Sownictwo rzemiosá skórzanych w polszczy ( nie historycznej · POZNA 2010 UNIWERSYTET IM. ADAMA...

POZNA 2010

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU

WYDZIA FILOLOGII POLSKIEJ I KLASYCZNEJ

mgr Jowita urawska-Chaszczewska

Sownictwo rzemios skrzanych

w polszczynie historycznej

praca doktorska napisana pod kierunkiem

prof. dr hab. Elbiety Skorupskiej-Raczyskiej

http://www.xvii-wiek.ij-pan.krakow.pl/

Spis treci

Spis treci:

Spis treci...........................................................................................................................2 Zagadnienia wstpne.......................................................................................................10 1. Leksyka rzemios skrzanych......................................................................................10 2. Rozstrzygnicia terminologiczne................................................................................14 3. Metodologia pracy.......................................................................................................18 3.1. Cele pracy.................................................................................................................18 3.2. Charakterystyka rde.............................................................................................19 3.3. Zasady ekscerpcji materiau.....................................................................................22 Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios skrzanych............26 Wstp. Interpretacja pola jzykowego.............................................................................26 I. SOWNICTWO MIECHOWNICZE (134 jedn. leks.)...............................................33 1. Nazwy osb (11 jedn. leks.)........................................................................................35 2. Nazwy wyrobw i ich cech (123 jedn. leks.)..............................................................35 2.1. Nazwy miechw i workw (25 jedn. leks.)..............................................................35 2.2. Nazwy wyposaenia wojskowego (3 jedn. leks.).....................................................37 2.3. Nazwy woreczkw na pienidze (47 jedn. leks.).....................................................37 2.4. Nazwy pochew i futeraw (17 jedn. leks.)..............................................................39 2.5. Nazwy naczy (22 jedn. leks.)..................................................................................41 2.6. Nazwy miechw kowalskich (9 jedn. leks.).............................................................42 II. SOWNICTWO RKAWICZNICZE (91 jedn. leks.)............................................43 1. Nazwy osb (8 jedn. leks.).........................................................................................44 2. Nazwy narzdzi (20 jedn. leks.).................................................................................45 3. Nazwy materiaw (3 jedn. leks.)...............................................................................46 4. Nazwy czynnoci (21 jedn. leks.)...............................................................................46 5. Rodzaje rkawiczek i ich czci (39 jedn. leks.)........................................................47 5.1. Nazwy rkawic i rkawiczek (22 jedn. leks.).........................................................47

5.2. Nazwy czci rkawiczki (17 jedn. leks.).................................................................49 III. SOWNICTWO KALETNICZE (180 jedn. leks.).................................................50 1. Nazwy osb (12 jedn. leks.).......................................................................................51 2. Nazwy narzdzi (1 jedn. leks.)...................................................................................51 3. Nazwy wyrobw i ich cech (167 jedn. leks.).............................................................51 3.1. Nazwy portfeli i portmonetek (12 jedn. leks.)..........................................................52 3.2. Nazwy toreb, teczek i walizek (83 jedn. leks.).........................................................52 3.2.1. Nazwy oglne (21 jedn. leks.)...............................................................................53 3.2.2. Nazwy toreb podrnych (37 jedn. leks.)..............................................................54 3.2.3. Nazwy toreb wojskowych i onierskich (20 jedn. leks.)......................................55 3.2.4. Nazwy teczek (5 jedn. leks.)..................................................................................57 3.3. Nazwy futeraw i pokrowcw (15 jedn. leks.)........................................................57 3.4. Nazwy pasw (57 jedn. leks.)...................................................................................58

Spis treci

IV. SOWNICTWO KUNIERSKIE (670 jedn. leks.)...............................................61 1. Nazwy osb (19 jedn. leks.)......................................................................................62 2. Nazwy narzdzi i miar (11 jedn. leks.).......................................................................63 3. Nazwy czynnoci (87 jedn. leks.)...............................................................................64 4. Nazwy materiaw (17 jedn. leks.).............................................................................65 5. Nazwy substancji (1 jedn. leks.).................................................................................66 6. Nazwy wyrobw i ich cech (535 jedn. leks.).............................................................67 6.1. Nazwy oglne (3 jedn. leks.)....................................................................................67 6.2. Nazwy futer i ich czci (132 jedn. leks)..................................................................67 6.2.1 Nazwy futer (128 jedn. leks.).................................................................................67 6.2.2. Nazwy czci futra (4 jedn. leks.)..........................................................................74 6.3. Nazwy kouchw i ich czci (34 jedn. leks.).........................................................74 6.3.1. Nazwy kouchw (25 jedn. leks.).........................................................................74 6.3.2. Nazwy czci koucha (9 jedn. leks.)....................................................................75 6.4. Nazwy czapek i ich czci (87 jedn. leks.)...............................................................75 6.4.1. Nazwy oglne (14 jedn. leks.)...............................................................................75 6.4.2. Nazwy czapek baranich (13 jedn. leks.)................................................................76 6.4.3. Nazwy czapek futrzanych i skrzanych (47 jedn. leks.) ....................................76 6.4.4. Nazwy czci czapki (13 jedn. leks.)...................................................................79 6.5. Nazwy pozostaych wyrobw (279 jedn. leks.)......................................................80 6.5.1. Nazwy okry podbitych futrem (148 jedn. leks.)................................................80 6.5.2. Nazwy bezrkawnikw (4 jedn. leks.).................................................................86 6.5.3. Nazwy ozdb i dodatkw futrzanych (14 jedn. leks.).........................................87 6.5.4. Nazwy czci odziey futrzanej (66 jedn. leks.)...................................................87 6.5.5. Nazwy ubra skrzanych (47 jedn. leks.)..............................................................89 V. SOWNICTWO SZEWSKIE (916 jedn. leks.)........................................................93 1. Nazwy osb (76 jedn. leks.).......................................................................................94 1.1. Nazwy neutralne (57 jedn. leks.)..............................................................................94 1.2. Nazwy nacechowane (19 jedn. leks.).......................................................................96 2. Nazwy ubra szewca (5 jedn. leks.)...........................................................................97 3. Prawo, przepisy i obyczaje (2 jedn. leks.)..................................................................97 4. Nazwy miejsc (3 jedn. leks.)......................................................................................97 5. Nazwy narzdzi i urzdze (174 jedn. leks.)..............................................................97 6. Nazwy czynnoci (107 jedn. leks.)...........................................................................101 7. Nazwy materiaw (24 jedn. leks.)...........................................................................104 8. Nazwy miar (6 jedn. leks.)........................................................................................104 9. Nazwy substancji (19 jedn. leks.).............................................................................105 10. Nazwy butw i ich czci (493 jedn. leks.).............................................................105 10.1. Nazwy oglne (233 jedn. leks.)............................................................................105 10.2. Nazwy butw damskich i dziecicych (21 jedn. leks.).........................................113 10.3. Nazwy butw mskich (12 jedn. leks.).................................................................114 10.4. Nazwy czci buta (227 jedn. leks.).....................................................................115

Spis treci

10.4.1. Nazwy obcasw i ich czci (45 jedn. leks.).....................................................115 10.4.1.1. Nazwy obcasw (30 jedn. leks.).................................................................115

10.4.1.2. Nazwy czci obcasa (15 jedn. leks.).............................................................116 10.4.2. Nazwy pozostaych czci (182 jedn. leks.)......................................................116 11. Nazwy pozostaych wyrobw (7 jedn. leks.)...........................................................121 VI. SOWNICTWO RYMARSKIE I SIODLARSKIE (561 jedn. leks.)................123 1. Nazwy oglne (225 jedn. leks.)................................................................................123 1.1. Nazwy materiaw (1 jedn. leks.)...........................................................................123 1.2. Nazwy miejsc (2 jedn. leks.)..................................................................................124 1.3. Nazwy narzdzi i urzdze (222 jedn. leks.)..........................................................124 2. Nazwy rymarskie (272 jedn. leks.)...........................................................................127 2.1. Nazwy osb (12 jedn. leks.)..................................................................................127 2.2. Nazwy wyrobw i ich cech (260 jedn. leks.)........................................................128 2.2.1. Nazwy uprzy (152 jedn. leks.)........................................................................128 2.2.2. Nazwy pozostaych wyrobw (108 jedn. leks.)..................................................133 3. Nazwy siodlarskie (64 jedn. leks.)............................................................................137 3.1. Nazwy osb (11 jedn. leks.)..................................................................................137 3.2. Nazwy siode i ich czci (33 jedn. leks.)..............................................................137 3.2.1. Nazwy siode (18 jedn. leks.).............................................................................137 3.2.2. Nazwy czci sioda (15 jedn. leks.)...................................................................138 3.3. Nazwy czci powozu (20 jedn. leks.)...................................................................139 VII. SOWNICTWO GARBARSKIE (655 jedn. leks.)............................................140 1. Nazwy osb (43 jedn. leks.).....................................................................................141 2. Nazwy miejsc (25 jedn. leks.)..................................................................................142 2.1. Nazwy miejsc duych (22 jedn. leks.)....................................................................142 2.2. Nazwy elementw miejsc (3 jedn. leks.)................................................................143 3. Nazwy narzdzi, urzdze i naczy (157 jedn. leks.)..............................................143 3.1. Nazwy narzdzi i urzdze (122 jedn. leks. ).........................................................143 3.2. Nazwy naczy (35 jedn. leks.)................................................................................147 4. Nazwy substancji (85 jedn. leks.).............................................................................148 5. Nazwy czynnoci (317 jedn. leks.)...........................................................................150 6. Nazwy odpadkw (28 jedn. leks.)............................................................................159 VIII. NAZWY SKR I ICH RODZAJW (493 jedn. leks.)..................................161 1. Nazwy rodzajw i cech skr (386 jedn. leks.)..........................................................162 1.1. Nazwy oglne (162 jedn. leks.)..............................................................................162 1.2. Nazwy skr ze zwierzt hodowlanych (129 jedn. leks.)........................................166 1.3. Nazwy skr ze zwierzt ownych (81 jedn. leks.)..................................................170 1.4. Nazwy skr ze zwierzt egzotycznych (14 jedn. leks.)..........................................172 2. Nazwy czci skry (107 jedn. leks.).......................................................................173 IX. SOWNICTWO OGLNORZEMIELNICZE (524 jedn. leks.).....................177 1. Nazwy osb (157 jedn. leks.)...................................................................................177 2. Nazwy specjalnoci (45 jedn. leks.).........................................................................184

Spis treci

3. Nazwy relacji spoecznych (13 jedn. leks.)..............................................................186 4. Prawo, przepisy i obyczaje (107 jedn. leks.)............................................................186 5. Nazwy ubra (5 jedn. leks.)......................................................................................192 6. Nazwy czynnoci (67 jedn. leks.).............................................................................192 7. Nazwy miejsc (19 jedn. lesk)...................................................................................194 7.1. Nazwy duych miejsc (18 jedn. leks.)....................................................................194 7.2. Nazwy elementw miejsc (1 jedn. leks.)................................................................195 8. Nazwy narzdzi (34 jedn. leks.)...............................................................................196 9. Nazwy miar (1 jedn. leks.)........................................................................................197 10. Nazwy materiaw (22 jedn. leks.)..........................................................................197 11. Nazwy substancji (13 jedn. leks.)............................................................................198 12. Nazwy wyrobw i ich cech (41 jedn. leks.)............................................................198 Rekapitulacja zjawisk....................................................................................................201 Rozdzia II Analiza chronologiczna sownictwa rzemios skrzanych....................217 Wstp.............................................................................................................................217 1. SOWNICTWO MIECHOWNICZE (134 wyrazy)..............................................222 1. Polszczyzna najstarsza (71 wyrazw)....................................................................222

