Vijf nieuwe stromen voor leerling met talentop CVO-scholen

Sonia Carrillo Manriquepast Maslows theorie toe op Calvijn Groene Hart

Afscheidsinterview met bevlogen onderwijsman Hans Neven

Nummer 2 | Jaargang 16 | Mei 2016

Jan van Tartwijk, hoogleraar educatie:

‘ Goede relatie motiveert leerlingen’

Thema: Motiveren om

te leren

ColofonCVOpen is het huisorgaan van de Vereniging voor Christelijk

Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving (CVO).

Het verschijnt twee keer per jaar en wordt toegestuurd

aan ruim 2.300 medewerkers van CVO en aan relaties.

Uitgever

Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs

te Rotterdam en omgeving (CVO)

Henegouwerplein 14, 3021 PM Rotterdam

Postbus 2152, 3000 CD Rotterdam

Tel. (010) 217 13 99

Fax (010) 411 42 78

E-mail secretariaat@cvo.nl

Internet www.cvo.nl

Redactie

Ramona Bouchée-Montfrooij, Nanda Hompus, Nicole Lobbe,

Janetta Ninkeula, Arjen Toet, Nicolette van Velden,

Caroline Verboom en Anja de Zeeuw

Redactieadres

Verenigingsbureau CVO

t.a.v. redactie CVOpen

Postbus 2152

3000 CD Rotterdam

E-mail cvopen@cvo.nl

Eindredactie

Communicatieadviesbureau Anja de Zeeuw, Gouda

Ontwerp

hAAi, Rotterdam

Beeld

Rick Keus, Janetta Ninkeula, Nancy van der Walle e.a.

Coverfoto

Rick Keus

Druk

Quantes, Den Haag

Aan dit nummer werkten mee:

Karin van Breugel (tekst van breugel),

De Nieuwe Lijn tekst & communicatie, Janetta Ninkeula,

Anja de Zeeuw (Communicatieadviesbureau Anja de Zeeuw)

In dit nummer

Interview Jan van TartwijkOver de invloed van de relatie

met de docent, toetsing,

instructie en feedback op

de motivatie van leerlingen.

2

‘Zijn jullie happy?’Sonia Carrillo Manrique

gebruikt Maslows theorie

over de menselijke drijfveren

op Calvijn Groene Hart.

12

Verder aandacht voor

14 In training voor stimulerende ouder

15 De (CVO)pen aan een oud-leerling: Joost van Asten

16 Een kijkje op Comenius Krimpen

19 Column door Dirk Oosthoek

22 Interview met Aad van der Hoeven, 50 jaar muziekdocent

23 Personalia

24 Aanbod van Accent Onderwijsondersteuning

Save the date: donderdag 15 september 2016

Jaaropening CVO15

SEPTEMBER

DONDERDAG

Post

We doen het samen! Onlangs ben ik met de medewerkers ouderbetrokkenheid die in dienst

zijn bij CVO naar de Marokkaanse film ‘Al Farrouj’ (‘De Haan’) geweest,

een boeiende komedie van Abdellah Ferkous. Altijd plezierig om

collega’s af en toe buiten de schoolsetting te ontmoeten en informeel

met hen bij te praten. Op de terugweg bedacht ik wat een groot goed

het is dat de diversiteit binnen CVO groter wordt. We staan als organi-

satie middenin de samenleving, een samenleving die de afgelopen

decennia in rap tempo is veranderd.

De CVO-scholen ontwikkelen mee en proberen nieuwe antwoorden

te vinden, onder meer in het vergroten van de ouderbetrokkenheid.

Want om leerlingen – letterlijk en figuurlijk – te laten slagen, moet

het samenspel tussen school, ouder(s) en kind zo goed mogelijk zijn.

De CVO-scholen maken er dan ook steeds meer werk van om ouders

bij de school te betrekken. Bij allochtone ouders is dat lang niet altijd

gemakkelijk. Onze medewerkers ouderbetrokkenheid leveren dan

geweldig werk. Ze overbruggen taalbarrières, leren school en ouders

elkaar te begrijpen en ondersteunen mentoren.

« Onze medewerkers ouderbetrokkenheid

leveren geweldig werk. »

Calvijn zet op dit gebied inmiddels grote stappen en Melanchthon

geldt zelfs als best practice. Dit viel ook Hans van der Vlist op,

de secretaris-generaal van OCW, toen hij de zogenoemde Vader-

academie op Melanchthon Mathenesse bezocht (zie pagina 14).

Hij noemde de ‘meiden’ van de ouderbetrokkenheid zelfs de helden

van de samenleving!

Een goed samenspel tussen ouders en school kan veel problemen

voorkomen. Op het Marnix Gymnasium en Calvijn is op dit gebied

een training verzorgd. Verderop in dit blad delen enkele ouders van

aanstaande gymnasiumleerlingen hun bevindingen.

Tot slot een dankwoord aan Hans Neven, die weet dat samenwerking

de sleutel is tot succes. Hans heeft vijf jaar als rector op bevlogen

wijze en met tomeloze inzet leiding gegeven aan het Comenius College.

Hij heeft samen met de collega’s en leerlingen veel werk verricht

om Comenius weer een bloeiende scholengroep te laten worden.

Ondanks zijn pensionering verwacht ik dat we nog vaak gebruikmaken

van zijn inspirerende ideeën. Lees vooral het afscheidsinterview met

Hans op pagina 20 en 21.

Ik wens u een stralend voorjaar!

Henk H. PostVoorzitter van de raad van bestuur van

de Vereniging voor CVO te Rotterdam en omgeving

Motiverende onderwijsstromenMeer maatwerk met Honours-

programma Gymnasia,

versneld vwo, Technasium,

havo-TOP en de Business

School (vmbo).

16

Afscheid Hans NevenAls rector gaf hij vertrouwen

aan alle geledingen van het

Comenius College. De school

is weer uit het dal.

20

C VOpen Mei 2016

Van de redactie

De redactie blijft zich inspannen om relevante thema’s te kiezen voor

de nummers van CVOpen en deze op een aansprekende manier vorm

en inhoud te geven. Uit een kleinschalig lezersonderzoek in 2015

blijkt dat de eerder gekozen thema’s een schot in de roos waren.

Om die lijn voort te zetten, doen we ons voordeel met de feedback

en tips die we kregen van de lezers (achttien CVO-medewerkers

van drie vestigingen) die meededen aan het kwalitatieve onderzoek.

Zo zal er in het blad meer aandacht komen voor uitgesproken

meningen en human interest-onderwerpen.

In dit nummer staat 'Leerlingmotivatie' centraal, anders gezegd:

'Motiveren om te leren', het thema van de CVO-jaaropening in

september 2015.

We wensen je veel leesplezier!

Reageren kan op cvopen@cvo.nl

Wil je het thema van de volgende CVOpen (november 2016)

meebepalen, mail dan je tip vóór de zomervakantie naar

cvopen@cvo.nl

Thema: Motiveren om

te leren

Prof.dr. Jan van Tartwijk is hoogleraar toegepaste onderwijswetenschappen en hoofd van de universitaire lerarenopleiding in Utrecht.

« Het is zeker contraproductief

als je als docent chagrijnig

of cynisch bent. »Prof.dr. Jan van Tartwijk, onder andere expert op het gebied van orde houden in het voortgezet onderwijs.

2 C VOpen Mei 2016

3 C VOpen Mei 2016

‘Leerlingen stimuleren om meer tijd te besteden

aan de dingen die belangrijk zijn’, zo omschrijft

Jan van Tartwijk ‘motiveren om te leren’, het thema

van van dit CVOpen-nummer. Van Tartwijk is

hoogleraar toegepaste onderwijswetenschappen

aan de Universiteit Utrecht. Hij deed onderzoek

naar motivatie van leerlingen en studenten.

‘Het gaat erom dat leraren zichzelf en elkaar vragen: hoe krijg ik

de leerlingen aan het werk en hoe zorg ik ervoor dat ze in die tijd de

goede dingen doen? De essentie van leren is immers de combinatie

van dingen doen die helpen en tijd daaraan besteden. Een waarheid

als een koe …’

Scholen die erin slagen leerlingen heel ver te krijgen, ook al staan ze

in grotestadsbuurten waar leerlingen weinig kansen hebben, denken

heel goed na over onderwijs, weet Van Tartwijk uit onderzoek naar

dergelijke scholen in bijvoorbeeld Boston en Philadelphia. ‘Ze komen

uit op een gemeenschappelijke strategie voor hun klassen. Ook laten

ze leraren die het minder goed doen, niet doormodderen.’

Verschillen in cijfersVan Tartwijk laat een powerpointpresentatie zien over ‘(Het) Verschil

maken in onderwijs? Studenten, onderwijzen en leeropbrengsten’,

een van de presentaties die hij vaak op scholen verzorgt.

‘Gemiddeld zo’n 80 procent van de verschillen in schoolcijfers wordt

bepaald door studentkenmerken als achtergrond, persoonlijkheid,

begaafdheid en sekse. Van de leerlingpersoonlijkheid is de eigen-

schap ‘zorgvuldigheid’ (of vlijt – het Engelse conscientiousness)

bijna net zo belangrijk als intelligentie (IQ).

Dan blijft er gemiddeld nog 20 procent over voor de school.

Let wel, dat is gemiddeld. Heel goed of heel slecht onderwijs heeft

wel degelijk een groter effect. Het gaat er dus om vast te stellen

welke factoren dan het verschil maken.’

PaniekVerschillende factoren werken in op de motivatie van leerlingen:

de relatie met de docent, toetsing, instructie en feedback.

Toetsing van de lesstof zorgt voor externe beloning (goede cijfers),

dus extrinsieke motivatie. Intrinsieke motivatie wil zeggen dat

de leerling iets doet omdat hij of zij het leuk vindt.

Van Tartwijk legt uit dat intrinsieke motivatie volgens de self-

determination theory van de Amerikaanse psychologen Deci & Ryan

wordt beïnvloed door de mate van autonomie, competentiebeleving

en relatie (zie ook pagina 24). Deci & Ryan richten zich vaak op de

autonomie, maar Van Tartwijk vindt competentiebeleving minstens

zo belangrijk. ‘Als je leerlingen die het niet zo goed doen veel

vrijheid geeft, dan ontstaat er paniek. Dan is de autonomie niet

Interview met prof.dr. Jan van Tartwijk

‘ Goede relatie motiveert leerlingen’

»

Prof.dr. Jan van TartwijkJan van Tartwijk is naast hoogleraar educatie ook hoofd van

de lerarenopleiding van de Universiteit Utrecht (de Graduate

School of Teaching). Zelf doorliep hij de lerarenopleiding

maatschappijleer en studeerde daarnaast onderwijssociologie.

