View
241
Download
6
Category
Preview:
DESCRIPTION
Wat motiveert leerlingen om te leren? Vooral een goede relatie met leraren, uitdagend onderwijs, relevante opdrachten in de maatschappij. Deze en meer antwoorden staan in het themanummer van CVOpen, relatiemagazine van CVO Rotterdam.
Citation preview
Vijf nieuwe stromen voor leerling met talentop CVO-scholen
Sonia Carrillo Manriquepast Maslows theorie toe op Calvijn Groene Hart
Afscheidsinterview met bevlogen onderwijsman Hans Neven
Nummer 2 | Jaargang 16 | Mei 2016
Jan van Tartwijk, hoogleraar educatie:
‘ Goede relatie motiveert leerlingen’
Thema: Motiveren om
te leren
ColofonCVOpen is het huisorgaan van de Vereniging voor Christelijk
Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving (CVO).
Het verschijnt twee keer per jaar en wordt toegestuurd
aan ruim 2.300 medewerkers van CVO en aan relaties.
Uitgever
Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs
te Rotterdam en omgeving (CVO)
Henegouwerplein 14, 3021 PM Rotterdam
Postbus 2152, 3000 CD Rotterdam
Tel. (010) 217 13 99
Fax (010) 411 42 78
E-mail secretariaat@cvo.nl
Internet www.cvo.nl
Redactie
Ramona Bouchée-Montfrooij, Nanda Hompus, Nicole Lobbe,
Janetta Ninkeula, Arjen Toet, Nicolette van Velden,
Caroline Verboom en Anja de Zeeuw
Redactieadres
Verenigingsbureau CVO
t.a.v. redactie CVOpen
Postbus 2152
3000 CD Rotterdam
E-mail cvopen@cvo.nl
Eindredactie
Communicatieadviesbureau Anja de Zeeuw, Gouda
Ontwerp
hAAi, Rotterdam
Beeld
Rick Keus, Janetta Ninkeula, Nancy van der Walle e.a.
Coverfoto
Rick Keus
Druk
Quantes, Den Haag
Aan dit nummer werkten mee:
Karin van Breugel (tekst van breugel),
De Nieuwe Lijn tekst & communicatie, Janetta Ninkeula,
Anja de Zeeuw (Communicatieadviesbureau Anja de Zeeuw)
In dit nummer
Interview Jan van TartwijkOver de invloed van de relatie
met de docent, toetsing,
instructie en feedback op
de motivatie van leerlingen.
2
‘Zijn jullie happy?’Sonia Carrillo Manrique
gebruikt Maslows theorie
over de menselijke drijfveren
op Calvijn Groene Hart.
12
Verder aandacht voor
14 In training voor stimulerende ouder
15 De (CVO)pen aan een oud-leerling: Joost van Asten
16 Een kijkje op Comenius Krimpen
19 Column door Dirk Oosthoek
22 Interview met Aad van der Hoeven, 50 jaar muziekdocent
23 Personalia
24 Aanbod van Accent Onderwijsondersteuning
Save the date: donderdag 15 september 2016
Jaaropening CVO15
SEPTEMBER
DONDERDAG
Post
We doen het samen! Onlangs ben ik met de medewerkers ouderbetrokkenheid die in dienst
zijn bij CVO naar de Marokkaanse film ‘Al Farrouj’ (‘De Haan’) geweest,
een boeiende komedie van Abdellah Ferkous. Altijd plezierig om
collega’s af en toe buiten de schoolsetting te ontmoeten en informeel
met hen bij te praten. Op de terugweg bedacht ik wat een groot goed
het is dat de diversiteit binnen CVO groter wordt. We staan als organi-
satie middenin de samenleving, een samenleving die de afgelopen
decennia in rap tempo is veranderd.
De CVO-scholen ontwikkelen mee en proberen nieuwe antwoorden
te vinden, onder meer in het vergroten van de ouderbetrokkenheid.
Want om leerlingen – letterlijk en figuurlijk – te laten slagen, moet
het samenspel tussen school, ouder(s) en kind zo goed mogelijk zijn.
De CVO-scholen maken er dan ook steeds meer werk van om ouders
bij de school te betrekken. Bij allochtone ouders is dat lang niet altijd
gemakkelijk. Onze medewerkers ouderbetrokkenheid leveren dan
geweldig werk. Ze overbruggen taalbarrières, leren school en ouders
elkaar te begrijpen en ondersteunen mentoren.
« Onze medewerkers ouderbetrokkenheid
leveren geweldig werk. »
Calvijn zet op dit gebied inmiddels grote stappen en Melanchthon
geldt zelfs als best practice. Dit viel ook Hans van der Vlist op,
de secretaris-generaal van OCW, toen hij de zogenoemde Vader-
academie op Melanchthon Mathenesse bezocht (zie pagina 14).
Hij noemde de ‘meiden’ van de ouderbetrokkenheid zelfs de helden
van de samenleving!
Een goed samenspel tussen ouders en school kan veel problemen
voorkomen. Op het Marnix Gymnasium en Calvijn is op dit gebied
een training verzorgd. Verderop in dit blad delen enkele ouders van
aanstaande gymnasiumleerlingen hun bevindingen.
Tot slot een dankwoord aan Hans Neven, die weet dat samenwerking
de sleutel is tot succes. Hans heeft vijf jaar als rector op bevlogen
wijze en met tomeloze inzet leiding gegeven aan het Comenius College.
Hij heeft samen met de collega’s en leerlingen veel werk verricht
om Comenius weer een bloeiende scholengroep te laten worden.
Ondanks zijn pensionering verwacht ik dat we nog vaak gebruikmaken
van zijn inspirerende ideeën. Lees vooral het afscheidsinterview met
Hans op pagina 20 en 21.
Ik wens u een stralend voorjaar!
Henk H. PostVoorzitter van de raad van bestuur van
de Vereniging voor CVO te Rotterdam en omgeving
Motiverende onderwijsstromenMeer maatwerk met Honours-
programma Gymnasia,
versneld vwo, Technasium,
havo-TOP en de Business
School (vmbo).
16
Afscheid Hans NevenAls rector gaf hij vertrouwen
aan alle geledingen van het
Comenius College. De school
is weer uit het dal.
20
C VOpen Mei 2016
Van de redactie
De redactie blijft zich inspannen om relevante thema’s te kiezen voor
de nummers van CVOpen en deze op een aansprekende manier vorm
en inhoud te geven. Uit een kleinschalig lezersonderzoek in 2015
blijkt dat de eerder gekozen thema’s een schot in de roos waren.
Om die lijn voort te zetten, doen we ons voordeel met de feedback
en tips die we kregen van de lezers (achttien CVO-medewerkers
van drie vestigingen) die meededen aan het kwalitatieve onderzoek.
Zo zal er in het blad meer aandacht komen voor uitgesproken
meningen en human interest-onderwerpen.
In dit nummer staat 'Leerlingmotivatie' centraal, anders gezegd:
'Motiveren om te leren', het thema van de CVO-jaaropening in
september 2015.
We wensen je veel leesplezier!
Reageren kan op cvopen@cvo.nl
Wil je het thema van de volgende CVOpen (november 2016)
meebepalen, mail dan je tip vóór de zomervakantie naar
cvopen@cvo.nl
Thema: Motiveren om
te leren
Prof.dr. Jan van Tartwijk is hoogleraar toegepaste onderwijswetenschappen en hoofd van de universitaire lerarenopleiding in Utrecht.
« Het is zeker contraproductief
als je als docent chagrijnig
of cynisch bent. »Prof.dr. Jan van Tartwijk, onder andere expert op het gebied van orde houden in het voortgezet onderwijs.
2 C VOpen Mei 2016
3 C VOpen Mei 2016
‘Leerlingen stimuleren om meer tijd te besteden
aan de dingen die belangrijk zijn’, zo omschrijft
Jan van Tartwijk ‘motiveren om te leren’, het thema
van van dit CVOpen-nummer. Van Tartwijk is
hoogleraar toegepaste onderwijswetenschappen
aan de Universiteit Utrecht. Hij deed onderzoek
naar motivatie van leerlingen en studenten.
‘Het gaat erom dat leraren zichzelf en elkaar vragen: hoe krijg ik
de leerlingen aan het werk en hoe zorg ik ervoor dat ze in die tijd de
goede dingen doen? De essentie van leren is immers de combinatie
van dingen doen die helpen en tijd daaraan besteden. Een waarheid
als een koe …’
Scholen die erin slagen leerlingen heel ver te krijgen, ook al staan ze
in grotestadsbuurten waar leerlingen weinig kansen hebben, denken
heel goed na over onderwijs, weet Van Tartwijk uit onderzoek naar
dergelijke scholen in bijvoorbeeld Boston en Philadelphia. ‘Ze komen
uit op een gemeenschappelijke strategie voor hun klassen. Ook laten
ze leraren die het minder goed doen, niet doormodderen.’
Verschillen in cijfersVan Tartwijk laat een powerpointpresentatie zien over ‘(Het) Verschil
maken in onderwijs? Studenten, onderwijzen en leeropbrengsten’,
een van de presentaties die hij vaak op scholen verzorgt.
‘Gemiddeld zo’n 80 procent van de verschillen in schoolcijfers wordt
bepaald door studentkenmerken als achtergrond, persoonlijkheid,
begaafdheid en sekse. Van de leerlingpersoonlijkheid is de eigen-
schap ‘zorgvuldigheid’ (of vlijt – het Engelse conscientiousness)
bijna net zo belangrijk als intelligentie (IQ).
Dan blijft er gemiddeld nog 20 procent over voor de school.
Let wel, dat is gemiddeld. Heel goed of heel slecht onderwijs heeft
wel degelijk een groter effect. Het gaat er dus om vast te stellen
welke factoren dan het verschil maken.’
PaniekVerschillende factoren werken in op de motivatie van leerlingen:
de relatie met de docent, toetsing, instructie en feedback.
Toetsing van de lesstof zorgt voor externe beloning (goede cijfers),
dus extrinsieke motivatie. Intrinsieke motivatie wil zeggen dat
de leerling iets doet omdat hij of zij het leuk vindt.
Van Tartwijk legt uit dat intrinsieke motivatie volgens de self-
determination theory van de Amerikaanse psychologen Deci & Ryan
wordt beïnvloed door de mate van autonomie, competentiebeleving
en relatie (zie ook pagina 24). Deci & Ryan richten zich vaak op de
autonomie, maar Van Tartwijk vindt competentiebeleving minstens
zo belangrijk. ‘Als je leerlingen die het niet zo goed doen veel
vrijheid geeft, dan ontstaat er paniek. Dan is de autonomie niet
Interview met prof.dr. Jan van Tartwijk
‘ Goede relatie motiveert leerlingen’
»
Prof.dr. Jan van TartwijkJan van Tartwijk is naast hoogleraar educatie ook hoofd van
de lerarenopleiding van de Universiteit Utrecht (de Graduate
School of Teaching). Zelf doorliep hij de lerarenopleiding
maatschappijleer en studeerde daarnaast onderwijssociologie.
Hij was een jaar lang jongerenwerker in een Nijmeegs jongeren-
centrum waar jongeren uit een woonwagenkamp en jongeren
met een Marokkaanse achtergrond elkaar ontmoetten.
In 1993 promoveerde hij op een dissertatie over de invloed van
het non-verbale gedrag van leraren op de relatie met leerlingen
in de klas. Hij is onder andere expert op het gebied van orde
houden in het voortgezet onderwijs.
Meer informatie: www.uu.nl/medewerkers/jvantartwijk
4 C VOpen Mei 2016
meer bevorderlijk voor de motivatie. Wanneer leerlingen daaren-
tegen een goede relatie hebben met een leraar die hen positief
stimuleert, wordt hun gevoel van competentie vergroot, waardoor
ze meer ruimte kunnen krijgen om dingen te doen die ze leuk
vinden. Autonomie dus.’
Nabij én invloedrijkDe relatie met een docent – waarvoor de indrukken in de eerste
lessen de basis vormen – heeft een groot effect op de motivatie
van leerlingen, blijkt uit onderzoek. ‘Als leerlingen een docent
nabij – dat wil zeggen: aardig, vriendelijk en begripvol – vinden,
zijn ze meer geneigd om zijn of haar vak te kiezen en de lessen
leuk te vinden. Daarbij moet een docent óók sturend of leidend
kunnen zijn, in de zin dat hij of zij de leerlingen aan het handje
neemt.’ Zo’n docent heeft een tolerant-gezaghebbende stijl van
omgaan met de leerlingen. Hij of zij is nabij én invloedrijk, in
termen van het model interpersoonlijk leraarsgedrag1.
Het gaat er trouwens niet om dat docenten alleen maar aardig of
vriendelijk moeten zijn, verduidelijkt Van Tartwijk: ‘Corrigeren hoort
gewoon bij je repertoire. Maar het is zeker contraproductief als je
als docent chagrijnig of cynisch bent – “Jullie dóen het ook niet” –,
en leerlingen vernedert. De motivatie van leerlingen in je lessen is
dan laag.’