1.1.5. ywotno XVI-wiecznego sownictwa miechowniczego.................................225 1.2. Polszczyzna XVII wieku (17 wyrazw).................................................................228 1.2.3. ywotno XVII-wiecznego sownictwa miechowniczego...............................229 1.3. Polszczyzna XVIII wieku (7 wyrazw).................................................................231 1.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa miechowniczego..............................231 1.4. Polszczyzna XIX-wieczna (21 wyrazw)...............................................................232 1.4.3. ywotno XIX-wiecznego sownictwa miechowniczego...............................233

1.4. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (18 wyrazw)......................................234 1.4.3. ywotno tzw. XX-wiecznego sownictwa zwizanego prototypowo

z miechowictwem........................................................................................................234 2. SOWNICTWO RKAWICZNICZE (91 wyrazw)..............................................235 2.1. Najstarsza polszczyzna (4 wyrazy)........................................................................236 2.2. Polszczyzna XVIII wieku (1 wyraz).....................................................................236 2.3. Polszczyzna XIX wieku (11 wyrazw) ................................................................236 2.4. Pocztek XX wieku (65 wyrazw)........................................................................237 2.4.3. ywotno terminologii rkawiczniczej pocztkw XX wieku.........................240 2.5. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (9 wyrazw)...........................................240 3. SOWNICTWO KALETNICZE (180 wyrazw)...................................................241 3.1. Polszczyzna najstarsza (56 wyrazw)...................................................................242 3.1.4. ywotno XVI-wiecznego sownictwa kaletniczego.......................................244 3.2. Polszczyzna XVII-wieczna (12 wyrazw)............................................................247 3.2.3. ywotno XVII-wiecznego sownictwa kaletniczego......................................248 3.3. Polszczyzna XVIII wieku (9 wyrazw)...............................................................248 3.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa kaletniczego.....................................249 3.4. Polszczyzna XIX wieku (36 wyrazw).................................................................249

Spis treci

3.4.4. ywotno XIX-wiecznego sownictwa kaletniczego.......................................251 3.5. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (46 wyrazw).....................................253 3.5.6. ywotno sownictwa kaletniczego z pierwszej poowy XX wieku................255 3.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (20 wyrazw).........................................256 4. SOWNICTWO KUNIERSKIE (670 wyrazw)..................................................258 4.1. Najstarsza polszczyzna (163 wyrazy)....................................................................258 4.1.6. ywotno najstarszego sownictwa kunierskiego...........................................265 4.2. Polszczyzna XVII wieku (70 wyrazw)................................................................269 4.2.3. ywotno XVII-wiecznego sownictwa kunierskiego....................................272 4.3. Polszczyzna XVIII wieku (51 wyrazw)...............................................................275 4.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa kunierskiego...................................277 4.4. Polszczyzna XIX wieku (127 wyrazw)...............................................................279 4.4.7. ywotno XIX-wiecznego sownictwa kunierskiego.....................................284 4.5. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (204 wyrazy)......................................287 4.5.7. ywotno sownictwa kunierskiego pierwszej poowy XX wieku.................293 4.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (44 wyrazy)..........................................398 5. SOWNICTWO SZEWSKIE (916 wyrazw).......................................................301

5.1. Najstarsza polszczyzna (96 wyrazw)...................................................................301 5.1.8. ywotno najstarszego sownictwa szewskiego...............................................306 5.2. Polszczyzna XVII wieku (23 wyrazy)..................................................................308 5.2.1. ywotno XVII-wiecznego sownictwa szewskiego........................................310 5.3. Polszczyzna XVIII wieku (20 wyrazw)...............................................................310 5.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa szewskiego.......................................312 5.4. Polszczyzna XIX wieku (141 wyrazw)..............................................................312 5.4.6. ywotno XIX-wiecznego sownictwa szewskiego.........................................317 5.5. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (444 wyrazy)......................................321 5.5.6. ywotno sownictwa szewskiego pierwszej poowy XX wieku......................333 5.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (187 wyrazw).......................................343 6. SOWNICTWO RYMARSKIE I SIODLARSKIE (561 wyrazw)........................351 6.1. Najstarsza polszczyzna (81 wyrazw)...................................................................352 6.1.4. ywotno najstarszego sownictwa rymarskiego i siodlarskiego.....................355 6.2. Polszczyzna XVII wieku (18 wyrazw)..............................................................358

6.2.1. ywotno XVII-wiecznego sownictwa rymarskiego i siodlarskiego..............359 6.3. Polszczyzna XVIII wieku (24 wyrazy).................................................................360 6.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa rymarskiego i siodlarskiego.............361 6.4. Polszczyzna XIX wieku (66 wyrazw).................................................................362 6.4.3. ywotno XIX-wiecznego sownictwa rymarskiego i siodlarskiego...............365 6.5. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (199 wyrazw)...................................367 4.5.4. ywotno sownictwa rymarskiego i siodlarskiego pierwszej poowy XX w. .373

6.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (173 wyrazy)..........................................377 7. SOWNICTWO GARBARSKIE (655 wyrazw)...................................................382 7.1. Najstarsza polszczyzna (38 wyrazw)...................................................................382

Spis treci

7.1.3. ywotno najstarszego sownictwa garbarskiego.............................................384 7.2. Polszczyzna XVII wieku (9 wyrazw)..................................................................385 7.2.1. ywotno XVII-wiecznego sownictwa garbarskiego......................................385 7.3. Polszczyzna XVIII wieku (12 wyrazw)...............................................................386 7.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa garbarskiego....................................387 7.4. Polszczyzna XIX wieku (30 wyrazw).................................................................387 7.4.4. ywotno XIX-wiecznego sownictwa rzemielniczego..................................388 7.5. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (513 wyrazw)..................................389 7.5.7. ywotno sownictwa garbarskiego pierwszej poowy XX wieku...................403 7.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (52 wyrazy)............................................412 8. NAZWY SKR I ICH RODZAJW (493 wyrazy).............................................416

8.1. Najstarsza polszczyzna (113 wyrazw).................................................................416 8.1.6. ywotno najstarszych nazw skr i ich czci..................................................420 8.2. Polszczyzna XVII wieku (22 wyrazy)..................................................................422 8.2.4. ywotno XVII-wiecznych nazw skr.............................................................423 8.3. Polszczyzna XVIII wieku (7 wyrazw).................................................................424 8.3.1. ywotno XVIII-wiecznych nazw skr............................................................424 8.4. Polszczyzna XIX wieku (60 wyrazw).................................................................425 8.4.5. ywotno XIX-wiecznych nazw skr i ich czci............................................427 8.5. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (227 wyrazw)....................................429 8.5.7. ywotno nowych nazw skr w polszczynie pierwszej poowy XX wieku....435 8.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (50 wyrazw).........................................439 9. SOWNICTWO OGLNORZEMIELNICZE (524 wyrazy)................................442

9.1. Najstarsza polszczyzna (101 wyrazw).........................................................443 9.1.5. ywotno najstarszego sownictwa oglnorzemielniczego............................448 9.2. Polszczyzna XVII wieku (22 wyrazy)..................................................................451 9.2.1. ywotno XVII-wiecznego sownictwa oglnorzemielniczego.....................452 9.3. Polszczyzna XVIII wieku (39 wyrazw)...............................................................453 9.3.1. ywotno XVIII-wiecznego sownictwa oglnorzemielniczego....................455 9.4. Polszczyzna XIX wieku (144 wyrazy)..................................................................456 9.4.7. ywotno XIX-wiecznego sownictwa oglnorzemielniczego.......................462 9.5. Polszczyzna pierwszej poowy XX wieku (175 wyrazw).................................464 9.5.8. ywotno oglnorzemielniczego sownictwa pierwszej poowy XX wieku..471 9.6. Polszczyzna drugiej poowy XX wieku (42 wyrazy).........................................474

Rekapitulacja zjawisk....................................................................................................478 Rozdzia III Analiza strukturalna sownictwa rzemios skrzanych..........................513 Wstp.............................................................................................................................513 I. SOWNICTWO MIECHOWNICZE (141).............................................................521 1. Sownictwo rodzime (95)..........................................................................................521 2. Sownictwo zapoyczone (43)...................................................................................524 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (3).......................................................................526 Wnioski..........................................................................................................................526

Spis treci

II. SOWNICTWO RKAWICZNICZE (113)............................................................528 1. Sownictwo rodzime (76)..........................................................................................528 2. Sownictwo zapoyczone (36)...................................................................................531 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (1).......................................................................533 Wnioski..........................................................................................................................533 III. SOWNICTWO KALETNICZE (194)..................................................................535 1. Sownictwo rodzime (107)........................................................................................535 2. Sownictwo zapoyczone (85)...................................................................................538 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (2).......................................................................541 Wnioski..........................................................................................................................542 IV. SOWNICTWO KUNIERSKIE (667)................................................................544 1. Sownictwo rodzime (445)........................................................................................544 2. Sownictwo zapoyczone (205).................................................................................556 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (17).....................................................................564 Wnioski..........................................................................................................................564 V. SOWNICTWO SZEWSKIE (893).........................................................................567 1. Sownictwo rodzime (622)........................................................................................567 2. Sownictwo zapoyczone (205).................................................................................584 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (17).....................................................................593 Wnioski..........................................................................................................................594 VI. SOWNICTWO RYMARSKIE I SIODLARSKIE (574)......................................597 1. Sownictwo rodzime (404)........................................................................................597 2. Sownictwo zapoyczone (162).................................................................................607 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (8).......................................................................613 Wnioski..........................................................................................................................613 VII. SOWNICTWO GARBARSKIE (801)................................................................616 1. Sownictwo rodzime (623)........................................................................................616 2. Sownictwo zapoyczone (171).................................................................................632 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (7).......................................................................638 Wnioski..........................................................................................................................639 VIII. NAZWY SKR I ICH RODZAJW (529)........................................................ 642 1. Sownictwo rodzime (408)...................................................................................... 642 2. Sownictwo zapoyczone (107).................................................................................651 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (14).....................................................................654 Wnioski..........................................................................................................................655 IX. SOWNICTWO OGLNORZEMIELNICZE (553).........................................658 1.Sownictwo rodzime (421)........................................................................................ 658 2. Sownictwo zapoyczone (121).................................................................................672 3. Wyrazy o niejasnym pochodzeniu (11).....................................................................677 Wnioski..........................................................................................................................678 Rekapitulacja zjawisk....................................................................................................680 Wnioski kocowe..........................................................................................................694

Spis treci

Aneks.............................................................................................................................703 Bibliografia....................................................................................................................704 Wykaz skrtw..............................................................................................................722 Schemat podziau sownictwa rzemios skrzanych na pola leksykalno-semantycne..728 Sownik tematyczno-alfabetyczny rzemios skrzanych

Zagadnienia wstpne

1. Leksyka rzemios skrzanych

Skra od czasw prehistorycznych bya atwo dostpnym i powszechnie

uywanym surowcem, z ktrego w wielu kulturach produkowano odzie, buty, uprz

i inne przedmioty uytku codziennego. Z czasem w europejskiej rzeczywistoci,

a pniej w Polsce wyodrbnia si grupa specjalizujcych si w wyprawie skr

i wytwrstwie rzemielnikw, do ktrych naleeli kaletnicy, kunierze, miechownicy,

rkawicznicy, rymarze, siodlarze. Popyt na skry i potrzeba ich obrbki doprowadziy

do wyodrbnienia garbarstwa jako samodzielnego rzemiosa, ktre, dostarczajc

wyprawione odpowiednio skry, zaspokajao potrzeby innych rzemielnikw na ten

materia. Skrnicy razem tworzyli rodzin rzemielnicz rzdzc si wasnymi

prawami i przestrzegajc rzemielniczej obyczajowoci. Zwyczaje tej grupy, ich

kultura, prawa, nauka, praca znajduj odbicie w leksyce zarejestrowanej przez

najstarsze leksykony i pniejsze sowniki. Sownictwo jest te odzwierciedleniem

zmian, jakim przez wieki podlegay rzemiosa, w tym rzemiosa skrzane.

