View
4
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدرالمتألهین
1محمد جواد پاشایی
چکیده
ردد. گعلومم ضقیق شیء بوده و تود بعیاد نزد عالم ضاضر میشناات ضونو ش شاات ی ا د د ، م م
شناات ی و هتن ی شاات ی امنا بر ی دا دم لنن ملمد د بعد هرچاد این معرف د هر دو ناض معرف
ت ی شاا اند نهد. مطالعد همرش ا فرا وش یک پژوهشگر فلتفی قرا میهتن ی شناات ی ، م ضرو ا افزو
حاد ام»و « ذو مرامبی علم ضوو ش»م «وجودش بود علم ضوو ش»مخ صامی چو علم ضونو ش د ضنمن
هاش نگا نده د محلید بعد هتنن ی شنناات ی این معرف بد شننما از یاف د« ینا وضدا اجزاش علم ضوننو ش
اضنام ها د ضنم م عالید ماها از همپوشننانی ود. بتننیا ضا ز اهمی ا نن د بدانیم وبننوی بد این یاف دمی
لم با اضنام وجودم ناشنی شنده ا ن . همناا د تابنی مشننیک پعیرش علم ضونو ش نیز محصوی ع
همین همپوشنانی ا ن . وضدا یا امحاد میا اجزا سضتنق اقتام مخ لل علم ضوو شام از ن ایی دیگر مبیین
لی وش ،و د محلیشننود د ود. مل ید میهتنن ی شنناا نناند علم ضوننو ش د نگاه بنند ایی بد شننما می
هاش موبننیفی متننللد علم ضوننو ش با نبر بد بر ننی بعد هتنن ی شنناات ی ، م این نوشنن د ا از ننایر پژوه
م مایز ات د ا . اندمشاات ی علم ضوو شموجود د این ضوزه د ناظر بد ا زش معرف
علم ضونو شم متاوق علم ضوو ش و وجودم مشنیک پعیرش علم ضوو شم امحادم واژگان کلیدی:
اوضد
24/10/97؛ تاریخ پذیرش 5/6/97یخ دریافت: تار .mjpashaei@shahed.ac.irم. ا ادیا گروه فلتفد و ضنم دانشگاه شاهد مهرا 1.
فلسفی تأملات پژوهشی-دوفصلاامد علمی زنجا دانشگاه
1218 ییز و زمت ا پام 32 شما ه منهم ای 342 -332بفحاا
Biannual Journal Of
Philosophical Meditations
University of Zanjan
Vol.9, No.23, Fall & Winter 2019-2020
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 332
مقدمه
معرف ضونو ش معرف ی ا د د ، م مشهودم ضقیق شیء بوده و وجود معلوم عیاا
یابد. د این علم برتلاف ضصنننولیم وجود علمی شنننیءم مبایرش با نزد عالم ضونننو می
وجود عیای ، ننداشننن ند و موجود د دو ظرف علم و عینم با هم وضدا دا ند. بر پاید
شناات ی علم ضونو شم مخ صاا هت ی شاات ی ، م عرف دو نوید هتن ی شناات ی و م
مثابد یک واقعی عیای و تا جیم از انند ند پا از اتنع علم ضونننو ش بندمخ صنننامی
دا د. د مقابد؛ مخ صنناا اضوالاا وجودش و چگونگی محقق ، د هتنن ی پرده برمی
مثابد اند د با نبر داشنن علم ضوننو ش بدشنناات ی علم ضوننو شم ، مخ صننامیمعرف
ا هت ی ه ازد. از اهم ویژگیاش ا عیا میها مرمبط با وجد معرف ییک معرف م ویژگی
، مشنیک پعیرشم متاوق علم ضوو ش با وجود م بد شناات ی علم ضوو ش د
ا ضتق مفاومی د اقتام ب امحاد یا وضدا میا اجزاش ، یعای علم و عالم و معلومو نیز
م ان قای ناپعیرشم شک ناپعیرشم تطاناپعیرش ه داشن . چد ایاند موا اشناهم دا ندم می
شننناات ی این علم جاش داد.موا د دایره مخ صننناا معرف و... ا نیز می معبیرناپعیرش
،مننده د موضنننو علم ضونننو شم ا زش عمنندهنناش بننداز،نجننا نند بیشننن ر پژوه
ه متننن قلی با این عاوا شننناات ی ، ا مو د مطالعد قرا داده و نگا نده با پژومعرف
مواجد نشده ا م لعا این پژوه بر ، ا ما با وش ،و دش وجود شاا اند بد بر ی
علم ضونو ش نشنت د و مخ صاا هت ی شاات ی ، ا بی از هر مخ صد دیگرش از ،
هرچاد ممنن ا ن مخ صاا هت ی شاات ی علم ضوو ش ا بد بی از د فاش نازد.
