1

2

Bu kitabı Sanat Kitabevi’nden edinebilirsiniz.

Doç. Dr. Orhan YILMAZ

1962 doğumlu. 1984 yılında Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü’nü bitirdi. 1997 yılında University of Aberdeen’de yüksek lisans, 2007 yılında Ankara Üniversitesi’nde doktora çalışmasını tamamladı. Halen öğretim üyesi olarak görevine devam etmektedir.

Yayımlanmış Kitapları 1. Kangal Köpeği (2003, 2004, 2005, 2008) 2. Her Yönüyle Tokat Zile Küçüközlü Köyü (2004) 3. Zile İsyanı (2005, 2014) 4. Şair Esi Köylü Ürfet Pehlivan (2005) 5. Turkish Kangal (Karabash) Shepherd Dog (2007) 6. Zileli Halil Yalçınkaya (2008) 7. Le Chien Karabash (2008) 8. Sıraçlar (Beydili Alevi Türkmenleri) (2009) 9. Sünni Gözüyle Alevilik-Kızılbaşlık-Bektaşilik (2009)10. Kelleci Efo (2009)11. Sezar ile Farnake’nin Zile Savaşı (2010)12. Çakır (Bir Hain! Çerkez Ethem Analizi) (2010)13. TürkischerKangal (Karabasch) Hirtenhund (2010)14. Kangal (Karabash) Cane Da Pastore Turco (2011)15. At, Eşek, Katır Terimleri Sözlüğü (2011)16. 100 Soruda Köpek Yetiştiriciliği (2011)17. Domesticated Donkey (2012)18. Güvercin Yetiştiriciliği (2012)19. Atçılık (Irk, Don, Nişane ve Yürüyüş Çeşitleri) (2012)20. Güvercin Terimleri Sözlüğü (2012)21. Zileliyiz Dediler (2013)22. Kafesteki Çocuk (2013)

3

Veni Vidi Vici Yayınları: 5

Çakır (Bir Hain! Çerkez Ethem Analizi)Doç. Dr. Orhan YILMAZzileliorhan@gmail.com

ANAHTAR KAVRAMLAR- key consepts -

1. Çerkez Ethem, 2. Kurtuluş Savaşı, 3. Türkiye Tarihi- Cerkez Ethem, the Turkish War of Independence, History of Turkey-

Bu kitabın yayın hakkı Veni Vidi Vici Yayınevi’ne aittir.İzinsiz kopya edilemez ve kullanılamaz.

Kaynak göstermek şartıyla, alıntı yapılabilir.

1. Baskı: 2010

ISBN : 978-605-89397-0-7

Ön kapak fotoğrafı: Yrd. Doç. Kemal Türker çizimi

Baskı: Konak Kırtasiye, Ankara

Veni Vidi Vici YayıneviZİLE

4

ÇAKIR(BİR HAİN! ÇERKEZ ETHEM ANALİZİ)

Doç. Dr. Orhan YILMAZ

Veni Vidi Vici YayıneviZİLE

5

Sevgili eşim Liy Nermin, kızım Setenay

ve oğlum Canberk’e

6

İÇİNDEKİLER

Önsöz .............................................................................................................................................................................................................................................. 7Giriş ........................................................................................................................................................................................................................................................ 11

1. GERİLME ......................................................................................................................................................................................................................... 41a. Ethem Bey ve Demirci Mehmet Efe Anlaşmazlığı .............................. 44b. Şefaatçilerine Rağmen Safer Bey’i İdam Ettirmesi ............................ 58

2. ZEDELENME ......................................................................................................................................................................................................... 61a. Yozgat’a Giderken Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Beyi Azarlaması ............................................................................................................................................................................................... 62b. Zile-Yozgat İsyanı mı, Yozgat Çapanoğlu İsyanı mı? ..................... 71c. Ankara Valisi Yahya Galip Olayı ........................................................................................................ 78

3. ÇATLAMA ...................................................................................................................................................................................................................... 81a. Alaca’da Alevi Dedesi, Dede Galip Olayı .................................................................... 83b. Demirci Galibiyeti ................................................................................................................................................................ 95c. Ankara’ya Giderken, Ethem Bey’in Reşit Bey’i Yerine Vekil Bırakması ................................................................................................................................................................................ 100

4. KIRILMA ............................................................................................................................................................................................................................107a. İsmet Bey’in Garp Cephesi Komutanı Olması ............................................... 115b. Ethem Bey’in, Refet Bey’i Divan-ı Harpte Yargılatmak İstemesi ............................................................................................................................................................................................................. 124

