Eneolithic and Iron Age pottery from the two newly discovered caves in the Danube Gorges

Apstrakt: U okviru projekta ,,Praistorija severoisto~ne Srbije – rekognoscirawe

i iskopavawe” otkrivene su i sonda`no istraène dve pe}ine: Pe{}era Mare,

uzvodno od Lepenskog vira, i Pe}ina iznad Trajanove table. U gorwim holocenskim

slojevima obe pe}ine otkriven je materijal iz poznog eneolita i starijeg gvozdenog

doba. Eneolitska keramika pripada kulturama Kocofeni i Kostolac, dok je hori-

zont starijeg gvozdenog doba zastupqen nalazima keramike sa odlikama Kalaka-

~a-Gornea grupe i Basarabi kulturnog kompleksa. Prilikom sondirawa konstato-

vani su i sporadi~ni ulomci keramike ranog sredweg veka. Na osnovu malobrojnog

kerami~kog materijala, moèmo zakqu~iti da, iako povoqne za ìvot, ove pe}ine

tokom metalnih doba praistorije nisu bile stalna, ve} privremena stani{ta.

Kqu~ne re~i: Pe{}era Mare, Pe}ina iznad Trajanove table, holocen, eneolit,

gvozdeno doba.

Projekat ,,Praistorija severoisto~ne Srbije – rekognoscirawe i

iskopavawe” zapo~et je u oktobru 2004, u okviru saradwe izme|u Fi-

lozofskog fakulteta u Beogradu i Odeqewa za arheologiju Univerzite-

ta u Kembriyu.1 Ovo je prvi arheolo{ki projekat koji, nekoliko dece-

nija od zavr{etka za{titnih radova projekata \erdap I (1965–1971) i

\erdap II (1980–1987), tematski istraùje {ire zale|e \erdapske kli-

sure. Projekat ~ine dve me|usobno povezane teme.

NALAZI KERAMIKE IZ ENEOLITA I

GVOZDENOG DOBA U DVE NOVOOTKRIVENE

PE]INE NA TERITORIJI \ERDAPA

Aleksandar Kapuran

Arheolo{ki institut, Beograd

Milo{ Jevti}

Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu

Du{an Bori}

University of Cambridge

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society

23 (2007) 103–124.

1 Rukovodioci projekta su D. Bori} (Department of Archaeology, University of Cambridge) i

M. Jevti} (Odeqewe za arheologiju, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu).

Projekat je do sada realizovan tokom tri sezone 2004–2006. Rezultati istraìvawa, obuhva-

}eni ovim radom, su vezani za prve dve sezone, koje su realizovane od 13. 10. do 13. 11. 2004, i

od 16. 8. do 15. 9. 2005. Realizovawe ove teme je u 2004. omogu}eno finansijskom podr{kom

U. S. National Science Foundation (High Risk Research in Archaeology Award #BSC-0442096), a u

2005. uz pomo} British Academy (Small Grants #40967) i McDonald Institute for Archaeology Re-

search, Kembriy. Pored rukovodilaca, ~lanovi ekipe koji su u~estvovali u realizaciji

teme tokom ove dve kampawe su: A. Andrijevi}, M. K. Boughton, V. Dimitrijevi}, J. â-

li}-Qubojevi}, M. Jankovi}, A. Kapuran, V. Mihajlovi}, M. Milosavqevi}, V. Proti},

T. Rajkova~a, A. Starovi}, I. Starovi}, V. Trifkovi} i B. Tripkovi}.

Tema 1 se fokusira na ranu praistoriju, tj. kamena doba (Bori}

2005), a tema 2 na kasnu praistoriju, tj. metalna doba. Realizaciju

projekta ~ine dva me|usobno povezana istraìva~ka procesa. Najpre,

rekognoscirawe terena koji je u prvoj fazi vezan za zale|e \erdapske

klisure, odnosno ~itav prostor od dunavske obale ka zale|u, a nije obu-

hva}en tokom za{titnih radova u okviru prethodnih projekata \erdap I

i II. Ovu prvu fazu istraìva~kog procesa prati sonda`no istra-

ìvawe prethodno utvr|enih lokacija sa arheolo{kim nalazima.

Rekognoscirawe terena se sastojalo od: a) obilaska karstnog pod-

ru~ja \erdapskog zale|a u potrazi za mogu}im pe}inskim nalazi{tima,

od kojih su mnoga, ali ne sva, bila i speleolo{ki poznata; b) u pri-

kupqawu informacija od lokalnog stanovni{tva o postojawu kako

pe}ina, tako i lokaliteta na otvorenom, koji bi bili prepoznati, na

osnovu povr{inskih nalaza, na obradivim povr{inama. Rekognosci-

rawem je obuhva}ena najpre homogena zona karsta, platoa planine Mi-

ro~, koju karakteri{u tipi~ni karstni oblici, poput vrta~a, jama i

pe}ina. Zonu gorweg dela platoa Miro~a tako|e karakteri{e odsustvo

izvorskih `drela. Veliki broj pe}ina je tako|e u po~etnim fazama bio

proto~an. Karst Miro~a se proteè i uz samu dunavsku obalu, poput

poteza Face Pe{}ere, u blizini Trajanove table. Upravo na ovom

posledwem potezu, arheolo{ki smo istraìli jednu od pe}ina koju

opisujemo u daqem tekstu.

Arheolo{ki materijal u vidu kerami~kih nalaza, datovanih u kasnu

praistoriju i sredwovekovni period, detektovan je na povr{ini, kao i u

otkrivenim profilima sedimenata slede}ih speleolo{ki ranije kar-

tiranih lokaliteta: Sokolovica (fragmenti keramike ranog gvozdenog

doba), Doseilsak (kasno-sredwovekovna keramika), na razli~itim loka-

cijama u okviru kompleksa kawona Vratne (fragmenti eneolitske i

sredwovekovne keramike) i u Gorwoj pe}ini na potezu @uti kr{–Bawa

(praistorijska keramika). Nezavisno od speleolo{kih kartirawa pe-

}ina (Dragi{i} i ]ali}-Ljubojevi} 2003), na{a ekipa je obavila i niz

intervjua sa lokalnim stanovni{tvom na pojedinim podru~jima |er-

dapske oblasti, gde smo mogli da o~ekujemo postojawe karstnih oblika,

pe}ina i potkapina, koje bi imale sadràje od arheolo{kog interesa.

Na ovaj na~in smo do{li do otkri}a pe}inskih lokaliteta, kao i loka-

liteta na otvorenom.

