm 2,5/2

Çözgü: Pamuk Ne 6/9

Atkı: Pamuk Ne 6/8

Hav Yüksekliği:10-14

İsparta halısı desenleri; İsparta Kandahar. İsparta Saksılı, İsparta Beşir, İsparta Hasgül, İsparta Üzümlü, İsparta Goblem şeklinde sıralanabilir. Bu desenlere ait örnekler Şekil 1.'de gösterilmiştir.

A r r\

İsparta Saks ılı İsparta Kandahar

İsparta Hasgül İsparta Beşir

İsparta Goblem İsparta Üzümlü

Şekil 1. İsparta Halısı Desenlerine örnekler (İsparta Halı Sarayı, Dokuma Ve Desenler, 2010)

460

3. İSPARTA HALISI MÜZESİ

Bayraktaroğlu, Türk Halılarında Batı Literatürü Konusu (Bayraktaroğlu, 2010) isimli çalışmasında;

"Biz halıyı yere de sereriz, sedir ve masaya da örteriz, duvara da asarız. Biz halının üzerinde namaz kılarız. Türk kültüründe çocuk beşiği halı ve kilimlerden yapılır, kişi son yolculuğuna halıya sarılarak çıkarılır..."

diye bahseder halıdan.

Halı bir tekstil ürünü olmaktan öte, desenleri, renkleri ile geçmişten günümüze efsanelerin yazılı hali gibidir. Okumasını bilene kitaptır. Bunca değerli bir ürünün istihtam yaratma kaygısıyla kaybolmaya başlaması üzüntü vericidir.

Bir kültür değeri olarak İsparta halısının tanıtılacağı, aslına uygun yerleştirilmiş üretim tezgahlarının ve desenlerinin sergilendiği, hikayelerinin anlatıldığı "İsparta halısı müzesi" hem bu değeri koruyacak, hem de istihdam alanları yaratacaktır.

Eski İsparta halı fabrikası ne yazık ki yıkılmıştır. Ancak orijinaline uygun olarak inşa edilmesi ile birlikte İsparta halı müzesinin burada kurulması planlanmıştır. Böylece yaşayan bir müze her şeyiyle hikayelerle örtülmüş olabilecektir.

Üst katı sosyal alan olarak planlanacak (lokanta, oturma salonu, sinevizyon odaları... vs.) böylece önemli toplantılarda burada gerçekleştirilerek tanıtımına da katkı sağlanacaktır. Alt kata orijinal görüntüye uygun el tezgahları, iplik üretim aparatlar (çıkrık, kirmen... vs.), iplik boya kazanları yerleştirilecek ve gün içinde çalışır durumda olacaktır. İsteyen ziyaretçilere kısa dokuma kursları da verilebilecek çalışma odaları da bu müzede yer alması gereken etkinliklerden biri olarak düşünülmüştür. Ayrıca olmazsa olmaz satış ofisi alt katta yer alacak etkinlik alanlarındandır.

4 .SONUÇ

Piyasada meydana gelen değişimlerle kaybolmaya yüz tutmuş kültürel bir değer olan "İsparta Halısı"nı korumak, yeni pazarlar yaratmak amacıyla "İsparta Halısı Müzesi" kurulması planlanmaktadır. Bu müze; değerlerin derlenmesi özelliğiyle "koruyucu", sanatsal aktivitelere açık haliyle "geliştirici" ve yeni pazarlar yaratması özelliğiyle "istihdam yaratıcı" olarak hizmet verecektir. Türk kültürünün önemli eserlerinin de sergileneceği bu müzenin halı diyarı olarak bilinen İsparta'dan başka yerde kurulması düşünülemez.

Halıyı pazara günlük kullanım ürünü olarak sunan İsparta esnafı, müze ile birlikte değeri gözler önüne serilmiş İsparta halısını kültürel bir nesne olarak sunabilecektir.

İlgili sponsorlar eşliğinde. Mimari, Arkeolojik ve Teknik bilimlerin desteğiyle projelendirilerek bu planın hayata geçirilmesinin, İsparta'nın Kültür Turizmini geliştirmesinde önem arz ettiğini düşünmekteyiz.

4.KAYNAKLAR

AKURGAL, Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi, Ankara, 1997.

ALP, Sedat, Hitit Çağı "nda Anadolu, Ankara, 2QQ.Q.

BAYRAKTAROĞLU, Suzan, "Türk Halılarında Batı Literatürü Konusu"http://www.turkelhalilari.goV.tr/raakaleler.php?language=tu r&icerik=turk_halilarinda_bati_literaturu3, 22.03.2010.

DÖLEN, E., Tekstil Tarihi, İstanbul, 1992.

ESİN, U . j l k Üretimciliğe Geçiş Evresinde Anadolu ve Güneydoğu Avrupa II, İstanbul, 1981.

ESKİ HALI ve KİLİM, "Düğüm Çeşitleri"

FAZLIOĞLU, İsmail, Eskiçağ'da Dokuma, İstanbul, 2001.

GÜLCEMAL, Abdullah, "İsparta Halısı"

http://www.angelfire.com/sk/isparta/hali.html, 22.03.2010.

http://www.angelfire.com/sk/isparta/rhali.html, 24.03.2010.

http://www.eskihalivekilim.com/dugum-cesitleri.html, 22.03.2010.

http://www.ispartaya.com/isparta/hali/hali 1 .htm, 22.03.2010.

İSPARTA HALI SARAYI, DOKUMA VE DESENLER, "İsparta Halısı Desenleri"

İNALCIK, Halil, Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, İstanbul, 2008.

KAYIPMAZ, Fahrettin, "İsparta'da Halıcılık"

KÜÇÛKERMAN, Ö., Batı Anadolu'daki Türk Halıcılık Geleneği İçinde İzmir Limanı ve İsparta Halı Fabrikası, İstanbul, 1990.

LLOYD, Sten, Türkiye 'nin Tarihi, Ankara, 1997.

ÖZGÜÇ, Tahsin, Kültepe Kaniş/Neşa: The Earliest International Trade Center and the Oldest Capital City ofthe Hitites, İstanbul, 2003.

VEENHOF, K.R., Aspects of Old Assyrian Trade and its Terminology, Leiden ,1972.

APT)