5. KOPMA ...............................................................................................................................................................................................................................135a. İsmet Bey’i Karargâhında Basması ............................................................................................. 137b. Tevfik Bey’in, İsmet Bey’e Rest Çekmesi ........................................................................ 146c. Ethem Bey’e Eskişehir’de Pusu Kurulması ................................................................ 152

6. ARABUL(MA)MA ........................................................................................................................................................................................1617. GEÇİŞ HAKKI .........................................................................................................................................................................................................1838. ANALİZ ................................................................................................................................................................................................................................183

a. Sosyolojide Merkez-Çevre İlişkisi ............................................................................................... 193b. Ethem Bey ve Merkez-Çevre İlişkisi ..................................................................................... 194c. Ne İdiler, Sonları Ne Oldu? .......................................................................................................................... 200

Son Söz .......................................................................................................................................................................................................................................... 205Kaynaklar ............................................................................................................................................................................................................................... 209Dizin .................................................................................................................................................................................................................................................... 211

7

ÖNSÖZ

Büyük insanların heykelleri, hayatta iken üzelerine atılan taşlardan yapılır. Jean Cocteau

1972 yılında, bir devlet kurumu memur alacaktır. Yapılan söz lü imtihan esnasında, imtihana giren şahısa;1

“Çerkez Ethem hain midir, değil midir?” şeklinde tek bir soru sorulur. İmtihana giren şahıs; “Hain değildir. Üstelik bir kahramandır.” der. Bunun üzerine, bu şahıs imtihan salonundan çıkarılır ve devlet kapısına girme hayalleri, daha ilk soruda biter.

... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .....2003 yılında, “Zile” ve “Şapçuha2 Gözüyle Çerkezler”

kitapları için hazırlıklara başlamıştım. Zile kitabının önemli bölümlerinden birisi, Yozgat-Çapanoğlu İsyanının başlangıç yeri ve merkezi olarak tarihe geçen Zile İsyanı idi. Zile İsyanı ile ilgili belge ve bilgileri incelerken, aslında Zile İsyanı’nın başlı başına bir kitap olmasının gerekliliğini gördüm. Çünkü ismi Zile İsyanı olan bu isyanda, Zilelilerin fazla bir rolü yoktu. Ama fatura Zilel-ilere kesilmişti.

2005 yılında Zile İsyanı kitabım yayımlandı. Hayatı boyun-ca 100’e yakın eser vermiş olan, Çağımızın Dede Korkut’u, değerli hemşehrim Mustafa Necati Sepetçioğlu, kendi eserler-inden başka bir esere önsöz yazmamış idi. Zile’mizin medar-ı iftiharı hocamıza, böyle bir teklif ile gittiğimde, sağolsunlar red-detmediler ve önsözü yazdılar. Bu benim açımdan, Zile İsyanı kitabında savunduğum görüşlerin doğruluğu anlamına geli-yordu. Böylece, Zile üzerindeki “Zileliler Atatürk’e isyan etti” görüşünü bilimsel olarak, belgelerle çürütmüş olduk.

Zile İsyanı ateşini söndüren Ethem Bey idi. Bu konuyu in-

8

celerken vakıf olduğum eserlere göre, “Hain Çerkez Ethem” tab-losundan çok farklı bir tablo ortaya çıkıyordu. Bu nedenle, elin-izdeki bu eseri yazmak üzere hazırlıklara 2004 yılında başladım. Fakat o tarihlerde Cemal Kutay’ın “Çerkez Ethem-Tamamlanmış Dosya” eseri elime geçti. Eserin kapağını açıp, giriş sayfasını bile okumadım. Fakat bu eser, kitabı yazıp-yazmamam konusunda beni yaklaşık 2 yıl düşündürdü. Çünkü, ben tarihçi değildim. Karşımda da “Tamamlanmış Dosya” isminde bir eser yazan, ünlü tarihçi Cemal Kutay vardı. Onun “tamamlanmış” dediği bir olay üstünde, benim gibi amatörün kalem oynatması ne derece doğru olurdu? Beni 2 yıl düşündüren ve tereddüte iten bu idi.