Hij was een jaar lang jongerenwerker in een Nijmeegs jongeren-

centrum waar jongeren uit een woonwagenkamp en jongeren

met een Marokkaanse achtergrond elkaar ontmoetten.

In 1993 promoveerde hij op een dissertatie over de invloed van

het non-verbale gedrag van leraren op de relatie met leerlingen

in de klas. Hij is onder andere expert op het gebied van orde

houden in het voortgezet onderwijs.

Meer informatie: www.uu.nl/medewerkers/jvantartwijk

4 C VOpen Mei 2016

meer bevorderlijk voor de motivatie. Wanneer leerlingen daaren-

tegen een goede relatie hebben met een leraar die hen positief

stimuleert, wordt hun gevoel van competentie vergroot, waardoor

ze meer ruimte kunnen krijgen om dingen te doen die ze leuk

vinden. Autonomie dus.’

Nabij én invloedrijkDe relatie met een docent – waarvoor de indrukken in de eerste

lessen de basis vormen – heeft een groot effect op de motivatie

van leerlingen, blijkt uit onderzoek. ‘Als leerlingen een docent

nabij – dat wil zeggen: aardig, vriendelijk en begripvol – vinden,

zijn ze meer geneigd om zijn of haar vak te kiezen en de lessen

leuk te vinden. Daarbij moet een docent óók sturend of leidend

kunnen zijn, in de zin dat hij of zij de leerlingen aan het handje

neemt.’ Zo’n docent heeft een tolerant-gezaghebbende stijl van

omgaan met de leerlingen. Hij of zij is nabij én invloedrijk, in

termen van het model interpersoonlijk leraarsgedrag1.

Het gaat er trouwens niet om dat docenten alleen maar aardig of

vriendelijk moeten zijn, verduidelijkt Van Tartwijk: ‘Corrigeren hoort

gewoon bij je repertoire. Maar het is zeker contraproductief als je

als docent chagrijnig of cynisch bent – “Jullie dóen het ook niet” –,

en leerlingen vernedert. De motivatie van leerlingen in je lessen is

dan laag.’

Docenttypen die ook positief uitwerken zijn: gezaghebbend, directief

en tolerant. Een negatieve invloed hebben de typen: moeizaam

dominerend, autoritair, onzeker-tolerant en onzeker-agressief.

1 Het model interpersoonlijk leraarsgedrag is ontwikkeld door Van Tartwijks collega

Theo Wubbels op basis van het werk van de Amerikaanse psycholoog Timothy

Leary (bekend van de Roos van Leary). Zie bijvoorbeeld www.112docent.nl

Geen kookboek‘Dit is wat onderzoek allemaal laat zien. Belangrijk om te weten,

maar het is geen kookboek dat in alle klassen op dezelfde manier

werkt. Het is niet zo dat je kunt zeggen: ik moet altijd aardig zijn.

Het hangt ook af van de school waar je werkt: er is verschil tussen

een vmbo op Zuid of een gymnasium in Kralingen. Er bestaat gewoon

niet ‘one cure for all pains’. Wat leraren met deze ingrediënten doen,

is hun taak als professional. Zij kennen hun leerlingen het best.’

« De kwaliteit van feedback heeft groot effect. »

Een paar dingen zijn toch wel heel duidelijk voor alle leraren,

meent de Utrechtse expert: ‘Toetsen horen erbij. Ze stimuleren

dat leerlingen aan het werk gaan, en ze zullen zich daarbij richten

op wat ze verwachten dat getoetst wordt. Het is dan belangrijk om

ervoor te zorgen dat de toets aansluit bij wat je wilt dat leerlingen

leren. En de kwaliteit van feedback heeft ook een groot effect.

Kern-ingrediënten van goede feedback zijn: feed up, feed back en

feed forward. Dat houdt in: geef aan wat het doel is, vraag waar

de prestatie staat ten opzichte van het doel, en benoem welke

stappen er te zetten zijn op weg naar het doel. Geef leerlingen

het gevoel dat ze verder kunnen.’

Wikipedia Over ICT-toepassingen in de lessen – flipping the classroom en

gamification – denkt Van Tartwijk genuanceerd. ‘De fundamentele

mechanismen in een schoolse situatie veranderen daardoor niet.

Er is een heleboel informatie op een andere manier beschikbaar

gekomen. Vroeger las je een boek of praatte iemand tegen je aan

in een les of college, nu kijk je naar sociale media, een film,

weblectures of Wikipedia. De werkvormen waarmee je je onder-

wijsdoelen realiseert, veranderen dus behoorlijk, maar niet hoe

leerlingen leren. Het is wel zo dat leerlingen sommige werkvormen

als archaïsch ervaren. Ze hebben dan het gevoel dat ze niet snel

genoeg opschieten. Bij gamified leren en Massive Online Open

Courses (MOOC’s) kunnen autonomie en competentie heel goed

worden gerealiseerd, maar is binding een voortdurend aandachts-

punt. Het gaat er dus steeds om de drie ingrediënten autonomie,

competentie en relatie slim in te bouwen in het onderwijs.’

(Nicolette van Velden en Anja de Zeeuw)

‘Geef leerlingen het gevoel dat ze verder kunnen.’

vervolg van pagina 3

Rol van oudersDat scholen investeren in de relatie met ouders van leerlingen,

juicht deze hoogleraar toe. ‘Hoe zorg je ervoor dat de ouders

de school gaan zien als een middel waardoor hun kinderen wel

degelijk iets kunnen bereiken? Als dat lukt, zullen ze hun kinderen

meer stimuleren. Thuis-, school- en straatcultuur moeten

verbonden zijn, en geen concurrerende waardesystemen worden.

Bij allochtone jongeren kunnen schoolcultuur, thuiscultuur en

straatcultuur ver van elkaar afstaan. Dan komt er een soort

concurrerende ambitie “op straat” naast de schoolambitie.’

1 5 C VOpen Mei 2016

Vijfluik-1

Marnix start met Honoursprogramma Gymnasia

‘ Hoogvliegers blijven uitdagen’

Goran Bouaziz (14), klas 3:

‘ Ik wil nog heel veel onderzoeken’

‘Ik bijt me graag vast in een moeilijke

opdracht, dan werk ik beter en geconcen-

treerder. Als het te makkelijk wordt, raak

ik snel verveeld en ongeduldig. Daarom

ben ik blij dat onze school verbredings-

projecten aanbiedt. Dit jaar heb ik daar

ook aan meegedaan. Ik heb een onderzoek

gedaan naar het richtingsgevoel van

mensen. Ik vroeg me af of dat aangeboren

is of dat je het kunt aanleren. Ik ben met

een paar basisschoolleerlingen naar

het Euromast-park gegaan en heb daar

allerlei proefjes met ze gedaan. Superleuk

vond ik dat. Zo’n Honoursprogramma dat

volgend schooljaar start is daarom vast

ook iets voor mij. Ik zie mezelf nog heel

veel onderzoeken.’

Laura Koekkoek (15), klas 4:

‘ Ik word graag uitgedaagd’

‘Ik vind het fijn om me te verdiepen in

een thema dat ik interessant vind. Daar

word ik enthousiast van, heb ik gemerkt.

In klas 2 heb ik meegedaan aan een

verbredingsproject. Je gaat dan zelf-

standig aan het werk met een onderwerp

waar je meer over wilt weten. In mijn

geval de strandbeesten van kunstenaar

Theo Jansen, levensechte bewegende

objecten. Ik moet soms wel een zetje

krijgen van docenten of van mijn ouders.

Dan vraag ik me af of ik het allemaal wel

kan, dat extra werk. Het werkt bij mij

goed als ik word uitgedaagd en mensen

hoge verwachtingen van mij hebben.

Dan ga ik er ook voor.’

‘We hebben een groep leerlingen in huis

die meer wil en aankan dan het reguliere

programma’, zegt rector Stytia de Leeuw.

‘Het is de kunst om deze leerlingen steeds

opnieuw uit te dagen, zo houden ze plezier

in leren en naar school gaan. Met het nieuwe

Honoursprogramma Gymnasia voor de boven-

bouw willen we getalenteerde leerlingen

nog meer inspireren om het hoogst haalbare

uit zichzelf te halen.’

Het Marnix doet nu al veel om hoogvliegers

gemotiveerd te houden. Leerlingen krijgen

verrijkings- en verdiepingsopdrachten bij alle

vakken; ze kunnen internationale certificaten

halen bij de moderne talen en Spaans of

Chinees leren. Daarnaast heeft het categorale

gymnasium verschillende uitwisselings-

programma’s met de universiteiten van

Leiden, Rotterdam en Delft (Pre-University

College, Junior Med School en Junior TU

Delft). Ook is de school eerder gestart met

het Junior Honoursprogramma voor de onder-

bouw. Op basis van de tests van het Centrum

voor Begaafdheidsonderzoek werken

leerlingen hierbij aan een eigen verbredings-

project.

Leerlingen aan het roer ‘Met het nieuwe Honoursprogramma Gymnasia

voor de bovenbouw bundelen we alle initiatie-

ven en gaan we nog een stap verder’, vertelt

Stytia. ‘Het programma is in de aanpak modern

en vernieuwend. Het gaat uit van maximale

keuzevrijheid en autonomie van de leerling.’

Leerlingen kiezen zelf een onderwerp of

project en gaan daarmee zelfstandig aan

het werk. Ze formuleren zelf hun opdracht

of onderzoeksvraag, maken een opzet, voeren

deze uit, formuleren de resultaten, trekken

zelf conclusies et cetera.

Leerlingen kunnen kiezen uit het bestaande

aanbod aan extra activiteiten van de school;

activiteiten organiseren binnen de school

(debat, toneel, muziek, schoolkrant et cetera).

Ze mogen ook een eigen onderwerp of project

aandragen, zoals een stage in het buitenland

of een onderzoek naar een specifiek interesse-

gebied. Speciaal voor dit programma zijn er

docenten getraind die optreden als coach en

leerlingen stimuleren steeds zelf met ideeën

en oplossingen te komen. Per leerjaar besteedt

de leerling minimaal 100 uur aan het pro-

gramma. Niet het doel van de opdracht, maar

de ontwikkeling van de leerling is leidend.

Scoren op acht competenties Tijdens het traject oefent de leerling met acht

competenties (ontwikkellijnen): onderzoeken,

kennis vergaren, denken, creëren, communice-

ren, samenwerken, reflecteren en projectkeuze.