Docenttypen die ook positief uitwerken zijn: gezaghebbend, directief
en tolerant. Een negatieve invloed hebben de typen: moeizaam
dominerend, autoritair, onzeker-tolerant en onzeker-agressief.
1 Het model interpersoonlijk leraarsgedrag is ontwikkeld door Van Tartwijks collega
Theo Wubbels op basis van het werk van de Amerikaanse psycholoog Timothy
Leary (bekend van de Roos van Leary). Zie bijvoorbeeld www.112docent.nl
Geen kookboek‘Dit is wat onderzoek allemaal laat zien. Belangrijk om te weten,
maar het is geen kookboek dat in alle klassen op dezelfde manier
werkt. Het is niet zo dat je kunt zeggen: ik moet altijd aardig zijn.
Het hangt ook af van de school waar je werkt: er is verschil tussen
een vmbo op Zuid of een gymnasium in Kralingen. Er bestaat gewoon
niet ‘one cure for all pains’. Wat leraren met deze ingrediënten doen,
is hun taak als professional. Zij kennen hun leerlingen het best.’
« De kwaliteit van feedback heeft groot effect. »
Een paar dingen zijn toch wel heel duidelijk voor alle leraren,
meent de Utrechtse expert: ‘Toetsen horen erbij. Ze stimuleren
dat leerlingen aan het werk gaan, en ze zullen zich daarbij richten
op wat ze verwachten dat getoetst wordt. Het is dan belangrijk om
ervoor te zorgen dat de toets aansluit bij wat je wilt dat leerlingen
leren. En de kwaliteit van feedback heeft ook een groot effect.
Kern-ingrediënten van goede feedback zijn: feed up, feed back en
feed forward. Dat houdt in: geef aan wat het doel is, vraag waar
de prestatie staat ten opzichte van het doel, en benoem welke
stappen er te zetten zijn op weg naar het doel. Geef leerlingen
het gevoel dat ze verder kunnen.’
Wikipedia Over ICT-toepassingen in de lessen – flipping the classroom en
gamification – denkt Van Tartwijk genuanceerd. ‘De fundamentele
mechanismen in een schoolse situatie veranderen daardoor niet.
Er is een heleboel informatie op een andere manier beschikbaar
gekomen. Vroeger las je een boek of praatte iemand tegen je aan
in een les of college, nu kijk je naar sociale media, een film,
weblectures of Wikipedia. De werkvormen waarmee je je onder-
wijsdoelen realiseert, veranderen dus behoorlijk, maar niet hoe
leerlingen leren. Het is wel zo dat leerlingen sommige werkvormen
als archaïsch ervaren. Ze hebben dan het gevoel dat ze niet snel
genoeg opschieten. Bij gamified leren en Massive Online Open
Courses (MOOC’s) kunnen autonomie en competentie heel goed
worden gerealiseerd, maar is binding een voortdurend aandachts-
punt. Het gaat er dus steeds om de drie ingrediënten autonomie,
competentie en relatie slim in te bouwen in het onderwijs.’
(Nicolette van Velden en Anja de Zeeuw)
‘Geef leerlingen het gevoel dat ze verder kunnen.’
vervolg van pagina 3
Rol van oudersDat scholen investeren in de relatie met ouders van leerlingen,
juicht deze hoogleraar toe. ‘Hoe zorg je ervoor dat de ouders
de school gaan zien als een middel waardoor hun kinderen wel
degelijk iets kunnen bereiken? Als dat lukt, zullen ze hun kinderen
meer stimuleren. Thuis-, school- en straatcultuur moeten
verbonden zijn, en geen concurrerende waardesystemen worden.
Bij allochtone jongeren kunnen schoolcultuur, thuiscultuur en
straatcultuur ver van elkaar afstaan. Dan komt er een soort
concurrerende ambitie “op straat” naast de schoolambitie.’
1 5 C VOpen Mei 2016
Vijfluik-1
Marnix start met Honoursprogramma Gymnasia
‘ Hoogvliegers blijven uitdagen’
Goran Bouaziz (14), klas 3:
‘ Ik wil nog heel veel onderzoeken’
‘Ik bijt me graag vast in een moeilijke
opdracht, dan werk ik beter en geconcen-
treerder. Als het te makkelijk wordt, raak
ik snel verveeld en ongeduldig. Daarom
ben ik blij dat onze school verbredings-
projecten aanbiedt. Dit jaar heb ik daar
ook aan meegedaan. Ik heb een onderzoek
gedaan naar het richtingsgevoel van
mensen. Ik vroeg me af of dat aangeboren
is of dat je het kunt aanleren. Ik ben met
een paar basisschoolleerlingen naar
het Euromast-park gegaan en heb daar
allerlei proefjes met ze gedaan. Superleuk
vond ik dat. Zo’n Honoursprogramma dat
volgend schooljaar start is daarom vast
ook iets voor mij. Ik zie mezelf nog heel
veel onderzoeken.’
Laura Koekkoek (15), klas 4:
‘ Ik word graag uitgedaagd’
‘Ik vind het fijn om me te verdiepen in
een thema dat ik interessant vind. Daar
word ik enthousiast van, heb ik gemerkt.
In klas 2 heb ik meegedaan aan een
verbredingsproject. Je gaat dan zelf-
standig aan het werk met een onderwerp
waar je meer over wilt weten. In mijn
geval de strandbeesten van kunstenaar
Theo Jansen, levensechte bewegende
objecten. Ik moet soms wel een zetje
krijgen van docenten of van mijn ouders.
Dan vraag ik me af of ik het allemaal wel
kan, dat extra werk. Het werkt bij mij
goed als ik word uitgedaagd en mensen
hoge verwachtingen van mij hebben.
Dan ga ik er ook voor.’
‘We hebben een groep leerlingen in huis
die meer wil en aankan dan het reguliere
programma’, zegt rector Stytia de Leeuw.
‘Het is de kunst om deze leerlingen steeds
opnieuw uit te dagen, zo houden ze plezier
in leren en naar school gaan. Met het nieuwe
Honoursprogramma Gymnasia voor de boven-
bouw willen we getalenteerde leerlingen
nog meer inspireren om het hoogst haalbare
uit zichzelf te halen.’
Het Marnix doet nu al veel om hoogvliegers
gemotiveerd te houden. Leerlingen krijgen
verrijkings- en verdiepingsopdrachten bij alle
vakken; ze kunnen internationale certificaten
halen bij de moderne talen en Spaans of
Chinees leren. Daarnaast heeft het categorale
gymnasium verschillende uitwisselings-
programma’s met de universiteiten van
Leiden, Rotterdam en Delft (Pre-University
College, Junior Med School en Junior TU
Delft). Ook is de school eerder gestart met
het Junior Honoursprogramma voor de onder-
bouw. Op basis van de tests van het Centrum
voor Begaafdheidsonderzoek werken
leerlingen hierbij aan een eigen verbredings-
project.
Leerlingen aan het roer ‘Met het nieuwe Honoursprogramma Gymnasia
voor de bovenbouw bundelen we alle initiatie-
ven en gaan we nog een stap verder’, vertelt
Stytia. ‘Het programma is in de aanpak modern
en vernieuwend. Het gaat uit van maximale
keuzevrijheid en autonomie van de leerling.’
Leerlingen kiezen zelf een onderwerp of
project en gaan daarmee zelfstandig aan
het werk. Ze formuleren zelf hun opdracht
of onderzoeksvraag, maken een opzet, voeren
deze uit, formuleren de resultaten, trekken
zelf conclusies et cetera.
Leerlingen kunnen kiezen uit het bestaande
aanbod aan extra activiteiten van de school;
activiteiten organiseren binnen de school
(debat, toneel, muziek, schoolkrant et cetera).
Ze mogen ook een eigen onderwerp of project
aandragen, zoals een stage in het buitenland
of een onderzoek naar een specifiek interesse-
gebied. Speciaal voor dit programma zijn er
docenten getraind die optreden als coach en
leerlingen stimuleren steeds zelf met ideeën
en oplossingen te komen. Per leerjaar besteedt
de leerling minimaal 100 uur aan het pro-
gramma. Niet het doel van de opdracht, maar
de ontwikkeling van de leerling is leidend.
Scoren op acht competenties Tijdens het traject oefent de leerling met acht
competenties (ontwikkellijnen): onderzoeken,
kennis vergaren, denken, creëren, communice-
ren, samenwerken, reflecteren en projectkeuze.
De beschreven competenties zijn opgebouwd
uit vijf niveaus, van ‘startend’ tot ‘buiten-
gewoon’. De leerling moet deze competenties
in leerjaar 6 allemaal op minimaal niveau 3
beheersen en drie competenties op mini-
maal niveau 4. Als een leerling het Honours-
programma Gymnasia goed afrondt, dan slaagt
hij of zij ‘met honours’ voor het gymnasium.
‘Leerlingen leggen hiermee een basis voor
wetenschappelijk denken en handelen’, zegt
Stytia, ‘waardoor ze het ook in het vervolg-
onderwijs ver kunnen schoppen, en de aan-
sluiting op de universiteit makkelijker verloopt.’
Het Honoursprogramma Gymnasia (HPG) is een
landelijk door het ministerie van OCW erkend
initiatief van de Stichting Het Zelfstandig Gymnasium.
Meer informatie op www.gymnasia.nl
[De Nieuwe Lijn]
Het Marnix Gymnasium begint komend schooljaar met het landelijk erkende Honours-
programma van de Gymnasia (HPG). Extra begaafde leerlingen kunnen daarmee vanaf klas 4
zelfstandig een eigen onderwerp onderzoeken of talent ontwikkelen, naast het reguliere
programma. Keuzevrijheid en autonomie van leerlingen staan hierbij voorop.
Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
2 6 C VOpen Mei 2016
Pre-gymnasiumDe school bedient de snelste en slimste
kinderen uit Rotterdam en omgeving
overigens al voordat ze naar klas 1 gaan.
Basisschoolleerlingen uit groep 8 kunnen
elke donderdag meedoen aan pre-gymnasium-
lessen op het Gymnasium Calvinum.
De kinderen volgen lessen in bijvoorbeeld
ruimtevaarttechniek en robotica en maken
kennis met de klassieke talen. ‘Dat passende
aanbod voor hoogvliegers is niet alleen mooi,
maar ook broodnodig’, zegt Linda. Hoe nodig
blijkt uit de reacties die zij en haar collega’s
krijgen van ouders en leerlingen. ‘Ik heb
regelmatig huilende ouders aan de telefoon’,
vertelt ze. Ze huilen van blijdschap omdat hun
kind bij ons voor het eerst met plezier naar
school gaat. Veel leerlingen zeggen zelf ook
vaak dat ze hier eindelijk het gevoel hebben
op de juiste plek te zitten. Die vele positieve
reacties zijn voor ons het bewijs dat we met
onze versnelde programma’s op de juiste
weg zitten.’
Overigens kunnen niet alleen leerlingen
uit de Masterclass vakken versnellen.
Ook leerlingen uit de reguliere gymnasium-
klassen die uitblinken in een of meerdere
vakken krijgen die vrijheid.
Modulair onderwijs Voor de organisatie van de school en het onder-
wijs verandert er met de invoering van het
versnelde vwo niet zo veel, volgens studie-
coördinator Chris. ‘De structuur van modulair
onderwijs hebben we al gelegd. Docenten zijn
er inmiddels aan gewend dat ze binnen hun
Gymnasium Calvinum, onderdeel van Calvijn
Vreewijk, is een van de vierentwintig scholen
in Nederland die vanaf komend schooljaar
versneld vwo mogen aanbieden aan begaafde
leerlingen. Ook het Marnix Gymnasium
behoort tot deze groep waaraan het ministerie
van Onderwijs ontheffing heeft verleend.
‘We zijn heel blij met deze toekenning, omdat
het ons nog meer ruimte biedt om toptalenten
te stimuleren’, zegt Linda Waals, onderwijs-
teamleider van de gymnasiumafdeling.
Masterclass Het versnelde vwo sluit goed aan bij het
profiel van de school. In 2012-2013 is Calvijn
Vreewijk gestart met een Masterclass voor
begaafde en hoogbegaafde gymnasium-
leerlingen. In deze klas volgen de leerlingen
nu al allemaal versnelde routes voor een
of meer vakken van hun keuze.
‘Als leerlingen bepaalde delen van vakken al
onder de knie hebben, dan vinden wij het niet
nodig dat ze daar nog eens lessen voor volgen.
Dat is jammer van hun tijd en energie en
bovendien funest voor de motivatie’, zegt
Chris van den Berg, studiecoördinator van
de onderbouw van het gymnasium. ‘Bij ons
gebruiken ze de vrijgekomen ruimte voor
vakken waar ze wat meer oefening voor nodig
hebben, voor verbredings- en verdiepings-
opdrachten of voor bijzondere projecten.