Zainteresowanie rzemiosem i yciem rzemielnika odnajdujemy take

w literaturze piknej, a jako przykad mog suy realistyczne XIX-wieczne powieci:

M. Bauckiego Byle wyej z 1875 r., S. Grudziskiego, okciem i miark z 1879 r.,

J. Korzeniowskiego Krewni z 1856 r., W. Wolskiego Domek przy ulicy Gbokiej

z 1859 r., czy pniejsze, jak powie W. Rapackiego Romans pani majstrowej

z 1958 r., bdce prb opisu pracy, nauki i wypoczynku majstra, czeladnika oraz ich

bliskich, a take przynoszce prb nobilitacji tej klasy, jak w powieci

J. I. Kraszewskiego Wielki nieznajomy z 1871 r. 1 Hasa powicone rzemiosu

1 Por. H. Markiewicz, Pozytywizm, Warszawa 1978, s. 110-112.

Zagadnienia wstpne

odnajdujemy te w dzieach A. Brcknera2 i Z. Glogera3 oraz Wielkiej ilustrowanej

encyklopedii powszechnej4, co dowodzi zainteresowania t dziedzin gospodarki i ycia

oraz potrzeby jej poznania.

Odmiennoci kultury rzemielniczej, w tym skrniczej, zainteresowani s

badacze rnych dziedzin nauki, do czoowych za naley Irena Turnau, ktra jest

autork takich opracowa, jak: Garbarstwo na ziemiach polskich w XVI-XVIII wieku5;

Moda i technika wkiennicza w Europie od XVI do XVIII w.6; Polskie skrnictwo7;

Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku8. I. Turnau jest rwnie autork

wydanego w 1999 r. Sownika ubiorw9, ktry zawiera 3761 nazw (2705 zdefinio-

wanych hase i 1056 terminw synonimicznych i obocznych), wrd nich za nazwy

skry, odziey skrzanej i jej czci oraz nazwy strojw zawierajcych elementy

skrzane i futrzane, ktre badaczka zgromadzia, sigajc do opisw od XIV wieku

do pocztku XIX wieku. I. Turnau w ww. pracy podejmuje prby ustalenia etymologii

niektrych terminw.

Do badaczy aspektw historycznych i etnograficznych skrnictwa nale te

m.in. autorzy monografii powiconych rzemiosu w okresach historycznych, jak

M. Maowist10, czy B. Kostrzewski11. Wrd monografii powiconych rzemiosu

odnajdujemy te prace dotyczce jego funkcjonowaniu w wybranych miastach, jak:

Z dziejw rzemiosa warszawskiego, pod red. B. Grochulskiej i W. Prussa12,

K. Kowalczyka, Rzemioso Zamocia 1580 182113, J. Dudy, O. Dyby, S. Pochway,

Dawne zakady rzemielnicze i przemysowe Krakowa14 i inne15, jak rwnie

powicone rzemiosu poszczeglnych regionw. Ostatnio t problematyk zajmowa

si R. Hanke w pracy Dzieje rzemiosa polskiego na lsku i w Zagbiu Dbrowskim

2 A. Brckner, Encyklopedia staropolska, t. I-II, Warszawa 1990. 3 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, Warszawa t. I-IV, 1900-1903. 4Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, t. I-XXII, Krakw, 1929-1938. 5 I. Turnau, Garbarstwo na ziemiach polskich w XVI-XVIII wieku, Wrocaw 1975. 6 I. Turnau, Moda i technika wkiennicza w Europie od XVI do XVIII w., Wrocaw 1984. 7 I. Turnau, Polskie skrnictwo, Warszawa 1983. 8 I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce w XVI- XVIII wieku, Wrocaw 1975. 9 I. Turnau, Sownik ubiorw, Warszawa 1999. 10 M. Maowist, Rzemioso polskie w okresie odrodzenia, Warszawa 1954. 11 B. Kostrzewski, Rzemioso u Polan, Warszawa 1946. 12 Z dziejw rzemiosa warszawskiego, pod red. B. Grochulskiej i W. Prussa, Warszawa 1983. 13 K. Kowalczyk, Rzemioso Zamocia 1580-1821, Warszawa 1971. 14 J. Duda, O. Dyba, S. Pochwaa, Dawne zakady rzemielnicze i przemysowe Krakowa, Krakw 2000. 15 Np. L. Gomolski, Midzychd rzemiosem sta w czterystuleciu [1580-1987], Midzychd 1987; Gorzowskie rzemioso i jego organizacje 1945-1995, pod red. L. Witkowskiego, Gorzw Wielkopolski 1996.

Zagadnienia wstpne

od przeomu XIX i XX w. do 194816, J. C. uczak w ksice Pooenie ekonomiczne

rzemios wielkopolskiego w okresie zaborw (17931918)17, M. Szczepaniak

Przemys i rzemioso wiejskie w Wielkopolsce w drugiej poowie XVIII w.18, jak i inni19.

Problematyk spoeczn rodowiska rzemielniczego zajmowa si natomiast

M. Horn, ktry opisa trudne dzieje ydw-rzemielnikw i prby ich wejcia

do bractwa rzemielnikw, dla ktrych, tak jak obyczaje, wana bya religia katolicka20.

Badaczy interesuje take stan wspczesnego rzemiosa, ktrego kunszt, np. na wsiach,

odchodzi w zapomnienie, o czym pisze Z. Skuza w opracowaniu Gince zawody

w Polsce21.

Badania nad sownictwem rzemios prowadzili badacze jzykoznawcy, ale

byy to prace powicone wybranym zagadnieniom, za sownictwo przyporzdkowane

skrnictwu nie doczekao si do tej pory kompleksowych bada leksykograficznych.

Nazwy ubiorw staropolskich (XIV XVI wiek), w tym skrzanych i podbitych

futrem, badaa Maria Borejszo, a owocem jej jzykoznawczych poszukiwa staa si

monografia Nazwy ubiorw w jzyku polskim do roku 160022, wydana w Poznaniu

w 1990 r., w ktrej autorka dokonaa podziau chronologicznego ponad 900 nazw

ubiorw, dzielc je na grupy semantyczne, a take analizujc ich pochodzenie.

Z badanego materiau autorka uoya Sownik staropolskich nazw ubiorw.

Liczne prby analizy leksyki rzemielniczej skupione byy gwnie

na rozwaaniach terminologicznych, badaniach nad niektrymi aspektami sownictwa

we wspczesnej polszczynie, badaniach nazw zawodw rzemielniczych i nazw

wykonawcw. Rozwaania nad profesjonalizmami rzemielniczymi, ich systemowoci

i stosunkiem do pojcia terminu przeprowadzi T. Kurdya23 na przykadzie leksyki

rzemielnikw z dwch wsi powiatu kronieskiego. Z kolei R. Przybylska zajmowaa 16 K. Hanke, Dzieje rzemiosa polskiego na lsku i w Zagbiu Dbrowskim od przeomu XIX i XX w. do 1948, Katowice 1980. 17 J. C. uczak, Pooenie ekonomiczne rzemios wielkopolskiego w okresie zaborw (1793-1918), Pozna 1962. 18 M. Szczepaniak, Przemys i rzemioso wiejskie w Wielkopolsce w drugiej poowie XVIII w., Pozna 1971. 19 Np. Dawne rzemioso w Beskidzie lskim w badaniach Andrzeja Podorskiego, Wisa 1994; Rzemioso wielkopolskie w okresie zaborw (1973-1918), pod red. Z. Grota, Pozna 1963; J. Kwak, Rzemioso miejskie w rejencji opolskiej od schyku VIII do lat szedziesitych XIX, Wrocaw 1983; Z. Baraski, H. Hybiak, W. Iwaszkiewicz, A. Nowicka, K. Szrejbowski, Rzemioso wielkopolskie 1919-1968, Pozna 1969. 20 M. Horn, ydowskie bractwa rzemielnicze na ziemiach polskich, litewskich biaoruskich i ukraiskich w latach 1613-1850, Warszawa 1998. 21 Z. Skuza, Gince zawody w Polsce, Warszawa 2006 22 M. Borejszo, Nazwy ubiorw w jzyku polskim do roku 1600, Pozna 1990. 23 T. Kurdya, Czy sownictwo rzemielnicze jest terminologi, Prace Filologiczne, tom XLVIII, Warszawa 2003, s. 345- 353.

Zagadnienia wstpne

si klasyfikacj jzyka zawodowego na przykadzie jzyka krakowskich szewcw24,

wskazujc na cis, dokadn terminologi oficjaln, charakteryzujc si du liczb

zestawie, oraz ekonomiczno profesjonalizmw. Ta sama autorka badaa rwnie

zapoyczenia w leksyce profesjonalnej szewcw25, wskazujc na jzyk niemiecki jako

gwnego dawc leksyki rzemielniczej. Wpywy jzyka niemieckiego

we wspczesnym profesjolekcie szewskim bada te J. urawski26, uznajc

germanizmy za dominujce wrd zapoycze w tej odmianie jzyka. Z kolei

sownictwo zawodowe poznaskich rzemielnikw badaa M. ak-wicicka27,

wskazujc rwnie m.in. na wpywy niemieckie.

Charakterystyk jzyka rzemielnikw innych profesji podja U. ydek-

Bednarczuk28, ktra omwia elementy struktury jzyka mwionego lusarzy.

M. Bugajski natomiast w artykule Ksztatowanie si sownictwa technicznego

we wspczesnej polszczynie29 analizowa nazwy stosowane w przemyle

poligraficznym, drzewnym i wkienniczym.

Jzykoznawcw interesowa te jzyk rzemielniczy funkcjonujcy

w rodowisku wiejskim. Nad t problematyk skupi si T. Kurdya30, ktry bada

stosunek terminologii w jzyku oglnym i w gwarach uznajc, e drogi przenikania

tych odmian polszczyzny s rnorodne na poziomie lokalnym i indywidualnym, jak

i za porednictwem mediw czy edukacji. Z kolei M. Kara31 wskazywa na wielo

nazw dla jednego desygnatu, a take na liczniejsze nazwy czci ni caych obiektw

w gwarowej terminologii technicznej.

Wyniki bada nad sownictwem rzemielniczym oddaj rwnie liczne artykuy

powicone jzykowi rnych dokumentw, spisw, inwentarzy, np. w tym opisujce

nazwy profesji, dziedzin rzemielniczych i sownictwo, czym zajmowaa si L. Warda- 24 R. Przybylska, Problem opisu i klasyfikacji sownictwa fachowego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. Prace Jzykoznawcze, z. 79, 1984, s. 159-173. 25 R. Przybylska, Wyrazy zapoyczone w jzyku zawodowym (na przykadzie leksyki profesjonalnej szewcw krakowskich), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. Prace Jzykoznawcze, z. 79, 1984, s. 175-182. 26 J. urawski, Wpywy niemieckie we wspczesnej gwarze szewskiej, Poradnik Jzykowy, z. 1, 1982, s. 41-49. 27 M. ak-wicicka, Charakterystyka sownictwa zawodowego rzemielnikw, Poradnik Jzykowy, z. 5, 1984, s. 294-298. 28 U. ydek-Bednarczuk, Uycie wariantw leksykalnych w sownictwie technicznym na przykadzie nazw narzdzi lusarskich, Socjolingwistyka 2, pod red. W. Lubasia, Warszawa 1979, s. 207-222. 29 M. Bugajski, Ksztatowanie si sownictwa technicznego we wspczesnej polszczynie, [w:] Z zagadnie wspczesnego jzyka polskiego, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1978, s. 31-36. 30 T. Kurdya, Ludowe terminologie rzemielnicze (na przykadzie sownictwa kowali i koodziejw jaliskich), Jzyk Polski, z. 1, 2003, str. 50-54. 31 M. Kara, Terminologia techniczna w gwarach, [w:] Sownictwo gwarowe a kultura. Ksiga referatw, red. M. Kara, Krakw 1973, s. 151-162.