U kontaktu sa stanovni{tvom sela Boqetina, saznali smo i za

postojawe vi{e do sada nepoznatih nalazi{ta na otvorenom. Na osnovu

povr{inskih nalaza na razli~itim lokacijama na potezu Ko{obrdo, u

gorwoj klisuri Dunava i uz Ko{obrdsku reku, konstatovano je po-

stojawe vi{e lokaliteta. Lokaliteti na otvorenom, Seli{te i Tursko

grobqe, nalaze se u dolini Ko{obrdske reke, u zale|u gorwe klisure

Dunava. Na obe lokacije, na preoranim povr{inama, otkriveni su frag-

menti keramike ranog gvozdenog doba. Toponim Tursko grobqe, na ovoj

GSAD/JSAS 23 (2007) Iskopavawa i rekognoscirawa

104

lokaciji, koristi se, pre svega, za ve}i breùqak na strani Ko{obrd-

ske reke, prekoputa wive na kojoj je na|ena keramika kasne bronze i

ranog gvozdenog doba. Na ovom mestu, lokalno stanovni{tvo, po saop-

{tewu jednog od me{tana, nai{lo je na qudski skelet i ve}e kamewe

koje je ovamo doneto sa nekog drugog mesta, a koje su seqaci ranije

koristili za izgradwu obli`wih ku}a. Mogu}e je da se radi o ostacima

neke nekropole iz protoistorijskog doba, mo`da o ostacima rasturenih

tumula, koje bi bilo korisno istraìti u okviru teme 2 (kasna prais-

torija). Slede}i konstatovani lokalitet je Ko{obrdo – Arija Babi 2

({to na vla{kom zna~i Babino gumno) na vrhu Ko{obrda. Ovde su na

povr{ini sakupqeni fragmenti gvozdenodobne keramike, a mawa test

sonda koja je ovde otvorena u 2005. ukazala je na postojawe jednoslojnog

naseqa sa plitkim naslojavawem na oko 384 m nadmorske visine. Ke-

rami~ki fragmenti sa ove lokacije mogu se datovati u eneolit i

bronzano doba.

Dve pe}ine, Pe{}era Mare, u gorwoj klisuri Dunava, na potezu

Velika rudina, i Pe}ina iznad Trajanove table, nekoliko kilometara

105

A. Kapuran, M. Jevti} i D. Bori} Nalazi keramike iz eneolita

Sl. 1. Karta nalazi{ta Kostolac i Kocofeni kultura na teritoriji \erdapa: a.

Pe{}era Mare; b. Pe}ina iznad Trajanove table; 1. Manastir; 2. Padina; 3. Velike

livadice; 4. Lepenska potkapina; 5. Hajdu~ka vodenica; 6. Dowe Butorke; 7. Ajmana;

8. Korbovo, Zbradila i Pesak; 9. Vajuga Pesak; 10. Kulma [kopului; 11. Pjatra

Kosti; 12. Moldova Veche; 13. Dubova; 14. B�ile Herculane; 15. Pe�tera Hotilor; 16. Insula

Banului; 17. Ostrovul Corbului; 18. Ostrovul Mare; 19. Balta Verde; 20. Co�ofeni din Dos.

Fig. 1. Sites of Kostolac-Co�ofeni cultural complex on the Danube Gorges.

nizvodno od dowe klisure Dunava, na potezu Golo brdo, po prvi put su

postale arheolo{ki poznate tokom ovog rekognoscirawa (sl. 1–2). Ove

dve pe}ine su tako|e sonda`no istraène.2

Pe{}era Mare

Tokom rekognoscirawa terena u zale|u \erdapske klisure, u selu

Boqetin, op{tina Majdanpek, dobijena je informacija o postojawu

pe}ine na potezu Velika rudina, iznad dunavskih Velikih i Malih

livadica (izme|u tunela br. 12 i 13, na dunavskoj magistrali), u gorwoj

klisuri Dunava. Me{tani je zovu Pe{}era Mare (u prevodu sa vla{kog,


106

Sl. 2. Karta ranih Basarabi nalazi{ta (Gornea-Kalaka~a) na teritoriji \erdapa:

a. Pe{}era Mare; b. Pe}ina iznad Trajanove table; 1. Gornea; 2. Bara}a kod Tekije;

3. Padina kod Dobre; 4. U{}e Boqetinske reke; 5. U{}e Pore~ke reke; 6. Hajdu~ka

vodenica; 7. Insula Banului; 8. Mala Vrbica; 9. Vajuga; 10. Grabovnica; 11. U{}e

Slatinke reke; 12. Mihajlovac-Kula; 13. Ruènka kod Male Kamenice; 14. Prahovo;

15. Svini�a; 16. I�elni�a; 17. Ostrovul Corbului; 18. Izvorul Frumos; 19. Ostrovul Mare; 20. Balta

Verde; 21. Gruia; 22. Girla Mare.

Fig. 2. Sites of early Basarabi culture (Gornea-Kalaka~a type) on the Danube Gorges.

2 Nalaze iz holocenskih slojeva sa materijalom metalodobnih praistorijskih pe-

rioda, detaqnije opisujemo u ovom radu. Pleistocenski slojevi bi}e obra|eni u narednim

publikacijama (Bori} and Jevti}, forthcoming).

Velika pe}ina, 44º35´ N 22º 01´ E, duìne oko 65 m, na oko 238 m

nadmorske visine), a na osnovu povr{inskih nalaza jednog dela otkri-

venog sedimenta, utvr|eno je postojawe eneolitske keramike. Pe}ina je

veoma dobro skrivena iako ima veliki ulaz, okrenut ka severoistoku,

usled wegove uvu~enosti u karstni masiv, nije ga lako na}i, ~ak ni iz

neposredne blizine (t. I/1; sl. 3/1).

Najpre je otvorena sonda (ozna~ena kao 1/2004), dimenzija 2 x 3 m u

sredwem delu pe}ine. Po{to na ulaznom delu sloj gotovo i ne postoji,

nailazi se samo na ogoqenu stenovitu podlogu sa upadqivo vertikalno

orijentisanim naslojavawem {kriqastih stena. Sedimenti ovde imaju

pad od unutra{wosti ka predwem delu pe}ine. Na samoj povr{ini su

ustanovqeni tanki proslojci sloja sa paqewem, koji poti~u od izgorele

balege, koja je nastala dok je pe}ina sluìla kao {tala. Na vi{e mesta

uo~eni su tragovi aktivnosti ,,divqih kopa~a” u potrazi za zlatom.

Zbog toga nije bilo lako jasno definisati nekoliko mawih jama i

wihov arheolo{ki kontekst. Ispod povr{inskog sloja paqewa nalazi

se ùto-mrka rastresita zemqa, sa velikim brojem arheolo{kih nalaza

107


Sl. 3. Tlocrt: Pe{}era Mare (1); Pe}ina iznad Trajanove table (2).

Fig. 3. Plan of: Pe�tera Mare (1); “Tabula Traiana” Cave (2).

kerami~kog materijala, nastalog, po svemu sude}i, tokom pleistocena

(sl. 4). Sloj u istraènom delu je relativno plitak, tako da se steno-

vita podloga pojavquje nakon 0,6–0,8 m od povr{ine. Mawa sonda (ozna-

~ena kao 2/2004) dimenzija 2 x 2 m postavqena je na ulaznom delu pe}ine,

ali je kulturni sloj na ovom delu oko 0,2 m.

Otkriveni kerami~ki materijal moè se podeliti u dva kulturna

horizonta. Kerami~ki materijal starijeg horizonta ~ini keramika lo-

{ije fakture, sa primesama sitnog kamewa i tucanih {koqki, ~ija je

spoqa{wa povr{ina gruba ili prigla~ana, crne i tamnomrke boje,

bogato ornamentisana. Tipolo{ki su najvi{e zastupqene zdele i lonci.