ازگش و و بافزای دادم لنن ضتنق اهمی این ند مخ صد از یک گف دویژگی پی
وجودش »ها ها بد ، ند د اللق موا د از دیگر نوم لازم ا ن از ویژگی نایر ویژگی
«امحاد یا وضدا اجزاش علم ضوو ش»و «ذو مرامبی علم ضوو ش»م «بود علم ضوو ش بیش رش خن گف . با دق
ود. مساوقت علم حضوری و وج9
با نبر بد ضقیق علم د نبام ضنم بنند اییم واقعی علم امرش وجودش ا نن د از
332 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
شود:ضصوی ضقیق وجود براش یک وجود مت قد ناشی می
و اعلم أن ماهية العلم ... يرجع إلى حقيقة الوجود الحاصلة للموجود المستقل في (.301، ص 3131وجوده )ملاصدرا،
وده بلصننی ا نن د از هرگوند شننوی نیتنن ی مازه چد ایاند این ضقیق م وجود تا
ا و همین تود عل ی ا ننن منا باینا ، بر پناید ضونننو باا 312ص م 2ج م 1181هموم س
گردد: ا د با نفی ضوو م علم نیز ما فی میگرددم ،
ء لا علم له بذلك ء فما لا حضور عنده لشيء عند شيالعلم عبارة عن حضور شي (212، ص 2همان، ج)ء... الشي
اش ا ننن د عین نو انی ا ننن همناین وجود علمم وجود مجرد پیرا ننن د از ماده
. بر همین پاید د وجود علم وجود مجردش ا نن م عالم و 1ا313و 382ص م 2ج سهما م
وندم ننهمی از مجرد داشنن د و نتننب ی با معلوم نیز د از ا ا واقعی علم بد شننما می
ا نند؛ چرا ند با نبر بد قاعده مبعی ن یجد از اتا مقدماام مناده و ظلمناا منادین نند
اندم مجرد باشننند و ممنن نیتننن علمی د تود بر،مده از ضونننو عالم و معلوم نزد هم
ضونننو »اجزاش ، م مادش باشنننادن باابراین د معریل علم از نگاه بننند ا باید ، ا بد یگر بد مفرداا معریل یعایبازمعریل نمود. وش د مواضعی د« مجردش نزد مجرد دیگر
هموم عننالم سم مجرد 3ا412ص م 2ج م 1181؛ 21ص م 1431هموم علم سضونننو ش بود
عیانا اشا ه رده ا . 4ا224ص هما م معلوم سو مجرد 2ا382ص م 2ج م 1181
یز ن بتننا وجود و مشنننیک وجودالب د د ضنم م عالید پعیرش ابننولی چو
نهد. دلید متننللد ا باید از تنناوق علم و هتنن ی قرا نمیمفرش ا جز توننو د برابر م
و أما المعهق المخ ا و هو أ العلم عبا ة عن الوجود المجرد عن المادة الوضعیة... .1
.ء و ضوو ه عادهء لشیة عن وجود شی. العلم عبا 3
ء مجرد فهو وجود بشرط لق البواشی .... العلم عبا ة عن وجود شی2
ء المجرد عن المادة ننواء ا ذلک ء بد نقوی العلم هو الوجود للشننیء بالفعد لشننی. العلم عبا ة عن وجود شننی4
ء ،تر.الوجود لافتد أو لشی
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 338
،نجایی دانت د ضقیق وجود بد بق بتا و تابی مشنینی تودم مالاا هر
مرامق دیگر تود نیز مترش داده و ممنن نیت د مالی از مالاا وجودش مرمبد ا بد
نننو و عیای ، با ز یکاش دو دیگر یاف شنننود. وجودش بود مای اماهنا د مرمبد
ها ا براش عدم مازی مالاا ذاا وجود از دیگر و و بتا ، از وش ومم ممام اه
نننازد. قوا این برها ما ضدش ا ننن د مر وجود متننندود میوجودش د مرامق پایین
اد با این مفاوا د ضرو ا ا هم د اتا ممنااا اثباا می« ضرو ا» مالی بد نام
مرم ذامیم وبنننفی و ماناد ، تواهد بود. بد عبا ا ق بالا ازلی و د مرامق پاییند مرام
به ر؛ ضقیقن وجودم ضقیق ی واضند و بتنننیط ا ننن د مرامبی ا د تود دا د اولا . د
یقین منالنامی وجودش همنو علمم وجود دا د د بد برتی از مرامنق این ضقیقن م بند
ود ثانیا . این مای لاجرم باید د شننما می ننبق بتننا هتنن یم عین ذاا هتنن ی بد
مرامق دیگر این ضقیق بتننیط مشنننک نیز شننریا داشنن د باشنند و با اثباا مالی د
و سمرمبدم بد اثبام د مرامق دیگر هم مع قد شننند ثالثا ؛ چرا د ماها با فرر مر یق یک
اجزاش وجود د موا چاین اشننننای نمود د مای وجودشم بدنند بتنننا وجودا می
شود. مرامق برین هتن ی ات صناص دا د و ند اجزایی د د مرامق فرودین ، یاف می
مرمبد از هتننن یم هما ا د مرامق دیگرش هم بد ن یجند ایاند اثباا مای وجودش یک
دنبای تواهد داش .
دزندم با شننن اه دیگرش د بر وجودش بود علم و متنناوق ، با وجود تیمد می
بادد:اوی قیاس اق رانی چاین بو ا می
شود و هم د ممنن وجود دا د.اولا علم هم د واجق یاف می
ثانیا هر چد د د واجق و ممنن هردو یاف شود سو یا هر چد فرد ذامی چاد مقولد
شنننود؛ چرا د ان زا یک باشننندا از دایره ماهیاا و مقولاا بیرو بوده و مفهوم ملقی می
اندم مم اع ا .از ماهیاا م بایاد از ، ضیث د ماهیاامفهوم
لعا علم مفهوم سو ند ماهی یا ا نن د بتننا مفهوم وجود دا اش مصننداي تا جی
اش ا نن . د ضنم م عالیدم مصننداي تا جی علم د د واجق و ممنااا ا نن گوند
331 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
و انف تاص از وجودم یعای هتن ی مجردش ا ن د اگر محتوس و م خید باشد براش
اگر معقوی باشد د نزد نفا ضوو دا د؛ یعای د محتو اا و م خیلاام نفا فاعد و
ا.313- 381ص م 1ج د معقولاا نفا قابد ا س .ج: هما م
اش ا د از شنودم چا ه اه چادمی هم د د متناوق علم با وجود پیشناهاد می
ا چاین موشود. این اه ا میتابنی عیای علم ضونو ش با معلوم ا عا ا گرف د می
رو اما داد:
اولنا : د علم ضونننو شم وجود علمی و عیای ینتنننا بوده و مفنینی میننا علم و
معلوم وجود ندا د.
ثانیا : بر پاید مقدمد اویم چاانند معلوم از نناج جوهر باشنندم با علم ضوننو ش بد ، م
ابد. علم ضوو ش نفا بد تود از یعلم نیز ذامی جوهرش داش د و بد هما شند ظهو می
این نموند ا نن . چد ایاند د علم ضوننو ش نفا بد اعرار هم باید بد عرر بود علم
برندم معدد ماهوش علم مل زم منانند. وانگهی اعرار هم د تود از انوا مخ لفی بهره می
دهاد. ا با علم ضوو ش بد ، اعرار ن یجد می
امد انجلمم بد اند اج یک مفهوم مح چاد مقولد میثنالثنا : ال زام بند مناهوش بود ع
یعای علم بد جوهرم بد جوهری علم و علم بد اعرار ؛ د د ام اا ، مردیدش اه ندا د
ها د ، واضدم بد جوهر و گردد و علم بند هردوش ، بند انوا عرر بود ، ما هی می
ممنن ا .برد د بدو شک امرش لیرزما ، اه میعرر بود هم
ز انوا مواند اگف د نمیبر همین پاید و چو علم از نناج وجود ا نن و بد دلید پی
گف موا ماهیاا بد شننما ودم چادگانگی علم نیز موجید شننده و ماها با همین بیا می
بننو ا جوهر و د علم بد عل شنندا و ضننعل وجودش تود ممنن ا نن گاهی بد
رواضح ا د ماهی با بف ثرا و ات لاف انگیزش گاهی عرر و ... ظهو یابد. پ
اش براش مشند یادشده داش د باشد.مواند چا هتود نمی
نکته
معااش متناوق علم و هتنن ی این نیتنن د علم هیی ماهی ی نداشنن د باشنند و د هیی -1
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 321
د ا د وجود د برتی از مرامق توبو می این دو با هم قرین نشده باشادم بلند هما
اش از مرامق با ماهی همراه شنننده و ماها د شنننودم علم نیز د پا هبنا مناهین همراه می
مرین مرمبند و جلوه تود ند علم ننام ااهی واجق معالی باشننندم از ماهی مازه پیدا عنالی
ا.12ص م 1282 اد س .ج: جوادش ،ملیم می
د ا اوق علم با وجوگف د ماها متهاش پی ممنن ا ن اشنای شود د برتی از اه -3
ن با ودن لن اد و بیا متنن قلی براش متنناوي علم ضوننو ش و وجود بشننما نمیافاده می
ضوو ماها گف د بند ایی از علمم ضقیق علم بد ضوو بوده و ابولا علم بیمبانی پی
جهد و ظلم ا نن . ملاع علم ضوننو شم ضوننو و ملاع علم ضصننولیم ضوننو با
عبیرشم علم ضصننولی هما علم ضوننو ش ا نن د با نوعی از قیاس و انطباي ا نن . بد م
اج موأم ا . همین ضد از قیاس افی ا ما علم ضصولی ا اع با ش دانت د و ،
ا نوعی اضطرا عقلی بد شما ،و یم.