De beschreven competenties zijn opgebouwd

uit vijf niveaus, van ‘startend’ tot ‘buiten-

gewoon’. De leerling moet deze competenties

in leerjaar 6 allemaal op minimaal niveau 3

beheersen en drie competenties op mini-

maal niveau 4. Als een leerling het Honours-

programma Gymnasia goed afrondt, dan slaagt

hij of zij ‘met honours’ voor het gymnasium.

‘Leerlingen leggen hiermee een basis voor

wetenschappelijk denken en handelen’, zegt

Stytia, ‘waardoor ze het ook in het vervolg-

onderwijs ver kunnen schoppen, en de aan-

sluiting op de universiteit makkelijker verloopt.’

Het Honoursprogramma Gymnasia (HPG) is een

landelijk door het ministerie van OCW erkend

initiatief van de Stichting Het Zelfstandig Gymnasium.

Meer informatie op www.gymnasia.nl

[De Nieuwe Lijn]

Het Marnix Gymnasium begint komend schooljaar met het landelijk erkende Honours-

programma van de Gymnasia (HPG). Extra begaafde leerlingen kunnen daarmee vanaf klas 4

zelfstandig een eigen onderwerp onderzoeken of talent ontwikkelen, naast het reguliere

programma. Keuzevrijheid en autonomie van leerlingen staan hierbij voorop.

Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen

2 6 C VOpen Mei 2016

Pre-gymnasiumDe school bedient de snelste en slimste

kinderen uit Rotterdam en omgeving

overigens al voordat ze naar klas 1 gaan.

Basisschoolleerlingen uit groep 8 kunnen

elke donderdag meedoen aan pre-gymnasium-

lessen op het Gymnasium Calvinum.

De kinderen volgen lessen in bijvoorbeeld

ruimtevaarttechniek en robotica en maken

kennis met de klassieke talen. ‘Dat passende

aanbod voor hoogvliegers is niet alleen mooi,

maar ook broodnodig’, zegt Linda. Hoe nodig

blijkt uit de reacties die zij en haar collega’s

krijgen van ouders en leerlingen. ‘Ik heb

regelmatig huilende ouders aan de telefoon’,

vertelt ze. Ze huilen van blijdschap omdat hun

kind bij ons voor het eerst met plezier naar

school gaat. Veel leerlingen zeggen zelf ook

vaak dat ze hier eindelijk het gevoel hebben

op de juiste plek te zitten. Die vele positieve

reacties zijn voor ons het bewijs dat we met

onze versnelde programma’s op de juiste

weg zitten.’

Overigens kunnen niet alleen leerlingen

uit de Masterclass vakken versnellen.

Ook leerlingen uit de reguliere gymnasium-

klassen die uitblinken in een of meerdere

vakken krijgen die vrijheid.

Modulair onderwijs Voor de organisatie van de school en het onder-

wijs verandert er met de invoering van het

versnelde vwo niet zo veel, volgens studie-

coördinator Chris. ‘De structuur van modulair

onderwijs hebben we al gelegd. Docenten zijn

er inmiddels aan gewend dat ze binnen hun

Gymnasium Calvinum, onderdeel van Calvijn

Vreewijk, is een van de vierentwintig scholen

in Nederland die vanaf komend schooljaar

versneld vwo mogen aanbieden aan begaafde

leerlingen. Ook het Marnix Gymnasium

behoort tot deze groep waaraan het ministerie

van Onderwijs ontheffing heeft verleend.

‘We zijn heel blij met deze toekenning, omdat

het ons nog meer ruimte biedt om toptalenten

te stimuleren’, zegt Linda Waals, onderwijs-

teamleider van de gymnasiumafdeling.

Masterclass Het versnelde vwo sluit goed aan bij het

profiel van de school. In 2012-2013 is Calvijn

Vreewijk gestart met een Masterclass voor

begaafde en hoogbegaafde gymnasium-

leerlingen. In deze klas volgen de leerlingen

nu al allemaal versnelde routes voor een

of meer vakken van hun keuze.

‘Als leerlingen bepaalde delen van vakken al

onder de knie hebben, dan vinden wij het niet

nodig dat ze daar nog eens lessen voor volgen.

Dat is jammer van hun tijd en energie en

bovendien funest voor de motivatie’, zegt

Chris van den Berg, studiecoördinator van

de onderbouw van het gymnasium. ‘Bij ons

gebruiken ze de vrijgekomen ruimte voor

vakken waar ze wat meer oefening voor nodig

hebben, voor verbredings- en verdiepings-

opdrachten of voor bijzondere projecten.

Dat werkt veel efficiënter en uitdagender.

Voor alle leerlingen van de Masterclass

stippelen we een individuele leerroute uit

per vak, één die zo goed mogelijk aansluit

bij hun niveau.’

Versneld vwo op Gymnasium Calvinum

‘ Persoonlijke leerroutes voor toptalent broodnodig’

Leerlingen van het Gymnasium Calvinum kunnen vanaf komend schooljaar hun vwo-opleiding

versneld afronden, in vijf in plaats van de gebruikelijke zes jaar. Zo biedt de school haar

leerlingen nog meer uitdaging. Het Calvinum maakte al eerder werk van versnelde leer-

routes en heeft er goede ervaringen mee.

Vijfluik-2Barbara Crisóstomo Mendes Monteiro (15), klas 3:

‘ Ik krijg ruimte om nieuwe dingen te leren’

‘Ik loop flink voor met Engels en volg

het Cambridge-programma, daarom krijg

ik vrijstelling voor veel reguliere lessen

Engels. Ook volg ik maar één uur Duits

per week in plaats van twee. Ik gebruik

die vrije ruimte om zelf Engelse les te

geven aan een groepje eersteklassers.

Dat vind ik erg leuk om te doen, en ik

leer er weer nieuwe dingen, zoals leiding

geven aan een groep. Ik vind het fijn dat

onze school zo goed rekening houdt met

de individuele talenten van alle leerlingen.’

Job Naaijer (13), klas 1 (Masterclass):

‘ Nu hoef ik me niet te vervelen’

‘Ik volg het eerste jaar van de Masterclass.

Mijn mentor heeft voorgesteld om een

heel jaar te versnellen. Maar dat wilde ik

niet, want ik heb het juist zo naar m’n zin

in mijn klas. Je kunt ook gewoon voor

een aantal vakken versnellen. Dat doe ik

nu dus. Voor scheikunde volg ik lessen

van het derde leerjaar. Daarnaast loop ik

vooruit op het programma bij wiskunde,

Engels en Frans. Zo blijft het interessant

en verveel ik me tenminste niet. Het zorgt

ervoor dat ik met plezier naar school ga

en goed in mijn vel zit.’

Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen

7 C VOpen Mei 2016

groepen te maken krijgen met verschillende

niveaus en leersnelheden. De leerlingen die

komend schooljaar bij ons binnenkomen in

de Masterclass en alle leerstof in vijf jaar

kunnen afronden, kunnen we nu ook belonen

met een diploma. En redden ze het niet, dan

mogen ze tijdens het traject altijd terugkeren

naar het reguliere programma.’

[De Nieuwe Lijn]

Zelfstandig Zuider Gymnasium Het Gymnasium Calvinum gaat vanaf

1 augustus verder als zelfstandige Calvijn-

school onder de naam Zuider Gymnasium.

Op termijn verhuist de school naar het

Poortgebouw van het Zuiderziekenhuis.

Dit pand wordt eerst verbouwd. Linda Waals

wordt directeur van het nieuwe categorale

gymnasium (zie ook pagina 23).

Pre-gymnasiumleerlingen krijgen muziekles (boven), ze beelden planeten uit met hun armen (midden), en doen een weerbaarheidstraining (onder).

Timo Westerdijk (15), klas 4 (Masterclass):

‘ Het wordt nu gelukkig moeilijker’

‘Ik heb de tweede klas overgeslagen.

Dat was voor mij best makkelijk te doen.

Dat nieuwe versnelde vwo, waar onze

school volgend jaar mee begint, zou dus

ook wel bij mij passen. Ik merk goed dat

het nu moeilijker wordt in de vierde klas.

Eerder ging het me allemaal makkelijk

af, maar het afgelopen jaar heb ik goed

moeten oefenen met leren leren. Dat was

nieuw voor mij. Ik moet er nu echt wel

mijn best voor doen, gelukkig.’

3 8 C VOpen Mei 2016

Vijfluik-3

Melanchthon Bergschenhoek biedt leerlingen levensechte opdrachten

Melanchthon Bergschenhoek profileert zich met het Technasium. Bij het vak Onderzoek en

Ontwerpen gaan leerlingen aan de slag met levensechte opdrachten van bestaande bedrijven.

‘Het stimuleert de nieuwsgierigheid en vindingrijkheid van leerlingen en dat werkt’, zegt

technator Mark van der Ende.

‘Leerlingen werken bij dit vak aan reële

opdrachten uit het bedrijfsleven die ze in

teams van vier klasgenoten uitvoeren’,

vertelt Mark. ‘Ze doen onderzoek, ontwerpen

en lossen lastige vraagstukken samen op.

Leerlingen uit de bovenbouw hebben onder

meer een ontwerp gemaakt voor een nieuwe

aankomsthal van Rotterdam The Hague

Airport. Leerlingen uit de onderbouw maakten

bijvoorbeeld een plan voor de aanpassing

van het apen- en leeuwenverblijf van

Diergaarde Blijdorp.’

‘De meeste opdrachtgevers doen ook echt

wat met de ideeën van onze leerlingen’,

vervolgt de technator. ‘Dat motiveert hen

natuurlijk enorm om hun best te doen.

Zo zien we in Diergaarde Blijdorp bijvoorbeeld

een glazen tunnel terug die onze leerlingen

hebben bedacht voor het apenverblijf. En bij

het nieuwe leeuwenverblijf kunnen bezoekers

nu een timelapse-film bekijken waarin het

dagritme van een leeuw is gecomprimeerd.’

TalentontwikkelingZes jaar geleden startten Mark van der Ende

en collega Rembert Slotema met het techna-

sium op Melanchthon Bergschenhoek.

‘Hiermee kunnen we ons als school profileren

en ons onderwijs aantrekkelijker maken’, zegt

Mark. ‘Daarnaast zorgt het ervoor dat technisch

talent komt bovendrijven en wordt ontwikkeld.