Zdele su bikoni~ne, blago razgrnutog vrata, zaobqenog ramena i trbuha

(sl. 5/1, 2, 10). Zidovi trbuha su tanki, dok su koni~ni vratovi zadeb-

qani. Spoqna povr{ina je prigla~ana i ukra{ena motivima obrnutih

trouglova, izvedenih snopovima linija u tehnici “Fürchenschtich”, ili

kratkih brazdastih ureza ispuwenih belom inkrustacijom, koji se spu-

{taju od vrata ka dnu. Prostor unutar trouglova je tako|e ispuwen

ubodima. Ovom tipu zdela pripadaju i tri fragmenta dowih delova

trbuha (sl. 5/4–6). Lonci su zastupqeni u dva tipa. Prvi tip predstavqa

lonac blago razgrnutog oboda i visokog vrata (sl. 5/7–9). Ispod oboda se

nalazi ornament u vidu trake, koji ~ine koso izvedeni ubodi. Rame je

blago zaobqeno i odeqeno od vrata horizontalnom linijom, ispod koje

su formirana poqa u vidu metopa, izvedenih snopovima vertikalnih


108

Sl. 4. Pe{}era Mare: zapadni profil Sonde 1/2004.

Fig. 4. Pe�tera Mare: western profile of Trial Trench1/2004.

109


Sl. 5. Eneolitska keramika iz Pe{}ere Mare (1–14).

Fig. 5. Eneolithic pottery from Pe�tera Mare (1–14).

linija, grupisanih u formu {ah poqa. Ornament je izveden u istoj

tehnici kao kod zdela. Drugi tip lonca ~ine posude {irokog otvora,

oblikovane u formi obrnutog zvona. Zidovi su debeli sa sitnim ka-

mewem u fakturi, sive i tamnomrke boje. Spoqna povr{ina je pri-

gla~ana i ukra{ena dubokim urezima u vidu mreè (sl. 5/11–14). Ovaj or-

nament je pored stilske osobenosti, mogao imati funkciju da spre~i

klizawe posude iz ruku, u nedostatku dr{ki. Materijal iz mla|eg

horizonta je malobrojan, i iz wega izdvajamo dva fragmenta pehara.

Prvi je ukra{en kombinovanom tehnikom ugla~anih faseta, la`nog

{nura i ìgosawa „S” ornamentom (sl. 6/1). Povr{ina je crne boje i

dobro ugla~ana, dok je faktura od pre~i{}ene gline sa primesama

peska. Ostali materijal ~ine ulomci ve}ih posuda, lonaca, razgrnutih

{irokih oboda, ornamentisanih utiskivawem prstom ili urezivawem

o{trim predmetom. Zidovi su debeli sa sitnim kamewem u fakturi, dok

im je spoqna povr{ina prigla~ana i tako|e ukra{ena plasti~nim

trakama sa utisnutim ili urezanim motivom (sl. 6/2–6). Od materijala


110

Sl. 6. Keramika iz Pe{}ere Mare: starije gvozdeno doba (1–6); rani sredwi vek (7).

Fig. 6. Early Iron Age pottery (1–6); and Early Mediaeval pottery (7) from Pe�tera Mare.

iz istorijskih epoha, mogu}e je hronolo{ki odrediti samo jedan frag-

ment mawe, dobro ugla~ane posude, sive boje, koni~nog vrata sa ì-

gosanim rombovima, izra|ene na sporom vitlu (sl. 6/7). Keramika ovog

tipa nalaèna je na lokalitetu Veliki gradac na u{}u Pore~ke reke

(Vu~kovi}-Todorovi} 1969: 126, T. LXXVII), i pripada periodu seobe

naroda.

Analogije materijala eneolitskog horizonta Pe{}era Mare na-

lazimo na lokalitetima isto~ne Srbije i zapadne Rumunije (sl. 1). Or-

nament u tehnici kratkog brazdastog urezivawa, koji formira obrnute

trouglove od snopa linija (sl. 5/1, 2, 4–6), zastupqen je na keramici

mla|e faze Kocofeni kulture (Co�ofeni III), posebno na podru~ju seve-

roisto~ne Srbije i jugozapadne Rumunije. Isti raspored brazdastih

ureza nalazimo na keramici sa visinskog naseqa u Crnajki (Pjatra

Kosti), severno od Bora (Nikoli} 2000: T. XXX/7–8) i vi{eslojnom pe-

}inskom stani{tu kod Herkulanske bawe (Baile Herculane – Pe�tera

Ho�ilor) u dolini êrne (Roman 1976: 43, pls. 111/3, 112/3; Petrescu and

Popescu 1990: pl. VI/3, 6, 9). Tip bikoni~nih zdela sa zadebqanim obodom

(sl. 5/3) otkriven je i u eneolitskom stratumu na lokalitetu Vajuga

(Popovi}, Vukmanovi} and Radojevi} 1986: fig. 5/1–4). Ornament na jednom

loncu (sl. 5/10) identi~an je ornamentu izvedenom na keramici otkri-

venoj prilikom iskopavawa Lepenske potkapine, a ispuwen je belom

kre~nom masom, koja doprinosi isticawu geometrijskih motiva na sjaj-

noj povr{ini (Jevti} 1983b: 202, T. 1/5). Motiv izveden kosim ubodima

koji formira traku ispod oboda postoji na materijalu iz Kulme [kjo-

puluji kod Kloko~evca (Nikoli} 2000: T. XX/12–13), kao i na identi~nim

posudama iz Pjatra Kosti i Zlotske pe}ine (ibid.: T. XXIX/8, XXX/12) i

Padini (Jovanovi} 1971: T. VII, sl. 2). Drugi tip lonaca sa ukrasom

izvedenim dubokim urezivawem u vidu mreè konstatovan je na sli~nim

loncima na Vlascu (Srejovi} i Letica 1978: T. CXXIX/4) kao i u pe}ini

Pe{tera Hocilor u Herkulanskoj bawi (Petrescu and Popescu 1990: pl.

IV/1).

