İdris YAVUZYİĞİT

İdris YAVUZYİĞİTidrisyavuzyigit@hotmail.com

Edep Ve Haya

و�ة س�� �ه� أ س�ول� الل �م� ف�ي ر� �ك �ان� ل �ق�د� ك ل

خ�ر� �و�م� اآل� �ي �ه� و�ال ج�و الل �ر� �ان� ي �م�ن ك �ة ل ن ح�س�1 �يرا �ث �ه� ك �ر� الل و�ذ�ك

“Andolsun ki, Resulullah, sizin için, Allah'a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah'ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.” (Ahzab,33/21)

بضع وسبعون أو بضع وستون اإليمانشعبة فأفضلها قول ال إله إال الله وأدناها إماطة األذى عن الطريق

والحياء شعبة من اإليمانEbu Hüreyre (ra) dan rivayet edilmiştir. Hz. Peygamber

şöyle buyurmuştur:

"İman yetmiş küsür şubedir. Haya imandan bir şubedir."

(Buhari, İman, 9)

Sözlükte, “utanma, çekinme, âr, namus, Allah korkusuyla günahtan kaçınma gibi anlamlara gelen haya kelimesi, bir ahlak terimi olarak, nefsin çirkin davranışlardan rahatsız olup onları terk etmesi, kötü bir işin yapılmasından veya iyi bir işin terk edilmesinden dolayı kişinin yüzünü kızartan sıkıntı hali gibi farklı şekillerde tanımlanmaktadır.

Haya: Sözlük Ve Istılah Manaları

İnsanın söz ve hareket olarak diğer insanlarla olan ilişkilerinde ölçülü davranması ve iyi geçinmesidir. Benliğe yerleşen güzel bir huy olan edep, kişiyi lekeleyici şeylerden koruyan bir melekedir.

Tarifinden de anlaşıldığı gibi edep, Allah’ın rızasına uygun zahiri ahlaktan başka, dinimizin gerekli gördüğü, aklın da kabul ettiği hareket ve sözlerin tamamından ibarettir.

(M. Zeki DUMAN, Âdâb-ı Müaşeret ve Görgü Kuralları, 19-21)

Edep: Sözlük Ve Istılah Manaları

�ا �ن �ه� إ س�ول� الل �ا ر� �ا ي �ن �اء�. ق�ال� ق�ل ي �ح� �ه� ح�ق� ال �وا م�ن� الل �ح�ي ت �س� ا�اء� ي �ح� ت �س� �ك�ن� اال �س� ذ�اك� و�ل �ي �ه�. ق�ال� ل �ل �ح�م�د� ل �ى و�ال �ح�ي ت �س� �ن ل�ح�ف�ظ� س� و�م�ا و�ع�ى و�ت

� أ �ح�ف�ظ� الر� �ن� ت �اء� أ ي �ح� �ه� ح�ق� ال م�ن� اللة� اد� اآلخ�ر� ر�

� �ل�ى و�م�ن� أ �ب �م�و�ت� و�ال �ر� ال �ذ�ك �ت �ط�ن� و�م�ا ح�و�ى و�ت �ب ال�ه� ح�ق� �ا م�ن� الل ي �ح� ت �ك� ف�ق�د� اس� �ا ف�م�ن� ف�ع�ل� ذ�ل �ي �ة� الدYن ك� ز�ين �ر� ت

�اء� ي �ح� الİbni Mesud’un rivayetine göre, Hz. Peygamber, “Allah Teala’dan gerektiği gibi hayâ ediniz” buyurdu. Biz kendisine, “Ya Rasulallah! Elhamdülillah; haya ediyoruz” dedik.. Bunun üzerine Allah’ın Resûlü şöyle buyurdu: “O

(sizin anladığınız haya) değil! Fakat Allah'tan hakkıyla haya etmek; başını ve başında yer alan organları, karnını ve karnına bağlı organları koruman, dünya hayatının süsüne kendini kaptırmaman, ölümü ve çürüyüp yok olmayı unutmamandır. Ahireti isteyen dünyanın süsünü bırakır. Kim bunu yaparsa gerçekten haya etmiş, yani Allah'tan gereği gibi haya etmiş olur.” (Tirmizi, Sıfatü'l-Kıyame, 2575)

Hz. Peygamber Hayayı Şu Şekilde Tanımlamaktadır:

Başın korunması, düşünce gücünün iyiye kullanılmasıdır.