Zagadnienia wstpne

Radys32, wskazujc wyrazy funkcjonujce wspczenie, jak i charakterystyczne dla

staropolszczyzny. Jzyk inwentarzy na Pomorzu bada Edward Breza33, a inne

dokumenty zwizane z rzemiosem A. Mioduska34 oraz A. Wrbel35.

Z kolei J. Siatkowski36 analizowa sowiaskie nazwy wykonawcw zawodw,

w tym rzemielnikw oraz ich bliskich, m.in. szewca i jego ony. J. Rusek omwi za

dzieje nazw zawodw w jzykach sowiaskich37, w tym dotyczce szycia odziey

i wyrobu obuwia.

W badaniach jzykoznawczych brakuje podjcia kompleksowej prby

badawczej, ktra w perspektywie historycznej obejmuje sownictwo rzemielnicze.

Niniejsza praca, oparta o sowniki jzyka polskiego i rzemielnicze, jest prb

wypenienia tej luki w zakresie rzemios skrzanych.

2. Rozstrzygnicia terminologiczne

Podstawowym terminem w niniejszej pracy jest l e k s y k o g r a f i a , ktrego

uywamy w znaczeniu: (1) dzia jzykoznawstwa, nauka o metodach opracowywania

sownikw i encyklopedii; (2) og sownikw danego jzyka kraju, okresu; dorobek

sownikarski38. Praktyk leksykograficzn, czyli ukadanie sownikw, nazywamy

z kolei s o w n i k a r s t w e m .

M. Grochowski w opracowaniu Zarys leksykologii i leksykografii tumaczy

pojcie jednostki leksykalnej jako cig elementw diakrytycznych, majcych

znaczenie globalne, czyli cig niepodzielny semantycznie na takie podcigi znaczce,

ktre byyby elementami klas substytucyjnych niezamknitych39, natomiast S. Kania

i J. Tokarski cz pojcie jednostki leksykalnej z leksemem, ktry za H. Kurkowsk

32 L. Warda-Radys, Sownictwo Opisu krlewszczyzn w wojewdztwie chemiskim, pomorskim i malborskich w roku 1664, Polszczyzna regionalna Pomorza, z. 5, 1993, s. 47-60. 33 E. Breza, Jzyk inwentarzy wsi Szczytno, Dbrowa i Szonowo w dawnym pow. czuchowskich z XVIII wieku, Polszczyzna regionalna Pomorza 6, 1994, s. 91-112. 34 A. Mioduska, Polszczyzna osiemnastowiecznych Ordynacji Rzemielniczych Fryderyka Pruskiego drukowanych w Kwidzynie, ,,Polszczyzna regionalna Pomorza, 5, 1993, s. 145-151. 35 A. Wrbel, O nazwach zawodw chemiskich rzemielnikw XVI-XVIII wieku, Polszczyzna regionalna Pomorza, z. 5, 1993, s. 169-186. 36 J. Siatkowski, Sowiaskie nazwy garncarza w wietle materiaw gwarowych i historycznych, Prace Filologiczne, t. 49, 2004 r., s. 453-476; J. Siatkowski, Nazwy on i synw rzemielnikw w Atlasie oglnosowiaskim, Prace Filologiczne, t. 47, 2002 r., s. 383-396; J. Siatkowski, Nazwy kowala (Sowiaskie nazwy zawodw w wietle materiaw Atlasu oglnosowiaskiego, cz. 2)., Prace Filologiczne, t. 45, 2000 r., s.533 538; J. Siatkowski, Sowiaskie nazwy wykonawcw zawodw w historii i dialektach, Warszawa 2005. 37 J. Rusek, Dzieje nazw zawodw w jzykach sowiaskich, Warszawa 1996. 38 Por. E. Skorupska-Raczyska, Dykcjonarz Michaa Amszejewicza na tle nowopolskich sownikw wyrazw obcych, Gorzw Wielkopolski 2000,, s. 14-15; Uniwersalny sownik jzyka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. II, Warszawa 2003, s. 418; T. Piotrowski, Zrozumie leksykografi, Warszawa 2001, s. 24-25. 39 M. Grochowski, Zarys leksykologii i leksykografii, Toru 1982, s. 28.

Zagadnienia wstpne

definiuj jako cz czonu syntaktycznego pozosta po usuniciu jego wykadnika

syntaktycznego40. Ich zdaniem bowiem jeeli s uoglnione nazwy jednostek

fonetycznych, jak fonem, czy morfologicznych, jak morfem, mona te wprowadzi

i uoglnion nazw jednostki leksykalnej, leksem41. Autorzy Gramatyki

wspczesnego jzyka polskiego z kolei uznaj leksem za abstrakcyjn jednostk

jzykow (konstrukt gramatyczny), ktrej odpowiada klasa wszystkich i tylko takich

wyrazw (form) gramatycznych, ktre: a) pozostaj wzgldem siebie w bezporedniej

lub poredniej opozycji morfologicznej, b) rnica funkcjonalna midzy nimi

sprowadza si do rnicy wartoci kategorii morfologicznych przysugujcych

poszczeglnym formom gramatycznym, c) rnice formalne midzy tymi formami

wynikaj z rnicy wykadnikw morfologicznych wartoci tych kategorii

morfologicznych42. Dla R. Laskowskiego za leksem to wyraz jako abstrakcyjna

jednostka systemu sownikowego jzyka. Jest elementem jzykowym, na ktry skada

si okrelone znaczenie leksykalne oraz zesp wszystkich funkcji gramatycznych, jakie

dany leksem moe spenia, a take zesp form jzykowych reprezentujcych leksem

w jego poszczeglnych funkcjach.43 Na t definicj powouje si te W. Miodunka44.

Biorc powysze rozwaania pod uwag, w niniejszej pracy j e d n o s t k

l e k s y k a l n nazywamy kade ze znacze wyrazu hasowego (elementu systemu

sownikowego jzyka) funkcjonujce jzykowo, sprecyzowane semantycznie

i jednoznacznie, przyporzdkowane fragmentowi rzeczywistoci. Za l e k s e m za

przyjmujemy abstrakcyjn jednostk systemu sownikowego45. Zbir wszystkich

leksemw nazywamy l e k s y k i e m 46.

Terminem powszechnym w jzykoznawstwie jest wyraz. S. Kania i J. Tokarski

uwaaj, e wyraz jest znakiem przedmiotu myli, ale znakiem jzykowym,

zinstytucjonalizowanym, majcym za podstaw stereotypy niejako zestrojone

u poszczeglnych mwicych, a przez to wymienne, obiegowe (...). Jest on rwnie

40 S. Kania i J. Tokarski, Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, Warszawa 1984, s. 129. 41 Tame, s. 23. 42Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Morfologia, pod red. R Grzegorczykowej. R. Laskowskiego, H. Wrbla, Warszawa 1984, s. 51. Por. te Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, pod red. K. Polaskiego, Wrocaw Warszawa Krakw 1993, s. 330. 43 R. Laskowski [w:] Encyklopedia jzyka polskiego, pod red. S. Urbaczyka, Wrocaw Warszawa Krakw 1994, s. 180-181. 44 W. Miodunka, Podstawy leksykologii i leksykografii, op. cit., s. 71. 45 Por. M. Grochowski, Zarys leksykologii i leksykografii, op. cit., s. 28; Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Morfologia, op. cit., s. 25; Encyklopedia jzyka polskiego, op. cit., s. 180-181. 46 Za. W. Miodunka, Podstawy leksykologii i leksykografii, Warszawa 1989, s. 73.

Zagadnienia wstpne

bodcem wywoujcym doznania uczuciowe, czy te zachowania si ludzi47. Z kolei

W. Miodunka podkrela, e wyraz stanowi najmniejsz wzgldnie samodzieln

znaczc jednostk jzykow, co pozwala odrni go od morfemu48. Podobnie

R. Laskowski, ktry uznaje, e wyraz jest najmniejsz wzgldnie samodzieln,

znaczc jednostk jzykow, zdoln do spenienia jakiej (jakich) funkcji

syntaktycznej: moe on samodzielnie lub w poczeniu z innym wyrazem stanowi

czon wypowiedzenia lub wypowiedzenie49. W niniejszej pracy w y r a z e m

nazywamy samodzieln semantycznie i /lub gramatycznie jednostk jzykow, zdoln

do speniania jakiej (jakich) funkcji syntaktycznej. Wyraz moe samodzielnie lub

w poczeniu z innym wyrazem stanowi kontekstowo element wypowiedzenia bd

jego czon50. W celu uniknicia powtrze stosujemy w pracy zamiennie terminy:

s o w o , j e d n o s t k a j z y k o w a .

Prb sprecyzowania pojcia termin i termin rzemielniczy podejmowao wielu

badaczy, m.in. R. Przybylska i T. Kurdya. R. Przybylska uwaa, e terminologia moe

by tylko oficjalna. Nieoficjalne sownictwo i frazeologia fachowa s zbiorem

okrelonych profesjonalizmw, a nie terminw. Termin profesjonalizm naley cile

ograniczy do nazywania tylko i wycznie leksyki nieoficjalnej, dotyczcej danego

zawodu51. Zdaniem badaczki profesjonalizm naley stosowa do nazywania leksyki

nieoficjalnej, dotyczcej danego zawodu, za pojcia termin i terminologia maj

sens tylko w odniesieniu do oficjalnej odmiany jzyka zawodowego52. Z kolei

T. Kurdya, zastanawiajc si Czy sownictwo rzemielnicze jest terminologi?,

zauwaa, e znaczny zasb leksyki rzemielniczej to tzw. profesjonalizmy, ktre

zazwyczaj s wyczone z klasy terminw53, ktre to profesjonalizmy wystpuj

w uyciach nieoficjalnych, wzgldnie poficjalnych i cechuje je uproszczenie formalne

i/lub semantyczne wzgldem terminu oficjalnego54. Odmiennie od tych badaczy

J. urawski55 operuje pojciem gwara szewska jako odmian rodowiskow

polszczyzny, ktr posuguj si pracownicy warsztatw szewskich.

47 S. Kania i J. Tokarski, Zarys leksykologii i leksykografii polskiej, op. cit., s. 20. 48 W. Miodunka, Podstawy leksykologii i leksykografii, op. cit., s. 70. 49 R. Laskowski, [w:] Encyklopedia jzyka polskiego, op. cit., s. 382. 50 Por. Encyklopedia jzyka polskiego, pod red. S. Urbaczyka, op. cit., s. 382. Por. W. Miodunka, Podstawy leksykologii i leksykografii, op. cit., s. 69; Gramatyka wspczesnego jzyka polskiego. Morfologia, op. cit., s. 33-34. 51 R. Przybylska, Problem opisu i klasyfikacji sownictwa fachowego, op. cit., s. 167. 52 Tame, s. 167. 53 T. Kurdya, Czy sownictwo rzemielnicze jest terminologi, op. cit., s. 345. 54 Tame, s. 350-351 55 J. urawski, Wpywy niemieckie we wspczesnej gwarze szewskiej, op. cit.