Zajedni~ka osobina za gotovo sve navedene lokalitete poznog eneoli-

ta je pojava keramike sa odlikama pozne Kocofeni kulture (Co�ofeni

IIb–III), ~esto zajedno sa elementima Kostola~ke kulture. Na podru~ju

\erdapa ovom horizontu pripadaju nalazi{ta na Padini (Jovanovi}

1971) i na lokalitetu Manastir (Brukner 1968: 97–99; idem 1969: 136),

koji se nalaze u blizini, odnosno uzvodno od Pe{}era Mare. U nepo-

srednoj blizini, na obali Dunava ispod Pe{}era Mare, sonda`no je

istraèno naseqe na lokalitetu Velike livadice, koji sadrì ho-

rizont sredweg eneolita, sa keramikom koja je najblià ranoj Baden-

skoj, odnosno êrnavoda III kulturnoj grupi, uz sporadi~ne nalaze Ko-

cofeni keramike (Letica 1984: 179, T. II), a nizvodno, u blizini Le-

penskog vira smewuju se mawa nalazi{ta sa kraja bakarnog i po~etka

111


ranog bronzanog doba. To su Lepenska potkapina, sa keramikom Ko-

stola~ke i Kocofeni kulture (Jevti} 1983b: 203, T. I/5–6) i Katarinine

livade, sa keramikom koja ima elemente pozne Vu~edolske kulture

(Srejovi} 1984: 209, T. I/1, 2, 8, 10). Simbioza ove dve kulture se

pripisuje mla|oj fazi Kocofeni IIb–IIIa-b (Roman 1971: 40), a postoji i

mi{qewe da ovu pojavu ne bi trebalo izdvajati kao prelaznu fazu (Tasi}

1979: 117). Tasi} pretpostavqa da treba izdvojiti samo dve osnovne faze

Kocofeni kulture, od kojih mla|oj pripada Kostolac-Kocofeni fazi

(Tasi} 1982: 20). Prema do sada objavqenim nalazima Kocofeni i Kosto-

la~ke kulture sa obe strane \erdapa, ima se utisak da ipak preovla|uje

mla|a Kocofeni grupa nalaza (sa preko 20 nalazi{ta), dok su Kosto-

la~ki elementi ne{to mawe zastupqeni. Tako|e je evidentno da na

istim lokalitetima gde se me{aju elementi ove dve kulture, preovla-

|uje rumunska varijanta poznog eneolita. U novijoj literaturi (e.g.

Nikoli} 2000: 72–73) Kocofeni kultura se posmatra kao prili~no dugo-

trajna kulturna grupa, koja u svojoj mla|oj fazi pripada po~etku tzv.

Prelaznog perioda, od kasnog eneolita ka ranom bronzanom dobu. Na

osnovu brojnih analogija sa susednim kulturama, naro~ito sa balkan-

skim kulturama koje imaju kontakte sa bronzanim dobom gr~kog kopna

(Maran 1997), mla|a Kocofeni kultura se opredequje na sam po~etak III

milenijuma p. n. e.

Datumi za Kostola~ku i Kocofeni kulturu dobijeni na osnovu

kalibracije radioaktivnog ugqenika su malobrojni. Ve}ina autora koji

se posledwih petnaestak godina bave prou~avawem kasnog eneolita jugo-

isto~ne Evrope navodi samo nekoliko nalazi{ta Kostola~ke i pozne

Kocofeni kulture sa kojih poti~u C-14 datumi, kao {to su Gomolava

(sloj IIIb), Vu~edol-Kukuruzi{te (podgra|e vu~edolskog Gradca), Baile

Herculane, Ostrovul Corbului, Poina Ampoiului (Gimbutas 1991: 493, T. 29;

Ciugudean 1996; Maran 1997; Gogâltan 1996: 54–57, 212–213; Nikolova 2000:

91–92; Petrovi} i Jovanovi} 2002: 298). Apsolutni datumi za obe ove kul-

ture kasnog eneolita, koje su zastupqene i u {iroj zoni \erdapa, nalaze

se u rasponu od nekoliko vekova, krajem IV i po~etkom III milenijuma

p. n. e. Prema datumima koji su dobijeni u Herkulanskoj bawi i Velikoj

dunavskoj adi kod Korbova, gde se nalaze najblià nalazi{ta sa odli-

kama Kocofeni III faze, sa keramikom koja je veoma sli~na onoj iz

Pe{}era Mare, horizont Kostolac-Kocofeni moè se okvirno opre-

deliti u vreme oko 3100–2800. g. p. n. e.

Malobrojni praistorijski materijal mla}e faze kulturnog hori-

zonta u pe}ini Pe{}era Mare je atipi~an i samim tim nepodesan za

preciznu hronolo{ku determinaciju. Zahvaquju}i fragmentu faseti-

ranog trbuha, ukra{enog tehnikom la`nog {nura i ìgosawa „S” orna-

mentom, najblià analogija je vidqiva na peharu otkrivenom na u{}u

Pore~ke reke (Trbuhovi} 1969: sl. 2), kao i pojedinim nalazima sa


112

lokaliteta Kula kod Mihajlovca (Sladi} 1986: 434), Padina (Jovanovi}

1971: sl. 10), Vajuga (Popovi} i Vukmanovi} 1998: pls. 11/15, 12/3, 31/4a).

Stoga, materijal iz ovog horizonta moèmo hronolo{ki svrstati u

klasi~nu fazu Basarabi kulture ili horizont II bosutske grupe, od-

nosno prvu fazu razvijenog gvozdenog doba (Jevti} 1983a: 38).

Pored keramike va`no je spomenuti i nalaze ìvotiwskih ko-

stiju.3 Preovla|uju lovne vrste poput divqe sviwe, srnda}a, divokoze,

medveda itd., {to bi moglo da ukaè na to da je pe}ina kori{}ena kao

lova~ka stanica. Nalazi ribqih kostiju {arana i migratornih riba,

poput jesetre, govori o komunikaciji eneolitskih stanovnika ove pe-

}ine sa naseqima na samoj dunavskoj obali. Uo~eno je prisustvo velikog

broja mladih jedinki (na osnovu nesraslih epifiza na kostima i vi-

li~nih nizova) nekih vrsta mikro sisara. Preliminarni uvid u faunu

ukazuje na mogu}nost me{awa materijala iz holocenskog perioda na-

seqavawa pe}ine sa zate~enim starijim horizontom, koji moè biti

pleistocenski, a u koji se ukopavaju eneolitski stanovnici. Ovakav

zakqu~ak donet je na osnovu nalaza pe}inskog medveda i prisustva nekih

mikro sisara (npr. voluharica), koji su pe}inu nastawivali tokom

pleistocena. Neophodno je nastaviti istraìvawa pe}ine, u delu koji

se nalazi dubqe u unutra{wosti, gde se moè o~ekivati i ve}a debqina

sedimenata, te tako i wihova mo}nija kulturna stratifikacija.

Pe}ina iznad Trajanove table

Pe}ina iznad Trajanove table otkrivena je uz pomo} me{tanina M.

Milenkovi}a, i nalazi se u okviru karstnog reqefa Golog brda na

potezu Face Pe{}era (44º39´ N 22º18´ E, duìne oko 25 m, na nadmorskoj

visini od 90–91 m) (t. I/2; sl. 3/2).4 Pe}ina se nalazi na oko 25 m iznad

Trajanove table i sada{weg nivoa Dunava. Svod pe}ine je {atorastog

oblika i mogu}e je da je pe}ina nekada bila proto~na, tj., povezana sa

sli~nim karstnim formacijama Golog brda. Najverovatnije je tokom

kasne praistorije ova pe}ina mawih dimenzija bila suva i pogodna za

qudsko naseqavawe.

Tokom 2004, na ulaznom delu pe}ine otvorena je test sonda (ozna-

~ena kao 1/2004), dimenzija 2 x 2 m. Ispod recentnog sloja sa rastiwem,

najpre je ustanovqeno postojawe ve}e jame, ~iji je nivo ukopavawa

prime}en odmah ispod sloja humusa. U humusnom sloju (1. i 2. nive-

113


3 Preliminarni pregled faune iz obe istraène pe}ine uradila je V. Dimitrijevi}, a

rezultati analiza usledi}e u budu}im publikacijama vezanim za projekat.