2006 yılı biterken, Cemal Kutay’ın “Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya” eserini okumaya başladım. Sık sık, “Eser-lerini devletin resmi tezlerine yakın yazar, uydurur” suçlaması yapılan Cemal Kutay’ın “Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya” kitabı da, benim damağımda böyle bir tat bıraktı. Cemal Kutay’ın, Çerkez Ethem konusunda, Türkiye’de belki devlet arşivlerinde olmayan bilgi ve belgeye sahip olduğuna inanılır. O devrin bir çok komutanı ve devlet adamı ile görüşmüştür. Bu üstadın, bir ayağı çukurda iken, yine kulağını tersten göstermeye çalışması, kendisine yapılan “devletçi” suçlamasını haklı çıkarır tarzda idi. Bu bana cesaret verdi. Fakat yine de kitabından kaynak olarak sıkça yararlandım.

Karakterimde var olan, küçüklüğümden beri sıkıntısını çok çektiğim, “haksızlığa karşı mukabele ve tavır koyma” huyu; iyi midir, kötü müdür; çok tartışılır. Bu yüzden, sık sık içinde bulunduğum toplumda yalnız kalırım. Bazı yakın akrabalarım başta olmak üzere, bir çok tanıdığım hep “üç maymun”u oynamamı tavsiye ederler. Ama öte yandan büyüklerimiz “Sus-ma! Sustukça sıra sana gelecek” de demektedirler. O zaman, “Belgeleri inceleyim, vicdanımda ne hissediyorsam, onu kağıda dökeyim” dedim. Bu eser ortaya böyle çıktı.

Ethem Bey, Milli Mücadele’nin başlangıcında düzenli ordu kurulana kadar, bir “joker” gibi başarıyla kullanıldı. Kendisine bütün yazışmalarda ve bire bir konuşmalarda “Ethem Bey” diye hitap edildi. Ne zaman 1920’nin son günlerinde tasfiye-

9

sine karar verildi ve imha etmek için üzerine kuvvet gönderildi; kendisine “Çerkez” diye hitap edilmeye başlandı. Böylece, bu ülkenin etle kemik gibi ayrılmaz bir parçası olmuş tüm Çerkez asıllı vatandaşlar bir suizan altında bırakılmak istendi. Bu yüz-den kitabımın başlığını “Çerkez Ethem” değil, babası Ali Bey’in kullanmayı sevdiği şekilde “Çakır Ethem” olarak belirledim.

Benim baştan beri, yeni bir bilgi veya belge bulmak ve gös-termek gibi bir iddiam yok. Ben; bugüne kadar yayınlanmış es-erleri kullanarak, “Çerkez Ethem Olayı”nın meydana gelmesine, farklı bir bakış açısı getirebileceğimi düşündüm. Olayları analiz etmeye gayret ettim. Bunu yaparken, “merkez-çevre ilişkisi”ni kendime esas aldım. Benim yaptığım sadece budur.

Kitabın sonundaki “Kitabın Yazarının Kanaati” başlığı altındaki yorum tamamen bana aittir. Fikirlerimin sonuna kadar arkasındayım. Fakat ondan önceki bölümlerin hepsi, daha önce yazılmış eserlerin bir özeti ve analizidir. Ki, zaten hemen her paragrafın arkasından, sayfa numarasına kadar kaynağını be-lirttim. Böylece, meraklı ve titiz okuyucular, burada yazılanları, alındığı kaynaktan kolaylıkla takip edebilirler.

Belki çok kişi merak edecektir. “Orhan Yılmaz, Çerkez mi-dir?” diye.

-Hayır!...Bu satırların yazarının genlerinde Çerkezlik yoktur. Bu

konuyu analiz etmem ve incelemem, tamamen vicdani hislerim-den ve kişisel tercihimden kaynaklanmaktadır. Bunu yaparken, asla Çerkezlere yaranmak gibi bir düşüncem olmadı. “Çevre”nin bir ferdi olarak, “merkez” ile bir çatışmaya girmeyi de arzu et-medim. Bu kitabın yazarı olarak, bu yazının başlığında sorulan sorunun cevabını, 150’liklerin affedildiğini duyduğunda, Ethem Bey’in söyledikleri ile cevaplamam gerekir:

“Bugün dahi sebeplerini bilmediğim için, açıklayamayacağım ve benim için sonsuza kadar bilinmeyecek sebepler yüzünden; memleketim, vatandaşlarım ve tarih huzurunda hain damgası yemiş durumundayım. Asla bu suçlamanın ağır sorumluluğunu hak etmiş bir günahkâr değilim. Fakat, gerçekleri tarafsız bir mahkeme huzurunda açıklayabilecek miyim?