Dit vak stimuleert de nieuwsgierigheid en

vindingrijkheid van jongeren, getuige de vele

verrassende plannen en ontwerpen die we

al voorbij hebben zien komen.

‘Kijk, dit moet je zien. Met deze slimme

lantaarn hebben leerlingen uit klas 2 onlangs

de derde prijs gewonnen van de regionale

wedstrijd van de Technasium Top Award.

Geweldig toch?’, zegt Mark van der Ende

trots. Hij haalt de vier leerlingen erbij die de

zogenoemde ‘plantaarn’ hebben ontworpen

en een prototype in miniatuurformaat hebben

gebouwd.

De opdracht was om een milieuvriendelijk

lichtconcept voor een publieke ruimte te

ontwerpen, op verzoek van het Innovatie-

platform Openbare Verlichting. ‘De groene

lantaarn heeft de vorm van een grote plant

en werkt op zonnecellen’, licht Meike de Graaf

(14) toe. ‘De ingebouwde sensoren zorgen

ervoor dat de lichten ’s avonds feller gaan

schijnen als er mensen voorbijkomen, en

dimmen als ze weer weg zijn. Onze gemeente

Lansingerland wil het park De Leeuwenkuil

herinrichten. Deze plantaarn past daar heel

mooi in.’

ExamenvakVanaf klas 1 kunnen havo-, atheneum- en

gymnasiumleerlingen van Melanchthon

Bergschenhoek meedoen aan het Technasium-

vak Onderzoek en Ontwerpen. Als ze na klas 1

met het vak willen doorgaan, doen ze dat in

ieder geval nog twee leerjaren. Na klas 3

kunnen leerlingen het kiezen voor hun vakken-

pakket en er in het laatste jaar examen in doen.

In de onderbouw worden leerlingen intensief

begeleid, in de bovenbouw werken leerlingen

meer zelfstandig aan diverse keuzeprojecten

en aan de meesterproef in het examenjaar.

‘ Technasium stimuleert vindingrijkheid van leerlingen’

Steven Pronk (13), klas 2:

‘ Ik ga weer met plezier naar school’

‘Vorig jaar zat ik in de eerste klas van

het gymnasium, maar dat was iets te

moeilijk voor mij. Met mijn motivatie ging

het toen snel bergafwaarts. Nu zit ik in

havo-2 en heb ik Onderzoek en Ontwerpen

erbij gekozen. Ik ga weer met plezier naar

school. We werken aan het ontwerp van

een drie-generatiewoning, een opdracht

van Woningbouwvereniging 3B Wonen.

Ik denk dat ik architect wil worden, dus ik

vind dit een echt mooie opdracht. Je leert

belangrijke dingen. We doen een locatie-

analyse, onderzoeken het programma van

eisen, maken een ontwerp, een maquette

en we houden de planning goed in de

gaten. Als het zo leuk blijft, kies ik Onder-

zoek en Ontwerpen zeker als examenvak.’

Tjitske Jurgens (13), klas 2:

‘ Samen kom je tot de mooiste ontwerpen’

‘Ik ben niet heel technisch, maar wél

creatief en goed in ideeën bedenken.

Dat is ook heel belangrijk bij Onderzoek

en Ontwerpen. Ik vind het een interessant

vak, en erg leuk dat je het op onze school

als ‘extra’ kunt kiezen. Bij Onderzoek

en Ontwerpen leer je hoe je een idee in

stappen kunt uitvoeren. Goed samen-

werken is hierbij belangrijk, heb ik

gemerkt. Daar hangt veel vanaf, net als in

het echte leven. Als iedereen zijn best doet,

kom je samen tot de mooiste ontwerpen.

Het is het leukst als het bedrijf waarvoor

je een ontwerp maakt ook echt iets met je

idee doet. Dan ben je wel trots natuurlijk.’

Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen

9 C VOpen Mei 2016

Of onze leerlingen ook voor een technische

vervolgopleiding zullen kiezen kunnen we nog

niet zeggen. De eerste lichting doet pas dit

schooljaar examen.’

Voor het vak Onderzoek en Ontwerpen werkt

Melanchthon nauw samen met drie andere

scholen in de regio die ook technasiumonder-

wijs aanbieden: het Christelijk Lyceum Delft,

Northgo College in Noordwijk en ISW in

Naaldwijk. De scholen delen ervaringen en

ondersteunen elkaar. Ze leggen ook gezamen-

lijk contact met het regionale bedrijfsleven en

het hoger onderwijs.

[De Nieuwe Lijn]

Daan Butte (16), klas 4:

‘ Hier ontdek ik of ik talent heb voor techniek’

’Op de basisschool had ik al interesse

voor techniek, daarom heb ik bewust

gekozen voor een school met een

technasium. Hier kan ik ontdekken of ik

er ook echt talent voor heb. Als je verder

gaat met Onderzoek en Ontwerpen in de

bovenbouw wordt het vak wel moeilijker,

merk ik. Dan moet je ook zelf op zoek

naar opdrachtgevers. Onlangs heb ik

met een paar klasgenoten de eigenaar

van een paintball-hal benaderd, om te

vragen of wij een plan mogen maken

voor het pimpen van zijn hal. Hij stond

daarvoor open, heel leuk. Begin dit jaar

zijn we ook op excursie geweest naar

de ‘dode kamer’ (echo-vrij) en de nagalm-

kamer van de TU Delft, voor een akoestiek-

onderzoek. Razend interessant.’

Technasiumleerlingen ontwerpen een huis en maken een maquette op basis van hun ontwerp.

4 10 C VOpen Mei 2016

Nieuwe leerroute voor leerlingen PENTA Hoogvliet

waardoor er veel ruimte is voor verdieping,

oefening en extra uitleg. Om de vijf weken doen

leerlingen per vak een schoolexamentoets.

‘Dat zorgt ervoor dat ze vanaf dag één op

scherp staan’, zegt Michiel. En in zowel havo-4

als havo-5 sluiten leerlingen in mei de

betreffende vakken af met het landelijke

eindexamen. De school ontwikkelt de nieuwe

experimentele havo-leerroute in samen-

werking met Vavo Rijnmond. Door gebruik te

maken van de regelgeving van het vavo kan

PENTA Hoogvliet op bovengenoemde manier

het lesprogramma inrichten.

Leren in de praktijk Er is veel ruimte voor leren in de praktijk op de

havo-TOP. Het eerste half jaar van de opleiding

lopen leerlingen een dag in de week stage bij

een bedrijf. ‘Zo laten we leerlingen direct

ervaren dat ze de kennis en vaardigheden

die ze bij ons opdoen ook echt goed kunnen

gebruiken’, zegt Michiel. De stage-ervaring

koppelen leerlingen vervolgens aan hun

profielwerkstuk. Voor het vak maatschappijleer

gaan ze eveneens op pad. Leerlingen bezoeken

maatschappelijke instellingen, waaronder de

Tweede Kamer, een rechtbank, gevangenis,

kerk of een moskee. ‘Leerlingen moeten er

hard voor werken om de opleiding in twee jaar

met succes af te ronden. We verwachten inzet,

eigen verantwoordelijkheid en initiatief.

Van ons mogen leerlingen verwachten dat

we hen waar nodig helpen’, zegt Klaas.

‘Onder die voorwaarden gaan we er vervolgens

met elkaar keihard tegenaan.’

[De Nieuwe Lijn]

‘Opstromers uit mavo-4, zittenblijvers uit

havo-4 of leerlingen die zich niet thuis voelen

op het mbo, die melden zich bij ons aan voor

deze nieuwe leerroute’, zegt Klaas. ‘Voor veel

van deze leerlingen is de reguliere havo te

schools, de opleiding biedt hun te weinig

concreet toekomstperspectief of het tempo ligt

soms net iets te hoog. Leerlingen die er wel

aan beginnen, komen er vaak na de tweede

toetsweek pas achter dat ze veel te laat zijn

gestart met werken. En dan denken sommigen

“die havo ga ik toch niet meer halen” en

verliezen zo hun motivatie.’

‘Dat noemen wij verspilling van talent’, vult

Michiel Tange, teamleider van de havo-TOP,

aan. ‘Voor veel van deze jongeren geldt dat ze

het havo-niveau wel degelijk aankunnen als ze

net wat meer persoonlijke begeleiding krijgen.

En dat bieden we op de havo-TOP. Naast extra

begeleidingsuren kiezen we voor kleinschalig-

heid, een heel overzichtelijk lesprogramma en

kennismaking met de beroepspraktijk.’

Vanaf dag één op scherp De eerste lichting van de havo-TOP in Hoog-

vliet bestaat uit één klas van 25 leerlingen

en biedt uitsluitend het profiel Economie en

Maatschappij. Het onderwijsprogramma is

‘opgeknipt’ in twee delen. In havo-4 staat

de helft van het totale aantal vakken op het

programma: Engels, economie, wiskunde-A,

rekenen en maatschappijleer. In havo-5 volgt

de rest: Nederlands, geschiedenis en twee van

de drie keuzevakken: Duits, aardrijkskunde en

management en organisatie (M&O). Per vak

volgen leerlingen wekelijks twee blokken van

150 minuten en twee begeleidingsuren,

‘ Er keihard tegenaan op de havo-TOP’

Jochem Verheij (17), klas 4:

‘ Met de havo-TOP kom ik zeker vooruit’

‘Omdat ik nog niet weet welk beroep ik

wil, heb ik voor de havo-TOP gekozen.

Zo doe ik iets nuttigs in de tussentijd.

Met een diploma van deze opleiding kom

ik zeker vooruit. Dat idee motiveert mij

het meest. En ik denk dat de opleiding

beter bij mij past dan de gewone havo.

Ik ben een paar jaar geleden al van havo-2

naar mavo-2 teruggegaan. Ik heb een

mavo-diploma gehaald en heb toen voor

mbo Sport en Bewegen gekozen, maar

dat bleek niks voor mij. Ik heb last van

concentratieproblemen, en ik vond het veel

te druk op zo’n grote school. De havo-TOP

werkt beter voor mij: een kleine groep,

enkele vakken per leerjaar en voldoende

begeleidingsuren.’

Noah Muis (16), klas 4:

‘ Je kunt niet achterover leunen’

‘Als je aan de havo-TOP begint, moet je

dat sowieso echt wel willen. Het tempo

ligt best hoog, vind ik. Je kunt niet even

achterover leunen. Dat werkt voor de

meeste leerlingen goed, die stok achter

de deur. Voor mij wel tenminste. Ik wil

gewoon de havo halen, dat is mijn drive.