اش دا دم علم گوند د وجود ا لاقاا چادگاندبا نبر بد متننناوق علم و وجودم هما -2
نصیق نبوده ا . موضیح بیش ر ایاندم ا لاي وجود بر موا دشمین ا ن عمالی بینیز از چا
اي ا ل« الوجود موجود»گناهی اولا بالعاا و گاه دیگر ثانیا و بالعرر ا ننن . د قونننید
الماهیة »موجود بر موضنننو تود یعای وجود ذامی و اولی ا ننن م چند ایاند د قونننید
ا ننن . ماهی م اع با ش ا ننن د عقد از وش این ا لناي ثنانوش و بنالعرر « موجودة
زننند و هیی ابنننال ی از تود ننندا د. همین وزا د علم هم اضنننطرا بنند ، چانن می
اش دیگر بالعرر بر اش موا د بالعاا و د پا هملاضبد ا ننن ؛ یعای علم هم د پا هقنابد
ر موجود گردد. ا لناي معلوم بر بنننو ا ذهای اولا و بالعاا و بمصنننادیق ا لناي می
تا جی ثانیا و بالعرر ا نن . همناین ا نن ننایر اضنام وجود د بعیاد د علم بننادي
ا نن . با ضننعل وجود د موجوداام علم هم ضننعیل شننده و با شنندا ، م علم هم بالا
شود علم مطلق:گیرد ما جایی د وجود مطلق یعای واجق میمی
ل عينه فوزان العلم وزان ...قد أشرنا مرارا إلى أن العلم ضرب من الوجود ب (.331ص ، 3ج الوجود...)ملاصدرا، همان،
321 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
. تشکیک پذیری علم حضوری3
دومین مخ صند از مخ صناا علم ضونو ش ا باید د مشنینی بود این شاات شما ه
ناپعیر متناوق علم و هت ی ا ؛ چرا د با نبر داش رد. این ویژگی از لوازم جدایی
هتن ی ضقیق واضد ذو مرامبی ا ن د دا اش شدا و ابند مشننیک وجودم ضقیق
مر شننودم ،ثا م رمق بر ، ضننعل و مای و نقب بوده و بد هر میزا این ضقیق امد
گردد. بر پنایند این ابننندم وجوداا م نثرهم ات لاف مبایای نداشننن د و از مر مینیز افزو
اند دتنننامی لیرم باین وند. لعا اقتنننام وجودم اقد جاا یک واضد ضقیقی بشنننما می
ااد. با این بیا باید علم متاوي وجود ا هم مرامق ضقیق هتن ی ا بازنشنانی می وش
نیز بد نننبق وجودش بودن مشنننموی همین ویژگی برشنننمرد و ، ا ضقیق ی با مرامق
. بد عبا میم د نگاه بننند ایی بد علمم از،نجا د علم و وجود با هم نبر گرف م نثر د
اندم مدا علم و جهد نیز شندا و ضنعل وجودش بوده و با اش داد وجودش ش م يمتناو
اد:علم او نیز اش داد پیدا می
فالوجود كلما كان أشد تحصلا و -مدار العلم و الجهل ... على تأكد الوجود و ضعفهء اأشد فعليه و أتم هويه كان أقوى انكشافا و أشد ظهورا و أكثر حيطه و جمعا للأشي
و كلما كان أضعف و أنقص كان أكثر خفاء و ظلمه و أقل حصولا و أنقص (355-351ص ظهورا...)همان،
وش بر همین ا ناس و با نبر داش امحاد موجود میا علم و عالم و معلومم شدا و
داند سچو علم و معلوم م حدندا ضعل وجودش یک ش ا شدا و ضعل علمی او می
جوداا ضعیل الوجود ضاوش معانی م رش نتب بد موجوداا قوش گوند د موو هما
ااد. بد هت ادم علوم ضعیل نیز معانی م رش ا نتب بد علوم قوش و شریل محمد می
موا مانشنننل رد و با برتی دیگرعبنا می با برتی علوم معانی م رش از معلوم ا می
ن ات . براش نموند با یک علم ضتی لم بتا شا م انبوهی از معانی ا وشموا بدمی
موا محتننو نناا مخ لفی ا مرش از علم ا نن م نمیو اضتنناس واضد د مرمبد ضننعیل
وا مشنننودم میاد اع رد و د مقابد با علم عقلی د مرمبد شننندیدمرش از ، ملقی می
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 323
ا.222-228ص م 2ج معقولاا بیش رش ا معقد نمود. س .ج: هما م
نکته
موا با دو عاصر عالم و معلوم نیز مرمبط دانت ؛ ک پعیرش علم ا میتابنی مشنی -1
ااده بدانیمم این چاد مرمبگی از شننندا و چرا د اگر ماشنننل ات لاف ا از وجود اد اع
مر باشننندم علم ضنننعل وجودش او الهنام گرف ند و هراندازه وجود د ع ااده ضنننعیل
م مرش برتو دا باشدم علودش امدمر و بد هر میزا از مرمبة وجاش نیز ضعیلضوو ش
موا بد مفاوا مشنننینی علم ضوو ش گردد. براش نموند میمر میضونو ش او نیز امد
و مجرد و د مجرد نیز بد مفاوا علم ضونننو ش مجرد مام با ناقب اشنننا ه 1وجود مادش
رد.