10

11

Hayır… Öyleyse vatanımdan uzak kalmaya devam edeceğim ve

gurbette öleceğim. Ta ki günün birinde, başıma gelenler o ilk günlerin tarihini yazacak kimselerin dikkatini çeksin ve mese-leyi başından sonuna kadar ele alsınlar. Belki çok hatalarım olduğunu, fakat asla vatan haini olmadığımı tespit etsinler… Hatta eğer bu hatalar, hainlik ile damgalanmama sebep ola-bilecek kadar ağır ise, onu da açıklasınlar. Fakat bu vatan için hizmetlerimi; canımı ve kanımı seve seve uğruna vermek için direndiğimi ve hiçbir tehlike karşısında gözümü kırpmadan üzerine gittiğimi de tasdik etsinler…”

Ethem Bey’in yukarıdaki vasiyetinin bir nebze de olsa yer-ine getirdiğim kanaatindeyim. Tarihçi değilim. Tarih metodolo-jisini bilmemenin bir sonucu olarak, bu kitabı yazarken; seh-ven yapılmış hata ve noksanlıklarım olmuştur. Kurtuluş Savaşı günlerinin tarihini yazacak kadar tarih ehliyetim belki yok; ama, “münc-i millet ve kahraman-ı vatan” olduğuna inandığım Ethem Bey hakkında bu kitabı yazacak ve yayınlatacak kadar yüreğim vardır.

Bu kitabın yazılış gayesinin, sadece bu çerçevede değerlendirilmesi okuyuculardan dileğimdir. Fakat ülkemiz-deki “Öküz altında buzağı arayanlar”ın çokluğu göz önüne alındığında, herhâlde kitabı okuyanların çoğunluğu “üzüm ye-meyecek, bilakis bağcıyı dövmeye çalışacaktır”.

Doç. Dr. Orhan YILMAZ

12

GİRİŞ

Çakır Ethem Bey kimdir?: Ethem Bey, Balıkesir’in Bandırma İlçesi’ne bağlı, Emre Köyü’ndendir.1 Emre Köyü, Bandırma’ya yaklaşık 20 km uzaklıktadır. Konum olarak Bandırma’nın doğusunda; istikamet olarak, Bandırma ile Bursa’nın Karacabey İlçesi arasında düşer ve Bursa il sınırına komşudur.

Babası Ali Bey, 19. yüzyılda Kuzey Kafkasya’dan göç etmiş, Şapsığ Boyu’na mensup bir ailedendir. Ali Bey, namuslu, vatansever ve muhitinde sevilen ve sayılan bir kişidir. Geçimini, köyde bulunan çiftlik ve değirmenin geliri ile sağlamaktadır.

Ali Bey’in İlyas, Reşit, Nuri, Tevfik ve Ethem isimli 5 oğlu bulunmaktadır. En büyük oğlu İlyas ile 3. oğlu Nuri Bey’ler, Rum çetecilerle savaşırken şehit olmuşlardır. Reşit Bey ile Tevfik Bey askerlik mesleğini seçerler. Reşit Bey 1901, Tevfik Bey 1902 yılında piyade zabiti, yani günümüz karşılığı ile piyade teğmeni olarak mezun olurlar. Milli Mücadele’nin başında, Tevfik Bey kıdemli yüzbaşı, fakat Ethem Bey küçük zabit idi. Buna rağmen Tevfik Bey, Ethem Bey’in emrinde çalışmıştır.

Ethem Bey 1.96 boyunda, çakır gözlü, sarı saçlı, atletik yapılı, ince bellidir. Tipik bir Çerkez erkek güzeli fiziği vardır. Huy ve karakter olarak, mahiyetinde çalıştığı komutanları tarafından görevine ve askerlik mesleğine son derece bağlı, itaatkâr, sakin, terbiyeli, kötü bir alışkanlığı olmayan, aşırı derecede cesur ve gözüpek birisi olarak bilinir. Ciddi, disiplinli, çalışkan, vazife dışında hoşgörülü, cömert, kişisel ahlâk yönünden mükemmel yaradılışlı, güven telkin eden ve heybetli görünüşlüdür. Ağabeylerinin aksine, makul teklifler karşısında mantıklı kararlar veren ve boş inat sahibi bir kişi değildir. Yeri geldiği zaman çok

1 Manisa Kula, Kastamonu Azdavay ve Erzurum Köprüköy İlçeleri’nde de Emre Köyü bulunmaktadır.

12

13

Bu kitabı Sanat Kitabevi’nden edinebilirsiniz.