Zagadnienia wstpne

O zwizku i wpywie techniki na zasoby terminologii pisze I. Bajerowa. Wedug

badaczki technika zmusza jzyk do tworzenia wci nowych terminw technicznych

i tak wci rodzi si musz nowe z tego zakresu wyrazy56; rwnie dla M. Mazura57,

termin jest nazw techniczn. Z kolei J. Jadacka wskazuje, e termin jest to jedno lub

wielowyrazowy odpowiednik pojcia z okrelonej dziedziny nauki lub techniki, majcy

znaczenie wyrane i uywany przez specjalistw w tekstach fachowych58, natomiast

dla S. Kani i J. Tokarskiego: terminy z reguy oznaczaj logiczne jednostki mylenia,

tj. pojcia (np. tlen, planeta, elektron, fonem i in.)59.

Na paszczynie diachronicznej, a taki charakter badawczy ma niniejsza praca,

trudno oddzieli profesjonalizmy i terminy, jako e terminologia rzemielnicza przez

dugie wieki ksztatowaa si w rzemielniczych warsztatach w kontakcie ustnym

mistrza, czeladnikw i uczniw (...) W okresie midzywojennym i po II wojnie

wiatowej podjto wiele dziaa dla zmiany tego stanu rzeczy. W szkoach

zawodowych modzi adepci rzemiosa zapoznaj si z terminologi ustalon przez

specjalne komisje zauwaa S. Gajda60. Waciwa terminologia techniczna zwizana

z rzemiosem zacza si bowiem ksztatowa w drugiej poowie XIX wieku i w wieku

XX61. W dalszych rozwaaniach jednostki przyporzdkowane skrnictwu nazywamy

wic wymiennie p r o f e s jo n a l i z m a m i i t e r m i n a m i , przyjmujc granic nieostr

tych poj, jako oddajcych oficjalne, jak i nieoficjalne sownictwo (zbir jednostek

leksykalnych62) uywane przez skrnikw w zakresie ich pracy oraz funkcjonowania w

rodowisku zawodowym, zarejestrowane w historycznej polszczynie pisanej.

Wymiennie, by unikn monotonii wypowiedzi, uywamy tu rwnie okrelenia

n a z w a .

Grup rzemios skrzanych wyodrbnia I. Turnau w swojej pracy Polskie

skrnictwo, wyaniajc wane, rozpowszechnione rzemiosa wyrabiajce wytwory

ze skry, jak szewstwo lub j obrabiajce, jak garbarstwo oraz szereg drobnych

rzemios, jak miechownictwo, panictwo czy rkawicznictwo. Z kolei w pracy

Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku badaczka zajmuje si tymi gaziami

rzemiosa, ktre wytwarzay odzie i jej czci, jak kunierze. O brany skrzanej 56 I. Bajerowa, Wpyw techniki na ewolucj jzyka polskiego, Nauka dla wszystkich, nr 309, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1980, s. 5. 57 M. Mazur, Terminologia techniczna, Warszawa 1961. 58 H. Jadacka, Termin techniczny pojcie, budowa, poprawno, Warszawa 1976, s. 45. 59 S. Kania, J. Tokarskie, op. cit., s. 159. 60 S. Gajda, Wspczesna polszczyzna naukowa. Jzyk czy argon?, Opole 1990, s. 46. 61 Tame, s. 52. 62 Za: W. Miodunka, Podstawy leksykologii i leksykografii, op. cit., s. 73.

Zagadnienia wstpne

na lsku pisze w swoim opracowaniu R. Hanke63. J. Kwak natomiast

przyporzdkowuje kunierstwo, szewstwo i rkawicznictwo do rzemios odzieowych,

a garbarstwo, rymarstwo, siodlarstwo, panictwo do rzemios skrzanych.

Po wielu analizach, dyskusjach i konsultacjach na potrzeby niniejszej pracy

okrelono zakres rzemios zajmujcych si skrnictwem. W ich wyniku

r z e m i o s a m i s k r z a n y m i okrelamy grup rzemios (miechownictwo,

rkawicznictwo, kaletnictwo, kunierstwo, szewstwo, rymarstwo i siodlarstwo,

garbarstwo), ktre tradycyjnie posuguj si garbowan skr zwierzc w swoim

wytwrstwie. Skra moe stanowi dla rzemiosa skrzanego wyrb (garbarstwo),

materia do produkcji wyrobw (miechownictwo, rkawicznictwo, kaletnictwo) oraz

zarwno wytwr, jak i materia (kunierstwo, szewstwo, rymarstwo i siodlarstwo).

Zamiennie grup tych rzemios nazywamy s k r n i c t w e m .

Przyjmujemy, e t e r m i n e m z z a k r e s u r z e m io s s k r z a n y c h jest

jednostka leksykalna stanowica interpretacj i znak desygnatu wystpujcego

w zakresie rzemios skrzanych, czyli miechownictwa, rkawicznictwa, kaletnictwa,

kunierstwa, szewstwa, rymarstwa i siodlarstwa, garbarstwa, a take bdca nazw

skry, jej rodzaju i czci oraz naleca do zasobu sownictwa wsplnego skrnikom.

Podstawowe terminy, ktrymi posugujemy si przy interpretacji zjawisk,

objaniamy w poszczeglnych rozdziaach pracy.

3. Metodologia pracy

3.1. Cele pracy

Celem niniejszej pracy jest prezentacja leksyki rzemios skrzanych

w polszczynie historycznej, na ktr skadaj si: przegld leksykalnosemantyczny

pl sownictwa rzemios skrzanych, analiza ywotnoci wyekscerpowanych wyrazw,

wskazana na podstawie rejestracji w wykorzystanych w pracy sownikach oraz

zamieszczonych tam egzemplifikacji rdowych, a take prba ustalenie etymologii

badanego sownictwa.

W rozdziaach analitycznych staramy si odpowiedzie na pytania:

jakie byy zasoby sownictwa rzemios skrzanych (przyporzdkowanych

miechownictwu, rkawicznictwu, kaletnictwu, kunierstwu, szewstwu,

63 R. Hanke, Dzieje rzemiosa polskiego na lsku i w Zagbiu Dbrowskim od przeomu XIX i XX w. do 1948, op. cit.

Zagadnienia wstpne

rymarstwu i siodlarstwu, garbarstwu, nazwom skr i ich rodzajw oraz

sownictwu oglnorzemielniczemu) odzwierciedlajce funkcjonalnie ten

fragment rzeczywistoci;

jak na przestrzeni wiekw ksztatoway si zasoby sownictwa rzemios

skrzanych; jakie byy losy wyrazw przyporzdkowanych temu zbiorowi;

jaki by stosunek formacji rodzimych do zapoycze; jak powstaway i skd

przenikay wyrazy zaliczone do zbioru sownictwa rzemios skrzanych.

Objanienie i opis powyszych problemw pozwol okreli rol, dzieje

i wpywy leksykalne w sownictwie rzemios skrzanych w polszczynie historycznej.

3.2. Charakterystyka rde

Badania rdowe przeprowadzone zostay na materiale Sownika

warszawskiego64, ktry zawiera okoo 280.00 wyrazw hasowych65 i jest

najobszerniejszym sownikiem jzyka polskiego. Obszernie zarejestrowano w nim

bogate sownictwo z wieku XIX i pocztku XX, a take sownictwo dawne, jako

e tezaurus zawiera materia wyekscerpowany z prac, poczwszy od zabytkw

jzykowych redniowiecza do czasw wspczesnych autorom, ktrzy uoyli zebranie

caociowe leksyki jzyka polskiego66.

Mimo bogactwa zarejestrowanego sownictwa jzyka polskiego Sownik

warszawski zawiera pewne niedocignicia analizowane i podkrelane przez badaczy,

jak brak objanie etymologicznych wszystkich hase oraz brak tytuw dzie, z ktrych

pochodz cytaty powiadczajce uycie i zakres znaczeniowy wyrazw. Ponadto nie

wszystkie wyrazy hasowe poparto przykadami uycia, a kwalifikatorom (niektrym)

przypisano zbyt du pojemno znaczeniow67. Mimo to Sownik warszawski

pozostaje jedynym tezaurusem zawierajcym rne odmiany funkcjonalne

64 Sownik jzyka polskiego, pod red. J. Karowicza, A. Kryskiego, W. Nidwiedzkiego, t. I-VIII, Warszawa 1900-1927. 65 Badacze podaj rn liczb wyrazw hasowych w Sowniku warszawskim; np. 280.000 podaje T. Piotrowski, Z zagadnie leksykografii, Warszawa 1994, s. 35; Encyklopedia jzyka polskiego, pod red s. Urbaczyka, op. cit., s. 320; za 270.000 hase B. Walczak, Zarys dziejw jzyka polskiego, op. cit., s. 230. Niektrzy badacze nie podaj liczby hase, np. W. Doroszewski, Uwagi i wyjanienia wstpne, [w:] Sownik jzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, op. cit., t. I, s. I-XIII; Z. Klemensiewicz, Historia jzyka polskiego, Warszawa 1974, s. 653-661; S. Urbaczyk, Sowniki i encyklopedia, ich rodzaj i uyteczno, Krakw Katowice 1991. 66 Por. B. Walczak, Zarys dziejw jzyka polskiego, Wrocaw 1999, s. 230. 67 L. Mariak, Wyrazy kwalifikowane jako mao uywane w Sowniku warszawskim, Slavia Occidentalis, 1991/1992, t. 48/49, s. 145-158.

Zagadnienia wstpne

i socjolektalne polszczyzny, stanowic dobre rdo do badania sownictwa

historycznego jzyka polskiego68.

Analizujc sownictwo na materiale sownikw, naley zda sobie spraw

z ogranicze leksykografw, ktrzy, zdaniem K. Handke: inwentaryzuj przede

wszystkim sownictwo utrwalone w jzyku pisanym, przyznajc zdecydowane

pierwszestwo materiaowi z literatury piknej, rzadziej natomiast uwzgldniajc

sownictwo wspczesnego ywego jzyka mwionego69, dlatego w niniejszej pracy

wyekscerpowany materia zosta uzupeniony i porwnany z leksyk zarejestrowan

w innych sownikach jzyka polskiego. S to: Sownik staropolski70, Sownik

polszczyzny XVI wieku71, Sownik polszczyzny XVII i 1. po. XVIII wieku72, Sownik

jzyka polskiego B. Lindego73, Sownik jzyka polskiego, wydany przez

M. Orgelbranda74, Sownik jzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego75, Sownik

jzyka polskiego, pod red. M. Szymczaka76, Uniwersalny sownik jzyka polskiego, pod

red. S. Dubisza77. Materia uzupeniono, sigajc rwnie do sownikw gwar

miejskich, gdy kultura rzemielnicza zwizana bya gwnie z miastami. Do tych

nale: Sownik gwary warszawskiej XIX wieku B. Wieczorkiewicza78 oraz Sownik

gwary miejskiej Poznania pod red. M. Gruchmanowej i B. Walczaka79. Pomocniczo

wykorzystano rwnie Sownik gwar polskich J. Karowicza80. Wyekscerpowany zbir

wyrazw wzbogacono te o hasa zarejestrowane przez Sownictwo rzemielnicze. IV.

