Osadnictwo olęderskie na terenie Wielkopolski

Historia Olędrów

Olędrzy – osadnicy, którzy zamieszkiwali

wsie lokowane w XVI-XVIII w. na terenachpiaszczystych lub podmokłych wedługprawa olęderskiego. Początkowo byli toosadnicy z terenów historycznej Fryzji iobecnych Niderlandów. Tereny, którezamieszkiwali w Polsce to: Mazowsze,Kujawy, Żuławy Wiślane i Wielkopolska.

Osadnicy olęderscy byli najzamożniejszągrupą chłopów. Posiadali umiejętnośćmelioracji (osuszania) i karczunku(wycinki lasów). Zachowywali własneprzekonania religijne, najczęściej byliwyznania mennonickiego.

Osadnictwo olęderskie – ruch kolonizacyjny, który na terenieWielkopolski trwał przez wieki XVII i XVIII. Kolonizacja olęderskacharakteryzowała się specyficznym budownictwem wiejskim iodrębnością środowiska przyrodniczego.

Nazwa osadnictwo olęderskie nie określa narodowości osadników.Określa jedynie zasady prawa holenderskiego, które jednocześnieprzypominały podstawy prawne, na jakich osadzono kolonistówniderlandzkich w średniowieczu.

Kolonizacja olęderska w Wielkopolsce była w całości kolonizacjąrolną i jako taka formalnie przestała istnieć w 1823 roku.Nastąpiło to z chwilą wprowadzenia przez Prusy jednolitegosamorządu gminnego i regulacji stosunków wiejskich.

Gmina olęderska – była to specyficzna wspólnota złożona zkolonistów, którzy przybyli do Polski ze względu na ciężkiewarunki bytowe oraz prześladowania religijne, które miałymiejsce w rodzimej ojczyźnie. Mieszkańcy mieli prawo dowłasnego samorządu. Władzę administracyjną i sądownicząstanowili sołtysi i ławnicy, którzy byli wybierani przez osadników.

Osadnicy olęderscy przybywając do Polski wiązali swoje nadziejez poprawieniem sytuacji ekonomicznej. Ludność przybywająca natereny Wielkopolski dostawała obszar niezamieszkały i pokrytylasami. Olędrzy poprzez meliorację, karczunek i rekultywacjęterenu przekształcali nieużytki na grunty rolne.

Prawo olęderskie – określone zasady na podstawie którychosadnicy olęderscy uprawiali ziemię nadaną im przez feudała.

Jedną z podstawowych zasad była wolność osobista dotyczącawszystkich osadników. Byli oni równi wobec feudała. Początkowonadana im ziemia była dzierżawą czasową, którą użytkowaliprzez kilka lub kilkanaście lat. Jednak jeżeli użytkujący tę ziemięosadnik był dobrym gospodarzem, to obszary, które posiadałstały się dzierżawą wieczystą, czyli były już jego własnością.

1. Osadnictwo olęderskie w gminie Nowy Tomyśl2. Puszcza Pyzdrska (gmina Pyzdry i okolice)

3. Chata olęderska w Rakowie (gmina Czerniejewo)4. Cmentarze olęderskie na terenie Wielkopolski

Pierwsze osady olęderskie w gminie Nowy Tomyśl:- Sękowo (1700 rok), Glinno (1701 rok), Paproć (1701 rok),- Przyłęk (1704 rok), Boruja Stara (1705 rok), - Jastrzębsko Stare (1710 rok), Grubsko (1712 rok),- Szarki (1724 rok), Cicha Góra (1757 rok), - Nowa Róża (1765 rok), Kozie Laski (1767 rok),- Nowa Boruja (1795 rok), Chojniki (data założenia

nieznana).

Herby wsi olęderskich (Sękowa, Glinno, Paproć)

Na terenach w okolicach Nowego Tomyśla osiedlała się głównieludność narodowości niemieckiej (Brandenburgia, Śląsk, Pomorze).

Niewielką częścią ludności byli również osadnicy pochodzenia czeskiego przybywający z czeskiego Śląska i Moraw.

Specyficzne warunki glebowe sprawiły, że osadnicy uprawiali chmiel

i wiklinę. Zajmowali się również hodowlą pszczół i łowiectwem.

Plantacja chmielu w okolicach Nowego Tomyśla

Loci ameoni – motyw z literatury przedstawiający miejsca piękne,w których czas upływa przyjemnie w harmonii z naturą i przyrodą.Poeci utożsamiają takie miejsca z mityczną Arkadią.

W okolicach Nowego Tomyśla zachowało się wiele olęderskichbudynków (m.in. budynki gospodarcze), które wykorzystywane sądzisiaj w rożny sposób (np. gospodarstwa agroturystyczne).

Na dużym obszarze znajdziemy samotne zagrody, krajobraz jestbardzo różnorodny. Bardzo charakterystyczne są uprawy wikliny ichmielu, duże obszary leśne, małe stawy oraz polne drogi.

W latach 1761-1793 na terenie Puszczy Pyzdrskiej założono 46 osadolęderskich m.in. Ciążeńskie Olędry, Lisewo Olędry, Lisewskie Olędry,

Pyzdrskie Olędry, Tomickie Nowe Olędry, Wrąbczynkowskie Olędry,Borowieckie Nowe Olędry, Gadowskie Stare Olędry, Gliny Olędry.

Tereny Puszczy Pyzdrskiej zostałyzagospodarowane przez Olędrów wXVIII w. (centralna część obszaru).Większość stanowiła ludnośćpochodzenia niemieckiego.