لاف ات مواند نننبق اش موا د ات لاف مرمبد وجودش معلوم نیز میچد ایاند د پا ه
اش از علم ضوو ش و اگر د علم ضونو ش باشند؛ چرا د اگر معلومم معلوی باشدم مرمبد
دهد.عل باشدم مرمبد دیگرش از ، ا شند می
موا تابننی مشنننیک پعیرش علم ا د مجربیاا وزاند تود نیز با اند ی م بع می -3
علم د مرضلد ضا نرا گرف . با ناج میا علم ضتی و تیالیم نفا انتا شدا
بننو ا یک ضقیق ا بد« علم»وجدا رده و ضقیق ا نتننب بد علم د مرضلد تیای
اد.مشنک لیر م وا ی اد اع می
وا ممشنیک پعیرش علم ضوو ش ا د مجردامی د هیی معلقی بد ماده ندا ندم نمی -2
نن ا نن م فعلی پعیرف ؛ چرا د د این موجوداا ضتننق قاعدهم هر ،نند برایشننا مم
شنود ما بد وبنل شدید و ضعیل م صل اش یاف نمیبوده و هیی ضال بالقوه و ما بره
گردند. لعا مقام مجرداا بد لحاظ علمم مقامی ثاب و لیرقابد مبیر ا نن ؛ هرچاد ممنن
ر باشد. ماشم عالیمجرد دیگر بد بق برمرش وجودشا ن مرمبد علمی مجردش نتب بد
مرامبی علم ضونننو ش د مجرداا بد لحاظ نوعی لیرممنن و با ننناج بد عبا میم ذو
د مبیین وجود شناات ضونو ش د مادیاا پردات د ا . بدین مابو .ع: مجلد . نگا نده د محقیقی متن قد ب1
22ذهن شما ه
322 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
پعیر ا .میا انوا مخ للم امرش امنا
دهد د مخ صد مشنیک پعیرش وا نی علم ضصنولی و اقتام ، م چاین بد د می -4
موا ضقیق ی ذو مرامق دانت یک از اقتام ، وجود نداش د و ند مصو اا ا مید هیی
صنندیقاا ممنن ا نن چاین ادعایی ا نتننب داد. اثباا متننللد د مصننو اا و ند بد م
موا بد بتننا مفاهیم و مصننو اا چادا ننخ نبوده و با اندع مراجعد بد د ونی می
اذعا نمود. د مو د مصدیقاا نیز بدیهی ا د بدي یننننک گننننزا ه بر مدا نفی و
دا د. بلد واقع معاایی محصلی ن بداثباا گردش رده و ا نا ا بدي و عی بیش ر نتب
تب ااده نممنن ا بد لحاظ وانیم اض مای بدي و عی یک گزا ه براش مصدیق
اش دیگر ذو مرامق باشند؛ لنن این متنللد با بدي و عی یک گزا ه بد لحاظ بد گزا ه
اش بتیا دا د.وجودش فابلد
گانه علم حضوریمراتب سه
لم ضونننو ش بد ننند بنننو ا ،گاهاندم نیمد ،گاهاند و ض ی برتی بر این بناو نند د ع
گردد:نا،گاهاند ظاهر می
هاي حضوري ازنظر شدت و ضعف، يكسان نيستند بلكه گاهي علم ي علمهمه» يابدصورت آگاهانه تحقق ميحضوري، از قوت و شدت كافي، برخوردار است و به
صورت نيمه آگاهانهو به شودصورت ضعيف و كمرنگي حاصل ميولي گاهي هم به (.322ص ، 3ج ، 3131مصباح يزدي، )« آيدو حتي ناآگاهانه درمي
چانانند اشننننای شنننود نیمد یا نا،گاهاند بود علم ضونننو ش باضیثی علم بودن
م جمع نخواهد بودم د پا ج نازگا ش نداش د و ذاما علم بد چیزش با وبل نا،گاهی قابد
ناپعیر ا :نبر داش نناا زیر اج اای
گاند علم ضونننو ش س،گاهاندم نیمد ا د مرامق ننندآگاهی اولا : مراد از وبنننل
،گاهاند و نا،گاهاندا باید با علم بد علم م فاوا دانتننن و ، ا موبنننیفی براش موجد و
هاش ضوننو ش تود د نبر گرف . دلید این مفاوا ، ا نن د ان باه انتننا بد شنناات
شنناات ی ضصننولی بوده و هرگز چاین نیتنن د ب وا اضنام علم پدیده علم بد علم تود
ام با ه مع قد ا نن علم بد نفضوننو ش ا بر ، مطبیق داد. همناا د بوعلی نیز د این
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 324
:ا من جهة العقدلیر ضصولیا و اما علم بد علمم تبیم ضصولی و سعلمی لیر تبی
فلا یحصنند لها بنتننق... وأما الشننعو لهام أولی هو شننننننعو الافا الینتننانیة بعامها
ا.142و 121و 81ن 21مام ص یاام بیابنسبالشعو فمن جهة العقد
مد نیم علم ضونننو ش ،گاهاندموانیم بد دفا از اقتنننام بر این ا ننناسم ماها زمانی میاش ندانیم و با ا بد معااش ضصنننولی،گاهی برتیزیم د مراد از نا،گاهاندو یا ،گناهنانند
نی دیگر بد موضننیح ، بپردازیم. ذو مرامبی وجودش علم هما چا ه و مفرش ا نن د بیا
؛ ددا اشا ایمن نگد میشناا اند لم تا ن گاه وا ما ا د ا بتن این ابنطلا) سعلی
ا موا ا برد این مر یقیعای ماها با پعیرش شندا و ضعل وجودش علم ا د می
ت ی جایز شما یم. لعا ، علم ضوو ش ،گاهاند ا بر پاید ابنوی فلتنفی و هت ی شاا
م شود و بر همین ا اسمر دیده میاش بیش ر بوده و معلوم د ، شفاف د شدا وجودش
مر بوده و ا لناي نیمند و فرو مر و ممر بنناشننندم معلوم نیز مبهمهرچند این علم ضنننعیل
مرین بد معبودشنننا بد عالی نماید. همناا د برتی د علممر مینا،گاهاند بر ، ، نننا
مبد شنهودش ممنن د انتنا یده و تداوند ا قبد و بعد و بد همراه هر شی ی مشاهده
: 1ج م 1418سفیض اشانیم ما أی شی ا إلا و أی اللد قبلد و بعده و معد و فید ااد: می
اندازه ظرفی وجودش تود از این شنننهود بهره مر و بدا و دیگرانی نیز د مرامق پایین41
برند.می
م ا نیز د اش باید مرمبد وجودش عالگوندگف دم بدگاند پی ثانیا : د موجید مرامق د
ننا د انتننا د ضال نیمد ،گاهاند و بد ننبق معلق بد عالم متننللد دتید دانتنن م ،
د و بال بع علم ضوو ش او بد شند اش نیز بد هما میزا اه یافمادهم و ع وجودش
ی مر گرددم با مونننییق بیشننن ر ظرفیابد و چاانند این معلق افزو نیمند ،گاهاند ظهو می
نماید. بد عبا میم با میزا معلق عالم بد ماده و وجودش او بند شننننند ننا،گناهناند بروز می
گف د عیاهاش ، م علم ضونننو ش او نیز د نو نننا بوده و بد ننند شنننند پی ما ینی
گردد.می
ن یجد ،نند با نبر بد مبانی ضنم م عالیدم علم ضونننو ش ،گاهاند علمی ا ننن د
322 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
شود. علم ضوو ش نیمد ،گاهاند علمی ا د معلوم د ، م شنفاف و واضنح دیده می
معلوم د ، شنننفنافین افی ا ندا د و نا،گاهاند همانی ا ننن د معلوم د لای
فرولی باشد. م
حاد یا وحدت اجزای علم حضوری. ات2
ها هتنن ی شنناات ی علم ضوننو شم امحاد یا وضدا اجزاش ، ننومین ویژگی از ویژگی
ا . این متللد ا پا بیا مقدمامی چادم د د محو ازنبر تواهیم گع اند.