Daarna zie ik wel verder. De sfeer op

deze school spreekt me aan. De leraren

behandelen je op een volwassen manier.

Maar ze verwachten ook dat je je volwassen

gedraagt, zelf verantwoordelijkheid neemt

en zo. De stage in het eerste jaar vind ik

leuk. Ik ga een dag in de week naar een

handelsbedrijf in groente en fruit. Ik neem

orders aan, heb contact met klanten.

Daar leer je ook veel van.’

Vijfluik-4 Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen

Voor leerlingen die op een reguliere havo niet optimaal tot hun recht komen, maar wel

het niveau aankunnen, is PENTA Business School Hoogvliet per 1 augustus 2015 begonnen

met een havo-TOP. ‘Met deze nieuwe leerroute kunnen we jongeren in de bovenbouw beter

motiveren om ervoor te gaan’, zegt Klaas Alkema, directeur van PENTA college CSG Hoogvliet.

5 11 C VOpen Mei 2016

Farel Business School focust op talentontwikkeling

Het Farelcollege startte drie jaar geleden als een van de eerste vmbo-scholen

in Nederland met de Business School voor leerlingen van vmbo-basis en

-kader. Leerlingen maken al vanaf klas 1 kennis met de beroepspraktijk

en het ondernemerschap, zodat ze snel ontdekken waar hun talenten liggen.

starten, zoals goed kunnen communiceren en

verantwoordelijkheid nemen. Verder is er aan-

dacht voor 21st century skills als presenteren

en omgaan met sociale media. In klas 2 maken

de leerlingen een keuze voor een van de drie

talenten.

Praktijk is weerbarstig ‘We waren in 2011-2012 de eerste vmbo-school

in Nederland met een Business School-certifi-

caat van de VECON (Vereniging van leraren in

de economische/maatschappelijke vakken).

Natuurlijk zijn we daar trots op’, zegt Peter.

‘Heel wat leerlingen hebben hier intussen

een diploma behaald, en zijn succesvol door-

gestroomd naar het mbo en sommigen zelfs

naar het hbo.’ Al is de Business School niet dé

ultieme oplossing voor alle vmbo-leerlingen,

erkent Peter. ‘Onze ambities zijn hoog, maar

de praktijk is vaak weerbarstig. Er zijn er altijd

een paar die moeilijk vooruit te branden zijn.

Vaak liggen daar andere problemen aan ten

grondslag, problemen thuis bijvoorbeeld.

Onze klassen zijn toch een spiegel van de

maatschappij.’

Tegen het lichtDe komende tijd gaat het Farel het onderwijs-

model kritisch tegen het licht houden en fine-

tunen. Peter: ‘We zijn drie jaar geleden ook wel

snel gestart met de Business School, daarvoor

steek ik de hand in eigen boezem. Nu moeten

we onderzoeken hoe we ambities en praktijk

beter op elkaar laten aansluiten. Overeind blijft

dat al onze leerlingen het verdienen dat we hen

optimaal stimuleren en ondersteunen. Als we

hen hier “vleugels” geven, hebben ze daar hun

hele verdere leven profijt van.’

[De Nieuwe Lijn]

‘Vmbo-leerlingen leren doorgaans het beste

als ze ergens het nut van inzien’, zegt rector

Peter Meij. ‘Engels leren omdat het een mooie

taal is, bijvoorbeeld, komt maar bij weinig

leerlingen op. Maar als ze horen dat het

beheersen van de Engelse taal erg belangrijk

is voor het vakgebied of de vervolgopleiding

van hun keuze, dan zijn ze er ineens wel

voor te porren om het internationaal erkend

Anglia-certificaat te behalen. Onze school

biedt kader-leerlingen die kans.’

Precies om bovenstaande reden richt de

Business School zich op het zo vroeg mogelijk

ontdekken en ontwikkelen van talenten.

Peter: ‘Als onze leerlingen weten wat ze

willen en waarvoor ze werken, zijn ze veel

beter te motiveren. En zo kunnen we eruit

halen wat erin zit.’

Keuzevakken Om hun talenten te ontdekken en te ontwik-

kelen, volgen leerlingen vanaf klas 1 twee uur

per week de talentvakken in carrouselvorm:

Horeca & Dienstverlening, Sport & (Multi-)

media of Vormgeving & Ondernemen.

Leerlingen maken bij deze vakken kennis

met diverse beroepen. Ze gaan op bezoek

bij bedrijven, de school vraagt ondernemers

uit de buurt een gastcollege te geven en

leerlingen gaan op snuffelstage, bijvoorbeeld

bij een fitnessclub of een schoonheidssalon.

Daarnaast oefenen ze met competenties

die nodig zijn om een eigen onderneming te

‘Onze ambities zijn hoog’

Giovanna Duarte de Souza Paula (15), klas 4:

‘ Ik wil verder in de commercie’

‘Ik zit nu in de vierde klas van de Farel

Business School en heb veel geleerd

op deze opleiding, meer dan ik op een

gewone vmbo-school zou leren, denk ik.

Over hoe het bedrijfsleven werkt, en wat

je moet doen en kunnen om ondernemer

te worden. Je moet je communicatie en

marketing goed op orde hebben bijvoor-

beeld. Als je iets leert waar je écht wat

aan hebt, ben je gemotiveerder. Ik wel,

tenminste. Een eigen bedrijf wil ik niet,

maar iets doen in de business zie ik wel

zitten. Volgend schooljaar ga ik naar het

Da Vinci College in Dordrecht, een mbo.

Ik wil verder in de commercie. Richting

internationale handel, marketing &

communicatie of accountmanagement.’

Mario Komljenovi (15), klas 4:

‘ Hier zit ik op mijn plek’

‘Werken met cijfers vind ik het meest

interessant en daar ben ik ook goed in.

Dus op de Farel Business School zit ik

wel op mijn plek. De horeca en dienst-

verlening in of een eigen bedrijf beginnen,

dat is wat ik wil. Eigen baas zijn lijkt me

wel wat. Dat geeft veel vrijheid en dan

kun je alles zelf bepalen. Om te slagen

moet je wel met een goed product komen,

heb ik geleerd, iets wat mensen graag

willen en wat nog niet iedereen verkoopt.

Ik vind het meestal wel oké om naar

school te gaan, dan kun je lekker je

vrienden zien, ja toch? Al baal ik wel van

de vrijdagmiddag. Dan zijn we pas om

half vijf uit.’

Vijfluik-5 Motiverende nieuwe onderwijsstromen op CVO-scholen

Zodra duidelijk werd dat dit CVOpen-nummer

over het thema ‘motivatie’ zou gaan, zocht

Sonia Carrillo Manrique contact met de redactie.

Sonia, docent Europese en Internationale

Oriëntatie (EIO) en International Baccalaureate

(IB) en coördinator tweetalig onderwijs op

Calvijn Groene Hart, wil graag iets vertellen over

het motiveren van leerlingen. Haar inhoudelijke

kapstok is de behoeftenpiramide van Maslow.

De ideeën van de Amerikaanse psycholoog Maslow zijn in veel vak-

gebieden doorgedrongen. Ze laten zich in enkele zinnen samenvatten.

Maslow in een notendop Halverwege de vorige eeuw ontwikkelde Maslow een theorie over de

drijfveren van mensen. Hij stelde dat elk mens gedreven wordt door

het bevredigen van behoeften. Hij onderscheidt vijf typen: biologische

behoeften (zoals voedsel en onderdak), behoefte aan lichamelijke

veiligheid, sociale behoeften (erbij horen, liefde, saamhorigheid),

behoefte aan erkenning en behoefte aan zelfontplooiing.

Omdat er sprake is van een hiërarchie in al die behoeften visualiseert

Maslow zijn theorie met een piramide. Onderaan staan de biologische

behoeften die mensen altijd als eerste bevredigen. De behoefte aan

zelfontplooiing vormt het topje van de behoeftenpiramide. Daaraan

komt een mens pas toe als aan alle andere behoeften is voldaan.

« Ook iedere leerling

wil zichzelf

ontplooien. »Sonia Carrillo Manrique, docente en coördinator tweetalig onderwijs

Leerlingen motiveren? Focus op hun behoeften!

Interview met Sonia Carrillo Manrique

Sonia Carrillo Manrique is docente Europese en Internationale Oriëntatie (EIO) en coördinator tweetalig onderwijs op Calvijn Groene Hart.

12 C VOpen Mei 2016

13 C VOpen Mei 2016

Inspelen op behoeften‘Ieder mens – en dus ook iedere leerling – wil uiteindelijk zichzelf

ontplooien. Iemand die zichzelf ontplooit, voelt zich compleet en

rijk, is creatief, durft fouten te maken, en beschikt over een groot

moreel besef en rechtvaardigheidsgevoel. Dat is dus precies wat

we als onderwijs willen!’, zegt een gedreven Sonia Carrillo.

De hamvraag is natuurlijk hoe je de zelfontplooiing van leerlingen

kunt bevorderen. Sonia: ‘Het is de kunst om voortdurend oog te

hebben voor de behoeften van elke leerling. Dus: wat heeft deze

leerling op dit moment van mij nodig? Zodra je dat weet, kun je

daarop inspelen. Dat motiveert de leerling en versterkt de band

tussen docent en leerling.’

Behoeften zijn trouwens niet alleen individueel bepaald. Ook sociaal-

economische omstandigheden spelen een rol. ‘Het maakt veel uit in

welke wijk een school staat. Door financiële problemen in de thuis-

situatie of huiselijk geweld wordt aan een aantal basale behoeften

niet voldaan. Een kind dat in zo’n situatie opgroeit, voelt misschien

helemaal niet de behoefte aan saamhorigheid of erkenning.

De overdrachtelijke beklimming van Maslows piramide is voor

deze leerling misschien wel een ver-van-zijn-bedshow.’

PraktijkvoorbeeldenBinnen Calvijn Groene Hart combineert Sonia een aantal coördine-

rende taken met lesgeven. Aan de hand van voorbeelden legt ze uit

hoe ze Maslows uitgangspunten in de klas toepast.

Neem bijvoorbeeld de biologische behoeften. Als een leerling

een lage bloedsuikerspiegel heeft, kan hij zich niet concentreren.

‘Daar heeft niemand wat aan. Een leerling die trek heeft, mag van

mij dus snel even iets eten op het leerplein.’

« Aan opgestoken handen zien of leerlingen happy zijn. »

En dan de sociale behoeften. Aan het begin van de les vraagt Sonia

regelmatig of de leerlingen happy zijn. ‘Iedereen steekt zijn hand op.