Dat werkt veel efficiënter en uitdagender.
Voor alle leerlingen van de Masterclass
stippelen we een individuele leerroute uit
per vak, één die zo goed mogelijk aansluit
bij hun niveau.’
Versneld vwo op Gymnasium Calvinum
‘ Persoonlijke leerroutes voor toptalent broodnodig’
Leerlingen van het Gymnasium Calvinum kunnen vanaf komend schooljaar hun vwo-opleiding
versneld afronden, in vijf in plaats van de gebruikelijke zes jaar. Zo biedt de school haar
leerlingen nog meer uitdaging. Het Calvinum maakte al eerder werk van versnelde leer-
routes en heeft er goede ervaringen mee.
Vijfluik-2Barbara Crisóstomo Mendes Monteiro (15), klas 3:
‘ Ik krijg ruimte om nieuwe dingen te leren’
‘Ik loop flink voor met Engels en volg
het Cambridge-programma, daarom krijg
ik vrijstelling voor veel reguliere lessen
Engels. Ook volg ik maar één uur Duits
per week in plaats van twee. Ik gebruik
die vrije ruimte om zelf Engelse les te
geven aan een groepje eersteklassers.
Dat vind ik erg leuk om te doen, en ik
leer er weer nieuwe dingen, zoals leiding
geven aan een groep. Ik vind het fijn dat
onze school zo goed rekening houdt met
de individuele talenten van alle leerlingen.’
Job Naaijer (13), klas 1 (Masterclass):
‘ Nu hoef ik me niet te vervelen’
‘Ik volg het eerste jaar van de Masterclass.
Mijn mentor heeft voorgesteld om een
heel jaar te versnellen. Maar dat wilde ik
niet, want ik heb het juist zo naar m’n zin
in mijn klas. Je kunt ook gewoon voor
een aantal vakken versnellen. Dat doe ik
nu dus. Voor scheikunde volg ik lessen
van het derde leerjaar. Daarnaast loop ik
vooruit op het programma bij wiskunde,
Engels en Frans. Zo blijft het interessant
en verveel ik me tenminste niet. Het zorgt
ervoor dat ik met plezier naar school ga
en goed in mijn vel zit.’
Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
7 C VOpen Mei 2016
groepen te maken krijgen met verschillende
niveaus en leersnelheden. De leerlingen die
komend schooljaar bij ons binnenkomen in
de Masterclass en alle leerstof in vijf jaar
kunnen afronden, kunnen we nu ook belonen
met een diploma. En redden ze het niet, dan
mogen ze tijdens het traject altijd terugkeren
naar het reguliere programma.’
[De Nieuwe Lijn]
Zelfstandig Zuider Gymnasium Het Gymnasium Calvinum gaat vanaf
1 augustus verder als zelfstandige Calvijn-
school onder de naam Zuider Gymnasium.
Op termijn verhuist de school naar het
Poortgebouw van het Zuiderziekenhuis.
Dit pand wordt eerst verbouwd. Linda Waals
wordt directeur van het nieuwe categorale
gymnasium (zie ook pagina 23).
Pre-gymnasiumleerlingen krijgen muziekles (boven), ze beelden planeten uit met hun armen (midden), en doen een weerbaarheidstraining (onder).
Timo Westerdijk (15), klas 4 (Masterclass):
‘ Het wordt nu gelukkig moeilijker’
‘Ik heb de tweede klas overgeslagen.
Dat was voor mij best makkelijk te doen.
Dat nieuwe versnelde vwo, waar onze
school volgend jaar mee begint, zou dus
ook wel bij mij passen. Ik merk goed dat
het nu moeilijker wordt in de vierde klas.
Eerder ging het me allemaal makkelijk
af, maar het afgelopen jaar heb ik goed
moeten oefenen met leren leren. Dat was
nieuw voor mij. Ik moet er nu echt wel
mijn best voor doen, gelukkig.’
3 8 C VOpen Mei 2016
Vijfluik-3
Melanchthon Bergschenhoek biedt leerlingen levensechte opdrachten
Melanchthon Bergschenhoek profileert zich met het Technasium. Bij het vak Onderzoek en
Ontwerpen gaan leerlingen aan de slag met levensechte opdrachten van bestaande bedrijven.
‘Het stimuleert de nieuwsgierigheid en vindingrijkheid van leerlingen en dat werkt’, zegt
technator Mark van der Ende.
‘Leerlingen werken bij dit vak aan reële
opdrachten uit het bedrijfsleven die ze in
teams van vier klasgenoten uitvoeren’,
vertelt Mark. ‘Ze doen onderzoek, ontwerpen
en lossen lastige vraagstukken samen op.
Leerlingen uit de bovenbouw hebben onder
meer een ontwerp gemaakt voor een nieuwe
aankomsthal van Rotterdam The Hague
Airport. Leerlingen uit de onderbouw maakten
bijvoorbeeld een plan voor de aanpassing
van het apen- en leeuwenverblijf van
Diergaarde Blijdorp.’
‘De meeste opdrachtgevers doen ook echt
wat met de ideeën van onze leerlingen’,
vervolgt de technator. ‘Dat motiveert hen
natuurlijk enorm om hun best te doen.
Zo zien we in Diergaarde Blijdorp bijvoorbeeld
een glazen tunnel terug die onze leerlingen
hebben bedacht voor het apenverblijf. En bij
het nieuwe leeuwenverblijf kunnen bezoekers
nu een timelapse-film bekijken waarin het
dagritme van een leeuw is gecomprimeerd.’
TalentontwikkelingZes jaar geleden startten Mark van der Ende
en collega Rembert Slotema met het techna-
sium op Melanchthon Bergschenhoek.
‘Hiermee kunnen we ons als school profileren
en ons onderwijs aantrekkelijker maken’, zegt
Mark. ‘Daarnaast zorgt het ervoor dat technisch
talent komt bovendrijven en wordt ontwikkeld.
Dit vak stimuleert de nieuwsgierigheid en
vindingrijkheid van jongeren, getuige de vele
verrassende plannen en ontwerpen die we
al voorbij hebben zien komen.
‘Kijk, dit moet je zien. Met deze slimme
lantaarn hebben leerlingen uit klas 2 onlangs
de derde prijs gewonnen van de regionale
wedstrijd van de Technasium Top Award.
Geweldig toch?’, zegt Mark van der Ende
trots. Hij haalt de vier leerlingen erbij die de
zogenoemde ‘plantaarn’ hebben ontworpen
en een prototype in miniatuurformaat hebben
gebouwd.
De opdracht was om een milieuvriendelijk
lichtconcept voor een publieke ruimte te
ontwerpen, op verzoek van het Innovatie-
platform Openbare Verlichting. ‘De groene
lantaarn heeft de vorm van een grote plant
en werkt op zonnecellen’, licht Meike de Graaf
(14) toe. ‘De ingebouwde sensoren zorgen
ervoor dat de lichten ’s avonds feller gaan
schijnen als er mensen voorbijkomen, en
dimmen als ze weer weg zijn. Onze gemeente
Lansingerland wil het park De Leeuwenkuil
herinrichten. Deze plantaarn past daar heel
mooi in.’
ExamenvakVanaf klas 1 kunnen havo-, atheneum- en
gymnasiumleerlingen van Melanchthon
Bergschenhoek meedoen aan het Technasium-
vak Onderzoek en Ontwerpen. Als ze na klas 1
met het vak willen doorgaan, doen ze dat in
ieder geval nog twee leerjaren. Na klas 3
kunnen leerlingen het kiezen voor hun vakken-
pakket en er in het laatste jaar examen in doen.
In de onderbouw worden leerlingen intensief
begeleid, in de bovenbouw werken leerlingen
meer zelfstandig aan diverse keuzeprojecten
en aan de meesterproef in het examenjaar.
‘ Technasium stimuleert vindingrijkheid van leerlingen’
Steven Pronk (13), klas 2:
‘ Ik ga weer met plezier naar school’
‘Vorig jaar zat ik in de eerste klas van
het gymnasium, maar dat was iets te
moeilijk voor mij. Met mijn motivatie ging
het toen snel bergafwaarts. Nu zit ik in
havo-2 en heb ik Onderzoek en Ontwerpen
erbij gekozen. Ik ga weer met plezier naar
school. We werken aan het ontwerp van
een drie-generatiewoning, een opdracht
van Woningbouwvereniging 3B Wonen.
Ik denk dat ik architect wil worden, dus ik
vind dit een echt mooie opdracht. Je leert
belangrijke dingen. We doen een locatie-
analyse, onderzoeken het programma van
eisen, maken een ontwerp, een maquette
en we houden de planning goed in de
gaten. Als het zo leuk blijft, kies ik Onder-
zoek en Ontwerpen zeker als examenvak.’
Tjitske Jurgens (13), klas 2:
‘ Samen kom je tot de mooiste ontwerpen’
‘Ik ben niet heel technisch, maar wél
creatief en goed in ideeën bedenken.
Dat is ook heel belangrijk bij Onderzoek
en Ontwerpen. Ik vind het een interessant
vak, en erg leuk dat je het op onze school
als ‘extra’ kunt kiezen. Bij Onderzoek
en Ontwerpen leer je hoe je een idee in
stappen kunt uitvoeren. Goed samen-
werken is hierbij belangrijk, heb ik
gemerkt. Daar hangt veel vanaf, net als in
het echte leven. Als iedereen zijn best doet,
kom je samen tot de mooiste ontwerpen.
Het is het leukst als het bedrijf waarvoor
je een ontwerp maakt ook echt iets met je
idee doet. Dan ben je wel trots natuurlijk.’
Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
9 C VOpen Mei 2016
Of onze leerlingen ook voor een technische
vervolgopleiding zullen kiezen kunnen we nog
niet zeggen. De eerste lichting doet pas dit
schooljaar examen.’
Voor het vak Onderzoek en Ontwerpen werkt
Melanchthon nauw samen met drie andere
scholen in de regio die ook technasiumonder-
wijs aanbieden: het Christelijk Lyceum Delft,
Northgo College in Noordwijk en ISW in
Naaldwijk. De scholen delen ervaringen en
ondersteunen elkaar. Ze leggen ook gezamen-
lijk contact met het regionale bedrijfsleven en
het hoger onderwijs.
[De Nieuwe Lijn]
Daan Butte (16), klas 4:
‘ Hier ontdek ik of ik talent heb voor techniek’
’Op de basisschool had ik al interesse
voor techniek, daarom heb ik bewust
gekozen voor een school met een
technasium. Hier kan ik ontdekken of ik
er ook echt talent voor heb. Als je verder
gaat met Onderzoek en Ontwerpen in de
bovenbouw wordt het vak wel moeilijker,
merk ik. Dan moet je ook zelf op zoek
naar opdrachtgevers. Onlangs heb ik
met een paar klasgenoten de eigenaar
van een paintball-hal benaderd, om te
vragen of wij een plan mogen maken
voor het pimpen van zijn hal. Hij stond
daarvoor open, heel leuk. Begin dit jaar
zijn we ook op excursie geweest naar
de ‘dode kamer’ (echo-vrij) en de nagalm-
kamer van de TU Delft, voor een akoestiek-
onderzoek. Razend interessant.’
Technasiumleerlingen ontwerpen een huis en maken een maquette op basis van hun ontwerp.
4 10 C VOpen Mei 2016
Nieuwe leerroute voor leerlingen PENTA Hoogvliet
waardoor er veel ruimte is voor verdieping,
oefening en extra uitleg. Om de vijf weken doen
leerlingen per vak een schoolexamentoets.
‘Dat zorgt ervoor dat ze vanaf dag één op
scherp staan’, zegt Michiel. En in zowel havo-4
als havo-5 sluiten leerlingen in mei de
betreffende vakken af met het landelijke
eindexamen. De school ontwikkelt de nieuwe
experimentele havo-leerroute in samen-
werking met Vavo Rijnmond. Door gebruik te
maken van de regelgeving van het vavo kan
PENTA Hoogvliet op bovengenoemde manier
het lesprogramma inrichten.
Leren in de praktijk Er is veel ruimte voor leren in de praktijk op de
havo-TOP. Het eerste half jaar van de opleiding
lopen leerlingen een dag in de week stage bij
een bedrijf. ‘Zo laten we leerlingen direct
ervaren dat ze de kennis en vaardigheden
die ze bij ons opdoen ook echt goed kunnen
gebruiken’, zegt Michiel. De stage-ervaring
koppelen leerlingen vervolgens aan hun
profielwerkstuk. Voor het vak maatschappijleer
gaan ze eveneens op pad. Leerlingen bezoeken
maatschappelijke instellingen, waaronder de
Tweede Kamer, een rechtbank, gevangenis,
kerk of een moskee. ‘Leerlingen moeten er
hard voor werken om de opleiding in twee jaar
met succes af te ronden. We verwachten inzet,
eigen verantwoordelijkheid en initiatief.