14

Alaca 83Alaşehir Baskını 17, 39Alevi Dedesi 83, 124, 133Ali Bey 11, 14, 21Ali Çetinkaya 15Ali Fuat Paşa 52, 93, 202Ali İhsan Sabis 15Alpaslan 16Anzavur Ahmet İsyanı 47, 207Arap Seyf Boğazı 77Arif Oruç 14Aslan Bey 12Ayıcı Arif Bey 52, 205Aynacıoğulları 71Aytek Bey 12, 209Aysel Hanım 12Bekir Sami Günsav 204Bakir Sami Kunduk 204Berzeg Sefer Bey 12Büyük Millet Meclisi 161, 172Cemal Kutay 117Cemal Paşa 19Cemil Cahit Toydemir 69, 71Çakır 11, 20, 21Çapanoğlu Celal 70, 77, 208Çapanoğlu Edip 70, 77, 208Çapanoğlu İsyanı 71Çekerek 70, 209Çerkez 36, 48, 60Çerkez ananesi 16Çerkez Ethem 166Çerkezlik ruhu 59Çongri 14Çürüksulu Mahmut Paşa 14

Damat Ferit Paşa 41, 60Dede Galip 83, 124, 133Dermirci Mehmet Efe 35, 37, 44, 142, 205, 210Demirci Savaşı 95Derne 17Divsan-ı Harp 124Emir Marşan PaşaEmre Köyü 11Enver Paşa 16, 19Eski Manyas Köyü 183Eskişehir 135, 155Eskişehir Pususu 152Ethem Bey 11, 24, 29, 44, 77, 87, 91, 100, 124, 152, 163, 176, 194, 207Fethi Bey 15Fevzi Çakmak Paşa 62, 203Galip Paşa 54Garp Cephesi 110, 115Gavur Ali 37Geçiş Hakkı 183Gediz 107Gediz Taarruzu 128Gördes 114Güzide Hanım 12Hacı Ömer Efendi 70Hakkı Bey 12Halide Edip Hanım 59, 66Hanuko Reşit Bey 15Hendek Boğazı 58İngiliz ajanı 56İsmail Canbolat Bey 205İsmail Hakkı Paşa 16İsmet Paşa 62, 70, 115, 137, 176, 201

DİZİN

15

İstanbul Hükümetiİttihat ve Terakki 23İlyas Bey 11Kazım Karabekir Paşa 70, 202Kılıç Ali 76, 209Kızıska Köyü 21Kirmasti 51Konya İsyanı 110Kuşcubaşı Eşref 14, 16, 21, 23, 27, 32Kuvay-ı Seyyare 165, 180Lawrence 27Meçece İdris 70Mekke Emiri 28Merkez-Çevre İlişkisi 193Mestan Efe 37Milen Hattı 32Milli Mücadele 18Mustafa Kemal Paşa 13, 17, 30, 62, 76, 88, 91, 155Nemci Bey 12Nuri Bey 12Özden Hanım 12Piraz Ağaları 23, 25Postacı Nazım 70Rahmi Bey 16Rauf Orbay Paşa 15, 21, 23, 25, 203Refet Bele 36, 124, 204Reşit Bey 11, 20, 37, 82, 100, 152Ruhi Bey 12Sabahat Hanım 12Safet Bey 58Salihli 23, 37Salihli Çarpışması 37Salihli Cephesi 45Samahat Hanım 12Sarı Edip Efe 206

Sığınma hakkı 176Simav 95Sudi Bey 12Süleyman Askeri Bey 14Süvari Zabıut Mektebi 14Şapsığ 11Şeyh Şamil 59Şükrü Kaya 209Talat Paşa 19Teşkilat-ı Mahsusa 13, 15, 23, 27Tevfik Bey 11, 20, 51, 146, 163Tevfik Rüştü Aras 209Turan Yolu Harekatı 27Uceymi Paşa 15Uzunyayla 208Yahya Galip Bey 78, 88Yalçın Küçük 194Yıldızeli 70Yozgat 62, 70, 88Yunan Ordusu 37 zabit 22 Zile 67, 71, 209Zile Kalesi 71Zile-Yozgat İsyanı 61, 66, 71, 124, 207Ziraat Mektebi 62

16