Met een oneven aantal vingers kan een leerling aangeven dat er iets

aan de hand is. Klasgenootjes zien dat niet, maar ik wel en ik kan

daar passend op reageren.’

Sterkte-zwakteanalyseAls Sonia het over de behoefte aan erkenning heeft, memoreert

ze een voorbeeld van een jongen die altijd direct na de grote pauze

naar de wc wilde. ‘Een typische probleemveroorzaker’, was haar

eerste gedachte. Totdat ze de kwestie met de jongen besprak.

In de pauze durfde hij niet naar de wc uit angst zijn positie in

de groep te verliezen. ‘Die ervaring vergeet ik nooit. Het heeft me

ervan doordrongen dat je je altijd moet verdiepen in de drijfveren

en motivatie van je leerlingen.’

Sonia is erop gebrand dat leerlingen zich capabel voelen en

onderdeel weten van de groep. ‘Ik benut elke mogelijkheid om het

positieve te onderstrepen. Negatief gedrag negeer ik. In een van

mijn klassen hebben alle leerlingen onlangs een sterkte-zwakte-

analyse van zichzelf gemaakt. Op basis hiervan heb ik groepjes

samengesteld van leerlingen die complementair zijn. Zo ervaren

zij dat ieders talent telt.’

Er zijn ook zaken waarop Sonia zelf geen directe invloed heeft,

maar die ze wel belangrijk vindt. Bijvoorbeeld de conciërges.

‘Zij worden vaak voor lief genomen, maar hun bijdrage aan de veilig-

heid is cruciaal.’ Ook de kantine is van betekenis. Sonia zou het

toejuichen als het aanbod gezonder wordt. ‘Daarmee laten we zien:

jij bent belangrijk voor ons, we zorgen goed voor je.’

Bouwen aan gezamenlijk repertoireSonia is ervan overtuigd dat elke docent tegemoet probeert te

komen aan de behoeften van leerlingen. Vaak gebeurt dat echter

onbewust. In haar eigen team heeft ze Maslows behoeftenpiramide

inmiddels een eerste keer besproken. ‘Ik wil heel graag weten hoe

docenten hierover denken. Niet alleen op mijn locatie, maar ook

op andere CVO-scholen. Als het aan mij ligt, gaan we met elkaar

een repertoire ontwikkelen hoe we bewust kunnen inspelen op

de behoeften van leerlingen. Elk kind verdient dat!’

[Karin van Breugel]

Een voorzet voor de klas

Primaire behoeften

- Help leerlingen te focussen en rust te vinden

(doe bijvoorbeeld korte aandachtsoefeningen).

- Besteed aandacht aan de inrichting van je lokaal.

- Draai af en toe zachte instrumentale muziek.

Behoefte aan veiligheid

- Zet een doos dicht bij de deur in je lokaal, waarin leerlingen

letterlijk een papiertje met hun zorgen kunnen deponeren.

- Laat leerlingen voelen dat ze de moeite waard zijn.

- Geef complimenten, bekrachtig gewenst gedrag en negeer

ongewenst gedrag.

Sociale behoeften

- Investeer in groepsgevoel (bijvoorbeeld in de vorm van

een groepsblog of samenwerkingsvormen).

- Vier de momenten die het groepsgevoel versterken.

- Onderneem af en toe iets met de hele klas.

Behoefte aan erkenning

- Organiseer een expertdag, waarin leerlingen hun talenten tonen.

- Toon respect en compassie.

- Bespreek eventuele frustraties.

Behoefte aan zelfverwezenlijking

- Stimuleer zelfreflectie. Laat leerlingen ontdekken dat hun

acties, gedachten en gevoelens hun leven beïnvloeden.

- Prikkel leerlingen om na te denken over doelen in hun leven,

hun bijdrage aan de maatschappij en het leven van anderen.

Vrij naar de Amerikaanse wetenschapper Lori Desautels.

Bron: Desauters blog: www.edutopia.org > blog desautels > 6 februari 2014

14 C VOpen Mei 2016

In training voor stimulerende ouder

Rotterdamse gymnasia helpen niet alleen groep 8-leerlingen met de talenten-

klas, maar trainen ook de ouders zodat die hun kinderen kunnen ondersteunen

en begeleiden. Deze training is een succes, vertellen trainster Stieneke Baas

en twee ouders. De oudertrainingen worden georganiseerd door Sezer voor

Diversiteit. De gemeente Rotterdam subsidieert ze.

De talentenklassen voor de vier Rotterdamse gymnasia zijn

inmiddels het derde jaar ingegaan. Groep 8-leerlingen die daarvoor

uitgenodigd worden krijgen tussen september en juni dertig keer

één middag per week extra lessen in taal en cultuur op één van

de gymnasia. Daardoor kunnen ze goed van start in de brugklas.

Hun ouders houden zich in dezelfde periode twaalf avonden

lang bezig met ‘Stimuleren en Steunen, Inspireren en Motiveren’,

kortweg: SSIM. Aan de orde komen onderwerpen als: de puberteit,

opvoedstijlen, gesprekstechnieken met pubers, sociale media en

de digitale wereld, soorten contactmomenten met het voortgezet

onderwijs, culturele bagage, het Nederlandse schoolsysteem,

hoe je een positief leerklimaat thuis bevordert, en verschillende

leerstijlen. Ook worden de extrinsieke en intrinsieke motivatie

om te leren behandeld, plus de invloed van ouders daarop.

Gouden regelsNa de evaluatie van de oudertraining op het Marnix Gymnasium

eind maart vertelt Stieneke Baas, trainster bij Sezer voor Diversiteit,

dat ouders die voor het eerst een kind naar het voortgezet

onderwijs sturen, de avonden ‘heel leerzaam’ vonden. ‘Ook ouders

die al kinderen in het voortgezet onderwijs hebben, zeiden dat

ze veel geleerd hebben, maar gaven aan dat ze de cursus graag

eerder hadden gevolgd.’

Stieneke geeft de ouders een aantal gouden regels voor hun pubers

mee: ‘Voldoende slaap, goede voeding en het lijntje openhouden,

zodat je weet waar je kind is en met wie.’

Trainster Stieneke Baas (midden) reikt certificaten uit na de oudertraining, onder andere aan Sana (rechts van haar) en Michael (links van haar).

Michael: « Ik ervaar het als geluk dat ik deze training kon meemaken. Ik vond

het interessant om de mening van andere ouders te horen over

opvoedingskwesties. Ik heb bijvoorbeeld geleerd dat je een puber

niet moet aankijken tijdens een gesprek. Als je naast je kind zit of

loopt, krijg je meer te horen. »

Sana: « Ik vind dit een belangrijke training voor ouders. Wat ik bijvoorbeeld

heb geleerd is dat ik met mijn lichaamstaal “sterk” moet blijven.

En ik ben van plan een goede band op te bouwen met de leraren en

leerlingen op de nieuwe school. Ik ben nu heel actief op de basis-

school en dat helpt mijn kind. Mijn dochter heeft zodoende het gevoel

dat er iemand is die altijd achter haar staat. »

Aanbod voor talentenklasleerlingen Rotterdamse gymnasia

Ook ouderacademie op Melanchthon-vmbo’s De Rotterdamse vmbo’s van Melanchthon – Melanchthon

Mathenesse, Wilgenplaslaan en Kralingen – hebben een ouder-

academie, die is opgesplitst in een Vaderacademie en een

Moederacademie. Activiteiten van deze academie zijn cursussen

Praten met je puber, Dieet & Beweging, ICT en Loopbaan-leren.

Laatstgenoemde cursus duurt drie dagen. Ouders van leerlingen

krijgen handreikingen hoe ze hun kind het beste kunnen onder-

steunen tijdens zijn of haar (school-)loopbaan.

De eerste cursusdag gaat over het Nederlandse schoolsysteem

en de kansen op de regionale arbeidsmarkt. Tijdens de tweede

cursusdag denken de ouders na over welke loopbaan bij hun kind

past en vullen ze een Beroepsinteressetest (BIT) in over hun kind.

De derde cursusdag gaan de ouders op bedrijfsbezoek.

Erik van Ruijven, clusterdirecteur Melanchthon vmbo Rotterdam,

zegt: ‘Om kinderen perspectief te geven is het niet genoeg om

alleen hun wereld groter te maken. Ook de wereld van de ouders

moet groter worden. Een loopbaan kun je pas echt kiezen als je

weet wat er in de wereld en in je directe leefomgeving te koop is.’

(Anja de Zeeuw)

15 C VOpen Mei 2016

De afspraak met Joost van Asten, oud-leerling van Melanchthon en zoon

van Melanchthon-collega Nico van Asten, is via zijn vader snel gemaakt.

We ontmoeten elkaar op zijn kantoor bij APL in Rhoon.

Leidinggeven aan bijna 40 fte

‘Ik begon met de havo op Melanchthon

De Blesewic. Ik woonde in Bleiswijk en

De Blesewic was de enige middelbare school

in ons dorp met havo. Een logische keuze

dus. Na drie jaar stroomde ik door naar

Melanchthon Schiebroek voor de bovenbouw.

Mijn vader Nico van Asten was daar toen nog

niet werkzaam. Hij heeft pas later de switch

naar het onderwijs gemaakt.

Ik heb voor de tweede keer examen gedaan

in 2003. In het eerste examenjaar was ik op

een paar tiende punten gezakt op Nederlands.

Het examenjaar voor de tweede keer doen,

was dus makkelijk voor mij.

We hadden een hechte groep vrienden

die vanaf De Blesewic doorstroomden naar

Schiebroek. Ik kan me de skivakanties met

school nog goed herinneren en een van

de trips, naar Parijs. Gek genoeg heb ik

na de middelbare school weinig contact

gehouden met vrienden uit die tijd.

Na mijn examen ben ik naar hogeschool

Inholland gegaan en heb daar in vier jaar

de studie Management, Economie en Recht

(MER) afgerond. Al tijdens mijn stage ben

ik terecht gekomen bij APL. APL is een van

’s werelds toonaangevende zeevervoerders

die containertransport verzorgen.

« Van bijles wiskunde naar dagelijkse datamining blijkt een kleine stap! »

Na mijn studie kon ik meteen aan de slag als

management trainee bij APL, waarbij ik onder

andere een jaar in Londen heb gewerkt en

bijna twee maanden in Singapore. Via diverse

leidinggevende functies ben ik sinds eind 2015

Head of Commercial Benelux, verantwoorde-

lijk voor een team van bijna 40 fte en alle

commerciële activiteiten in de Benelux.