Do II wojny światowej była obszaremwielokulturowym, zamieszkanymprzez obywateli trzech narodowości.

Obszar dzisiejszej Puszczy Pyzdrskiejstanowią gminy: Blizanów, Chocz,Gizałki, Grodziec, Mycielin, Pyzdry,Rychwał, Stawiszyn, Rzgów,

Zagórów.

Chata olęderska w Rakowie pochodzi z roku 1780. Był to budynekkonstrukcji zrębowej pokryty strzechą na dachu. Tym domem

opiekował się pan Jan Michalak, który zmarł kilka lat temu.

Niestety, bezmyślność ludzka nie zna granic.Obiekt, który widzieliście przed chwilą, wygląda teraz tak…

Ogromna strata o wartości historycznej.

Rozrzucone gospodarstwo (w czterech rodzajach: a, b,

c, d)specyficzne dla Wielkopolski.

Legenda:D – dom

Ch – chlewOb – oboraS – stodołaSt – stajnia Sz – szopa

W - wozowniaP – piec chlebowy

Na osadę olęderską składały się zazwyczaj trzy budynki wolnostojące.

Była to parterowa chałupa, stodoła i budynki gospodarcze (obora, chlew, stajnia, wozownia).

Budynki, które tworzyły zagrodę były usytuowane na planie prostokąta lub kwadratu, ogradzał je drewniany płot.

Zagroda w Sękowie (gmina Nowy Tomyśl)

1. Charakterystyczny układ zagrody (gmina Nowy Tomyśl)

2. Zagroda w Kozich Laskach (gmina Nowy Tomyśl)

W centralnym punkcie podwórza

znajdowała się studnia wraz zżurawiem, obok domu rosły

okazałe drzewa, sadzone przedosadników jako ochrona

domówprzed pożarem lub wiatrem.

W pobliżu zabudowań można spotkać lipy, graby i dęby.

Przy domostwach zakładanosady oraz ogródki.

Chałupa – dom mieszkalny właściciela zagrody olęderskiej.

Budynki mieszkalne ulegały wielokrotnym przeobrażeniem, wynikającym z poprawy warunków życia mieszkańców.

Podstawowym budulcem był drewno, zazwyczaj dąb lub sosna.

W konstrukcjach drewnianych wykorzystano też glinę.

Wieś Gizałki Las (gmina Gizałki) Wieś Paproć (gmina Nowy Tomyśl)

Stodoła – jeden z budynków gospodarczych, służących do przechowywania zboża, ziarna lub słomy.

W okolicach Nowego Tomyśla w stodole przechowywano i magazynowano również chmiel i wiklinę.

Bryła budynku była umiejscowiona na luźnych kamieniach polnych lub też podmurówce z kamienia lub cegły.

Wieś Wrąbczyn Górski Wieś Cicha Góra (gmina Zagórów) (gmina Nowy

Tomyśl)

Inne budynki gospodarcze w zagrodzie olęderskiej:

Chlew – pomieszczenia do hodowli świń.Obora – pomieszczenie do hodowli krów.Stajnia – pomieszczenie do hodowli koni.

Spichlerz – pomieszczenie do przechowywania ziarna.Wozownia – do przechowywania wozów i innych maszyn.

Przy budynkach gospodarczych istniały dwa typy zabudowy:

- Konstrukcja parterowa (hodowla koni, bydła, trzody, wozownia)

- Konstrukcja piętrowa (występowały w miejscach, gdzie uprawiano chmiel – gmina Nowy Tomyśl)

Bardzo często budynki gospodarze pełniły różne funkcje (np. chlewu, stajni, obory, wozowni)

Konstrukcja piętrowa występowała w miejscach, gdzie uprawianochmiel. Jednym z nich była gmina Nowy Tomyśl. Te okolice

wyróżnia występowanie tzw. trempla, czyli wysokiego poddasza pełniącego funkcję spichlerzu bądź suszarni do chmielu.

Pierwszą konstrukcją, która była wykorzystanaw budowlach olęderskich to sumikowo-łątkowa.

W tej technologii wykorzystywano drewno oniewielkiej grubości, łatwo dostępne na tereniePuszczy Pyzdrskiej. Tą konstrukcją główniecharakteryzowały się budynki gospodarcze.

Centralnym elementem konstrukcyjnym byłałątka, czyli drewniany słup. Łątki miały pionowowycięte rowki, w które wpuszczano końcepoziomych bali (sumików) o grubości 10 cm.Szpary najczęściej zalepiano gliną.

Drugim rodzajem konstrukcji wykorzystywanejprzy budowie elementów zagrody olęderskiejbyła konstrukcja zrębowa, inaczej wieńcowa.

Charakterystyczną cechą tej konstrukcji jestłączenie grubych bali, łączonych w

narożnikachw tzw. jaskółczy ogon.

Tą konstrukcję wykorzystano głównie przytworzeniu budynków mieszkalnych w okolicachNowego Tomyśla, rzadziej w rejonie PuszczyPyzdrskiej, gdzie właściciele lasów na ogółwycinali grubsze drzewa.

Głęboczek (gmina Murowana Goślina)

Rakowo (gmina Czerniejewo)

Olsza (gmina Śrem)

Bociniec (gmina Pobiedziska)

Dominowo (gmina Dominowo)

Trąbinek (gmina Dolsk)

Borgowo (gmina Śrem)

Osadnictwo olęderskie na terenie Wielkopolski – historia Olędrów