Dzia skrniczy K. Stadtmllera81 oraz Sownik rzemielniczy H. Kuronia82 w zakresie

rzemios skrzanych; zebrane w monografii M. Borejszo, Nazwy ubiorw w jzyku 68 Por. E. Skorupska-Raczyska, Progresywne zapoyczenia pochodzenia aciskiego w polszczynie XIX wieku, s. 26. 69 K. Handke, O sztucznych formach sowotwrczych w sownikach, Studia z Filologii Polskie i Sowiaskiej, t. XV, Warszawa 1976, s. 153-157. 70 Sownik staropolski, pod red. S. Urbaczyka, t. I-X, Warszawa 1953-1993. 71 Sownik polszczyzny XVI wieku, t. I-XXXII, red. M. R. Mayenowa, nastpnie F. Pepowski, Wrocaw 19652004. Indeks wyrazw do Sownika polszczyzny XVI wieku w Pracowni Sownika XVI wieku w Toruniu. 72 Sownik jzyka polskiego XVII i pierwszej poowy XVIII wieku, pod red. K. Siekierskiej, t. I, z. 1-5, Krakw 1999-2004 r. Indeks wyrazw do Sownika polszczyzny XVII i pierwszej poowy XVIII wieku w Pracowni Historii Jzyka Polskiego XVII i XVIII wieku w Warszawie; (www.xvii-wiek.ij-pan.krakow.pl; 25 X 2008 r.). 73 B. Linde, Sownik jzyka polskiego, t. I-VI, Lww 1854-1880. 74 Sownik jzyka polskiego, wydany przez M. Orgelbranda, t I-II, Wilno 1861. 75 Sownik jzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. I-XI, Warszawa 1958-1969. 76 Sownik jzyka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. I-III, Warszawa 1978. 77 Uniwersalny sownik jzyka polskiego, red. S. Dubisz, t. I-IV, Warszawa 2003. 78 B. Wieczorkiewicz, Sownik gwary warszawskiej XIX wieku, Warszawa 1966. 79 Sownik gwary miejskiej Poznania, pod red. M. Gruchmanowej i B. Walczaka, Warszawa 1997. 80 J. Karowicz, Sownik gwar polskich, t. I-VI, Warszawa 1900-1911. 81 K. Stadtmller, Sownictwo rzemielnicze, IV. Dzia skrniczy, Krakw 1922. 82H. Kuro, Sownik rzemielniczy, Warszawa 1963.

Zagadnienia wstpne

polskim do roku 160083, wydanej w Poznaniu w 1990 r. Doczono te wyrazy hasowe,

ktre wystpiy jedynie w Sowniku ubiorw I. Turnau84, cho bez rejestrowania ich

wariantw.

Prby ustalenia pochodzenia sownictwa przeprowadzono w oparciu

o nastpujce sowniki etymologiczne: A. Brckner, Sownik etymologiczny jzyka

polskiego; F. Sawski, Sownik etymologiczny jzyka polskiego; A. Bakowski,

Etymologiczny sownik jzyka polskiego; W. Bory, Sownik etymologiczny jzyka

polskiego; K. Dugosz-Kurczabowa, Sownik etymologiczny jzyka polskiego;

Glosariusz staropolski. Dydaktyczny sownik etymologiczny, pod red. naukow

W. Decyk-Ziby, S. Dubisza, a take o nastpujce sowniki wyrazw obcych:

M. Amszejewicz, Dykcjonarz zawierajcy wyrazy i wyraenia z obcych jzykw

polskiemu przyswojone, a mianowicie: w umiejtnociach, sztukach, tudzie w stylu

prawniczym, administracyjnym, gazeciarskim, naukowo filozoficznym, literackim

i w potocznej mowie uywane; Sownik wyrazw obcych, wydany staraniem M. Arcta;

Sownik wyrazw obcych, oprac. Z. Zaturski; Encyklopedyczny sownik wyrazw

obcych, pod red. S. Lama; Sownik wyrazw obcych, pod red. J. Tokarskiego;

W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych; Milenijny sownik

wyrazw obcych, pod red. I. Kamiskiej-Szmaj85. Wykorzystano rwnie

K. i K. Stadmllerw, Sownik techniczny, cz polsko niemiecka86, inne sowniki

dwujzyczne87 oraz sowniki jzyka polskiego wykorzystane w pracy.

83 M. Borejszo, Nazwy ubiorw w jzyku polskim..., op. cit.. 84 I. Turnau, Sownik ubiorw, op. cit. 85 A. Bakowski, Etymologiczny sownik jzyka polskiego, t. III, Warszawa 2000, W. Bory, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 2005; A. Brckner, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, wydanie VI, Warszawa 1993; F. Sawski, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, t. I VI, Wrocaw 1953-1989; K. Dugosz-Kurczabowa, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa 2005; Glosariusz staropolski. Dydaktyczny sownik etymologiczny, pod red. naukow W. Decyk-Ziby, S. Dubisza, Warszawa 2008, a take sowniki wyrazw obcych: M. Amszejewicz, Dykcjonarz zawierajcy wyrazy i wyraenia z obcych jzykw polskiemu przyswojone, a mianowicie: w umiejtnociach, sztukach, tudzie w stylu prawniczym, administracyjnym, gazeciarskim, naukowofilozoficznym, literackim i w potocznej mowie uywane, Warszawa 1859, Sownik wyrazw obcych, wydany staraniem M. Arcta, Warszawa 1912; Sownik wyrazw obcych, oprac. Z. Zaturski, Lww 1928, Encyklopedyczny sownik wyrazw obcych, pod red. S. Lama, Warszawa 1939; Sownik wyrazw obcych, pod red. J. Tokarskiego, Warszawa 1977; W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, wydanie 15, Warszawa 1985; Milenijny sownik wyrazw obcych, pod red. I. Kamiskiej-Szmaj, Wrocaw 2002. 86 K. Stadmller, K. Stadmller, Sownik techniczny, cz polskoniemiecka, t. I-II, Pozna 1936. 87 J. Piprek, J. Ippoldt, T. Kachlak, A. Wjcik, A. Wjtowicz, Wielki sownik polsko-niemiecki, Warszawa 1983; W. Turek, Sownik Zapoycze pochodzenia arabskiego w polszczynie, Krakw 2001; B. Nowowiejski, Zapoyczenia leksykalne z jzyka niemieckiego w polszczynie XIX wieku, Biaystok 1996. Wielki sownik wgiersko-polski, pod red. J. Reychmana, Warszawa 1980; Sownik rumuskopolski, pod red. J. Reychmana, Warszawa 1970. Kaleda, B. Kalediene, M. Niedzviecka, Sownik litewskopolski, Wilno 1991; J. Janw, Sownik huculski, Krakw 2001. Podrczny sownik polskobiaoruski, pod red. A.

Zagadnienia wstpne

Materia leksykograficzny, zawierajcy m.in. archaizmy i gwaryzmy, nie

w kadym wypadku na podstawie kontekstu by jasny semantycznie. Ich objanienia

opracowano na podstawie rozmw i konsultacji rodowiskowych z archeologiem mgr

Lidi Eberle, kierownikiem Muzeum Cechu Rzemios Skrzanych w Warszawie, mgr

Aldon Kruszysk z Dziau Pojazdw Konnych w Muzeum Powozw w acucie,

a take Feliksem Witkowskim, dyrektorem Izby Rzemiosa i Przedsibiorcw

w Gorzowie Wielkopolskim oraz dowiadczonymi rzemielnikami: Wacawem

Serafinowskim, szewcem z Gorzowa Wielkopolskiego i Piotrem Wysockim, rymarzem

z Pleszewa.

3.3. Zasady ekscerpcji materiau

Badanie sownictwa rzemios skrzanych w polszczynie historycznej, a take

przedstawienie go w formie sownika wymagao zgromadzenia zamknitego zbioru

analizowanych jednostek jzykowych, co wymagao okrelenia granic zbieranego

materiau.

rdem materiau stay si sowniki jzyka polskiego oraz inne, wymienione

wyej, gdy zaoono, e zarejestrowane w nich sownictwo jest w znacznym stopniu

reprezentatywne dla danego okresu i obszaru polszczyzny, cho jego rejestracja

w sowniku nie jest rwnoznaczna z funkcjonowaniem w rzeczywici jzykowej. Jak

podkrela B. Nowowiejski: Nie mona te stawia znaku rwnoci midzy momentem

leksykograficznej rejestracji wyrazu, a jego faktycznym istnieniem w jzyku. Moe si

bowiem zdarzy tak, e stara poyczka zostanie uchwycona w sownikach jzyka

oglnego zbyt pno, ale sta si moe i tak, e jaka forma trafi do rejestru

sownikowego przedwczenie, zanim jeszcze zacznie faktycznie w nowym otoczeniu

jzykowym funkcjonowa88.

Obrbskiej-Jaboskiej i M. Bryy, Warszawa 1962; S. Domagalski, Wielki sownik polskoukraiski, ukraiskopolski z rozszerzon terminologi wspczesnego biznesu, Warszawa 2008; M. Borejszo, Zapoyczenia woskie we wspczesnej polszczynie, Pozna 2007; Sownik zapoycze niemieckich w polszczynie, Warszawa 2008; E. Skorupska-Raczyska, Progresywne zapoyczenia pochodzenia aciskiego w polszczynie XIX wieku, Gorzw Wielkopolski, 2000; Sownik wyrazw obcych PWN, oprac. L. Winiakowska, Warszawa 2008; K. Kupisz, B. Kielski, Podrczny sownik francuskopolski, polskofrancuski, Warszawa 1990. 88 B. Nowowiejski, Zapoyczenia leksykalne z jzyka niemieckiego w polszczynie XIX wieku, Biaystok 1966, s. 33.

Zagadnienia wstpne

Wyekscerpowane sownictwo podzielono na 9 pl tematycznych,

odpowiadajcych poszczeglnym rzemiosom skrzanym:

1. Sownictwo miechownicze

2. Sownictwo rkawicznicze

3. Sownictwo kaletnicze

4. Sownictwo kunierskie

5. Sownictwo szewskie

6. Sownictwo rymarskie i siodlarskie

7. Sownictwo garbarskie

8. Nazwy skr i ich rodzajw

9. Sownictwo oglnorzemielnicze

Szczegowo podzia na pola i podpola oddaje ich schemat89. Podzia

na poszczeglne pola ma charakter arbitralny, gdy trudno precyzyjnie oddzieli

w procesie historycznym produkcj poszczeglnych skrnikw, np. miechownikw,

kaletnikw czy rkawicznikw90. Punktem wyjcia byo kwalifikowanie wyrazw przez

leksykografw w materiale sownikowym, wspczesny stan prawny rzemios

skrzanych (do kadego z nich przyporzdkowano okrelone wyroby)91, jak i tradycja92.

O istnieniu cechu danych rzemios w miecie i na wsi decydowa rynek, nie tylko

miejscowy, ale te moliwoci handlowe, dlatego cechy odczay si, tworzc

samodzielne organizacje, jak np. w Lublinie w XVIII wieku, gdzie wystpuje osobno

cech miechownikw i rkawicznikw93. Zdarzao si i przeciwnie cechy czyy si,

aby lepiej zorganizowa produkcj, np. w Kaliszu miechownicy i panicy zrzeszeni s

w 1614 r. w cechu zbiorowym94. Brak cisego podziau sprawia, e, zgodnie

z miejscowym zapotrzebowaniem, rne cechy wytwarzay produkty nalece

89 Patrz: aneks, s. 728. Schemat pl leksykalno-semantycznych sownictwa rzemios skrzanych. Jako wzr i odniesienie posuyy tu wyniki bada jzykoznawcw polskich: D. Buttler, Koncepcja pola znaczeniowego, Przegld Humanistyczny, 1967, s. 41-59; A. Markowski, Leksyka wsplna rnym odmianom polszczyzny, Wrocaw 1992; R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Wspczesny jzyk polski, pod red. J. Bartmiskiego, Lublin 2001, s. 344-370. 90 I. Turnau: W miastach pomorskich (...) produkcja kaletnicza pokrywaa si z miechownicz. I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku, op. cit., s. 149. 91 Poradnik rzemielnika 1968, Warszawa 1968 r. 92 Panicy tradycyjnie czyli si z cechami rymarzy, obecnie jednak pasy produkuj kaletnicy, std zaliczenie w niniejszej pracy wyrazw zwizanych z wyrobem paskw do sownictwa kaletniczego. 93 I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku, op. cit., s. 135. 94 I. Turnau, Polskie skrnictwo, op. cit., s. 80.