4 U neposrednoj blizini pe}ine nalazi se nekoliko mawih, prete`no zasutih pe}ina, u

kojima na povr{ini nije uo~en arheolo{ki materijal. Da bi se utvrdilo eventualno

postojawe antropogenih slojeva u wima, neophodno je ispitivawe test sondama.

lacija), kao i u ispuni jame, na|eno je vi{e fragmenata keramike, koji

se mogu {iroko opredeliti u period sredweg veka, kao i malobrojni

ulomci praistorijske keramike, {to navodi na devastaciju praisto-

rijskog horizonta. Mla|a jama se prostire u kvadratima A i C, tj. u

severnom delu sonde, ali u gorwim slojevima (do otkopnog sloja 5). Jama

zahvata i severni deo kvadrata D, a dno ovog ukopa se nalazi na nivou

otkopnog sloja 12, u zoni severnog profila na liniji kvadrata A-C. Sa

druge strane, ju`ni i jugoisto~ni deo sonde u kvadrantima B i D, ispod

humusnog sloja, ~ini uglavnom homogeni sediment ùto-oker zemqe, koji

se po proslojcima razlikuje po rastresitosti i koli~inama kamene

drobine (sl. 7). U ovom sloju nema kerami~kog materijala, i na osnovu

faune i apsolutnog datovawa, ovaj sloj je pleistocenske starosti, sa

tragovima qudskog naseqavawa tokom paleolita (Bori} and Jevti}, forth-

coming).

Naredne 2005, istraèna je povr{ina u unutra{wosti pe}ine, ro-

vom od 1,5 x 4 m uz ju`ni zid pe}ine. Ustanovqena je ista stratifi-


114

Sl. 7. Pe}ina iznad Trajanove table: zapadni profil Sonde 1/2004.

Fig. 7. “Tabula Traiana” Cave: western profile of Trial Trench 1/2004.

kacija geolo{kih i kulturnih slojeva kao i u prvoj test sondi. Ovde je

uo~en i sterilni sloj, koji jasno odvaja horizont sa nalazima gvozdenog

doba od niìh geolo{kih slojeva pleistocenske starosti. Povr{inski

sloj u ovom delu ~ini vi{e slojeva spaqivawa sto~ne balege, a nije

bilo mogu}e jasno uo~iti stratifikaciju u okviru holocenskog sloja, u

kome je nalaèn kerami~ki materijal. Uo~ene ostatke vatri{ta, naj-

verovatnije je mogu}e vezati za naseqavawe, ili boqe re}i povremeno

kori{}ewe pe}ine tokom starijeg gvozdenog doba, na {ta ukazuju kera-

mi~ki nalazi. Poreme}ene gorwe slojeve potvr|uje nalaz dva fragmenta

iste amfore prona|ene u dve, ponaosob istraène sonde (sl. 9/2).

Poreme}eni sloj sadrì materijal iz eneolita, starijeg gvozdenog

doba i ranog sredweg veka. Keramici eneolita pripadaju malobrojni

fragmenti, od kojih se izdvajaju obodi sa delom vrata posuda sredwih

dimenzija grubqe fakture. To su delovi mawih lonaca sa utisnutim

ornamentom vertikalnih ureza ispod oboda i na vratu, kao i na ramenu

suda (sl. 8/1). Otkrivena su i dva atipi~na fragmenta vratova posuda

sredwih dimenzija, prigla~ane spoqne povr{ine, sa urezima raspo-

re|enim radijalno i u horizontalnom nizu (sl. 8/2–3). Ovaj materijal

najverovatnije pripada kasno eneolitskom periodu, odnosno Kocofeni

kulturi. Bliske analogije uo~avamo na materijalu sa lokaliteta Zbra-

dila – Fund (Babovi} 1986: sl. 124, 143, 145). Materijal iz kulturnog

horizonta starijeg gvozdenog doba moè se tipolo{ki podeliti na

stariji i mla|i. Starijem bi odgovarala fragmentovana koni~na zdela

sa uvu~enim obodom, ukra{ena horizontalnim fasetama, ispod kojih se

nalazi traka na~iwena od trostruko urezanih linija koje ~ine cik-cak

ili talasasti ornament (sl. 8/5). Fragment je dobro ugla~an i tamno-

mrke boje. Ovom nalazu odgovara po kvalitetu ulomak doweg dela trbuha

zdele ili pehara, sa sli~nim ornamentom, na tako|e dobro ugla~anoj

povr{ini (sl. 8/6). Sude}i po ornamentu koji postoji na materijalu sa

vi{e nalazi{ta u rumunskom Banatu i u {iroj zoni srpskog Podunavqa:

Dejani u Rumuniji (Guma 1993: pl. XI/5), U{}e Slatinske reke (Jevti}

1983a: T. X/2), Mihajlovac (ibid.: T. XI/1), Seli{te kod Starog Kostolca

(Jevti} 1994: pl. VII/2), Kriveqa (Jevti} 1996: T. I/3–4), Batka kod Perleza

(Medovi} 1978: T. XXXV/2) i Potporaw (ibid.: T. LI/6); moèmo zakqu-

~iti da deo nalaza iz Pe}ine iznad Trajanove table pripada ranoj fazi

Bosutske grupe tipa Gornea-Kalaka~a. Slede}u fazu gvozdenog doba

predstavqaju nalazi koni~nih zdela uvu~enog oboda, zadebqanog ili

o{tro profilisanog, sa jednom ili dve ugla~ane horizontalne fasete

(sl. 8/9–11). Najzanimqiviji su primerci minijaturne zdele, ili pehara,

kao i fragment ramena i trbuha pehara ve}ih dimenzija (sl. 8/7–8). Na

ovim ulomcima je zastupqena kombinovana tehnika ukra{avawa ìgo-

sawem „S” ornamentom u vidu teku}e linije, la`nim {nurom u prvom i

istim motivom u kombinaciji sa fasetama u drugom slu~aju. Materijal

115



116

Sl. 8. Keramika iz Pe}ine iznad Trajanove table: eneolit (1–3); Kalaka~a (4–6);

Basarabi horizont (7–13).

Fig. 8. Eneolithic pottery (1–3); Kalaka~a phase pottery (4–6); and Basarabi culture pottery

(7–13); from “Tabula Traiana” Cave.

117


Sl. 9. Keramika iz Pe}ine iznad Trajanove table: Basarabi horizont (1–7); rani

sredwi vek (8).