الف. چیستی اتحاد
به رها با یندیگرم د فهم نبر داشننن معاناش هر ندام از وضندا و امحناد و مفاوا ،
متللد مب ام ا .
د بحث از اضنام وضدام وضدا ا بد وضدا محونند و وضدا ،میخ د با ثرا
پایدم د ااد. بر اینموا مقتنننیم نمود د از وضدا ،میخ د با ثرا بد امحاد یاد میمی
وضدا اثرش از ثرا وجود نداشن د و برتلاف امحادم هیی ثرمی د ، موننمین نشده
ثرا ادعایی د امحاد نیز ، زمانی ا نن د ینی از م حدا ابننید و ا نن . چد ایاند
دیگرش اع با ش و یا ینی م حصد و دیگرش نام حصد باشد:
و الیمحاد لا ی صنو بین شی ین م حصلین بد إنما ی صو بین م حصد و لام حصد ما
قلی ا سملابنند ام بین الجاا والفصنندم بما هما جاا و فصنندم لا بما هما مادة و بننو ة ع
ا.111ص م 1ج هما م
اش وجودش ند ماهوش و ند اع با ش جنا نیز بنایند موجند داد ند امحناد مقولنداز همین
ا ننن . برهنا متنننللند چاا ا ننن د امحاد د دو موجود یا بد لحاظ ماهوش بوده و یا
ماهوش. -وجودش ا و یا وجودش
موا براش موجودش ده و ابنننولا نمیلنازمد امحاد ماهوش دو موجودم انقلای ذاا بو
افزو بر یک ماهی م ماهی دومی د نبر گرف .
امحناد وجود عنالم بنا مناهی معلوم و بالعنا نیز محای بوده و چاانند امحادن بین
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 322
وجود و ماهی امنا داشنن د باشنندم ماها بین وجود یک موجود با ماهی تود ، ا نن م
د بطلا امحاد دو وجود متننن قد م باین هم نباید نند ماهی موجودن دیگر. همناا د
مردیدش وا دانتننن و ماها اگر از این دو موجود ینی متننن قد و دیگرش لیرمتننن قد یا
موا براش امحاد مصداقی قا د شد.لام حصد باشدم می
بر این پایدم ماها فرر ممنن د امحاد عالم و معلومم امحاد وجودش با ، توانشنننی
ز م حدا م حصد و دیگرش لام حصد باشد.ا د ینی ا
اشکال
نننو امحاد دو موجودم امحادش ا ننن وجودش و از دیگر نننوم ماها م حصننند و از یک
انجاماد و از نوش نوم نیز لام حصد بود وجود د ضنم اند د بد امحاد میلام حصند
نلق ذامی یک شن از او ن ؛ چرا د وجود متناوي با مشننخب و محصنند ا و لعا
وجودش دانت ن امحادم پادا ش ناد تواهد بود.
پاسخ
گوند د یابد. هما م یک معااش اضافی ا د با لحاظاا مخ لل مبییر میمحصنداولا ؛
و محصنندیابدم همینبننو ا مطلق معاا میتا جی گاهی د مقابد ذهای و گاهی بد
شنننود. لعا مراد از د میگاهی د قیاس با یک امر نام حصننند و گاهی بدو قیاس ملاضب
ماها بد معااش مطلق ، نبوده د فقط نو تابنننی از عدم محصننند د برتی وجوداا ند
حصد م وجود لام وجود فی لیره اد. براش نموند چاانند بد محصد ا از باضب نفی می
،نند از نفتد محصلی نداش د ا و ضایشودم برفا بدا و د از ضیث فیگف د می
د شودا همی از محصفتنیم بد دلید وجودش بودن سبد هر معاایی د مابو میضیث ن
ایاند وجود بالقوه فعلی هما قوه بود ا نن و قوه شننود. دقیقا مثدبرای مصننویر می
اد.جه م بد فعلی بودن از جه دیگر تللی وا د نمیبود از یک
بر ضنمنن م عننالینند امو ش ثننانیننا ؛ گرچنند منناهینن و وجود فی لیره هر دو از ما
و مرامق بیش ر از وجود ابط بودهاندم لنن این د جد از لامحصلی د ماهی بدنام حصند
322 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
بو ماهی از بای بک مجاز از مجاز و پا از نگاه ا قلالی بد وجود فی لیره ا .