Zagadnienia wstpne

do zakresu pracy innych rzemios, np. w Toruniu w XV wieku cech kaletniczy wyrabia

rkawice i spodnie osiowe95.

Spord sownictwa rzemios skrzanych jako samodzielne pole tematyczne

wydzielamy sownictwo miechownicze, mimo e rzemioso to jako jedyne

ze skrnictwa zanikno na skutek specjalizacji w XVIII wieku, a wyrabianie jego

wytworw przejli m.in. kaletnicy i rymarze. Byo to jednak rzemioso znaczce,

majce swoje cechy np. w Koobrzegu, Lesznie96, a take prowadzce szerok

produkcj, zaspokajajc potrzeby mieszkacw na drobne wyroby skrzane,

wymieniane w encyklopediach staropolskich97, a take powiadczone przez dokumenty

rzemielnicze i w zwizku z tym budzce zainteresowanie badaczy98.

Do pola kaletniczego zaliczamy panikw, gdy cho dawniej pasy wyrabiali

take rymarze i miechownicy wspczenie zajmuj si t produkcj kaletnicy99,

podobnie jak w przypadku wytwarzania kaftanw czy spodni skrzanych, ktrym

dawniej zajmowali si miechownicy100, a ktre, zgodnie ze stanem obecnym, mieci si

w obrbie pola tematycznego sownictwa kunierskiego.

Do pola rymarskiego i siodlarskiego z kolei przyporzdkowujemy sownictwo

zwizane z produkcj powonicz, jako e w XIX wieku zajmowali si ni siodlarze,

np. w Warszawie, o czym pisa A. Brckner: W Warszawie istniay i karety najemne,

fiakry (...); siodlarze warszawscy je urzdzali (ze stangretami i komi w barwie) i drogo

kazali obie paci101.

Cho garbarze zajmowali si wypraw skr na potrzeby innych rzemios, to

przywilej garbowania zachowali np. szewcy, a kunierze wyprawiali skrki futerkowe.

W celu uporzdkowania sownictwa zwizanego z garbowaniem, z du doz

prawdopodobiestwa uywanego przez rnych skrnikw, przypisujemy je do pola

tematycznego sownictwa garbarskiego.

Osobne pole stanowi zwaywszy na ich uniwersalny charakter funkcjonalny

nazwy skr, ktre s wytworem pracy garbarzy i jednoczenie materiaem dla innych

skrnikw. Jako ostatnie wydzielono pole nazw oglnorzemielniczych, w ktrych

zawarto sownictwo wsplne wszystkim rzemiosom skrzanym.

95 I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku, op. cit., s. 148. 96 I. Turnau, Polskie skrnictwo, op. cit., s. 80. 97 Np. w A. Brkner, Encyklopedia staropolska, op. cit., t. I, s. 908. 98 Por. I. Turnau w ksice Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku, op. cit., s. 137-147. 99 Poradnik rzemielnika 1968, op. cit., s. 48. 100 I. Turnau, Skrnictwo odzieowe w Polsce XVI-XVIII wieku, op. cit., s. 141. 101 A. Brckner, Encyklopedia staropolska, op. cit., t. II, s. 245.

Zagadnienia wstpne

Ogem zebrany materia liczy 4224 jednostki leksykalne, a 4465 hase,

do ktrych zaliczamy dublety sowotwrcze102 i warianty, a take czasowniki

prefiksalne.

Tak wyekscerpowany i wyselekcjonowany materia leksykalny poddany zosta

analizie na rnych paszczyznach semantycznych i strukturalnych w ujciu diachro-

nicznym i synchronicznym.

Integraln czci niniejszej rozprawy jest sownik tematyczno-alfabetyczny

sownictwa rzemios skrzanych, skonstruowany w oparciu o stosowany w pracy

podzia leksykalno-semantyczny sownictwa. W sowniku zastosowano nastpujcy

ukad artykuu hasowego: po hale, ktre jest terminem rzemielniczym,

profesjonalizmem lub nazw przyporzdkowan rzemiosu, zamieszczone zostaje

objanienie semantyczne, nastpnie informacja o rejestracji wyrazu w wykorzystanych

w pracy sownikach103, a dalej wypisane warianty, najczciej fonetyczne, regionalne,

gwarowe, rwnie z informacj o ich rejestracji.

102 A. Szczaus, Semantyczne dublety sowotwrcze w jzyku utworw Adama Mickiewicza (na przykadzie przymiotnikw), [w:] Synchroniczne i diachroniczne aspekty bada polszczyzny, pod red. M. Biaoskrskiej, t. V, Szczecin 1999, s. 76 oraz A. Szczaus, Semantyczne dublety sowotwrcze w jzyku utworw Adama Mickiewicza. Rzeczowniki, [w:] Synchroniczne i diachroniczne aspekty bada polszczyzny, pod red. M. Biaoskrskiej, t. VI, Szczecin 2000, s. 118. 103 Zagadnienia wstpne, s. 20-22.

Rozdzia I Leksykalno-semantyczne pola sownictwa rzemios skrzanych

Wstp. Interpretacja pola jzykowego

Czowiek zajmowa si rzemiosem od zarania dziejw, cho pocztkowo nie

stanowio ono samodzielnego zajcia. Wyroby dzi tradycyjnie postrzegane jako

rzemielnicze byy bowiem wytwarzane przez chopw. Z tej warstwy wyonia si

w Polsce klasa rzemielnikw, co potwierdza J. Skodlarski: ,,Z ogu ludnoci wiejskiej

wyodrbnili si rzemielnicy zrnicowani coraz bardziej pod wzgldem zawodowym.

W dokumentach z XII i XIII wieku spotykamy: garncarzy, murarzy, agiewnikw,

tokarzy, koodziejw, szewcw, sodownikw, kucharzy, piekarzy i wyrabiajcych

tarcze szczytownikw. Obok przedstawicieli tych zawodw rozproszonych

po rnych wsiach, wystpuj tzw. osady suebne, w ktrych wszyscy mieszkacy

powicili si jednemu przemysowemu zajciu104.

Dziki dalszemu rozwojowi gospodarczemu kraju powstao rzemioso miejskie,

a uprawa roli przestaa stanowi podstaw bytu rzemielnika. Rozwojowi rzemiosa

towarzyszyo rozbudowanie struktury organizacyjnej tej grupy zawodowej. Cechy

zmonopolizoway rynek to do nich musieli nalee rzemielnicy, aby mc wytwarza

produkty i uczy nastpcw105. W XIX wieku, kiedy rewolucja przemysowa wymoga

na wadzach pastwowych unowoczenienie prawa106, rozpocz si nowy rozdzia

w historii rzemiosa.

Dzieje rzemiosa znalazy swoje odbicie w jzyku. To w nim utrwali si sposb

postrzegania wasnego zawodu przez rzemielnikw, obyczajowoci, ktra dawaa

104 J. Skodlarski, Zarys historii gospodarczej Polski do 1939 roku, Warszawa d 1995, s. 32-33. 105 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. I, Warszawa 1974, s. 222-225. 106 K. Mrawski, Rzemioso warszawskie od przeomu XVIII i XIX stulecia do 1831 r., [w:] Z dziejw

rzemiosa warszawskiego, pod red. B. Grochulskiej, W. Prussa, Warszawa 1983, s. 303-323.

poczucie przynalenoci do grupy, a nawet aura tajemniczoci i obcoci, jak otaczali

swoj profesj, tylko niektrych dopuszczajc do nauki fachu. ,,Jzyk, narzdzie

komunikacji midzyludzkiej, kumuluje w sobie i utrwala dowiadczenia spoeczne,

ktrych podstaw s wielorakie relacje midzy czowiekiem a tym wszystkim, co skada

si na otaczajc go rzeczywisto uwaa Ryszard Tokarski107.

Badania nad jzykiem doprowadziy do uznania go za system, ktry bazujc

na semiotycznym charakterze znaku, ktry go tworzy, kreuje wasn rzeczywisto

opart na wiecie realnym, ale od niego rnym. Jzyk naturalny stanowi bowiem dobro

przyrodzone waciwe czowiekowi. To czowiek rejestruje za pomoc systemu

jzykowego subiektywny odbir otaczajcej go rzeczywistoci. Tu take zapisane

zostaje dowiadczenie pokole.

Jedn z paszczyzn jzyka naturalnego jest leksyka. Cae sownictwo danego

jzyka naturalnego moemy za podzieli na pola jzykowe, co na gruncie polskim

zostao zaproponowane m.in. przez Z. Cygal-Krup, A. Markowskiego108.

Pierwsze prace dotyczce tego zagadnienia powstay jednak znacznie wczeniej.

W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku zajmowali si tym kierunkiem

badawczym gwnie jzykoznawcy niemieccy. Do najbardziej znanych twrcw tego

kierunku nale Jost Trier, Walter Porzig i Leo Weisgeberg109. W roku 1933

F. Dornseiff dokona podziau jzyka na zbiory tematyczne w swoim sowniku

ideograficznym, ktry liczy 70.000 wyrazw. Autor podzieli sownictwo

na dwadziecia grup rzeczowych110.

Kolejny schemat podziau leksyki zaproponowali R. Halling i W. von Wartburg,

ktrzy rzeczywisto jzykow podzielili na trzy gwne strefy: Wszechwiat, Czowiek

oraz Czowiek i wszechwiat, a w ramach tych subkategorii dokonali podziau na pola

i podpola111. Ich zdroworozsdkowy sposb porzdkowania rzeczywistoci jzykowej

sta si punktem wyjcia dla jzykoznawcw badajcych inne jzyki naturalne.

W Polsce jako pierwsza dokonaa podziau sownictwa na pola leksykalno-

semantyczne Z. Cygal-Krupa w pracy Sownictwo tematyczne jzyka polskiego.

Ona jednak w przeciwiestwie do R. Hallinga i W. von Wartburga wyodrbnia

grup wyrazw atematycznych, dochodzc do wniosku, e w jzyku naturalnym istniej 107 R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Wspczesny jzyk polski, pod red.

J. Bartmiskiego, Lublin 2001, s. 344. 108 A. Markowski, Leksyka wsplna rnym odmianom polszczyzny, Wrocaw 1992. 109 D. Buttler, Koncepcja pola znaczeniowego, Przegld Humanistyczny, 1967, s. 41-59. 110 A. Markowski, Leksyka wsplna rnym odmianom polszczyzny, op. cit., s. 79-80. 111 Tame, s. 80-81.

wyrazy, ktre wystpuj regularnie we wszelkiego rodzaju tekstach o wystarczajcej

dugoci niezalenie od ich zawartoci treciowej112. W schemacie pl jzykowych

zaproponowanym przez Z. Cygal-Krup znalazo si sownictwo konkretne zwizane

z okrelonym tematem. Badaczka podzielia leksyk rodzim na 23 krgi tematyczne,

ale zestawia je ahierarchicznie.

Kolejnego, znaczcego w historii polskiego jzykoznawstwa, podziau

sownictwa wspczesnego dokona A. Markowski. Podstaw zaproponowanego przez

niego schematu jest antropocentryczna percepcja wiata przez czowieka, ktra znajduje

swoje odbicie w leksyce. Autor dzieli rzeczywisto na dwie makrosfery: JA WOBEC

SIEBIE oraz JA WOBEC TEGO CO POZA MN, z ktrych nastpnie wydziela

mniejsze jednostki: sfery i pola113.