De vaardigheden en competenties die ik

het meest in mijn werk gebruik zijn logisch

nadenken en praktijkgericht zijn. Dit krijg je

mee op het hbo, waarbij je eropuit gaat en

veel projecten doet. Verder zijn data en

statistieken belangrijk voor mijn werk.

Datamining gebruik ik veel voor mijn werk.

Van bijles wiskunde naar dagelijkse datamining

blijkt dus een kleine stap!’

(Nicolette van Velden)

De (CVO)pen aan een oud-leerling

Joost van Asten

Logisch nadenken en praktijkgericht zijn gebruikt Joost 't meest in zijn werk.

Joost loopt langs enkele

containers die wachten

op verscheping naar

Azië en Amerika.

Schoolfoto

van Joost.

Joost herinnert zich nog goed de skivakanties met school en de trip naar Parijs.

16 C VOpen Mei 2016

Een kijkje op Comenius Krimpen

Nouria, die een rondleiding geeft door haar school, de vestiging Krimpen van het Comenius College, is actief betrokken bij het organiseren van schoolfeesten, open dagen en het ophalen van geld voor goede doelen. Na haar eindexamen wil Nouria naar de Theaterschool (mbo). ‘Iedereen kent elkaar hier, de docenten maken persoonlijk contact met de leerlingen, ze weten vaak wat er privé of in de thuissituatie speelt … Zorgzaam en meelevend zijn ze!’

8.40 uur, 1e uur havo 2a Les biologie Bij biologiedocente mevrouw Mes wordt gediscussieerd

over vrouwenemancipatie in het kader van Internationale

Vrouwendag. Daarna volgt de theorie over de bloeds-

omloop bij dieren en vruchtbaarheid bij de kangoeroe.

8.48 uurhuiswerk maken In een aparte ruimte, met

glazen wanden gescheiden

van de aula, maken leer-

lingen in stilte huiswerk.

9.38 uur, 2e uur havo/atheneum 1a Les Nederlands Er is een mavo- en een havo/atheneum-brugklas. Na het tweede leerjaar

gaan de havo/atheneumleerlingen naar het Comenius Lyceum in Capelle,

de mavo-leerlingen blijven in Krimpen. Brugklassers kunnen terecht bij

een brugklasmentor. Nouria is een van de zeven vierdejaars leerlingen

met deze rol. ‘Als leerlingen ergens mee zitten kunnen ze bij ons terecht.

Zo heb ik een keer een meisje gehad dat werd gepest. Bij mij kon ze

haar verhaal kwijt. Bij ernstige problemen, bijvoorbeeld thuis, verwijs ik

door naar de mentor. Ook geven we tijdens studieles presentaties over

pesten, sociale media, plannen en organiseren van het schoolwerk.’

17 C VOpen Mei 2016

9.48 uur, 2e uur mavo 3b Les geschiedenisMeneer Moet, docent geschiedenis,

start met een inleiding over de Berlijnse

Muur, gevolgd door een film.

10.15 uur, pauze

Teamlid Stichting Jeugd en Jongerenwerk:

‘We zijn hier in opdracht van de gemeente

Krimpen om leerlingen iets te leren over

voeding en financiën. Hier moeten ze

een inschatting maken van de kosten van

producten in het mandje.’

»

10.10 uur, pauze

De aula stroomt vol in de pauze. ‘Kijk’, zegt Nouria, ‘de brugklassers zitten

allemaal op de tribune, hun vaste stek. Volgend jaar “schuiven ze vanzelf door”

naar de aula tussen de hogerejaars. Grappig hè!’.

Nouria: ‘Het schoolgebouw is overzichtelijk, leerlingen vinden er snel de weg

en de regels zijn duidelijk. Docenten houden het gedrag van leerlingen goed in

de gaten. Wel kan de verlichting op het schoolplein beter. Bij het fietsenhok is

het soms zo donker. En de toiletten mogen schoner!’

In de aparte techniek-

ruimte werken leerlingen

met gereedschappen en

houtsnijmachines.

10.17 uur, pauze‘We willen best op de foto, maar we willen wel graag

doorgaan met waar we mee bezig zijn!’ De meiden maken

gebruik van Wi-Fi. Leerlingen kunnen via hun telefoon

hun huiswerk inzien in de huiswerk-app van SOMToday.

18 C VOpen Mei 2016

10.49 uur, 3e uur examenklas mavo Meetkunde groepstoets Examenleerlingen zijn bezig met een praktische

groepstoets meetkunde. Docente Huijgen: ‘Bij deze

toets is samenwerken belangrijk. Ik noteer tijdens

een aantal observatiemomenten in hoeverre leer-

lingen met elkaar overleggen.’

11.04 uur, M-Tech+ Bij M-Tech+, een aanbod naast de gewone vakken, verdiepen leerlingen zich in techniek

en wetenschap in de vorm van lessen, hightech-projecten en excursies. Lucas uit de havo/

atheneum-brugklas vertelt enthousiast over de 3D-printer die een 3D-puzzel produceert.

Daarna toont Lucas een computer: ‘Onze specifieke M-Tech+-software kon niet geïnstalleerd

worden op het netwerk, toen hebben we zelf maar een computer gebouwd.’

En tot slot presenteert hij een zelfgebouwde robot. ‘Via Bluetooth kun je je mobiele telefoon

met de robot connecten. Je kunt hem bijvoorbeeld balletjes laten schieten door op een knopje

te drukken. We hebben ook nog een drone, maar die ligt niet hier. Daar ga ik binnenkort mee

vliegen!’

Wat motiveert hem het meest? ‘De leraren! Ik kan eigenlijk met iedereen wel overweg en

de meesten geven leuk les. Wat ik fijn vind is als iemand met veel spanning kan vertellen,

met een leuke stem en niet als een betonnen paal voor de klas staat. Ook als een leraar

een beetje relaxed is en ons laat kiezen hoe we iets doen. Laatst moesten we voor onszelf

lezen en mochten we zelf de lekkerste houding kiezen: lekker onderuitgezakt of bij wijze

van spreken ondersteboven!’

Op Comenius Krimpen is veel aandacht voor sport, kunst en cultuur.

Nouria: ‘Ook buiten de lessen om worden dingen georganiseerd, museum-bezoek

of een les boksen. Zo leer je elkaar ook beter kennen. Gewoon een beetje plezier

hebben is belangrijk!’ Leerlingen beeldende vorming krijten deze gedichten op

het bord, soms van een leerling zelf, soms van een beroemde dichter.

vervolg van pagina 17

De relatief nieuwe directieleden en teamleiding van Comenius Krimpen zijn volop bezig met het opnieuw vaststellen van hun visie. Een belangrijke pijler is om het leren zichtbaar te maken voor leerkracht, leerling en ouders: resultaten cijfermatig in kaart brengen en ontwikkelingen zoveel mogelijk feitelijk volgen, met extra focus op de eigen inbreng van de leerling en het betrekken van ouders. Ouderavonden bijvoorbeeld zijn tegenwoordig in aanwezigheid van ouders én leerling. De rol van de mentor wordt krachtiger en er komt meer uniformiteit in het lesaanbod en de duidelijkheid voor de leerling. Begin dit jaar heeft het docententeam bijvoorbeeld een cijfernotitie opgesteld waar iedereen zich nu aan houdt.

De ambitie is om leerlingen nog meer in hun kracht zetten door middel van nieuwe concepten als M-Tech+, Anglia Engels, en de pre-havo (vanaf augustus 2016), waarbij getalenteerde mavo-leerlingen in vijf jaar tijd hun havodiploma kunnen halen. Dit alles wordt bekrachtigd door intensieve leerlingbegeleiding en een huiswerkklas met begeleiding door pedagogiekstudenten.

« Mark van Sorge: ‘We hopen op groei van het leerlingenaantal en over

twee à drie jaar willen we het predicaat Excellente School bemachtigen.’ »

Van links naar rechts: Mark van Sorge, directeur van de vestigingen Comenius Krimpen en Rotterdam,

Loes de Wit, plaatsvervangend teamleider en leerlingbegeleider, en teamleider Piet Bruggeman.

19 C VOpen Mei 2016

Ik ben benieuwd wat Donald Trump gaat doen aan de

beroerde positie van docenten na zijn inauguratie als

45e president van de Verenigde Staten op 20 januari 2017.

Neem de zeer deskundige en gemotiveerde scheikunde-

docent Walter H. White uit Albuquerque (New Mexico).

In zijn lessen doet hij zijn best om de studenten op

levendige en creatieve manier te bereiken met de kennis

die ze nodig hebben voor hun examens op de High School.

Hij steekt er veel tijd in en je zou verwachten dat hij in zijn

vrije tijd golf speelt, naar baseball-wedstrijden kijkt of

gezellig met zijn gezinnetje aan kippenpootjes kluift bij KFC.

Niets is minder waar: zijn verdiensten zijn zo beroerd dat

hij er een baantje bij moet nemen: werken in een carwash.

Zijn status als docent stort helemaal in als een leerling

hem bezig ziet met het handmatig wassen van een auto.

In Nederland is de kans dat leerlingen hun docenten zo

aantreffen sinds de invoering van de functiemix in 2011

nauwelijks meer voorstelbaar. Met de onderwijssalarissen

ging het sindsdien crescendo. Naast LB werd er een nieuwe

schaal LC ingevoerd en werd de LD-schaal bereikbaar

voor iedere eerstegrader die het merendeel van zijn lessen

in de bovenbouw geeft. En dan in twaalf jaar doorgroeien

naar de hoogste trede. Dat is weleens anders geweest.

In 1985 moest vooral de onderwijsbegroting het ontgelden

bij de bezuinigingen van het kabinet-Lubbers. Overleg

tussen de bonden en minister Deetman mislukte en

de bonden haalden bakzeil. Het resultaat was de HOS

(Herstructurering Onderwijs Salarissen). Zittende docenten

werden gespaard en nieuw te benoemen docenten kwamen

in aanloopschaal 7.0. Een gemakkelijke, maar ook laffe

oplossing. Immers, de aanstaande docenten waren nog

geen partij en konden zich niet verdedigen. Vooral eerste-

graders waren de pineut. Zij begonnen aan een lange

mars om na vijftien jaar de top van schaal 10 (nu LB) te

bereiken. Deze zogeheten nahossers zochten destijds

– net als Walter White – naar extra inkomsten. Ik herinner

me jonge collega’s met bijbaantjes als kinderoppas,

barkeeper, taxichauffeur of medewerker bij McDonald’s

om hun maandelijkse belediging aan te vullen.