Fig. 9. Basarabi culture pottery (1–7); and Early Mediaeval pottery (8); from “Tabula

Traiana” Cave.

ovakvih stilsko-tipolo{kih karakteristika je brojan u {irem pod-

ru~ju Podunavqa, a me|u wime je najreprezentativniji pehar sa u{}a

Pore~ke reke (Trbuhovi} 1969: T. XXX, sl. 2), kao i nalazi sa lokaliteta

Pod Pazari{te (Guma 1983: pl. XXV/6–8), Remeta Mare (ibid.: pl. II/9, 14)

ili iz Sremske Mitrovice (Popovi} 1981: T. XIX, sl. 1, 3); koji pripadaju

razvijenoj fazi Basarabi kulture.5

Ve}e posude za skladi{tewe namirnica zastupqene su u nekoliko

prepoznatqivih fragmenata oboda i vratova pitosa: najzanimqiviji je

primerak pitosa ili amfore razgrnutog o{tro profilisanog oboda i

visokog vrata, debelih zidova, dobro ugla~ane tamnocrvenkasto-mrke

boje, sa ornamentom koji ~ine sumarno urezane tanke talasaste linije,

unutar i izvan oboda, u kombinaciji sa vertikalnim nizom {rafiranih

rombova, i horizontalnim nizom {rafiranih trouglova na vratu (sl.

9/2). Veoma sli~an ornament nalazi se na pitosu iz Kovina – lokalitet

Grad, kao i na zdeli iz Prahova – lokalitet Fabrika fosfata (Medovi}

1978: T. XLVII/3, XLII/5), a po nekim mi{qewima moè se svrstati u

Basarabi horizont sredwe faze Bosutske grupe (Popovi} 1981: 29,

T. XLII/11). Ostali fragmenti pitosa-amfore (sl. 9/3–6) nisu pogodni za

preciznije hronolo{ko odre|ivawe, koliko zbog atipi~nosti ulomaka,

toliko i zbog ~iwenice da se navedeni tip amforoidnog pitosa veoma

malo razlikuje u periodima Bosut IIIa i Bosut IIIb (Medovi} 1981: 21),

odnosno podjednako su zastupqeni u starijem horizontu Gornea-Kala-

ka~a i ne{to mla|em Basarabi horizontu. Veoma su interesantna dva

fragmenta koji odgovaraju tipu zdela na visokoj koni~noj {upqoj stopi.

Prvi je fragment ukra{en nizom {rafiranih trouglova na obodu stope

(sl. 9/1), i pripada tipu posuda koji su malobrojni, ali se nalaze na

{irokom podru~ju Basarabi kompleksa u Podunavqu, od Ma|arske do

Oltenije (Tasi} 1991: 239, sl 1–3). Ovakve posude, bogato ornamentisane,

otkrivene su na tumulu 114 na lokalitetu Sopron (Eibner 1996: Tab. 4, 8),

i na nekropoli Basarabi (Dumitrescu 1968: figs. 25/7, 29/1–2). Drugi je

fragment dobro ugla~ane posude, sme|e boje, {iroko razgrnutog oboda

ili trbuha, ve}e zdele ukra{ene sa unutra{we strane kombinacijom

kosih i horizontalnih ugla~anih kanelura (sl. 8/4). Ovaj na~in ukra-

{avawa je poznat iz Rumunije, sa lokaliteta Valea Timi{ului i Remeta

Mare (Guma 1983: pls. III/4, V/3, XXXIV/7), dok ga u Srbiji sre}emo na

lokalitetima Velesnica, Boqetin (Jevti} 1983a: T. V/7, VIII/3) i @i-

dovar (Medovi} 1978: T. LVI/4). Posledwem kulturnom horizontu bi

pripadala keramika iz perioda ranog sredweg veka (sl. 9/8).


118

5 Ovoj fazi tako|e pripada i keramika sa vi{e lokaliteta na podru~ju isto~ne Srbije:

Zlotska pe}ina (Tasi} 1969: 76–77), Hajdu~ka vodenica (Vasi} 1984a: 315), Bara}e (idem

1984b: 353), Vajuge (Popovi} i Vukmanovi} 1998: 103), Boqetin, Padina, U{}e Jakomirskog

potoka, i Velesnica (Jevti} 1983a: T. V/1–2, VI/7, VII/1,3).

ZAKQUÂK

Na osnovu malobrojnog kerami~kog materijala, prikupqenog tokom

sonda`nih rekognoscirawa pe}ina u \erdapu, moèmo zakqu~iti da

iako su povoqne za ìvot, one nisu bile stalna, ve} privremena sta-

ni{ta, tokom metalnih doba praistorije. Relativno plitak kulturni

sloj pe}ine Pe{}era Mare, koji „iskliwava” prema ulazu, veoma je

devastiran dugogodi{wim „divqim iskopavawima” traga~a za zlatom.

Prema otkrivenom materijalu, pe}inu su duè koristili krajem pe-

rioda bakarnog doba, nosioci kulture Kocofeni-Kostolac. Najverovat-

nije je kori{}ena i u periodu starijeg gvozdenog doba, u okviru Ba-

sarabi kompleksa, koji je prema priloènom materijalu, te{ko pre-

ciznije definisati. Najmla|em sloju pripada keramika ranog sredweg

veka, najverovatnije iz perioda seobe naroda. Pe}ina kod Trajanove ta-

ble je kao stani{te kori{}ena u periodu paleolita, dok je kao i

prethodna, u mla|im periodima kori{}ena samo privremeno. Rekon-

strukcijom kulturne stratigrafije metalodobnog perioda, uo~ene su

tri hronolo{ki razli~ite faze kori{}ewa pe}ine. Najstariju pred-

stavqa materijal bakarnog doba Kocofeni kulturnog kompleksa. U

materijalu koji pripada starijem gvozdenom dobu, razlikuju se: starija

faza (Gornea-Kalaka~a, Bosut IIIa, Insula Banului ili Hal{tat B2), i

mla|a faza – koju predstavqa materijal razvijene faze Basarabi kul-

ture (Bosut IIIb, Hal{tat B3-C1). Prema na~inu ukra{avawa mogu}e je

da se radi o kratkotrajnom zadràvawu nosilaca rane faze Basarabi

kulture, koji objediwuju novi na~in ukra{avawa posuda ìgosanim

motivima, uz upotrebu ranijih motiva izvedenih jednostavnim urezi-

vawem. Prema novim, ali jo{ uvek nedovoqnim i malobrojnim kalibri-

ranim C-14 datumima, horizont kasnog eneolita, odnosno Kocofeni-Ko-

stolac grupa nalaza, datuje se okvirno u kraj IV i prva dva veka III

milenijuma pre nove ere. Horizont starijeg gvozdenog doba zastupqen je

relativno malobrojnim nalazima keramike u obe pe}ine, i moè se samo

okvirno vremenski opredeliti u kraj IX i u VIII v. p. n. e.

BIBLIOGRAFIJA

Babovi}, Lj.

1986 “Zbradila-Fund”, Korbovo, Compte-rendu des fouilles. \erdapske sveske

3: 116–132.

Bori}, D.

2005 Forager-Farmer Encounters in the Balkans: Spatial Distribution of the

Lepenski Vir Culture (Serbia). McDonald Institute for Archaeological Re-

search Annual Report 2004-2005: 36.

Bori}, D., and Jevti}, M.

forth-

coming

Prehistory of the Danube Gorges Hinterlands: Preliminary Report.

119


Brukner, B.

1968 Manastir, Gospo|in Vir – praistorijsko nalazi{te. Arheolo{ki pregled 10:

97–99.