Van ons mogen leerlingen verwachten dat
we hen waar nodig helpen’, zegt Klaas.
‘Onder die voorwaarden gaan we er vervolgens
met elkaar keihard tegenaan.’
[De Nieuwe Lijn]
‘Opstromers uit mavo-4, zittenblijvers uit
havo-4 of leerlingen die zich niet thuis voelen
op het mbo, die melden zich bij ons aan voor
deze nieuwe leerroute’, zegt Klaas. ‘Voor veel
van deze leerlingen is de reguliere havo te
schools, de opleiding biedt hun te weinig
concreet toekomstperspectief of het tempo ligt
soms net iets te hoog. Leerlingen die er wel
aan beginnen, komen er vaak na de tweede
toetsweek pas achter dat ze veel te laat zijn
gestart met werken. En dan denken sommigen
“die havo ga ik toch niet meer halen” en
verliezen zo hun motivatie.’
‘Dat noemen wij verspilling van talent’, vult
Michiel Tange, teamleider van de havo-TOP,
aan. ‘Voor veel van deze jongeren geldt dat ze
het havo-niveau wel degelijk aankunnen als ze
net wat meer persoonlijke begeleiding krijgen.
En dat bieden we op de havo-TOP. Naast extra
begeleidingsuren kiezen we voor kleinschalig-
heid, een heel overzichtelijk lesprogramma en
kennismaking met de beroepspraktijk.’
Vanaf dag één op scherp De eerste lichting van de havo-TOP in Hoog-
vliet bestaat uit één klas van 25 leerlingen
en biedt uitsluitend het profiel Economie en
Maatschappij. Het onderwijsprogramma is
‘opgeknipt’ in twee delen. In havo-4 staat
de helft van het totale aantal vakken op het
programma: Engels, economie, wiskunde-A,
rekenen en maatschappijleer. In havo-5 volgt
de rest: Nederlands, geschiedenis en twee van
de drie keuzevakken: Duits, aardrijkskunde en
management en organisatie (M&O). Per vak
volgen leerlingen wekelijks twee blokken van
150 minuten en twee begeleidingsuren,
‘ Er keihard tegenaan op de havo-TOP’
Jochem Verheij (17), klas 4:
‘ Met de havo-TOP kom ik zeker vooruit’
‘Omdat ik nog niet weet welk beroep ik
wil, heb ik voor de havo-TOP gekozen.
Zo doe ik iets nuttigs in de tussentijd.
Met een diploma van deze opleiding kom
ik zeker vooruit. Dat idee motiveert mij
het meest. En ik denk dat de opleiding
beter bij mij past dan de gewone havo.
Ik ben een paar jaar geleden al van havo-2
naar mavo-2 teruggegaan. Ik heb een
mavo-diploma gehaald en heb toen voor
mbo Sport en Bewegen gekozen, maar
dat bleek niks voor mij. Ik heb last van
concentratieproblemen, en ik vond het veel
te druk op zo’n grote school. De havo-TOP
werkt beter voor mij: een kleine groep,
enkele vakken per leerjaar en voldoende
begeleidingsuren.’
Noah Muis (16), klas 4:
‘ Je kunt niet achterover leunen’
‘Als je aan de havo-TOP begint, moet je
dat sowieso echt wel willen. Het tempo
ligt best hoog, vind ik. Je kunt niet even
achterover leunen. Dat werkt voor de
meeste leerlingen goed, die stok achter
de deur. Voor mij wel tenminste. Ik wil
gewoon de havo halen, dat is mijn drive.
Daarna zie ik wel verder. De sfeer op
deze school spreekt me aan. De leraren
behandelen je op een volwassen manier.
Maar ze verwachten ook dat je je volwassen
gedraagt, zelf verantwoordelijkheid neemt
en zo. De stage in het eerste jaar vind ik
leuk. Ik ga een dag in de week naar een
handelsbedrijf in groente en fruit. Ik neem
orders aan, heb contact met klanten.
Daar leer je ook veel van.’
Vijfluik-4 Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
Voor leerlingen die op een reguliere havo niet optimaal tot hun recht komen, maar wel
het niveau aankunnen, is PENTA Business School Hoogvliet per 1 augustus 2015 begonnen
met een havo-TOP. ‘Met deze nieuwe leerroute kunnen we jongeren in de bovenbouw beter
motiveren om ervoor te gaan’, zegt Klaas Alkema, directeur van PENTA college CSG Hoogvliet.
5 11 C VOpen Mei 2016
Farel Business School focust op talentontwikkeling
Het Farelcollege startte drie jaar geleden als een van de eerste vmbo-scholen
in Nederland met de Business School voor leerlingen van vmbo-basis en
-kader. Leerlingen maken al vanaf klas 1 kennis met de beroepspraktijk
en het ondernemerschap, zodat ze snel ontdekken waar hun talenten liggen.
starten, zoals goed kunnen communiceren en
verantwoordelijkheid nemen. Verder is er aan-
dacht voor 21st century skills als presenteren
en omgaan met sociale media. In klas 2 maken
de leerlingen een keuze voor een van de drie
talenten.
Praktijk is weerbarstig ‘We waren in 2011-2012 de eerste vmbo-school
in Nederland met een Business School-certifi-
caat van de VECON (Vereniging van leraren in
de economische/maatschappelijke vakken).
Natuurlijk zijn we daar trots op’, zegt Peter.
‘Heel wat leerlingen hebben hier intussen
een diploma behaald, en zijn succesvol door-
gestroomd naar het mbo en sommigen zelfs
naar het hbo.’ Al is de Business School niet dé
ultieme oplossing voor alle vmbo-leerlingen,
erkent Peter. ‘Onze ambities zijn hoog, maar
de praktijk is vaak weerbarstig. Er zijn er altijd
een paar die moeilijk vooruit te branden zijn.
Vaak liggen daar andere problemen aan ten
grondslag, problemen thuis bijvoorbeeld.
Onze klassen zijn toch een spiegel van de
maatschappij.’
Tegen het lichtDe komende tijd gaat het Farel het onderwijs-
model kritisch tegen het licht houden en fine-
tunen. Peter: ‘We zijn drie jaar geleden ook wel
snel gestart met de Business School, daarvoor
steek ik de hand in eigen boezem. Nu moeten
we onderzoeken hoe we ambities en praktijk
beter op elkaar laten aansluiten. Overeind blijft
dat al onze leerlingen het verdienen dat we hen
optimaal stimuleren en ondersteunen. Als we
hen hier “vleugels” geven, hebben ze daar hun
hele verdere leven profijt van.’
[De Nieuwe Lijn]
‘Vmbo-leerlingen leren doorgaans het beste
als ze ergens het nut van inzien’, zegt rector
Peter Meij. ‘Engels leren omdat het een mooie
taal is, bijvoorbeeld, komt maar bij weinig
leerlingen op. Maar als ze horen dat het
beheersen van de Engelse taal erg belangrijk
is voor het vakgebied of de vervolgopleiding
van hun keuze, dan zijn ze er ineens wel
voor te porren om het internationaal erkend
Anglia-certificaat te behalen. Onze school
biedt kader-leerlingen die kans.’
Precies om bovenstaande reden richt de
Business School zich op het zo vroeg mogelijk
ontdekken en ontwikkelen van talenten.
Peter: ‘Als onze leerlingen weten wat ze
willen en waarvoor ze werken, zijn ze veel
beter te motiveren. En zo kunnen we eruit
halen wat erin zit.’
Keuzevakken Om hun talenten te ontdekken en te ontwik-
kelen, volgen leerlingen vanaf klas 1 twee uur
per week de talentvakken in carrouselvorm:
Horeca & Dienstverlening, Sport & (Multi-)
media of Vormgeving & Ondernemen.
Leerlingen maken bij deze vakken kennis
met diverse beroepen. Ze gaan op bezoek
bij bedrijven, de school vraagt ondernemers
uit de buurt een gastcollege te geven en
leerlingen gaan op snuffelstage, bijvoorbeeld
bij een fitnessclub of een schoonheidssalon.
Daarnaast oefenen ze met competenties
die nodig zijn om een eigen onderneming te
‘Onze ambities zijn hoog’
Giovanna Duarte de Souza Paula (15), klas 4:
‘ Ik wil verder in de commercie’
‘Ik zit nu in de vierde klas van de Farel
Business School en heb veel geleerd
op deze opleiding, meer dan ik op een
gewone vmbo-school zou leren, denk ik.
Over hoe het bedrijfsleven werkt, en wat
je moet doen en kunnen om ondernemer
te worden. Je moet je communicatie en
marketing goed op orde hebben bijvoor-
beeld. Als je iets leert waar je écht wat
aan hebt, ben je gemotiveerder. Ik wel,
tenminste. Een eigen bedrijf wil ik niet,
maar iets doen in de business zie ik wel
zitten. Volgend schooljaar ga ik naar het
Da Vinci College in Dordrecht, een mbo.
Ik wil verder in de commercie. Richting
internationale handel, marketing &
communicatie of accountmanagement.’
Mario Komljenovi (15), klas 4:
‘ Hier zit ik op mijn plek’
‘Werken met cijfers vind ik het meest
interessant en daar ben ik ook goed in.
Dus op de Farel Business School zit ik
wel op mijn plek. De horeca en dienst-
verlening in of een eigen bedrijf beginnen,
dat is wat ik wil. Eigen baas zijn lijkt me
wel wat. Dat geeft veel vrijheid en dan
kun je alles zelf bepalen. Om te slagen
moet je wel met een goed product komen,
heb ik geleerd, iets wat mensen graag
willen en wat nog niet iedereen verkoopt.
Ik vind het meestal wel oké om naar
school te gaan, dan kun je lekker je
vrienden zien, ja toch? Al baal ik wel van
de vrijdagmiddag. Dan zijn we pas om
half vijf uit.’
Vijfluik-5 Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen
Zodra duidelijk werd dat dit CVOpen-nummer
over het thema ‘motivatie’ zou gaan, zocht
Sonia Carrillo Manrique contact met de redactie.
Sonia, docent Europese en Internationale
Oriëntatie (EIO) en International Baccalaureate
(IB) en coördinator tweetalig onderwijs op
Calvijn Groene Hart, wil graag iets vertellen over
het motiveren van leerlingen. Haar inhoudelijke
kapstok is de behoeftenpiramide van Maslow.
De ideeën van de Amerikaanse psycholoog Maslow zijn in veel vak-
gebieden doorgedrongen. Ze laten zich in enkele zinnen samenvatten.
Maslow in een notendop Halverwege de vorige eeuw ontwikkelde Maslow een theorie over de
drijfveren van mensen. Hij stelde dat elk mens gedreven wordt door
het bevredigen van behoeften. Hij onderscheidt vijf typen: biologische
behoeften (zoals voedsel en onderdak), behoefte aan lichamelijke
veiligheid, sociale behoeften (erbij horen, liefde, saamhorigheid),
behoefte aan erkenning en behoefte aan zelfontplooiing.
Omdat er sprake is van een hiërarchie in al die behoeften visualiseert
Maslow zijn theorie met een piramide. Onderaan staan de biologische
behoeften die mensen altijd als eerste bevredigen. De behoefte aan
zelfontplooiing vormt het topje van de behoeftenpiramide. Daaraan
komt een mens pas toe als aan alle andere behoeften is voldaan.
« Ook iedere leerling
wil zichzelf
ontplooien. »Sonia Carrillo Manrique, docente en coördinator tweetalig onderwijs
Leerlingen motiveren? Focus op hun behoeften!
Interview met Sonia Carrillo Manrique
Sonia Carrillo Manrique is docente Europese en Internationale Oriëntatie (EIO) en coördinator tweetalig onderwijs op Calvijn Groene Hart.
12 C VOpen Mei 2016
13 C VOpen Mei 2016
Inspelen op behoeften‘Ieder mens – en dus ook iedere leerling – wil uiteindelijk zichzelf
ontplooien. Iemand die zichzelf ontplooit, voelt zich compleet en
rijk, is creatief, durft fouten te maken, en beschikt over een groot
moreel besef en rechtvaardigheidsgevoel. Dat is dus precies wat
we als onderwijs willen!’, zegt een gedreven Sonia Carrillo.
De hamvraag is natuurlijk hoe je de zelfontplooiing van leerlingen
kunt bevorderen. Sonia: ‘Het is de kunst om voortdurend oog te
hebben voor de behoeften van elke leerling. Dus: wat heeft deze
leerling op dit moment van mij nodig? Zodra je dat weet, kun je
daarop inspelen. Dat motiveert de leerling en versterkt de band
tussen docent en leerling.’
Behoeften zijn trouwens niet alleen individueel bepaald. Ook sociaal-
economische omstandigheden spelen een rol. ‘Het maakt veel uit in
welke wijk een school staat. Door financiële problemen in de thuis-
situatie of huiselijk geweld wordt aan een aantal basale behoeften
niet voldaan. Een kind dat in zo’n situatie opgroeit, voelt misschien
helemaal niet de behoefte aan saamhorigheid of erkenning.