Baştaki organların korunması, dinen yasaklanan şeylere bakmamak, kötü sözlere kulak vermemek, haram yememek ve yalan söylememekle gerçekleşir.

Karnın korunması ise haramla beslenmekten sakınmakla olur.

Hz. Peygamber Hayayı Şu Şekilde Tanımlamaktadır:

“Hayâ; utanma, hicap, ar anlamlarına gelir. Edebe aykırı olan olaylar meydana gelince kalbin duyarlılık kazanması ve ıstırap duymasıdır. Bu halin belirtisi derhal hayâ sahibi kişinin üzerinde görülür. Çünkü, bu çirkin olaydan dolayı, hayâ faziletine bürünmüş kişinin benliği bundan etkilenir.

Hayâ, kişiye fazilet yollarını, maddeten ve mânen ilerleme yollarını gösterir. Edep ve hayâdan mahrum olan insan, her türlü iğrenç işe girişir. Yaptığı çirkin işlerden üzüntü duymayan insanı, ahlâk ve fazilet yollarına sevk etmek zordur. Toplumun gelişmesi, utanma duygusunun canlı bir şekilde aralarında yaygınlaşmasıyla yakından ilgilidir.”

(Kınalızâde Ali Efendi, Ahlak / Ahlâk-i Alâî , s.103. (Baskıya hazırlayan, Hüseyin Algül), Tercüman, 1001 Temel Eser, No. 30, tarihsiz.)

Kınalızâde Ali Efendi Haya Hakkında Şu Tanım Ve Değerlendirmeyi Yapmaktadır:

�ه� س�ول� الل �ن� ر� ج�ل\ م�ن� أ (صلم) م�ر� ع�ل�ى ر��اء� ، ف�ق�ال� ي �ح� �خ�اه� ف�ى ال �ع�ظ� أ �ص�ار� و�ه�و� ي �ن األ

�ه� (صلم) س�ول� الل �اء� م�ن� ر� ي �ح� �ن� ال د�ع�ه� ف�إ�يم�ان� اإل

İbni Ömer (r.a)’dan rivayet edildiğine göre Resûlullah (s.a.v) utangaç kardeşine bu huyunu terketmesini söyleyen Medine’li bir müslümanın yanından geçerken ona: “Onu kendi haline bırak; zira hayâ imandandır” buyurdu. (Buhari, İman, 24)

Haya İmandandır

اإليمان بضع وسبعون أو بضع وستون شعبة فأفضلها قول ال إله إال الله وأدناها إماطة األذى عن

والحياء شعبة من اإليمانالطريق

“İman yetmiş/altmış küsur şubedir. En üst derecesi "lâ ilâhe illallah" demek, en alt derecesi de geçenlere zarar verecek şeyleri yoldan gidermektir. Hayâ da imandan bir şubedir”

Müslim, İman, 58, I, 63.

Haya İmandandır

“Yaratılıştan gelen bir duygu olduğu halde hayâ bu hadiste, sonradan kazanılan imandan bir parça olarak belirtilmiştir.

Çünkü hayâlı kişi, bu sayede günahlardan uzaklaşır. İşte bu açıdan hayâ, kişi ile günahları arasına giren ve onu günah işlemekten alıkoyan imanın fonksiyonunu yerine getirmiş olmaktadır.

Hadiste, hayânın imandan bir parça olduğu ifade edilmiştir; çünkü iman, sonuçta Allah’ın emirlerine uymak ve yasaklarından kaçınmak şeklinde dışa yansır. İşte, günahlardan kaçınmak haya sayesinde gerçekleşince, hayâ imanın bir cüz’ü gibi olmuş olur.”

İbnü’l-Esîr, en-Nihaye fî Ğarîbi’-l Hadîs, Dâru’l-Fikr, Beyrut, Tarihsiz, I, 470.

Haya İmandandır Hadisi ile ilgili İbnü’l-Esîr şöyle söyler:

“Haya” kelimesi ölümün zıddı olan “dirilik/canlılık” manasında olan “hayat” kelimesinden türetilmiş olmasıyla, insanın maddi hayatiyetini devam ettiren kan damarları gibi hayanın da insanın manevi varlığını ve diriliğini temin eden can damarı mesabesinde olduğuna işaret edilmektedir.