1969 Manastir, Gospo|in Vir – praistorijsko nalazi{te. Arheolo{ki pregled 11:

136–138.

Cigudean, H.

1996 Epoca timpirie a bronyului in centrul �i sud-vestul Transilvanei. Bibliotheca

Tracologica XIII. Bucure�ti: Institutul Român de Tracologie.

Dragi{i}, V., i ]ali}-Ljubojevi}, J.

2003 Karstne pojave u lokalnosti @uti Kr{ (Dèrvinska greda, isto~na Srbija). Str.

149–154 u Zbornik 4. simpozijuma o za{titi karsta. Beograd: Akademski

speleolo{ko-alpinisti~ki klub.

Dumitrescu, V.

1968 La necropole tumulaire du premier age du fer de Basarabi (Dép. De Dolj,

Olténije). Dacia 12: 177–258.

Eibner, A.

1996 Die Bedeutung der Basarabi-Kultur in der Entwicklung des Osthallstatt-

kreises. Pp. 105–118 in Der Basarabi-Komplex in Mittel- und Südosteuropa,

Kolloquium in Drobeta-Turnu Severin Novembar 1996, eds. M. Gara{anin

and P. Roman. Bukarest: Rumänisch-Jugoslawische kommission für die

erforschung der region des eiserner tores.

Gimbutas, M.

1991 The Civilization of the Goddess. San Francisco: Harper.

Gogâltan, F.

1996 About the Early Bronze Age in the Romanian Banat. Pp. 43–67 in The Yu-

goslav Danube Basin and the Neighbouring Region in the 2nd Millennium

B.C., ed. N. Tasi}. Belgrade and Vr{ac: Institute for Balkan Studies SANU.

Guma, M.

1983 Contribu�ii la cunoa�terea culturii Basarabi in Banat. Banatica 7: 65–136.

1993 Civilizatia primei epoci a ferului in sud-vestul Romaniei. Bibliotheca Thra-

cologica IV. Bucure�ti: Institutul Român de Tracologie.

Jevti}, M.

1983a Keramika starijeg gvozdenog doba na centralnobalkanskom podru~ju. Centar

za arheolo{ka istraìvanja 2. Beograd: Filozofski fakultet.

1983b Lepenska potkapina, praistorijsko naseqe. Starinar 33-34 (1982–

1983): 201–206.

1994 Stamped pottery of Insula Banului type and the beginnings of the Basarabi

culture in Serbia. Pp. 129–142 in The early Hallstatt period (1200–700 B.C.)

in south-eastern Europe. International Symposium from Alba Iulia, June 1993,

ed. H. Ciugudean and N. Boroffka. Alba Iulia: Muzeul Na�ional al Unirii

Alba Iulia.

1996 Keramika starijeg i mla|eg gvozdenog doba sa nalazi{ta „Staro

grobqe” u Krivequ, kod Bora. Zbornik Narodnog muzeja (Beograd)

16/1: 129–134.

Jovanovi}, B.

1971 Praistorija Gorweg \erdapa. Starinar (n.s.) 22: 1–23.


120

Letica, Z.

1984 Velike Livadice, praistorijsko, anti~ko i sredwovekovno nala-

zi{te. Starinar (n.s.) 33-34 (1982-1983): 179–181.

Maran, J.

1997 Neu Ansätze für die Beurteilung der Balkanisch-�gäischen Beziehungen im

3. Jahrtausend v. Chr. Pp. 171–192 in The Thracian World at the Crossroads

of Civilizations I. Proceedings of the Seventh International Congress of Thraco-

logy, Constanta-Mangalia-Tulcea 1996, ed. P. Roman. Bucharest: Institutul

Român de Tracologie.

Medovi}, P.

1978 Naselja starijeg gvozdenog doba u jugoslovenskom Podunavlju. Dissertationes

et monographiae 22. Beograd: Pokrajinski zavod za za{titu spomenika

kulture SAP Vojvodine i Savez arheolo{kih dru{tava Jugoslavije.

1981 Die Geschichte der Forschungstätigkeit und die relative-chronologische La-

ger der alteisenzeitlichen Siedlungen in der Wojwodina. Str. 13–41 u

Nau~ni skup Starije gvozdeno doba Vojvodine i njegove veze sa drugim

Podunavskim i susednim oblastima, Novi Sad, Septembar 1979, ed. P. Medo-

vi}. Materijali 19. Novi Sad: Arheolo{ko dru{tvo Vojvodine, Pokrajinski za-

vod za za{titu spomenika kulture i Savez arheolo{kih dru{tava Jugoslavije.

Nikoli}, D.

2000 Kostola~ka kultura na teritoriji Srbije. Centar za arheolo{ka istraìvanja 19.

Beograd: Filozofski fakultet.

Nikolova, L.

2000 The Yunatsite Culture: Periodization, Chronology and Synchronization. Pp.

39–97 in Reports of Prehistoric Research Projects 2-3, ed K. Leshatakov. So-

fia: Prehistory Foundation and Agatho Publishers.

Petrescu, M., and Popescu, O.

1990 Cercet�ri de arheologie speologicá in Valea Cernei (I). Banatica 10: 59–80.

Petrovi}, J., i Jovanovi}, B.

2002 Gomolava 4: Naselje kasnog eneolita. Novi Sad i Beograd: Muzej Vojvodine

i Arheolo{ki institut.

Popovi}, D.

1981 Keramika starijeg gvozdenog doba u Sremu. Fontes archaeologiae iugoslaviae

IV. Beograd: Lássociation des archeologiques de Yugoslavie.

Popovi}, P., i Vukmanovi}, M.

1998 Vajuga-Pesak: nekropola starijeg gvozdenog doba. \erdapske sveske posebna

izdanja 3. Beograd: Arheolo{ki institut.

Popovi}, P., Vukmanovi}, M., and Radoj~i}, N.

1986 Fouilles de sondage sur la localité Vajuga-Pesak. \erdapske sveske 3:

168–183.

Roman, P.

1971 Strukturänderungen des Endäneolithikums im Donau-Karpaten-Raum.

Dacia 15: 31–139.

1976 Cultura Cotofeni. Biblioteca de arheologie 26. Bucure�ti: Institul de arheo-

logie.

Sladi}, M.

1986 Kula pres de Mihajlovac: un site prehistorique. \erdapske sveske 3:

432–434.

121


Srejovi}, D.

1984 Katarinine Livade, naseqe bronzanog doba. Starinar (n.s.) 33-34

(1982-1983): 209–210.

Srejovi}, D., i Letica, Z.

1978 Vlasac: mezolitsko naseqe u \erdapu I–II. SANU posebna izdawa

512. Odeqewe istorijskih nauka 5. Beograd: Srpska akademija nauka i

umetnosti.

Tasi}, N.

1969 Osnovni rezultati istraìvanja u Zlotskoj pe}ini i nalazi{ta na \erdapu. Str.

71–80 u Materijali 8. Kongresa arheologa Jugoslavije, Bor 1969, ur. N. Tasi}.

Beograd: Arheolo{ko dru{tvo Jugoslavije i Arheolo{ki institut.