De overdrachtelijke beklimming van Maslows piramide is voor
deze leerling misschien wel een ver-van-zijn-bedshow.’
PraktijkvoorbeeldenBinnen Calvijn Groene Hart combineert Sonia een aantal coördine-
rende taken met lesgeven. Aan de hand van voorbeelden legt ze uit
hoe ze Maslows uitgangspunten in de klas toepast.
Neem bijvoorbeeld de biologische behoeften. Als een leerling
een lage bloedsuikerspiegel heeft, kan hij zich niet concentreren.
‘Daar heeft niemand wat aan. Een leerling die trek heeft, mag van
mij dus snel even iets eten op het leerplein.’
« Aan opgestoken handen zien of leerlingen happy zijn. »
En dan de sociale behoeften. Aan het begin van de les vraagt Sonia
regelmatig of de leerlingen happy zijn. ‘Iedereen steekt zijn hand op.
Met een oneven aantal vingers kan een leerling aangeven dat er iets
aan de hand is. Klasgenootjes zien dat niet, maar ik wel en ik kan
daar passend op reageren.’
Sterkte-zwakteanalyseAls Sonia het over de behoefte aan erkenning heeft, memoreert
ze een voorbeeld van een jongen die altijd direct na de grote pauze
naar de wc wilde. ‘Een typische probleemveroorzaker’, was haar
eerste gedachte. Totdat ze de kwestie met de jongen besprak.
In de pauze durfde hij niet naar de wc uit angst zijn positie in
de groep te verliezen. ‘Die ervaring vergeet ik nooit. Het heeft me
ervan doordrongen dat je je altijd moet verdiepen in de drijfveren
en motivatie van je leerlingen.’
Sonia is erop gebrand dat leerlingen zich capabel voelen en
onderdeel weten van de groep. ‘Ik benut elke mogelijkheid om het
positieve te onderstrepen. Negatief gedrag negeer ik. In een van
mijn klassen hebben alle leerlingen onlangs een sterkte-zwakte-
analyse van zichzelf gemaakt. Op basis hiervan heb ik groepjes
samengesteld van leerlingen die complementair zijn. Zo ervaren
zij dat ieders talent telt.’
Er zijn ook zaken waarop Sonia zelf geen directe invloed heeft,
maar die ze wel belangrijk vindt. Bijvoorbeeld de conciërges.
‘Zij worden vaak voor lief genomen, maar hun bijdrage aan de veilig-
heid is cruciaal.’ Ook de kantine is van betekenis. Sonia zou het
toejuichen als het aanbod gezonder wordt. ‘Daarmee laten we zien:
jij bent belangrijk voor ons, we zorgen goed voor je.’
Bouwen aan gezamenlijk repertoireSonia is ervan overtuigd dat elke docent tegemoet probeert te
komen aan de behoeften van leerlingen. Vaak gebeurt dat echter
onbewust. In haar eigen team heeft ze Maslows behoeftenpiramide
inmiddels een eerste keer besproken. ‘Ik wil heel graag weten hoe
docenten hierover denken. Niet alleen op mijn locatie, maar ook
op andere CVO-scholen. Als het aan mij ligt, gaan we met elkaar
een repertoire ontwikkelen hoe we bewust kunnen inspelen op
de behoeften van leerlingen. Elk kind verdient dat!’
[Karin van Breugel]
Een voorzet voor de klas
Primaire behoeften
- Help leerlingen te focussen en rust te vinden
(doe bijvoorbeeld korte aandachtsoefeningen).
- Besteed aandacht aan de inrichting van je lokaal.
- Draai af en toe zachte instrumentale muziek.
Behoefte aan veiligheid
- Zet een doos dicht bij de deur in je lokaal, waarin leerlingen
letterlijk een papiertje met hun zorgen kunnen deponeren.
- Laat leerlingen voelen dat ze de moeite waard zijn.
- Geef complimenten, bekrachtig gewenst gedrag en negeer
ongewenst gedrag.
Sociale behoeften
- Investeer in groepsgevoel (bijvoorbeeld in de vorm van
een groepsblog of samenwerkingsvormen).
- Vier de momenten die het groepsgevoel versterken.
- Onderneem af en toe iets met de hele klas.
Behoefte aan erkenning
- Organiseer een expertdag, waarin leerlingen hun talenten tonen.
- Toon respect en compassie.
- Bespreek eventuele frustraties.
Behoefte aan zelfverwezenlijking
- Stimuleer zelfreflectie. Laat leerlingen ontdekken dat hun
acties, gedachten en gevoelens hun leven beïnvloeden.
- Prikkel leerlingen om na te denken over doelen in hun leven,
hun bijdrage aan de maatschappij en het leven van anderen.
Vrij naar de Amerikaanse wetenschapper Lori Desautels.
Bron: Desauters blog: www.edutopia.org > blog desautels > 6 februari 2014
14 C VOpen Mei 2016
In training voor stimulerende ouder
Rotterdamse gymnasia helpen niet alleen groep 8-leerlingen met de talenten-
klas, maar trainen ook de ouders zodat die hun kinderen kunnen ondersteunen
en begeleiden. Deze training is een succes, vertellen trainster Stieneke Baas
en twee ouders. De oudertrainingen worden georganiseerd door Sezer voor
Diversiteit. De gemeente Rotterdam subsidieert ze.
De talentenklassen voor de vier Rotterdamse gymnasia zijn
inmiddels het derde jaar ingegaan. Groep 8-leerlingen die daarvoor
uitgenodigd worden krijgen tussen september en juni dertig keer
één middag per week extra lessen in taal en cultuur op één van
de gymnasia. Daardoor kunnen ze goed van start in de brugklas.
Hun ouders houden zich in dezelfde periode twaalf avonden
lang bezig met ‘Stimuleren en Steunen, Inspireren en Motiveren’,
kortweg: SSIM. Aan de orde komen onderwerpen als: de puberteit,
opvoedstijlen, gesprekstechnieken met pubers, sociale media en
de digitale wereld, soorten contactmomenten met het voortgezet
onderwijs, culturele bagage, het Nederlandse schoolsysteem,
hoe je een positief leerklimaat thuis bevordert, en verschillende
leerstijlen. Ook worden de extrinsieke en intrinsieke motivatie
om te leren behandeld, plus de invloed van ouders daarop.
Gouden regelsNa de evaluatie van de oudertraining op het Marnix Gymnasium
eind maart vertelt Stieneke Baas, trainster bij Sezer voor Diversiteit,
dat ouders die voor het eerst een kind naar het voortgezet
onderwijs sturen, de avonden ‘heel leerzaam’ vonden. ‘Ook ouders
die al kinderen in het voortgezet onderwijs hebben, zeiden dat
ze veel geleerd hebben, maar gaven aan dat ze de cursus graag
eerder hadden gevolgd.’
Stieneke geeft de ouders een aantal gouden regels voor hun pubers
mee: ‘Voldoende slaap, goede voeding en het lijntje openhouden,
zodat je weet waar je kind is en met wie.’
Trainster Stieneke Baas (midden) reikt certificaten uit na de oudertraining, onder andere aan Sana (rechts van haar) en Michael (links van haar).
Michael: « Ik ervaar het als geluk dat ik deze training kon meemaken. Ik vond
het interessant om de mening van andere ouders te horen over
opvoedingskwesties. Ik heb bijvoorbeeld geleerd dat je een puber
niet moet aankijken tijdens een gesprek. Als je naast je kind zit of
loopt, krijg je meer te horen. »
Sana: « Ik vind dit een belangrijke training voor ouders. Wat ik bijvoorbeeld
heb geleerd is dat ik met mijn lichaamstaal “sterk” moet blijven.
En ik ben van plan een goede band op te bouwen met de leraren en
leerlingen op de nieuwe school. Ik ben nu heel actief op de basis-
school en dat helpt mijn kind. Mijn dochter heeft zodoende het gevoel
dat er iemand is die altijd achter haar staat. »
Aanbod voor talentenklasleerlingen Rotterdamse gymnasia
Ook ouderacademie op Melanchthon-vmbo’s De Rotterdamse vmbo’s van Melanchthon – Melanchthon
Mathenesse, Wilgenplaslaan en Kralingen – hebben een ouder-
academie, die is opgesplitst in een Vaderacademie en een
Moederacademie. Activiteiten van deze academie zijn cursussen
Praten met je puber, Dieet & Beweging, ICT en Loopbaan-leren.
Laatstgenoemde cursus duurt drie dagen. Ouders van leerlingen
krijgen handreikingen hoe ze hun kind het beste kunnen onder-
steunen tijdens zijn of haar (school-)loopbaan.
De eerste cursusdag gaat over het Nederlandse schoolsysteem
en de kansen op de regionale arbeidsmarkt. Tijdens de tweede
cursusdag denken de ouders na over welke loopbaan bij hun kind
past en vullen ze een Beroepsinteressetest (BIT) in over hun kind.
De derde cursusdag gaan de ouders op bedrijfsbezoek.
Erik van Ruijven, clusterdirecteur Melanchthon vmbo Rotterdam,
zegt: ‘Om kinderen perspectief te geven is het niet genoeg om
alleen hun wereld groter te maken. Ook de wereld van de ouders
moet groter worden. Een loopbaan kun je pas echt kiezen als je
weet wat er in de wereld en in je directe leefomgeving te koop is.’
(Anja de Zeeuw)
15 C VOpen Mei 2016
De afspraak met Joost van Asten, oud-leerling van Melanchthon en zoon
van Melanchthon-collega Nico van Asten, is via zijn vader snel gemaakt.
We ontmoeten elkaar op zijn kantoor bij APL in Rhoon.
Leidinggeven aan bijna 40 fte
‘Ik begon met de havo op Melanchthon
De Blesewic. Ik woonde in Bleiswijk en
De Blesewic was de enige middelbare school
in ons dorp met havo. Een logische keuze
dus. Na drie jaar stroomde ik door naar
Melanchthon Schiebroek voor de bovenbouw.
Mijn vader Nico van Asten was daar toen nog
niet werkzaam. Hij heeft pas later de switch
naar het onderwijs gemaakt.
Ik heb voor de tweede keer examen gedaan
in 2003. In het eerste examenjaar was ik op
een paar tiende punten gezakt op Nederlands.
Het examenjaar voor de tweede keer doen,
was dus makkelijk voor mij.
We hadden een hechte groep vrienden
die vanaf De Blesewic doorstroomden naar
Schiebroek. Ik kan me de skivakanties met
school nog goed herinneren en een van
de trips, naar Parijs. Gek genoeg heb ik
na de middelbare school weinig contact
gehouden met vrienden uit die tijd.
Na mijn examen ben ik naar hogeschool
Inholland gegaan en heb daar in vier jaar
de studie Management, Economie en Recht
(MER) afgerond. Al tijdens mijn stage ben
ik terecht gekomen bij APL. APL is een van
’s werelds toonaangevende zeevervoerders
die containertransport verzorgen.
« Van bijles wiskunde naar dagelijkse datamining blijkt een kleine stap! »
Na mijn studie kon ik meteen aan de slag als
management trainee bij APL, waarbij ik onder
andere een jaar in Londen heb gewerkt en
bijna twee maanden in Singapore. Via diverse
leidinggevende functies ben ik sinds eind 2015
Head of Commercial Benelux, verantwoorde-
lijk voor een team van bijna 40 fte en alle
commerciële activiteiten in de Benelux.
De vaardigheden en competenties die ik
het meest in mijn werk gebruik zijn logisch
nadenken en praktijkgericht zijn. Dit krijg je
mee op het hbo, waarbij je eropuit gaat en
veel projecten doet. Verder zijn data en
statistieken belangrijk voor mijn werk.
Datamining gebruik ik veel voor mijn werk.
Van bijles wiskunde naar dagelijkse datamining
blijkt dus een kleine stap!’
(Nicolette van Velden)
De (CVO)pen aan een oud-leerling
Joost van Asten
Logisch nadenken en praktijkgericht zijn gebruikt Joost 't meest in zijn werk.
Joost loopt langs enkele
containers die wachten
op verscheping naar
Azië en Amerika.
Schoolfoto
van Joost.
Joost herinnert zich nog goed de skivakanties met school en de trip naar Parijs.
16 C VOpen Mei 2016
Een kijkje op Comenius Krimpen
Nouria, die een rondleiding geeft door haar school, de vestiging Krimpen van het Comenius College, is actief betrokken bij het organiseren van schoolfeesten, open dagen en het ophalen van geld voor goede doelen. Na haar eindexamen wil Nouria naar de Theaterschool (mbo). ‘Iedereen kent elkaar hier, de docenten maken persoonlijk contact met de leerlingen, ze weten vaak wat er privé of in de thuissituatie speelt … Zorgzaam en meelevend zijn ze!’