موجق موا چاانند پر ن شنود د چگوند ماها با ملاضبد ا قلالی وجود ابط می
ر یک واقعی تا جی بد وجود ا نن قلالی شنندان پا ننج ا باید د مفاوا گعا ش بین مبیی
نگاه عقلی و عقلایی پی جتنن . بد عبا میم نگاه و اع با عقلی یک متننللد ا نن و اع با
عقلایی و عرفی متنللد اش دیگر. ، زمانی د عقد موانتن د باشد امرش ا اع با اد و با
شننندم مع برم از چانا ثبوا و دوام و عمومی و ضنننرو می لحناظ تود بندا اع بنا بخ
ود و با شنننبرتو دا تواهند بود ند دیگر ماناد اع با عقلام موق ی و گع ا و بی مباا نمی
گردد؛ چرا د نننات ما و هام ، نیز د ننن خوش دگرگونی نمیها و مل مبییر فرهان
ن اع با اا ا بو ا داده و از اش ا د ضرو ما ایگوند ات ا وجودش عقد انتا بد
گیرد. لعا د بین مفاهیم فلتفی از ها ا ن عان میوفصند امو اج ماعی انتنا ، د ضد
د ضالیموا نننخن گف د ناشنننی از اع با عقد و ند عقلا بوده و د عینمفاهیمی می
واد مگردد. مفاهیمی چو ماهی م اع با ش ا نن م از مدا یک محقیق فلتننفی تا ج نمی
شنننودم د نگاه و لی ممنام ،ننند از لوازم ماهی ملقی میثلنا،م لیناا تما و بند
ابنال وجودشم مشنموی این اع با سعقلیا بوده و این اع با اا بد ماهی ا فلتفی او
نازد. بد معبیر علامد با باییم اع با اا عقلی اع با امی هت اد د عقد اش وا د نمیلطمد
ها اش دیگر نداشننن د و بد جه ننناماندهی امو تود بد اع با ، چنا ه هناد لحناظ ،
ا.321ما: گردد. س .ج: با باییم بیموطر می
ب. انواع اتحاد
بادش نمود:موا بو اامحاد دو یا چاد وجود عیاى ا بد چاد قتم می
امحاد یک عرر با یک جوهر؛ -1
امحاد یک بو ا با یک ماده؛ -3
میا واقع امحادش بالعرر بوده و امحاد ضقیقىماده با بو می واضد؛ د بدامحاد چاد -2
شود.هر یک از مواد با بو ا ضابد مى
ها با عل م حد امحناد دو معلوی از علن مفیض واضند از ، نبر د هر دام از ، -4
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 328
ها ممنن نیت .بوده و انفناع میا ،
گى بخ با معلول م د عین بط و وابت یامحاد ضقیق و قیق یا امحاد عل هت -2
بد ، ا .
نسبت سنجی اجزای علم حضوری . 2-9
گف دم بحث از چگونگی نتننب اجزاش علم ضوننو ش د نند محو با نبر بد نناا پی
پیگیرش ا :قابد
. نسبت علم و معلوم2-9-9
ج: .داند سبالعاا میبا المار از دیدگاه فخر ازش د علم ا اضافد میا عالم و معلوم
ا و نیز فاضنند قوشننجی د علم و معلوم بالعاا ا 232-234ص م 1ج م 1411فخر ازشم
ا لالق فیلتنننوفا 321-338ص م 2ج م 1281پادا د س .ج: مطهرشم دو واقعی مبایر می
م اند. بر این ا اس بد اع قاد ا ثری لالقم معلود عیای علم و معلوم بالعاا با هم م فق
ینا زعم فلا فد پیشالعاا هما علم ا م اعم از ایاند ، معلومم ماهی معلوم باشد سبدب
و یا واقعی علم سبر مبااش ضنم م عالیدا.
با نبر داشنن ضقیق علم ضوننو ش د ضنم م عالید و عیای وجود علمی سعلما
شد. این ابطد ا میا علم و معلوم قا د وضداموا بد و وجود عیای سمعلوما د ، م می
موا از مقدماا زیر نیز بد د ،و د:می
اوی: ضقیق علم عبا ا ا از ضصوی معلوم نزد عالم؛
ء ا ؛ءم هما وجود ، شىدوم: ضصوی شى
ء ا از وش وم؛ بر این ا اس علم هم عین معلوم ء نیز تود ، شى نوم: وجود شى
بالعاا تواهد بود.
تفاوت وجود و حضور
باید دق داشن د مجرد وجود یک شن موجق معلومی ، نشده و چاین نیت د
321 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
هم لازم ا . ا ا ا هر موجودش معلوم هم باشند؛ بلند د اا وجود معلومم ضونو ،
وجودش معلوم ا ن د نوعی امحاد یا امصای و علاقد ذامی با عالم داش د باشد و ابطلاضا
مرم معلوم نحوه وجودش ا د هما نحوهم ا بای دقیقباشد. بد خن ضاضنرنزد عالم
نننازد. ند هر ا برای ممنن می عاندین و ضونننو امحناد و امصنننای ا فراهم و مقنام
اش از وجود موجودش معلوم ا نن و ند هر معلومی مطلق وجود بلند معلومم نحوه و مرمبد
ر . بر همین ا اس ا د بد اع با وجود بودن وجود و بد لحاظ مقیدش معلوم ا
اش از وجود ا د گردد؛ زیرا معلوم نحوهمعلوم نبود هر ،نند وجود دا دم وشن می
با ش دیگر امحاد و امصای دا د.
مواناد متنناوق داشنن د باشنناد؛ چرا د با فرر بد عبا ا ننوم؛ وجود و ضوننو نمی
ونو هم باید داش د متناوق م هر جا موجودش وجود داشن د باشندم براش موجود دیگر ض
بر پاید عدم متاوق ا د گاهی شیء ؛ ومردید چاین ادعایی با د ا ن باشند د بی
گردد و گاهی نیز د عین شنننود یعای معلوم واقع میموجودم ضاضنننر نزد دیگرش هم می
شود.وجودش دیگر ضاضر و معلوم نزد دیگرش واقع نمی
. نسبت علم و عالم2-9-3
عالم و علم د اقتنام مخ لل علم ضوو ش م فاوا ا م د برتی د نتنب از،نجایی
ات صا از این ابطد د هر دام خن وضدا و د برتی دیگر امحاد ضا م ا ن د بد
تواهیم گف .
د علم ضوو ش انتا بد ذاا تودم میا علم و عالم ابطد وضدا ند امحاد ضا م -
دا د.ا ؛ چرا د هیی مبایرش میا ، دو وجود ن
موا از وجود این ابطد دفا نمود و د علم ضوو ش انتا بد بفاا تود نیز می -
بننف یک ذاا نتننب بد تود ذاام باید از وضدا میانشننا مشننلنیبد ننبق تابننی
خن گف .