“Haya” Kelimesi “Hayat” Kelimesinden Gelmiştir

� �م ال �س� �ق1ا و�خ�ل�ق� اإل ل �لe د�ين\ خ� �ك �ن� ل إ�اء� ي �ح� ال

Enes (ra) dan rivayet edilmiştir: Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmaktadır:

"Her dinin kendine özgü bir ahlakı vardır. İslam'ın ahlakı ise hayadır"

(İbn Mace, Zühd, 4321)

İslam Ahlakının Temeli Hayadır

a) Allah’a karşı hayâ,b) insanlara karşı hayâ c) kişinin kendine karşı hayâsı

Allah’a karşı hayâ, o’nun emir ve yasaklarına uymakla, İnsanlara karşı hayâ, onlara eziyet etmemek ve yanlarında çirkin işler yapmaktan ve çirkin sözler söylemekten kaçınmakla olur. Kişinin kendine karşı hayâsı ise, edepli olması demektir. Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, Edebü’d-Dünya ve’d-Dîn, s. 392-393. .İkinci baskı, Daru İbn-i Kesîr, 1990,

İslâm Ahlâk Bilginlerinden Mâverdî, Hayâyı, 3 Kategoriye Ayırmıştır

Allah’tan hayâ etmek, O’nun emirlerine karşı gelmekten, yasaklarına uymamaktan kaçınmak şeklinde dışa yansır. Bu yansımanın temelinde, kulun; Allah’ın istemediği bir iş ve hal üzere bulunmaktan uzak durması vardır.

�م�ا �ه� ب �م� و�الل �نت �ن� م�ا ك �ي �م� أ و�ه�و� م�ع�ك�ص�ير �ون� ب �ع�م�ل ت

“..Nerede olsanız, o sizinle beraberdir.

Allah, bütün yaptıklarınızı hakkıyla görendir” (Hadîd, 57/4)

Hayâ duygusunun esası, kısaca Allah’tan hayâ etmektir

ان� ق�ال� �ح�س� �ه� م�ا اإل س�ول� الل �ا ر� ق�ال� ي � �ن� ال �ك� إ �ن اه� ف�إ �ر� �ك� ت �ن �أ �ه� ك �د� الل �ع�ب ن� ت

� أاك� �ر� �ه� ي �ن اه� ف�إ �ر� ت

Ey Allah'ın elçisi ihsan nedir? Hz. Peygamber şöyle cevap verdi:

“Sen Allah'ı görmesen de O'nu görüyormuşçasına ibadet etmendir. Sen O'nu

görmezsen de O seni görüyor." (Müslim, İman, 106)

Allah’tan Hayâ Etmek ihsan şuuruyla hareket etmektir

 \ �ع�ل�ى خ�ل�ق\ ع�ظ�يم �ك� ل �ن و�إ“Muhakkak ki sen yüce ahlak üzeresin”.

(Kalem, 68/4)

آن� �ق�ر� �ق�ه� ال ل �ان� خ� كHz. Aişe'ye Hz. Peygamber (s.a.v)'in ahlakı nasıldır diye

sorulduğunda Hz. Aişe:

"Siz Kur'an'ı okumuyor musunuz? Onun ahlakı Kur'an'dır." buyurdu.

(Camiu's-sağir, 2/ 423, 6831)

Hz. Peygamberin Edep ve Hayası

Yى� �ب �ان� الن �اء1 م�ن� ك ي د� ح� �ش� (صلم) أ�ى أ �ذ�ا ر� اء� ف�ى خ�د�ر�ه�ا ، ف�إ �ع�ذ�ر� ال�اه� ف�ى و�ج�ه�ه� ف�ن ه�ه� ع�ر� �ر� �ك 1ا ي �ئ ي ش�

Ebû Saîd el-Hudrî radıyallahu anh’ şöyle dedi:

Resûlullah (sav) örtünme çağına girmiş bir genç kızdan daha utangaçtı. Hoşlanmadığı bir şey gördüğünde bunu yüzüne bakınca anlardık.