8.40 uur, 1e uur havo 2a Les biologie Bij biologiedocente mevrouw Mes wordt gediscussieerd
over vrouwenemancipatie in het kader van Internationale
Vrouwendag. Daarna volgt de theorie over de bloeds-
omloop bij dieren en vruchtbaarheid bij de kangoeroe.
8.48 uurhuiswerk maken In een aparte ruimte, met
glazen wanden gescheiden
van de aula, maken leer-
lingen in stilte huiswerk.
9.38 uur, 2e uur havo/atheneum 1a Les Nederlands Er is een mavo- en een havo/atheneum-brugklas. Na het tweede leerjaar
gaan de havo/atheneumleerlingen naar het Comenius Lyceum in Capelle,
de mavo-leerlingen blijven in Krimpen. Brugklassers kunnen terecht bij
een brugklasmentor. Nouria is een van de zeven vierdejaars leerlingen
met deze rol. ‘Als leerlingen ergens mee zitten kunnen ze bij ons terecht.
Zo heb ik een keer een meisje gehad dat werd gepest. Bij mij kon ze
haar verhaal kwijt. Bij ernstige problemen, bijvoorbeeld thuis, verwijs ik
door naar de mentor. Ook geven we tijdens studieles presentaties over
pesten, sociale media, plannen en organiseren van het schoolwerk.’
17 C VOpen Mei 2016
9.48 uur, 2e uur mavo 3b Les geschiedenisMeneer Moet, docent geschiedenis,
start met een inleiding over de Berlijnse
Muur, gevolgd door een film.
10.15 uur, pauze
Teamlid Stichting Jeugd en Jongerenwerk:
‘We zijn hier in opdracht van de gemeente
Krimpen om leerlingen iets te leren over
voeding en financiën. Hier moeten ze
een inschatting maken van de kosten van
producten in het mandje.’
»
10.10 uur, pauze
De aula stroomt vol in de pauze. ‘Kijk’, zegt Nouria, ‘de brugklassers zitten
allemaal op de tribune, hun vaste stek. Volgend jaar “schuiven ze vanzelf door”
naar de aula tussen de hogerejaars. Grappig hè!’.
Nouria: ‘Het schoolgebouw is overzichtelijk, leerlingen vinden er snel de weg
en de regels zijn duidelijk. Docenten houden het gedrag van leerlingen goed in
de gaten. Wel kan de verlichting op het schoolplein beter. Bij het fietsenhok is
het soms zo donker. En de toiletten mogen schoner!’
In de aparte techniek-
ruimte werken leerlingen
met gereedschappen en
houtsnijmachines.
10.17 uur, pauze‘We willen best op de foto, maar we willen wel graag
doorgaan met waar we mee bezig zijn!’ De meiden maken
gebruik van Wi-Fi. Leerlingen kunnen via hun telefoon
hun huiswerk inzien in de huiswerk-app van SOMToday.
18 C VOpen Mei 2016
10.49 uur, 3e uur examenklas mavo Meetkunde groepstoets Examenleerlingen zijn bezig met een praktische
groepstoets meetkunde. Docente Huijgen: ‘Bij deze
toets is samenwerken belangrijk. Ik noteer tijdens
een aantal observatiemomenten in hoeverre leer-
lingen met elkaar overleggen.’
11.04 uur, M-Tech+ Bij M-Tech+, een aanbod naast de gewone vakken, verdiepen leerlingen zich in techniek
en wetenschap in de vorm van lessen, hightech-projecten en excursies. Lucas uit de havo/
atheneum-brugklas vertelt enthousiast over de 3D-printer die een 3D-puzzel produceert.
Daarna toont Lucas een computer: ‘Onze specifieke M-Tech+-software kon niet geïnstalleerd
worden op het netwerk, toen hebben we zelf maar een computer gebouwd.’
En tot slot presenteert hij een zelfgebouwde robot. ‘Via Bluetooth kun je je mobiele telefoon
met de robot connecten. Je kunt hem bijvoorbeeld balletjes laten schieten door op een knopje
te drukken. We hebben ook nog een drone, maar die ligt niet hier. Daar ga ik binnenkort mee
vliegen!’
Wat motiveert hem het meest? ‘De leraren! Ik kan eigenlijk met iedereen wel overweg en
de meesten geven leuk les. Wat ik fijn vind is als iemand met veel spanning kan vertellen,
met een leuke stem en niet als een betonnen paal voor de klas staat. Ook als een leraar
een beetje relaxed is en ons laat kiezen hoe we iets doen. Laatst moesten we voor onszelf
lezen en mochten we zelf de lekkerste houding kiezen: lekker onderuitgezakt of bij wijze
van spreken ondersteboven!’
Op Comenius Krimpen is veel aandacht voor sport, kunst en cultuur.
Nouria: ‘Ook buiten de lessen om worden dingen georganiseerd, museum-bezoek
of een les boksen. Zo leer je elkaar ook beter kennen. Gewoon een beetje plezier
hebben is belangrijk!’ Leerlingen beeldende vorming krijten deze gedichten op
het bord, soms van een leerling zelf, soms van een beroemde dichter.
vervolg van pagina 17
De relatief nieuwe directieleden en teamleiding van Comenius Krimpen zijn volop bezig met het opnieuw vaststellen van hun visie. Een belangrijke pijler is om het leren zichtbaar te maken voor leerkracht, leerling en ouders: resultaten cijfermatig in kaart brengen en ontwikkelingen zoveel mogelijk feitelijk volgen, met extra focus op de eigen inbreng van de leerling en het betrekken van ouders. Ouderavonden bijvoorbeeld zijn tegenwoordig in aanwezigheid van ouders én leerling. De rol van de mentor wordt krachtiger en er komt meer uniformiteit in het lesaanbod en de duidelijkheid voor de leerling. Begin dit jaar heeft het docententeam bijvoorbeeld een cijfernotitie opgesteld waar iedereen zich nu aan houdt.
De ambitie is om leerlingen nog meer in hun kracht zetten door middel van nieuwe concepten als M-Tech+, Anglia Engels, en de pre-havo (vanaf augustus 2016), waarbij getalenteerde mavo-leerlingen in vijf jaar tijd hun havodiploma kunnen halen. Dit alles wordt bekrachtigd door intensieve leerlingbegeleiding en een huiswerkklas met begeleiding door pedagogiekstudenten.
« Mark van Sorge: ‘We hopen op groei van het leerlingenaantal en over
twee à drie jaar willen we het predicaat Excellente School bemachtigen.’ »
Van links naar rechts: Mark van Sorge, directeur van de vestigingen Comenius Krimpen en Rotterdam,
Loes de Wit, plaatsvervangend teamleider en leerlingbegeleider, en teamleider Piet Bruggeman.
19 C VOpen Mei 2016
Ik ben benieuwd wat Donald Trump gaat doen aan de
beroerde positie van docenten na zijn inauguratie als
45e president van de Verenigde Staten op 20 januari 2017.
Neem de zeer deskundige en gemotiveerde scheikunde-
docent Walter H. White uit Albuquerque (New Mexico).
In zijn lessen doet hij zijn best om de studenten op
levendige en creatieve manier te bereiken met de kennis
die ze nodig hebben voor hun examens op de High School.
Hij steekt er veel tijd in en je zou verwachten dat hij in zijn
vrije tijd golf speelt, naar baseball-wedstrijden kijkt of
gezellig met zijn gezinnetje aan kippenpootjes kluift bij KFC.
Niets is minder waar: zijn verdiensten zijn zo beroerd dat
hij er een baantje bij moet nemen: werken in een carwash.
Zijn status als docent stort helemaal in als een leerling
hem bezig ziet met het handmatig wassen van een auto.
In Nederland is de kans dat leerlingen hun docenten zo
aantreffen sinds de invoering van de functiemix in 2011
nauwelijks meer voorstelbaar. Met de onderwijssalarissen
ging het sindsdien crescendo. Naast LB werd er een nieuwe
schaal LC ingevoerd en werd de LD-schaal bereikbaar
voor iedere eerstegrader die het merendeel van zijn lessen
in de bovenbouw geeft. En dan in twaalf jaar doorgroeien
naar de hoogste trede. Dat is weleens anders geweest.
In 1985 moest vooral de onderwijsbegroting het ontgelden
bij de bezuinigingen van het kabinet-Lubbers. Overleg
tussen de bonden en minister Deetman mislukte en
de bonden haalden bakzeil. Het resultaat was de HOS
(Herstructurering Onderwijs Salarissen). Zittende docenten
werden gespaard en nieuw te benoemen docenten kwamen
in aanloopschaal 7.0. Een gemakkelijke, maar ook laffe
oplossing. Immers, de aanstaande docenten waren nog
geen partij en konden zich niet verdedigen. Vooral eerste-
graders waren de pineut. Zij begonnen aan een lange
mars om na vijftien jaar de top van schaal 10 (nu LB) te
bereiken. Deze zogeheten nahossers zochten destijds
– net als Walter White – naar extra inkomsten. Ik herinner
me jonge collega’s met bijbaantjes als kinderoppas,
barkeeper, taxichauffeur of medewerker bij McDonald’s
om hun maandelijkse belediging aan te vullen.
‘Breaking Bad’ of: motiveren doe je niet zo!
Column
Helaas leren we niet altijd van de geschiedenis. Want er
dreigt andermaal een proletariaat van tweederangs
docenten te ontstaan. Denk aan de groeiende praktijk om
te komen tot een flexibele schil van twintig à dertig procent
van de docenten. Binnen die schil ben je vast benoemd,
buiten die schil ben je afhankelijk van de beschikbaarheid
van uren op je school en zit je op de schopstoel. Het uitzend-
bureau betaalt je 16 euro per uur, maar stopt met de
betaling in proefwerkweken en tijdens vakanties. Niet erg
motiverend om het onderwijs in te gaan. Bovendien strate-
gisch onhoudbaar, gezien het lerarentekort bij veel vakken
en het gegeven dat van de 100 starters er na vijf jaar nog
maar 28 voor de klas staan. Jonge docenten kiezen liever
voor ander werk en vermijden een beroep met het hoogste
burn-outpercentage. Kortom: de flexibele schil is contra-
productief. En er komen weer bijbaantjes in zicht, zoals
waartoe Walter White en de nahossers werden genoopt.
Walter moest in een later stadium zijn inkomen trouwens op
drastischer wijze aanvullen. Dat was op het moment dat
bij hem dodelijke longkanker werd geconstateerd en zijn
vrouw zwanger was geworden van hun tweede kind. Om de
toekomst van zijn gezin financieel veilig te stellen wordt
hij producent van crystal meth, een even verslavende als
lucratieve harddrug. Samen met oud-leerling Jessy Pinkman
gaat hij ermee de boer op om bakken met dollars binnen
te halen. In de tv-serie ‘Breaking Bad’ kun je zien hoe dit
afloopt. Laten de avonturen van Walter White een waarschu-
wing zijn als het gaat om de gevolgen van onderwijsbeleid.
Worden aan de ene kant docenten naar Rotterdam gelokt
met een Rotterdampas en een premie, aan de andere kant
dreigen ze in de flexibele schil terecht te komen. En vindt
Walter White straks op CVO-scholen navolging en staan
scheikundedocenten in dampende pannen met crystal meth
te roeren om leerlingen met het resultaat daarvan als
dealers het verkeerde pad op te sturen. Het is te hopen dat
dit schillenplan snel naar de schroothoop wordt verwezen en
we niet hoeven te wachten op maatregelen van Geert Wilders
die in september 2017 – na een slopende formatie – net is
benoemd tot 43e minister-president van Nederland.
Dirk OosthoekVoorzitter van de Gemeenschappelijke Medezeggenschapsraad
van CVO, docent filosofie op Melanchthon Schiebroek en
vakdidacticus filosofie aan het ICLON (Universiteit Leiden)
Wat is het belangrijkste dat je gedaan hebt op Comenius? ‘Herstel van vertrouwen in de school. We denken dat we onderwijzers
zijn, maar we zijn eigenlijk aanbieders van vertrouwen. Doen we dat
niet goed, dan komen de mensen niet. Vertrouwen hangt samen met
de onderwijskwaliteit, dus ook met prestaties.
Ik heb de afgelopen vijf jaar vertrouwen gegeven aan de mensen die
op Comenius werken, aan ouders, aan basisscholen, aan relaties en
andersom. Nu heeft de school weer vertrouwen in zichzelf. Comenius
kan een tópschool worden op alle niveaus. Ik geef het nog twee jaar,
dan kunnen er minstens twee vestigingen ‘excellent’ zijn.’
‘ Vertrouwen in Comenius is hersteld’
Afscheidsinterview met Hans Neven
Na vijf jaar nam rector Hans Neven afscheid van het Comenius College.