1979 Kocofeni kultura. Str. 115–129, u Praistorija jugoslavenskih zemalja III:

eneolitsko doba, ur. A. Benac. Sarajevo: Svijetlost i Akademija nauka i

umjetnosti Bosne i Hercegovine.

1982 Naselja bakarnog doba u isto~noj Srbiji. Zbornik radova Muzeja rudarstva i

metalurgije (Bor) 2: 19–36.

1991 Antropomorfne, zoomorfne i ornitomorfne figure na Basarabi keramici.

Str. 239–243 u Zbornik radova posve}enih akademiku Alojzu Bencu, ur.

UREDNIK. Posebna izdanja 27. Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti

Bosne i Hercegovine.

Trbuhovi}, V.

1969 U{}e Pore~ke reke, praistorijsko naselje. Arheolo{ki pregled 11: 103–104.

Vasi}, R.

1984a Hajdu~ka Vodenica, praistorijsko nalazi{te. Starinar (n.s.) 33-34

(1982-1983): 315–318.

1984b Bara}e kod Trajanove table, praistorijsko i anti~ko naseqe. Sta-

rinar (n.s.) 33-34 (1982-1983): 355–356.

Vu~kovi}-Todorovi} D.

1969 Veliki Gradac kod Doweg Milanovca: rimsko i ranovizantijsko

utvr|ewe, I–IV v. Str. 125–135, u Stare kulture u \erdapu, ur. N.

Gvozdenovi} i \. Bo{kovi}. Galerija SANU 3. Beograd: Srpska

akademija nauka i umetnosti i Arheolo{ki institut.

ALEKSANDAR KAPURAN, MILO[ JEVTI] and DU[AN BORI]

ENEOLITHIC AND IRON AGE POTTERY

FROM TWO NEWLY DISCOVERED CAVES

IN THE DANUBE GORGES

Summary

An extensive survey and test excavations of cave and rockshelters and open-air

sites in the Danube Gorges hinterlands were initiated in the autumn of 2004. This

project, entitled “Prehistory of north-east Serbia: Survey and Excavations”, is a col-

laborative initiative between the Departments of Archaeology at the respective Uni-

versities of Cambridge and Belgrade. A number of sites were mapped during the


122

survey phase of the project, and some test excavations of two newly discovered cave

sites Pe�tera Mare and “Tabula Traiana” Cave, were made (cf. figs. 1–2). Both exca-

vated sites contained Holocene layers with traces of human habitation during later

prehistory (Eneolithic and Early Iron Age), while “Tabula Traiana” Cave also con-

tained Pleistocene levels with traces of human habitation dated to the early Upper

Paleolithic. The cave site of Pe�tera Mare (as Vlachs of eastern Serbia call it, i.e. –

The Big Cave) is located in the mountainous area of Velika Rudina above the Up-

per Gorge of the Danube, at the altitude of 238 m above sea level. The large cave

entrance (pl. I/1) is hidden and faces north-northwest. This is a long (ca. 65 m), tun-

nel-shaped cave (fig. 3/1) with sediments damaged by illicit digging. The cave was in-

vestigated in 2004 by opening Trial Trench 1/2004 (3 x 2 m) and Trial Trench 2/2004

(2 x 2 m). The cave sediments in the investigated part of the cave are shallow, and

the bedrock was reached at 0.6–0.8 m from the surface level (fig. 4). It was not possi-

ble to differentiate cultural levels stratigraphically. It seems that the Eneolithic and

Early Iron Age occupations made shallow pits in the yellowish brown loose sediment

that was covering the bedrock. This sediment was likely formed during the Pleisto-

cene and this conclusion is based on the finds of Pleistocene fauna (e.g. cave bear)

throughout this layer. Discovered Eneolithic pottery (fig. 5) belongs to the Kostolac-

-Co�ofeni cultural complex (ca. 3000–2900 B.C.). This pottery is tempered with

crushed stones and shells. The surfaces were roughly burnished and of dark colour-

ing. The largest number of pottery finds can be classified as bowls for serving food

along with storage and cooking pots. Bowls are characterized by biconical shapes.

The outer surfaces of pottery were highly burnished and decorated with motifs of

hanging triangles or were executed in the motif forming chessboard metopes done in

the so-called Fürchenstich tehique and filled with white paint. Other fragments had

their surfaces decorated with incised lines forming a net motif. Apart from the

Eneolithic pottery that dominates the assemblage, a small number of pottery frag-

ments can be dated to the Early Iron Age (8th century B.C.) (fig. 6/1–6), and some of

these were decorated by “S” ornament characteristic of the Basarabi pottery style.

The finds of animal bones indicate hunting of wild species (of which a large number

were young animals) in the vicinity of the cave along with occasional fishing on the

Danube. The site might have functioned as a specialized hunting camp both in the

Eneolithic and the Early Iron Age. A few sporadic fragments of Early Mediaeval

pottery were also uncovered (fig. 6/7). “Tabula Traiana” Cave (pl. I/2) was discov-

ered in the vicinity of the Roman stone inscription known as Tabula Traiana. The

cave is part of the karstic massive of the Miro~ mountain plateau, and is located

downstream from the Lower Gorge of the Danube. It is situated some 25 m above

the present level of the Danube at an altitude of 90–91 m above see level. The cave

entrance is west facing. The cave is rather small (fig. 3/2), and pottery finds of late

prehistoric date were laying on the surface due to illicit digging. Test excavations in

the cave took place both in 2004 (Trial Trench 1/2004, size 2 x 2 m) and 2005 (Trial

Trench 1/2005, size 4 x 1.5 m). The latest occupation (10–30 cm thick, is dated to the

Early Iron Age although there were also sporadic finds of Late Roman-early

123


Mediaeval pottery (fig. 9/8) possibly associated with a pit dug at the entrance to the

cave. Only a few pottery fragments can be dated to the Eneolithic period and are

stylistically related to the Co�ofeni pottery style (fig. 8/1–3). A sterile layer separates

the late Holocene occupation from Pleistocene levels of Early Upper Palaeolithic

date (fig. 7). The most frequent finds of pottery can be dated to the Early Iron Age.

There are possibly two chronological/stylistic phases in the Early Iron Age pottery.

The older phase pottery can be dated to the early phase of the Bosut culture group,

type Gornea-Kalaka~a (9th century B.C.). This pottery is characterized by conical

bowls with contracted-rim and ornamented with a band consisting of three parallel

incised lines forming a zigzag motif (fig. 8/5–6). The later phase pottery can be dated

to the Basarabi culture complex (figs. 8/7–13, 9/1–7) on the basis of typical ornament

consisting of continuous “S” stamping on pot surfaces in combination with other

decorative techniques. Such pottery is widespread across the Danube basin in this

period. Map, including two newly discovered caves, of the sites of Kostolac-Co�ofeni

cultural complex (fig. 1) and early Basarabi culture (Gornea-Kalaka~a type) (fig. 2)

on the Danube Gorges are presented.

Primqeno: 2. februara 2007.

UDC 903.32-033.64(497.11-11)»636/638»


124

��

��

��

Documents

Eneolithic and Iron Age pottery from the two newly discovered caves in the Danube Gorges