د علم ضوو ش عالم بد ضالاا و اعرار تود د وجودش لبیره دا ندم همناا -
وجود لبیره از ضیث لبیره بودن ماهی متنن قلی از نتننب امحادش ضا م ا نن ؛ چرا د
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 341
تود نندا د و ابننند امحاد نیز ، زمانی ا ننن د ینی از م حدا م حصننند و دیگرش
و نن د این وجود از لام حصنند باشنند. ایاند وجود لبیره از تود ماهی ی ندا دم از،
ر رد عدمضینث نناع ی م نند از مناهی تود بلند ماها از وبنننل مقا با شنننیء دیگ
شننود ما از این ضیث ن وا ماهی ی برای ننرا گرف . س .ج: اد و همین ننبق میمی
ا312ما: با باییم بی
بخ بند معلوی و بنالعنام امحناد ضقیق و قیق ضا م د علم علن هتننن ی -
ا نن . این امحاد د از ابداعاا جاای بنند ا نن م مباى بر امحاد موضننو و محموی د
د وجود ناقب بد نحوشا و ات لاف ، دو ماها د مای و نقب ا بدابد وجود
نحو اعلى و اشنننرف د نامد وجود دا د و مرمبد عالید وجودم مشننن مد بر مای مرامق
ا . ضمد عل بر معلوی و بالعنا از این قماش ا .مر پا ین
هام محموی از مفاوا این ضمدم با ضمد اولی و شننایع د این ا نن د د ، ضمد
جه موازنی شود و ازاینهر دو جه وجودش و فقدانی تود بد موضنو نتب داده می
میا موضنننو و محموی د ضیث دا ایی و ندا ش برقرا ا ننن م اما د ضمد ضقیق و
و بادد قیق م ماها از بعد دا ایی دو جزء موضننو و محمویم ضمد و نتننب ی بننو ا می
جه د گردد. لعا چاانند محموی از، موضنننو ضمد میمحموی از ضینث مال بر
مالی ندا د بر موضوعی ضمد شودم ضمد ضقیق و قیق بو ا نگرف د و قواعد ،
نننا عل و معلوی د عل م همد مالاا معلوی ا واجد مراعاا نشنننده ا ننن . عیاا بد
دش ،ملیم ا نن و معلوی هم از دایره ضوننو و اشننراف عل تا ج نیتنن . س .ج: جوا
ا114م ص 2ج هما م
د علم ضونو ش معلوی بد معلوی هم همین امحاد ا باید قا د شنند. با این موضننیح -
بخ ا نن و با ، امحاد ضقیق و قیق دا د. اش از وجود هتنن ی د معلوی اوی مرمبد
و با عل امحاد دا د. پرواضنننح ا ننن د م حد با م حد شننن با معلوی دوم نیز همین
ا مر از امحاد عل ب ن مر و مد ، نیز امحاد تواهد داش ؛ گرچد بد نحوش ضعیلتو
معلوی یا معلوی با عل .
341 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
باید نبر داشننن امحاد ضقیق و قیق بننند اییم امحادش اشننند از امحاد ماده و
بنننو ا بوده و عنالم و معلوم د ، بنا وجود امحناد د ابننند وجودم دا ان دو مرمبنند
،و دم نبیر امحاد عرر با ند هما ا نننبای معیاشنننا ا فراهم می انندوجودن مخ لل
د عرر از مرامق وجود جوهر ا نن و هر دوم موجود بد یک لم ، موضنو د علی
ده نخو وا ننطد ات لافشننا د مرمبد وجودنم د نن وجودندم لنن شننخصننی هر دام بد
ماند:باقی می
در طول هم قرار دارند؛ به اين معنى قسم سوم ]از اتحاد[ اتحاد دو امر ]است[ كهطه آن واسكه يكى ناقص در هستى و آن ديگر صورت كماليه آن ناقص است كه بهه طفل اينكاستكمال بيابد و رفع نقص از او بشود و از قوه به فعل خارج گردد، مثل
و عاجز توانا و قادر شود. خلاصه آنچه را كه استكمال و جاهل عالم گردد جوان شود بدان ؛ وو وجود خارجى دارد و ترقى گويند از قسم سوم است و اين قسم هم ممكن
(131ص ، 3133زاده آملي، كه اتحاد عاقل به معقول از اين قسم است. )حسن
بر این ا ننناس لیر از علم عالم بد ذاا و بنننفاا تود د نوعی وضدا میا علم و
د امحادش وجود دا د.عالم ضا م ا م د ایر اقتام علم ضوو ش ابط
. نسبت عالم و معلوم2-9-2
ی ا گف ا م امحاد تود عالم با معلوم ا .«نتنب علم با عالم یا معلوم»از فرو متنللد
میا ضنماش ا ننلامی واقع شنندهم « امحاد عاقد و معقوی»ممام ات لافامی د د موضننو
بد اد اع تویشنن ن انتننا ،نجایی ا نن د انتننا بد لیر ذاا علم پیدا نموده و نتننب
ات لافی ،شنا نشده ا . ض ى بوعلی د از مخالفین اندیشد امحاد عاقد و معقوی بشما
ودم د علم نفا بد ذاا تودم بد ینی بود عقد و عاقد و معقوی د متننللد اع راف می
اد محاز،نجا د د علم ضونو شم علم عین معلوم ا ن و از ویی علم با عالم نیز ا دا د.
موا ابطند ا مینا عنالم و معلوم نیز ن یجند گرف . بد عبا میم ممام ینا وضندا دا دم می
،ننند از ابطد امحادش یا وضدمی میا عالم و علم مطر) ا ننن م بد نننبق عیای علم و
شود.معلومم د تصوص نتب عالم و معلوم نیز گف د می
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 343
ضوننو ش ات صنناص داشنن د همناین باید دانتنن د اگرچد نتننب یادشننده بد علم
م نتب ویعای از یک؛ موا ، ا بد علم ضصولی نیز رای دادنوعی میا ؛ لنن بد
یادشنده د هر علم ضصنولی بنادي ا ؛ چرا د بو ا ذهای د علم ضصولی تود با
شنود و از نوش دیگرم چو بنو ا ذهای از مابر بد اییم علم ضونو ش اد اع می
شنننودم با ، نیز نوعی امحاد رر سمناهی معلوم تا جیا ملقی میوجود برمر معلوم بنالع
با ه مع قد ا د چو وجود ذهایم وجود برقرا تواهد نمود. ضنیم نبزوا ش د این
ها امحاد ضقیقی شبید امحاد ضقیق و قیق دا د:برمر ماهیاا تا جی بودهم با ،
لية أو عقلية هي أعلى و أشرفالصورة الإدراكية بحسب دقيق النظر صورة مجردة خياوجودا من هذا الوجود المادي و لها آثارها المناسبة لمرتبة وجودها و إن لم يكن لها هذه الآثار الخاصة التي للوجود المادي... لكن الحمل من قبل حمل الحقيقة و الرقيقة
ص ، 1ج الذي بين مراتب الشدة و الضعف عند كل تشكيك... )ملاصدرا، همان، ، تعليقه سبزواري(.101