20 C VOpen Mei 2016
Met pijn in het hart laat rector Hans Neven zijn laatste school, het Comenius College, los en
rondt hij ook zijn onderwijsloopbaan na bijna 43 jaar af. Voortijdig, want rugproblemen maken
het hem onmogelijk langer door te werken. Hoewel zijn plannen voor Comenius nog niet af zijn
– geschreven voor de periode 2010-2017 – heeft hij er alle vertrouwen in dat ‘de mensen op
Comenius’ het zelf kunnen afmaken. Een interview met een onderwijsman in hart en nieren.
‘Het was een gepland project’, zegt Hans Neven, die in 2010 aantrad
op Comenius. ‘Ik wilde een paar dingen voor Comenius: het aantal
leerlingen – dat gedaald was tot bijna 2.300 – terugbrengen naar
circa 3.000, de schoolkeuze voor Comenius weer als iets positiefs
neerzetten, de dynamiek in de school verder brengen en de ramen
en deuren openzetten naar de buitenwereld. Al deze doelen zijn
bereikt. Het leerlingenaantal zal met de inschrijving voor 2016-2017
weer 3.000 zijn. Daarmee is de school financieel gezond. De kwaliteit
is in orde. En de Onderwijsinspectie heeft alle vestigingen het basis-
toezicht toegekend.’
21 C VOpen Mei 2016
Wat moet er nog gebeuren? ‘Er staan twee prachtige nieuwe gebouwen in Capelle. Het derde
gebouw, van het Comenius Lyceum, wordt in 2020 of 2022
vernieuwd. De kwaliteit van het onderwijs kan nog beter en vooral
stabieler. Borging is nu belangrijk. In Nieuwerkerk willen we
een tweede vestiging realiseren, een havo/vwo met complete
bovenbouw, in een apart gebouw. De groei daar is spectaculair!
In deze kern van de gemeente Zuidplas wordt volop gebouwd:
er komen zo’n 3.500 nieuwe woningen die goed verkocht worden.
Op het plein van onze vestiging aan de Fresialaan worden nu vier
noodlokalen neergezet, omdat er volgend jaar 500 leerlingen
naar school gaan, 100 meer dan het aantal waarop het gebouw
is berekend.
« Leerlingen meegeven dat het leven om meer gaat dan kennis, kunde en vaardigheden. »
Aan de Lijstersingel is prachtig techniekonderwijs in een prachtig
gebouw, maar het moet eigentijdser. Leerlingen moeten verstand
krijgen van het aansturen van draaibanken met behulp van computer-
programma’s, de 3D-printer leren bedienen, en op de hoogte raken
van robotica en nieuwe elektronicatoepassingen.
Een speerpunt voor de komende jaren is het opnieuw investeren in de
mensen op Comenius. Nieuwe docenten verdienen het bijvoorbeeld
ondersteuning te krijgen van een mentor, een introductieprogramma
en een gespreksgroepje. Ik adviseer dit slim, economisch en duur-
zaam op te zetten, zodat het tot in lengte van jaren vol te houden is.’
Je hebt ook veel gedaan voor de onderwijsvisie van CVO. Die loopt tot 2017. Welke richting moet het daarna op volgens jou?
‘De visie is goed, ook voor de komende jaren. Ze onderscheidt ener-
zijds kennis en kunde, en anderzijds vorming: persoonlijke, morele
ontwikkeling. Dat kinderen van ons meekrijgen dat het leven om
meer gaat dan kennis, kunde en vaardigheden. Als ik aan leerlingen
een diploma uitreik, heeft dit een voor- en een achterkant. Op de
voorkant staan prestaties: Nederlands, wiskunde en aardrijkskunde.
Op de achterkant staat: vorming of Bildung. En dat geldt voor alle
leerlingen in alle afdelingen: hoe wil je je verhouden tot het leven en
tot anderen? Het is belangrijk om elementen uit de onderwijsvisie
van CVO te vertalen naar de werkelijkheid voor Rijnmond. Als we
zeggen dat elke leerling een plaats moet kunnen krijgen in ons
onderwijs, en daar moet kunnen bereiken wat bij hem of haar
past, hoe ziet dat er dan uit? Wat betekent “Meer dan het gewone”
concreet? Staatssecretaris Dekker reikt met het eindrapport
‘Ons Onderwijs2032’ een alibi aan om die concretisering verder
te brengen. De uitwerking kan elke zeven jaar verschillen.
Want de tijden veranderen, al blijft het principe hetzelfde.’
Hoe zie jij de toekomst van het christelijk onderwijs in Nederland? ‘Gezien alle veranderingen in politiek, samenleving en wetgeving moet
het christelijk onderwijs – protestants-christelijk én rooms-katholiek –
zich bezinnen op de vraag: wat hebben we vanuit onze bronnen, onze
christelijke overtuiging, aan kinderen te bieden?
Het beginpunt moet de samenleving zijn die heel divers is samen-
gesteld, en waarin we met elkaar leven. Alle overtuigingen hebben
een legitieme plaats daarin. Wij hebben toevallig de christelijke school,
en doen daar zaken op onze manier. Kinderen die op onze school zitten,
ook al hebben ze een andere manier van denken, nodigen we uit mee
te doen aan onze manier. Identiteit ontstaat dan van onderaf. Je vraagt
niet waaróm, maar waartóe is er christelijk onderwijs in Capelle?
Wat wil het met deze identiteit?
Ik juich het toe wanneer CVO dit nadenken samen doet met partner-
besturen, niet alleen die van Lucas Onderwijs en Carmel, maar ook
met het basisonderwijs.’
Wat wil je nog meer meegeven? ‘Op de uitnodiging voor mijn afscheid staat de Latijnse spreuk: ‘Tijden
veranderen, en wij veranderen mee.’ Er is behoefte aan een nieuwe
balans van stabiliteit – ik kom nog uit de school van de pedagoog
Langeveld met zijn ‘rust-reinheid-regelmaat’ – en dynamiek.
Op de goede onderwijskwaliteit van onze vestigingen kun je makkelijk
iets dynamisch neerzetten: op onze havo konden we een Business
College zetten, op alle mavovestigingen starten we komend schooljaar
met versterkt Engels. TTO en de Vakcolleges passen, omdat de basis-
kwaliteit, het fundament op ons vwo respectievelijk beroepsonderwijs,
goed is.
Een ander voorbeeld is ‘differentiëren in de klas’ of gepersonaliseerd
leren, nieuwe etiketten voor een bekend fenomeen: je hebt een diverse
groep kinderen voor je. Een goede les geven betekent dat je daar
rekening mee houdt. Lesgeven hoeft echt niet meer te betekenen:
één uur, één klas en één krijtje of iPad. Het kan ook op afstand,
daarvoor hebben we de technische middelen. Vaak gratis en voor niets.
Maar het wordt gevaarlijk als zo’n trend een overtuiging wordt, en
gezien wordt als het enige goede, want dat is het niet. Zorg dus voor
een stabiele, kwalitatief hoogwaardige basis, en ga verder rustig met
je tijd mee, want het kan allemaal ook anders!’
[Anja de Zeeuw]
Comenius Compliment Op 17 maart heeft Hans Neven afscheid genomen, anderhalf jaar
voor zijn officiële pensionering. Het werd een klinkend afscheid voor
Hans, die werd gekarakteriseerd als ‘visionair en charismatisch
schoolleider’. Hij kreeg het Comenius Compliment uitgereikt,
een bronzen beeldje en oorkonde voor iemand die een bijzondere
prestatie levert voor het Comenius College.
Ook de bewindslieden Rutte en Dekker prezen Hans in aan hem
gerichte brieven voor zijn bevlogenheid, en voor zijn ideeën-rijkdom
en energie. Een mooie inhoudelijke bijdrage aan het afscheid leverde
de Vlaamse Comenius-kenner Hans van Crombrugge, met een
openbaar college over de ideeën van Jan Amos Comenius als onder-
wijsorganisator. Geheel in stijl had Hans zelf het laatste woord, onder
andere met een passage uit ‘De kleine prins’ van Antoine de Saint-
Exupéry en het slotfragment van de onderwijsfilm ‘Être et avoir’.
22 C VOpen Mei 2016
De brugklassers zingen veel, van negrospirituals tot The Beatles en Barbara Streisand.
‘Ik zing veel met de brugklasleerlingen. Meteen al in de eerste les
zeg ik: “Zing me maar na”, en zet de eerste noten van een toon-
ladder in. Het muziekonderwijs op de basisschool is hoegenaamd
nul. Afgezien van een klas met een onderwijzeres die gitaar
speelde, heeft meer dan de helft van de leerlingen nooit iets aan
muziek gedaan. Maar de gêne waar ze vaak wat last van hebben,
verdwijnt snel. Dan ga ik verder met een liedje, negrospirituals,
paas- en kerstliederen. En het werkt. Pas klopte een groep
vijfdeklassers die een uur vrij hadden bij me aan: “Meneer,
mogen we bij u liedjes van vroeger meezingen?” Leuk toch?’
Vervroegd uit militaire dienst‘In 1962 – ik was toen 21 – moest ik mijn studie aan het Rotter-
damse conservatorium onderbreken voor de tweejarige dienst-
plicht. Door muziekleraar te worden kon ik een jaar eerder uit
dienst.’ Zo begon Aad in 1963 op de Koningin Wilhelminamavo aan
de Crooswijksesingel, terwijl hij zijn conservatoriumopleiding
orgel, kerkmuziek en koordirectie (geen schoolmuziek) afrondde.
In 1965 stapte hij over naar het Marnix Gymnasium, waar toen
rector Ten Kate de scepter zwaaide. Ook werkte hij vanaf die tijd
onder rector Henk van Haaren op de Eerste Christelijke HBS
aan het Henegouwerplein (voorloper van de Christelijke Scholen-
gemeenschap Henegouwerplein – AdeZ) en kreeg hij lesuren
aan de (gereformeerde) kweekschool aan de Beukelsdijk.
‘ Leerlingen leren zingen’
‘Aad Junior’ is de bijnaam van muziekdocent
Aad van der Hoeven (74) op het Marnix
Gymnasium. ‘Aad Senior’ werkte daar tot voor kort
namelijk ook: Aad Schulte (77), docent klassieke
talen. Aad van der Hoeven viert dit schooljaar
dat hij 50 jaar docent is, een unicum binnen CVO.
Interview met Aad van der Hoeven, 50 jaar muziekdocent
Personalia
Joany Krijt (44) is op 1 februari Hans Neven opgevolgd
als rector van het Comenius College. Joany was voorzitter
van CNV Onderwijs, bestuurslid van Stichting Onderwijs-
arbeidsmarktfonds MBO (SOM), bestuurslid van VOION
(Arbeidsmarkt en Opleidingsfonds voortgezet onderwijs)
en vice-voorzitter van de Onderwijscoöperatie.
Perry van Oosterum (33) start op 1 mei als team-
leider mavo/pre-havo op de Comenius Mavo in Capelle
aan den IJssel. Hij was eerder werkzaam op CSG Willem
de Zwijger als docent wiskunde met nietlesgebonden
taken zoals decaan en coördinator vmbo-tl 3 en 4 en mede-
organisator internationale uitwisseling klas 3. Perry volgt
Henriette Steuten op, die coördinator wordt van havo-4
op het Comenius Lyceum, en zorgcoördinator voor het
Comenius Lyceum en de Comenius Mavo in Capelle.
Jaimie de Jongh-van der Valk (38) is per
1 maart benoemd als tweede adjunct-directeur van
Melanchthon De Blesewic. Sinds 2002 was Jaimie werk-
zaam op het Comenius College in Capelle aan den IJssel,
eerst als docente Spaans en sinds 2008 als lid van
de schoolleiding voor de havo-bovenbouw.
Arjan van der Wart (39) is per 1 februari benoemd
als adjunct-directeur van de vestiging Melanchthon Schie-
broek. Hij werkt sinds 2002 op Melanchthon Schiebroek
als docent Duits. Hiernaast is hij in de afgelopen jaren
onder andere leerjaarcoördinator van de havo-bovenbouw
geweest binnen deze vestiging.
Linda Waals (36) wordt met ingang van 1 augustus
directeur van het Zuider Gymnasium. De vestiging
Calvijn Vreewijk is vanaf dan gesplitst in twee volwaardige
vestigingen: het Vreewijk Lyceum en het Zuider Gymna-
sium. De afgelopen jaren heeft Linda zich als onderwijs-
teamleider ervoor ingespannen om het onderwijskundig
profiel van het gymnasium verder vorm te geven.
Marcel Zwolle (36) is sinds 1 januari actief als onder-
wijsteamleider havo op Calvijn Vreewijk, per 1 augustus
Vreewijk Lyceum. Marcel was teamleider vmbo tweetalig
aan het Anna van Rijncollege te Nieuwegein. Van origine
is hij docent lichamelijke opvoeding en geschiedenis.
Hij heeft zes jaar lang lesgegeven op PENTA college CSG.
Na een overstap naar het bedrijfsleven is Marcel alweer
zes jaar werkzaam in het onderwijs.