(Buhari, Edep, 72)

Hz. Peygamberin Edep ve Hayası

Yى� �ب �ان� الن د�يد� و�ك (صلم) ش��اء� ي �ح� ال

“Hz. Peygamber insanların en hayalısıydı”.

(Buhari, Tefsir, 4793)

�ح�س�ن� �ىY (صلم) أ �ب �ان� الن ك�ق1ا ل �اس� خ� الن

Enes (r.a) şöyle buyurdu:

“Nebi (s.a.v) ahlakça insanların en güzelidir”. (Buhari, Edeb, 6203)

Hz. Peygamberin Edep ve Hayası

� م �ال� �اس� م�ن� ك ك� الن د�ر�� �ن� م�م�ا أ إ

�ح�ي� ت �س� �م� ت �ذ�ا ل �ول�ى إ �و�ة� األ� Yب الن�ت� ئ �ع� م�ا ش� ف�اص�ن

Ebu Mes'ud el-Bedrî rivayet ediyor. Rasulullah (sav) şöyle buyurmaktadır.

"Peygamberlik sözlerinden insanlara ilk ulaşan söz:

Utanmazsan dilediğini yap!“ (Buhari, Edeb, 78/6120)

Peygamberler ve Edep – Haya Utanmadıktan Sonra Dilediğini Yap

�اء� ي �ح� �ين� ال ل س� �م�ر� �ن� ال ن �ع م�ن� س� ب ر�� أ

�اح� eك و�اك� و�الن eر� و�السYع�ط� و�التEbu Eyyüb'den (ra) rivayet edilmiştir. Hz. Peygamber

(s.a.v) şöyle buyurmuştur:

"Dört haslet peygamberlerin özelliklerindendir:

Haya, güzel koku sürme, misvak kullanma ve nikah"

(Tirmizi, Nikah, 1101)

Peygamberler ve Edep - Haya

Şeyh Sâdî’nin “Yusuf ile Zeliha” adlı hikayesinde; Yusuf’u kandırmak için ona dil döken, bu arada, tapındığı put, niyetlendiği çirkin işi görmesin diye onun üzerini örten Zeliha’ya, Yusuf şöyle seslenir:

“Vazgeç, benden kötülük bekleme. Sen bir taştan bile utanırken, ben nasıl

olur da Allah’tan utanmam?” Sâdî, Bostan, s. 319 (Tercüme, Hikmet İlaydın), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1950,.

Peygamberler ve Edep - Haya

Peygamberimiz, kendisi gibi fazilete sahip olmasından dolayı Hz. Osman’a özel bir değer vermiş; kendisini ziyarete gelen Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’i rahat bir vaziyette karşıladığı halde Hz. Osman geldiğinde hemen toparlanmış; bunun sebebi sorulduğunda ise

أال استحي ممن يستحي منه المالئكة

“Meleklerin bile haya ettiği kişiden haya etmeyeyim mi?”

diyerek cevap vermiştir. Ahmed , I, 71.

Sahabe-i Kiram ve Edep - Haya

�ه� ع� م�ن �ز� �د1ا ن �ه�ل�ك� ع�ب ن� ي� اد� أ ر�

� �ذ�ا أ �ه� ع�ز� و�ج�ل� إ �ن� الل إ1ا 1ا م�م�ق�ت � م�ق�يت �ال �ق�ه� إ �ل �م� ت �اء� ل ي �ح� �ه� ال ع� م�ن �ز� �ذ�ا ن �اء� ف�إ ي �ح� ال

�ة� �م�ان �ه� األ �ز�ع�ت� م�ن 1ا ن 1ا م�م�ق�ت � م�ق�يت �ال �ق�ه� إ �ل �م� ت �ذ�ا ل ف�إ1ا 1ا م�خ�و�ن �ن ائ � خ� �ال �ق�ه� إ �ل �م� ت �ة� ل �م�ان �ه� األ �ز�ع�ت� م�ن �ذ�ا ن ف�إح�م�ة� �ه� الر� �ز�ع�ت� م�ن 1ا ن 1ا م�خ�و�ن �ن ائ � خ� �ال �ق�ه� إ �ل �م� ت �ذ�ا ل ف�إ1ا �ع�ن ج�يم1ا م�ل � ر� �ال �ق�ه� إ �ل �م� ت ح�م�ة� ل �ه� الر� �ز�ع�ت� م�ن �ذ�ا ن ف�إ�ق�ة� �ه� ر�ب �ز�ع�ت� م�ن 1ا ن �ع�ن ج�يم1ا م�ل � ر� �ال �ق�ه� إ �ل �م� ت �ذ�ا ل ف�إ