مبد عل ماهیاا تا جی شنده و امحادش شبید امحاد بلند نفا با چاین امحادشم هم
ا33ص م 1223 اد. س .ج: فیعی قزویایم بخ با معلول ا پیدا میعل هت ی
نکته
اش از مرامق نفا ا قم ضالی د مجرد هتننن اد و مرمبدقواش شننناات ی نفا د عین -1
ااد. بر ا بنو اد ا ی ماا نق تود د ضمن مر یبی امحادش ا مباط برقرا میاندم بزده
د ایاند یابد. چهاش عقلی امحاد میهمین پایدم قوه عقد یعای مرمبد عقلی نفا با بنننو ا
قواش گردد و د نهای قوه تیای یعای مرمبد مثالی تیالی نفام با بنننو تیالی م حد می
یاباد:م با بو ضتی امحاد میضتی یعای مرمبد مثالی ضتی نفا
العاقل يتحد بالمعقول و النفس الخيالية و الحسية يتحد بصورها الخيالية و الحسية... (.211، ص 1ج )ملاصدرا، همان،
معااش امحاد عالم با معلوم د علم ضصنولیم امحاد عالم با وجود علمی معلوم ند وجود -3
.تا جی او
234 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
:باابراین
وم د علم ضونو ش بد بق رش علم ضوو ش د د ، علم نتنب علم و معل
شنننود. ها اضتننناس نمیبنننو ا وضدا بوده و مبایرش میا ، و معلوم عیای دا ندم بد
نتنب میا عالم و علم ضونو ش نیز د اقتام مخ لل علم ضوو ش م فاوا بوده و لیر
انشا وجود دا دم اش از وضدا میضونو ش عالم بد ذاا و بنفاا تود د گوند ماز عل
د ننایر اقتننام علم ضوننو ش ابطد امحادش ضا م ا نن . د ابطد عالم و معلوم نیز بد
عل یگانگی علم و معلوم ضونننو شم همانی د د نتنننب عالم و علم ضونننو ش گف د
ش عالم و معلوم ضوو ش نیز بادي تواهد بود.شودم د ابطدمی
گیری نتیجه
د ، م مشهودم ضقیق شیء بوده و تود معلوم بعیاد معرف ضونو ش معرف ی ا ن د
و شم شاات ی علم ضوگردد. بر پاید دو وید هت ی شاات ی و معرف نزد عالم ضاضنر می
ک مثابد یاند د پا از اتع علم ضوننو ش بدمخ صنناا هتنن ی شنناات ی ، مخ صننامی
ه واقنعنینن وجنودشم از اضوای وجودش و چگونگی محقق ، د نبننام وجودش پرد
ا اند د پشنناات ی علم ضوننو ش ، مخ صننامیدا د. د مقابد مخ صنناا معرف برمی
اش ا ها مرمبط با وجد معرف یمثابد یک معرف م ویژگیازنبر داشننن علم ضونننو ش بد
و «ذو مرامبی علم ضونننو ش»م «وجودش بود علم ضوننو ش»ها ویژگی ننازد. عیا میمرین مخ صننناا هتننن ی شننناات ی علم ماز مه« امحاد یا وضدا اجزاش علم ضونننو ش»
با نبر بد ضقیق علم د نبام ضنم بد اییم علم ضوو ش وند.ضونو ش بشما می
.شودامرش وجودش ا ن د از ضصنوی ضقیق وجود براش یک وجود مت قد ناشی می
اندم مدا علم و جهد نیز د نگاه بننند ایی بد علمم از،نجا د علم و وجود با هم متننناوي
د. اضننعل وجودش بوده و با اشنن داد وجودش شنن م علم او نیز اشنن داد پیدا میشنندا و
نتننب علم و معلوم د علم ضوننو ش بد ننبق ننرشنن علم ضوننو شم نتننب همناین
وضدا تواهد بود. نتنب میا عالم و علم ضوو ش نیز د اقتام مخ لل علم ضوو ش
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 344
تود د نوعی وضدا میانشا م فاوا بوده و لیر از علم ضوو ش عالم بد ذاا و بفاا
ضا م ا م د ایر اقتامم ابطد امحادش وجود دا د. د ابطد عالم و معلوم نیز بد عل
ودم شیگانگی علم و معلوم ضونو شم همد ،نند د نتنب عالم و علم ضوو ش گف د می
ش عالم و معلوم ضوو ش نیز بادي تواهد بود.د ابطد
342 محمد جواد پاشایی /رهیافتی هستی شناسانه به علم حضوری از نگاه صدر المتألهین
منابع
دوشم قمم م محقیق د ر عبدالرضمن بال علیقااماام عبداللدم سبی ننیاام ضتننین بن ابن -
مر ز نشر من ق الیعلام الی لامی.
جزء م 1م ج ضیق مخ وم شنننر) ضنم م عالیدام ش 1282جوادش ،ملیم عبداللدم س -
م قمم مر ز نشر ا راء.4
م چاپ دومم مهرا م نشر امحاد عاقد بد معقویام ش 1222،ملیم ضتننم س زادهضتنن -
نم .ض
.م بیروام دا الن ای العربیالمباضث المشرقیةام ي 11س14 ازشم فخرالدین محمدم -
م بنا معلیقد ضتنننن امحناد عناقند بند معقویام ش 1223 فیعی قزویایم ابوالحتننننم س -
زاده ،ملیم مهرا م ان شا اا علمی فرهاگی.ضتن
اشید م ضد الل بعدالحنمد الم عالید فی الل فا العقلیام م 1181شنیرازشم بند الدینم س -
محمدضتین با باییم چاپ ومم بیروام دا الیضیاء ال را، العربی.
م دف ر مبلیباا قم م چاپ ننومم نند ننا د فلتننفیا. ش 1282س م__________ -
ما لامى ضوزه علمید قم
م مصحیح للامحتین ،هایم مهرا م ان شا اا العرشنیدا ش 1221م س__________ -
مولی.
م چاپ دومم مهرا م ضنم .مجموعد ا د فلتفیام ي 1431س م__________ -
م مصنننحیح محمنند تواجوشم مهرا م مفننامیح البیننقام ش 1222س م_________ -
مو تد مطالعاا و محقیقاا فرهاگی.
د م قمم مؤ ننتنند الاشننر الی ننلامی ال ابعالحنمة ةیبدا ماا. با باییم محمدضتننینم سبی -
لجماعد المد ین.
اید الحنمدم قمم مو تد الاشر الی لامی ال ابعد لجماعد ماام نهم سبی___________ -
المد ین.
9218 پاییز و زمستان، 32ة تأملات فلسفی، شمار پژوهشی -علمی فصلنامهدو 342
مم م محقیق و مصحیح محتن بیدا فرم قعلم الیقین فی أبوی الدینفیض اشانیم -
.ي 1418بیدا م
م 3و 1ج م د ،مدش بد نبام ضنم بنند اییام ش 1282عبودی م عبدالر ننویم س -
مهرا م ان شا اا م .
م چاپ نننومم مهرا م 3و 1ج م ،موزش فلتنننفدام ش 1228مصنننبا)م محمدمقیم س -
ازما مبلیباا ا لامی.
م چاپ هش مم 32و 12و 2و 2و 2م ج مجموعد ،ثا ا ش 1281مطهرشم مرمونىم س -
مهرا م ان شا اا بد ا.
Recommended