Mary Mourik (56) start als onderwijsteamleider
onderbouw op Calvijn Vreewijk, per 1 augustus Vreewijk
Lyceum. Mary heeft de afgelopen jaren op het Comenius
College gewerkt in soortgelijke functies. Met haar komst
is het managementteam van Vreewijk Lyceum op sterkte.
23 C VOpen Mei 2016
Zijn officiële onderwijsbevoegdheid behaalde hij overigens pas
in 1982. Naast de wekelijkse 15 à 17 uur lesgeven dirigeerde hij
vier koren, leidde orkesten en gaf orgelconcerten. ‘Dat heb ik
vijftig jaar volgehouden.’
DocentenkoorOok nu nog geeft hij ‘met ontzettend veel plezier’ elke week vier uur
les aan alle brugklassen op het Marnix. Verder leidde hij een koor
van veertig à vijftig Marnixdocenten en -ouders dat op zaterdag-
morgen repeteerde en optrad bij de viering van het honderdjarig
bestaan in 2003. ‘Dat was geen laag niveau! We zongen bijvoorbeeld
het ‘Sanctus’ uit een mis van Gounod.’
« Klassieke muziek hoort bij het pakket op een gymnasium. »
Aad typeert zichzelf als een classicus. ‘Ze moeten me niet vragen
om met popmuziek aan de gang te gaan. De belangrijkste werken
op muzikaal gebied zijn geschreven door Bach en Händel. En wat
blijkt? Dit sluit aan bij de gymnasiumleerlingen!’ Al schuwt hij
de eigentijdse muziek niet en zingt hij met de leerlingen net zo
goed ‘Yesterday’ en ‘Let it be’ van The Beatles, en ‘Memory’
van Barbara Streisand. ‘Ik vind het ook leuk om muziek met een
verhaal, programmamuziek, te behandelen. ‘Tovenaarsleerling’ van
Paul Dukas bijvoorbeeld, dat teruggaat op een gedicht van Goethe,
en ook door Walt Disney is opgepakt.’
StradivariusAan de hand van ‘The Young persons guide to the orchestra’ van
Benjamin Britten bespreekt Aad jaarlijks het symfonieorkest.
‘Alle instrumenten, van piccolo tot contrafagot, komen aan de orde.
Het stuk eindigt met een fuga – afgeleid van fugere, vluchten,
achter elkaar aanlopen – waarna ik het gesprek weer op Bach
kan brengen, de grootste wiskundige op het gebied van de fuga.
En als het over de violen gaat, bespreek ik wat een Stradivarius is,
en vraag ik of de leerlingen Nigel Kennedy kennen, de popachtige
klassieke violist uit Engeland.’
Duizenden geheimen
Aad is een geboren verteller. ‘Elk jaar vertel ik over de Matthäus
Passion. Daar zitten duizenden geheimen in. Zo hoor je in het
openingskoor steeds pampám, pampám in de linkerhand.
Deze herhaalde E staat voor de doodsklok van de Thomaskerk in
Leipzig, waar Bach cantor was. Ik laat de leerlingen tellen hoe vaak
ze die E horen: 41 keer, de optelsom van de waarde van de letters
J.S. BACH in het Latijnse alfabet. Ga maar na: 9 + 18 + 2 + 1 + 3 + 8
= 41. Zo zet Bach zijn handtekening duizenden keren!’
Wat Aad zijn leerlingen mee wil geven is luisteren naar en begrip
hebben voor klassieke muziek. ‘Ik denk dat het lukt. Leerlingen
komen me zeggen: “Ik ben met mijn ouders naar de Matthäus
Passion geweest.” Of ze herkennen in de les het ‘Hallelujah’ van
Händel. Klassieke muziek hoort bij het pakket op een gymnasium.’
(Anja de Zeeuw)
Meer informatie op www.aadvanderhoeven.nl
24 C VOpen Mei 2016
Workshop
‘Leerlingen motiveren’
WorkshopIn de workshop ‘Leerlingen motiveren’
leer je hoe je als docent bewust invloed
kunt uitoefenen op interacties met leer-
lingen en hoe je tegemoet kunt komen
aan de drie elementen van intrinsieke
motivatie.
De workshop duurt circa 1,5 uur.
Locatie: Accent Onderwijsondersteuning,
Weegschaalhof 33, Rotterdam.
Maatwerk is mogelijk op schoollocatie.
Datum: mogelijkheden op donderdag-
ochtend of -middag.
Kosten: € 75,- p.p.
Aanmelden: via secretariaat@cvoaccent.nl
InformatieEllis Mulder, e.mulder@cvoaccent.nl
Docenten worstelen regelmatig met de vraag hoe ze hun leerlingen kunnen motiveren.
‘Kan de leerling het niet of wil hij of zij het niet?’ is een veelvoorkomende vraag tijdens
een psychodiagnostisch onderzoek op school. En ook: ‘Hoe kunnen we leerlingen invloed
laten hebben op hun eigen leerproces?’ of ‘Hoe kunnen we leerlingen nog meer stimuleren
naast het aanscherpen van regels en het nemen van strafmaatregelen?’
Psychologische basisbehoeften
De selfdetermination Theory van Deci & Ryan gaat uit van drie aangeboren basale
psychologische behoeften, geldig voor alle culturen, die van grote invloed zijn op
intrinsieke motivatie: competentie, relatie en autonomie.
Wil je je leerlingen van binnenuit motiveren, zorg er dan voor dat ze:
- een taak zelf aankunnen en dat de opdracht voldoende uitdaging en plezier
biedt (competentie)
- persoonlijke aandacht krijgen en voelen dat ze erbij horen en geliefd en
gewaardeerd worden (relatie)
- zich niet gedwongen voelen, maar zelf invloed hebben op de taak zonder
dat iemand anders daarbij hoeft te helpen (autonomie).
Bewustwording bij docenten
Bij interacties tussen docent en leerling is het van groot belang deze drie basis-
behoeften van Deci & Ryan steeds te ondersteunen. Vraag je als docent heel bewust
af hoe de interacties met een leerling verlopen:
- Wat doe ik al om de positieve relatie te stimuleren?
- Ken ik mijn leerling en weet ik wat zijn of haar doel met school en leren is?
- Laat ik de leerling zelf meepraten en denken?
De drie basisbehoeften kunnen als extra tool fungeren om meer invloed te krijgen
op de interacties en het stimuleren van motivatie.
Zelfregulatie bij leerlingen
Van scholen horen we als orthopedagoog/psycholoog regelmatig dat ze leerlingen meer
betrokken willen zien bij het eigen leerproces. Volgens John Hattie (2012) kan een docent
leerlingen hierbij helpen door krachtige feedback te geven. De leerling bedenkt of een strategie
handig was en de docent geeft gericht feedback op wat hij of zij de leerling hoort zeggen
of ziet doen, doet een beroep op de cognitieve vermogens van leerlingen en vraagt goed door:
- Wat is je doel? (Bijvoorbeeld: op korte termijn: ‘een 6 voor Engels’, maar liever op
langere termijn: ‘in een kinderdagverblijf werken’)
- Hoe sta je er nu voor? (Wat doe je nu al om dit doel te bereiken?)
- Hoe pak je dat aan? (Wat ga je doen om dat doel dichterbij te brengen?)
(Ellis Mulder en Janetta Ninkeula)
Maatwerk mogelijk
op locatie!
Janetta NinkeulaEllis Mulder
Accent Onderwijsondersteuning, het expertisecentrum van CVO
« Leerlingen helpen door krachtige feedback te geven. »
Win het boek 'Leren zichtbaar maken' van John Hattie Maak kans op een gratis exemplaar van
'Leren zichtbaar maken', de Nederlandse
vertaling van het spraakmakende boek van
John Hattie 'Visible learning for teachers'
(2012). Mail je adresgegevens vóór 20 mei
naar cat.dam@cvo.nl
Vijf winnaars ontvangen het boek per post
thuis.
CVOCVO omvat zeven scholen(groepen) voor voortgezet onderwijs.
Deze scholengroepen hebben vestigingen op bijna 40 verschillende
locaties, met een sterke concentratie in Rotterdam. De meeste
CVO-scholen zijn brede scholengemeenschappen met meerdere
vestigingen. Ze verzorgen onderwijs op alle niveaus. Met zo’n 21.000
leerlingen behoren we tot de grotere schoolbesturen van Nederland.
CVO is werkgever voor ongeveer 2.350 medewerkers.
We bieden jonge mensen stimulerend onderwijs en een brede
vorming. Daarbij houden we rekening met de individuele mogelijk-
heden van onze leerlingen: iedere leerling krijgt de ruimte om zijn
of haar talenten optimaal te ontwikkelen. Het gaat om de vorming
van ‘heel de mens’. We handelen vanuit een christelijke inspiratie met
oog en respect voor haar vele verschijningsvormen. Vanuit een open
houding werken we samen met vele verschillende partners om ons
onderwijs op een zo hoog mogelijk niveau te brengen en te houden.
Meer informatie: www.cvo.nl
VerenigingsbureauCVO heeft een eigen verenigingsbureau waar 35 mensen werken.
De medewerkers ondersteunen het bestuur, het managementteam
en de scholen van CVO. Ze houden zich bezig met onderwijsbeleid,
personeelsbeleid, huisvestingsbeleid, communicatiebeleid, boek-
houding, personeels- en salarisadministratie en systeem beheer/ICT.
Missie
Wij, de scholen van CVO,
• verzorgenenverstrekkeninspirerendonderwijs
en brede vorming aan jonge mensen;
• dragenvanuiteenopenhoudingbijaanallevormen
van samenwerking die het onderwijs en het beleid
voor jonge mensen ten goede komen;
• presenterenenverantwoordenonshelder
aan (alle belanghebbenden in) de samenleving.
Wij doen dit vanuit de volgende grondhouding:
• staandmiddenindesamenleving,geworteldinhetEvangelie
en handelend vanuit een christelijke inspiratie;
• metoogenrespectvoordeveleverschijningsvormen
van deze inspiratie;
• rechtdoendaandeindividuelemogelijkhedenvanonzeleerlingen
en gericht op hun actieve deelname aan de gemeenschap.
Alle auteursrechten en andere rechten van intellectuele eigendom op alle artikelen, teksten, foto’s, afbeeldingen en materialen die zijn opgenomen in CVOpen zijn eigendom van de Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving (CVO) of zijn opgenomen met toestemming van de eigenaar, tenzij uitdrukkelijk een andere bron wordt vermeld. Geen enkel artikel, tekst, foto, afbeelding mag worden veranderd of worden opgenomen in enig ander werk of andere publicatie, behoudens voor zover de overname geschiedt ten behoeve van persoonlijke en niet-commerciële doeleinden met vermelding van de bron.
De CVO-scholen
Accent Praktijkonderwijs,
Onderwijsopvang,
Onderwijsondersteuning,
Avondschool
Weegschaalhof 33
Postbus 84017
3009 CA Rotterdam
Tel. (010) 209 99 26
Fax (010) 209 56 40
info@cvoaccent.nl
www.cvoaccent.nl
Christelijke Scholen gemeenschap
Calvijn
Roerdomplaan 42
Postbus 57613
3008 BP Rotterdam
Tel. (010) 493 33 66
Fax (010) 493 33 77
info@calvijn.nl
www.calvijn.nl
Comenius College
Lijstersingel 10
Postbus 797
2900 AT Capelle aan den IJssel
Tel. (010) 459 59 79
mail@comenius.nl
www.comenius.nl
Farelcollege
Kastanjelaan 50
Postbus 163
2980 AD Ridderkerk
Tel. (0180) 411 777
Fax (0180) 418 904
secretariaat@farelcollege.nl
www.farelcollege.nl
Marnix Gymnasium
Essenburgsingel 58
3022 EA Rotterdam
Tel. (010) 244 50 44
Fax (010) 478 08 46
info@marnixgymnasium.nl
www.marnixgymnasium.nl
Melanchthon
Schiekade 101
Postbus 28211
3003 KE Rotterdam
Tel. (010) 476 73 00
Fax (010) 477 26 09
melanchthon@melanchthon.nl
www.melanchthon.nl
PENTA college CSG
J.A. Heijwegenlaan 4
Postbus 220
3200 AE Spijkenisse
Tel. (0181) 600 200
Fax (0181) 697 523
directie@penta.nl
www.penta.nl
Save the date: donderdag 15 september 2016
Jaaropening CVO
CVO
Henegouwerplein 14
3021 PM Rotterdam
Postbus 2152
3000 CD Rotterdam
T [010] 217 13 99
F [010] 411 42 78
www.cvo.nl
CVO. Meer dan het gewone.
‘ Zorg voor een stabiele, kwalitatief hoogwaardige basis, en ga verder rustig met je tijd mee, want het kan allemaal ook anders!’
Hans Neven, oud-rector Comenius College, op pagina 21
Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving
Recommended