� �م ال �س� اإل"Allah bir kulu helak etmeyi dilediği zaman ondan hayayı alır. Ondan hayayı aldığı zaman artık ona Allah'ın gazap ve cezası gelir. Allah'ın gazabı geldiğinde de ondan emanet duygusu çekilip alınır. Güvenirlilik alındıktan sonra o kimse hainleşir. O hainleşince de ondan merhamet çekilip alınır. Ondan merhamet alındığı zaman da o kimse artık kovulmuş ve lanetlenmiş olur. Kovulup, lanetlendiği zaman da İslam bağını boynundan çıkarmış olur ." (İbn Mace, Fiten, 4190)

Allah Bir Kulun Helakini Dilerse Ondan Haya Duygusunu Alır

� �اء� ف�ال ي �ح� �اب� ال �ب ل �ق�ى ج� �ل م�ن� أ�ه� �ة� ل �ب ي غ�

Enes b. Malik (ra) dan rivayet edilmiştir. Resulullah (sav) şöyle buyurmuştur:

"Kim haya perdesini üzerinden atarsa onun (hakkında konuşmak)

gıybet sayılmaz." (Beyhaki, Şehadat, 21443)

Allah Bir Kulun Helakini Dilerse Ondan Haya Duygusunu Alır

Haya ve Edepten Mahrum Olan İnsanlardan Her Türlü Kötülük Beklenir

Başta büyük günahlar olan zina, kumar, haksızlık, gasp, içki, adam öldürme, namussuzluk, zayıfları ezme, kaba hareketler, saygısızlık, başkalarının haklarına riayetsizlik, anne ve babaya itaatsizlik vb. diğer her türlü kötü fiili bunlardan bekleyebiliriz.

Allah Bir Kulun Helakini Dilerse Ondan Haya Duygusunu Alır

Ar damarı çatlamış insan fireni patlamış araba gibidir, her an kaza yapmak

üzeredir.

İnsanı hayvandan ayıran edepdir.

Allah Bir Kulun Helakini Dilerse Ondan Haya Duygusunu Alır

�يم�ان� �اء� م�ن� اإل ي �ح� ال�ذ�اء� �ب �ة� و�ال ن �ج� �يم�ان� ف�ى ال و�اإل�ج�ف�اء� ف�ى �ج�ف�اء� و�ال م�ن� ال

�ار� الن"Haya imandandır, iman ise cennete götürür. Ahlaksızlık ise cefadandır. Cefa

ise sahibini cehenneme götürür." (Tirmizi, Birr, 2140)

Haya İmandandır; İman İse Cennete Götürür

�ان� �ت ع�ب �ع�ىY ش� �اء� و�ال ي �ح� ال�ذ�اء� �ب �يم�ان� و�ال م�ن� اإل�ان� م�ن� �ت ع�ب �ان� ش� �ي �ب و�ال

eف�اق� الن"Haya ve utanma duygusu imanın

birer parçasıdır. Ahlaksızlık ve insanlara gösteriş için söylenen sözler nifaktandır."

(Tirmizi, Birr ve's-Sıla, 2159)

Haya İmandandır; İman İse Cennete Götürür

Edeb ehli mazlumdur, zalim olmaz,Edebsiz ilim öğrenen âlim olmaz.

Ehl-i irfan meclisinde aradım kıldım taleb,Her hüner makbul imiş illa edeb illa edeb.

Edeb bir tâc imiş nûr-i Hüdâ’danGiy ol tâcı emin ol her belâdan

Bu Vaaz İdris YAVUZYİĞİT Tarafından “Edeb Ve Haya” Mehmet ESER - Abdullah ÖZMEN; “Edep”, “Edepli Yaşamak”, “Haya” Ragıp GÜZEL; “Haya/Utanma Duygusu” Dr. Yüksel SALMAN’ın Örnek Vaazlarından İstifade Edilerek Hazırlanmıştır.

Eser sahiplerine teşekkürü bir borç bilir saygılar sunarım.