Czerpic z opracowania A. Markowskiego, niniejszy podzia pl jzykowych

oparty zosta na zdroworozsdkowym postrzeganiu rzeczywistoci przez grup ludzi

rzemielnikw i ich bliskich, ktrzy tworzyli specyficzn odmian jzyka, jak jest

sownictwo rzemios skrzanych. Podstawowym elementem klasyfikacji znaczeniowej

jest jednostka leksykalna rozumiana jako element jzykowo jednoznaczny, kade

ze znacze danego wyrazu funkcjonujce na przestrzeni wiekw w polszczynie,

a nie haso sownikowe lub wyraz hasowy114.

Jednostki leksykalne skupiaj si w wiksze zbiory pola jzykowe.

Jak zauwaa R. Tokarski: Przyjmuje si, e sownictwo danego jzyka stanowi

zwarty system wzajemnie ze sob powizanych leksemw. Ten caociowy

system rozpada si na mniejsze zespoy sowne, zwane polami znaczeniowymi, ktre

z kolei s zbiorami sw wzajemnie wyznaczajcymi swoje granice znaczeniowe115.

Po raz pierwszy terminu pole znaczeniowe uy Gunther Ipsen w pracy

Der alte Orient und die Indogermanen. Przeciwstawi on sownictwo odziedziczone,

ktre czyy si w grupy rzeczownikowe pola wyrazowe sowom wdrownym,

czyli zapoyczeniom, ktre nie czyy si z zasobem leksykalnym116.

Terminem tym posugiwa si znany niemiecki badacz Jost Trier. Jego zdaniem:

(...) pola s to ywe rzeczywistoci jzykowe lece midzy poszczeglnymi sowami,

112 Cyt. za A. Markowski, Leksyka wsplna rnym odmianom polszczyzny, op. cit., s. 83. 113 Tame, s. 84-85. 114 Por. E. Skorupska-Raczyska, Progresywne zapoyczenia pochodzenia aciskiego w polszczynie...,

op. cit., s. 40. 115 R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja wiata, op. cit., s. 361. 116 D. Butler, Koncepcja pola znaczeniowego, op. cit., s. 42-59.

a caociami sownymi, rzeczywistoci, ktre jako caoci czciowe maj t wspln

cech ze sowem, e si cz w wiksze caoci [ergliedern] ze sownictwem

za, e si dziel na mniejsze czci [ausgliedern]117. Trier uzasadnia swoj teori

tym, e nie pojedynczy znak co mwi, lecz system caoci znakw moe co mwi

wobec pojedynczych znakw118.

Z kolei W. Pisarek wprowadza podzia systemu jzyka na pole wyrazowe

parataktyczne oraz pole wyrazowe syntaktyczne (za W. Porzigiem). Do okrelonego

pola parataktycznego nale wyrazy bdce tymi samymi czciami mowy, za pole

syntaktyczne zawiera leksemy, ktre czy ze sob warto semantyczna119.

Zdaniem W. Miodunki: termin pole wyrazowe, leksykalne bdzie oznacza

zbir wyrazw zawierajcych w swych znaczeniach elementy (semy) wsplne

i dziki temu wchodzcych w rnego typu relacje (np. w polu nazw stopni

pokrewiestwa relacje dotycz generacji, zwizkw krwi, pci, czasem wieku itp.)120.

S. Karolak w Encyklopedii jzykoznawstwa oglnego definiuje pole semantyczne

(znaczeniowe) jako uporzdkowany wewntrznie pod wzgldem paradygmatycznym

i syntagmatycznym zbir leksemw reprezentujcych zbir poj zwizanych

z jakim pojciem nadrzdnym np. pojciem intelektu, pikna, pokrewiestwa, barwy

itd.121.

Z kolei R. Tokarski przyjmuje, e cay system leksykalny danego jzyka rozpada

si na mniejsze zespoy sowne (pola znaczeniowe), ktre z kolei s zbiorami sw

wzajemnie wyznaczajcymi swoje granice znaczeniowe122. Kada zmiana

w obrbie pola wpywa na pozostae elementy i powoduje ich przeksztacenie.

W swoich rozwaaniach przyjmujemy zatem, e pole znaczeniowe jest zbiorem

wyrazw, ktry zosta uksztatowany ze wzgldu na podobiestwo semantyczne

oraz uporzdkowany wewntrznie. Elementy pola s ze sob powizane semantycznie.

Pole znaczeniowe podzielone zostao z kolei na mniejsze jednostki podpola.

117 J. Trier, Das sprachliche Feld. Eine Auseinandersetzung, Neue Jahrbcher fr Wissenschaft

und Jugendbildung 1934, s. 430; cyt. za: W. Pisarek, Pojcie pola wyrazowego i jego uyteczno w badaniach stylistycznych, Pamitnik Literacki 1967, z. 58, s. 497.

118 J. Trier, Des deutsche Wortschatz in Sinnbeziurk des Verstandes, Neue Jahrbcher fr Wissenschaft und Jugendbildung 1934, s. 26-27; cyt. za W. Pisarek, Pojcie pola wyrazowego i jego uyteczno w badaniach stylistycznych, Pamitnik Literacki 1967, z. 58, s. 497.

119 Tame, s. 504. 120 W. Miodunka, Teoria pl jzykowych. Spoeczne i indywidualne ich uwarunkowania, Warszawa Krakw 1980, s. 54 121 Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, pod red. K. Polaskiego, op. cit., s. 406-407. 122 R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja wiata, op. cit, s. 361.

Jednostki leksykalne, jako pojedyncze elementy znaczeniowe jzyka oraz

skupiska tworzce powizane ze sob semantycznie zbiory, odzwierciedlaj

postrzeganie rzeczywistoci przez czowieka. Jzyk naturalny koduje bowiem w sobie

doznania, przeycia i emocje, a take utrwala zdroworozsdkowe poznawanie

Uniwersum. Stanowi skarbiec, w ktrym przechowywane s nie tylko proste zapisy

postrzeganej rzeczywistoci, ale do ktrego zoone zostay pokady aksjologicznego

ujcia faktw i przedmiotw. Jest zarazem tworem indywidualnym, jak i kolektywnym.

Suy jednostce, jak i caej zbiorowoci.

Przyjmuje si, e sownictwo danego jzyka stanowi zwarty system wzajemnie

ze sob powizanych leksemw123 dodajmy waciwych danemu jzykowi

naturalnemu zwizanemu cile z kultur spoecznoci, ktra go wytworzya

i jednoczenie t kultur budujcy. Nie da si bowiem oddzieli dziedzictwa czowieka,

jego tosamoci narodowej od zasobw jzyka.

Sownictwo stanowi swoist interpretacj wiata. Owo przetworzenie,

czy jak chc niektrzy badacze utworzenie wrcz drugiej rzeczywistoci124,

sprawia, e postrzeganie wszechwiata zapisane w jzyku ma charakter antropo-

centryczny. Czowiek stanowi jego centrum i jest punktem odniesienia. Owo ujcie

nazywamy jzykowym obrazem wiata, a zasb leksykalny stanowi jeden z jego

elementw.

J. Bartmiski nazywa jzykowym obrazem wiata zawart w jzyku

interpretacj rzeczywistoci, ktr mona uj w postaci zespou sdw o wiecie.

Mog to by sdy bd to utrwalone w samym jzyku, w jego formach gramatycznych,

sownictwie, kliszowanych tekstach (np. przysw), bd to przez formy i teksty jzyka

implikowane125.

Dla R. Grzegorczykowej to z kolei ,,struktura pojciowa utrwalona (zakrzepa)

w systemie danego jzyka, a wic jego waciwociach gramatycznych i leksykalnych

(znaczeniach wyrazw i ich czliwoci), realizujc si, jak wszystko w jzyku,

za pomoc tekstw (wypowiedzi)126.

123 R. Tokarski, Sownictwo jako interpretacja wiata op. cit, s. 361. 124 Por. J. Anusiewicz, A. Dbrowska, M. Fleischer, Jzykowy obraz wiata i kultura. Projekt koncepcji

badawczej, [w:] Jzyk a kultura, t. 13, Wrocaw 2000, s. 11-40; M. Fleischer, Obraz wiata. Ujcie w punktu widzenia teorii systemw i konstruktywizmu, [w:] Jzyk a kultura, op. cit., s. 45-66.

125 J.Bartmiski, Punkt widzenia, perspektywa, jzykowy obraz wia

Sownictwo rzemiosá skórzanych w polszczy ( nie historycznej · POZNA 2010 UNIWERSYTET IM. ADAMA...

Documents

Jowita puz-bukowno-kolor-niebieski-1

Łotwa w polskiej świadomości historycznej - wyd.edu.plwyd.edu.pl/images/Zeszyty_naukowe/X.HannaSzczechowicz.pdf · stanowiła próbę udowodnienia, że Młoda Polska miała w byłych

Z PROBLEMATYKI HISTORYCZNEJ - cejsh.icm.edu.plcejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-8bfc8edc...W analizie zagadnienia zostanie uwzględniony ... a od czasów św

AUTOREFERAT -badawczej, projektowej i dydaktyczno ... · historycznej, są rezultatem inspirującej współpracy międzynarodowej w ramach Fondazione Romualdo del Bianco we Florencji

Piotr Witek, Doktryna polityki historycznej - czyli dramat w kilku aktach

Adamiak Michał · Web viewAdamiak Michał Mgr, asystent ½ etatu Pensum: 105 Zakład Antropologii Historycznej i Archeologii Wybrzeży Pacyfiku

ORIGINAL PAPERS - advances.umed.wroc.pl · Jowita Woźniak 1, Alicja Kędzia , Krzysztof Dudek2 Mathematical Models of Brachial Plexus Development During the Fetal Period: Clinical

PRZEGLĄD GEOGRAFII HISTORYCZNEJ IZRAELA historyczna Izraela...Tłumaczenie: Czesław Czudek Redakcja: Izabela Bućkowska Opracowanie graficzne i skład: Błażej Trzcinowicz Spis

DELIMITACJA POZNAŃSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO. OD ...bydgoszcz.stat.gov.pl/gfx/bydgoszcz/userfiles/_public/inne/seminar... · OD POMYSŁU DO PLANU. Adam Derc Jowita Maćkowiak

S OWNIK SàOWNICTWA RZEMIOSà SKÓRZANYCHOWNIK.pdf · mgr jowita )urawska-chaszczewska, pozna 2010 sownik sàownictwa rzemiosà skÓrzanych

Prezentacja programu PowerPoint · 2020. 2. 25. · Title: Prezentacja programu PowerPoint Author: Mazurkiewicz Jowita Created Date: 2/25/2020 10:58:54 AM

XXII TARGI KSIĄŻKI HISTORYCZNEJ - BellonaXXII TARGI KSIĄŻKI HISTORYCZNEJ MATERIAŁY ORGANIZATORÓW – Książka historyczna ma się dobrze – mówi Waldemar Michalski, dyrektor

Bitwa pod Waterloo i upadek Napoleona w refleksji historycznej

z problematyki historycznej kult nemezis w starożytnym rzymie

Rok Lorentza w Komisji Historycznej TPW

Wydział Historycznej Konieczności - FWPNfwpn.org.pl/assets/event_attachments/ulotka_dla_FWPN.pdfpawel@directing.com +48 501-350-290 Prof. Marek Siemek Pod pozornie suchą powierzchnią

Jowita Maron, GIMP

Camilla Flataukan Jowita Januszko - Aalborg Universitet · 2018. 6. 19. · Camilla Flataukan Jowita Januszko Supervisor(s): Kjeld Svidt Lene Faber Ussing Editions: 02 Report pages:

Niektóre problemy świadomości historycznej młodzieży

finał Konkursu Wiedzy Historycznej „150 rocznica Powstania ... · • Przekazanie albumu Powstanie styczniowe do biblioteki szkolnej. • Prezentacja Dworu w Dołędze, który