‘Breaking Bad’ of: motiveren doe je niet zo!

Column

Helaas leren we niet altijd van de geschiedenis. Want er

dreigt andermaal een proletariaat van tweederangs

docenten te ontstaan. Denk aan de groeiende praktijk om

te komen tot een flexibele schil van twintig à dertig procent

van de docenten. Binnen die schil ben je vast benoemd,

buiten die schil ben je afhankelijk van de beschikbaarheid

van uren op je school en zit je op de schopstoel. Het uitzend-

bureau betaalt je 16 euro per uur, maar stopt met de

betaling in proefwerkweken en tijdens vakanties. Niet erg

motiverend om het onderwijs in te gaan. Bovendien strate-

gisch onhoudbaar, gezien het lerarentekort bij veel vakken

en het gegeven dat van de 100 starters er na vijf jaar nog

maar 28 voor de klas staan. Jonge docenten kiezen liever

voor ander werk en vermijden een beroep met het hoogste

burn-outpercentage. Kortom: de flexibele schil is contra-

productief. En er komen weer bijbaantjes in zicht, zoals

waartoe Walter White en de nahossers werden genoopt.

Walter moest in een later stadium zijn inkomen trouwens op

drastischer wijze aanvullen. Dat was op het moment dat

bij hem dodelijke longkanker werd geconstateerd en zijn

vrouw zwanger was geworden van hun tweede kind. Om de

toekomst van zijn gezin financieel veilig te stellen wordt

hij producent van crystal meth, een even verslavende als

lucratieve harddrug. Samen met oud-leerling Jessy Pinkman

gaat hij ermee de boer op om bakken met dollars binnen

te halen. In de tv-serie ‘Breaking Bad’ kun je zien hoe dit

afloopt. Laten de avonturen van Walter White een waarschu-

wing zijn als het gaat om de gevolgen van onderwijsbeleid.

Worden aan de ene kant docenten naar Rotterdam gelokt

met een Rotterdampas en een premie, aan de andere kant

dreigen ze in de flexibele schil terecht te komen. En vindt

Walter White straks op CVO-scholen navolging en staan

scheikundedocenten in dampende pannen met crystal meth

te roeren om leerlingen met het resultaat daarvan als

dealers het verkeerde pad op te sturen. Het is te hopen dat

dit schillenplan snel naar de schroothoop wordt verwezen en

we niet hoeven te wachten op maatregelen van Geert Wilders

die in september 2017 – na een slopende formatie – net is

benoemd tot 43e minister-president van Nederland.

Dirk OosthoekVoorzitter van de Gemeenschappelijke Medezeggenschapsraad

van CVO, docent filosofie op Melanchthon Schiebroek en

vakdidacticus filosofie aan het ICLON (Universiteit Leiden)

Wat is het belangrijkste dat je gedaan hebt op Comenius? ‘Herstel van vertrouwen in de school. We denken dat we onderwijzers

zijn, maar we zijn eigenlijk aanbieders van vertrouwen. Doen we dat

niet goed, dan komen de mensen niet. Vertrouwen hangt samen met

de onderwijskwaliteit, dus ook met prestaties.

Ik heb de afgelopen vijf jaar vertrouwen gegeven aan de mensen die

op Comenius werken, aan ouders, aan basisscholen, aan relaties en

andersom. Nu heeft de school weer vertrouwen in zichzelf. Comenius

kan een tópschool worden op alle niveaus. Ik geef het nog twee jaar,

dan kunnen er minstens twee vestigingen ‘excellent’ zijn.’

‘ Vertrouwen in Comenius is hersteld’

Afscheidsinterview met Hans Neven

Na vijf jaar nam rector Hans Neven afscheid van het Comenius College.

20 C VOpen Mei 2016

Met pijn in het hart laat rector Hans Neven zijn laatste school, het Comenius College, los en

rondt hij ook zijn onderwijsloopbaan na bijna 43 jaar af. Voortijdig, want rugproblemen maken

het hem onmogelijk langer door te werken. Hoewel zijn plannen voor Comenius nog niet af zijn

– geschreven voor de periode 2010-2017 – heeft hij er alle vertrouwen in dat ‘de mensen op

Comenius’ het zelf kunnen afmaken. Een interview met een onderwijsman in hart en nieren.

‘Het was een gepland project’, zegt Hans Neven, die in 2010 aantrad

op Comenius. ‘Ik wilde een paar dingen voor Comenius: het aantal

leerlingen – dat gedaald was tot bijna 2.300 – terugbrengen naar

circa 3.000, de schoolkeuze voor Comenius weer als iets positiefs

neerzetten, de dynamiek in de school verder brengen en de ramen

en deuren openzetten naar de buitenwereld. Al deze doelen zijn

bereikt. Het leerlingenaantal zal met de inschrijving voor 2016-2017

weer 3.000 zijn. Daarmee is de school financieel gezond. De kwaliteit

is in orde. En de Onderwijsinspectie heeft alle vestigingen het basis-

toezicht toegekend.’

21 C VOpen Mei 2016

Wat moet er nog gebeuren? ‘Er staan twee prachtige nieuwe gebouwen in Capelle. Het derde

gebouw, van het Comenius Lyceum, wordt in 2020 of 2022

vernieuwd. De kwaliteit van het onderwijs kan nog beter en vooral

stabieler. Borging is nu belangrijk. In Nieuwerkerk willen we

een tweede vestiging realiseren, een havo/vwo met complete

bovenbouw, in een apart gebouw. De groei daar is spectaculair!

In deze kern van de gemeente Zuidplas wordt volop gebouwd:

er komen zo’n 3.500 nieuwe woningen die goed verkocht worden.

Op het plein van onze vestiging aan de Fresialaan worden nu vier

noodlokalen neergezet, omdat er volgend jaar 500 leerlingen

naar school gaan, 100 meer dan het aantal waarop het gebouw

is berekend.

« Leerlingen meegeven dat het leven om meer gaat dan kennis, kunde en vaardigheden. »

Aan de Lijstersingel is prachtig techniekonderwijs in een prachtig

gebouw, maar het moet eigentijdser. Leerlingen moeten verstand

krijgen van het aansturen van draaibanken met behulp van computer-

programma’s, de 3D-printer leren bedienen, en op de hoogte raken

van robotica en nieuwe elektronicatoepassingen.

Een speerpunt voor de komende jaren is het opnieuw investeren in de

mensen op Comenius. Nieuwe docenten verdienen het bijvoorbeeld

ondersteuning te krijgen van een mentor, een introductieprogramma

en een gespreksgroepje. Ik adviseer dit slim, economisch en duur-

zaam op te zetten, zodat het tot in lengte van jaren vol te houden is.’

Je hebt ook veel gedaan voor de onderwijsvisie van CVO. Die loopt tot 2017. Welke richting moet het daarna op volgens jou?

‘De visie is goed, ook voor de komende jaren. Ze onderscheidt ener-

zijds kennis en kunde, en anderzijds vorming: persoonlijke, morele

ontwikkeling. Dat kinderen van ons meekrijgen dat het leven om

meer gaat dan kennis, kunde en vaardigheden. Als ik aan leerlingen

een diploma uitreik, heeft dit een voor- en een achterkant. Op de

voorkant staan prestaties: Nederlands, wiskunde en aardrijkskunde.

Op de achterkant staat: vorming of Bildung. En dat geldt voor alle

leerlingen in alle afdelingen: hoe wil je je verhouden tot het leven en

tot anderen? Het is belangrijk om elementen uit de onderwijsvisie

van CVO te vertalen naar de werkelijkheid voor Rijnmond. Als we

zeggen dat elke leerling een plaats moet kunnen krijgen in ons

onderwijs, en daar moet kunnen bereiken wat bij hem of haar

past, hoe ziet dat er dan uit? Wat betekent “Meer dan het gewone”

concreet? Staatssecretaris Dekker reikt met het eindrapport

‘Ons Onderwijs2032’ een alibi aan om die concretisering verder

te brengen. De uitwerking kan elke zeven jaar verschillen.

Want de tijden veranderen, al blijft het principe hetzelfde.’

Hoe zie jij de toekomst van het christelijk onderwijs in Nederland? ‘Gezien alle veranderingen in politiek, samenleving en wetgeving moet

het christelijk onderwijs – protestants-christelijk én rooms-katholiek –

zich bezinnen op de vraag: wat hebben we vanuit onze bronnen, onze

christelijke overtuiging, aan kinderen te bieden?

Het beginpunt moet de samenleving zijn die heel divers is samen-

gesteld, en waarin we met elkaar leven. Alle overtuigingen hebben

een legitieme plaats daarin. Wij hebben toevallig de christelijke school,

en doen daar zaken op onze manier. Kinderen die op onze school zitten,

ook al hebben ze een andere manier van denken, nodigen we uit mee

te doen aan onze manier. Identiteit ontstaat dan van onderaf. Je vraagt

niet waaróm, maar waartóe is er christelijk onderwijs in Capelle?

Wat wil het met deze identiteit?

Ik juich het toe wanneer CVO dit nadenken samen doet met partner-

besturen, niet alleen die van Lucas Onderwijs en Carmel, maar ook

met het basisonderwijs.’

Wat wil je nog meer meegeven? ‘Op de uitnodiging voor mijn afscheid staat de Latijnse spreuk: ‘Tijden

veranderen, en wij veranderen mee.’ Er is behoefte aan een nieuwe

balans van stabiliteit – ik kom nog uit de school van de pedagoog

Langeveld met zijn ‘rust-reinheid-regelmaat’ – en dynamiek.

Op de goede onderwijskwaliteit van onze vestigingen kun je makkelijk

iets dynamisch neerzetten: op onze havo konden we een Business

College zetten, op alle mavovestigingen starten we komend schooljaar

met versterkt Engels. TTO en de Vakcolleges passen, omdat de basis-

kwaliteit, het fundament op ons vwo respectievelijk beroepsonderwijs,

goed is.

Een ander voorbeeld is ‘differentiëren in de klas’ of gepersonaliseerd

leren, nieuwe etiketten voor een bekend fenomeen: je hebt een diverse

groep kinderen voor je. Een goede les geven betekent dat je daar

rekening mee houdt. Lesgeven hoeft echt niet meer te betekenen:

één uur, één klas en één krijtje of iPad. Het kan ook op afstand,

daarvoor hebben we de technische middelen. Vaak gratis en voor niets.

Maar het wordt gevaarlijk als zo’n trend een overtuiging wordt, en

gezien wordt als het enige goede, want dat is het niet. Zorg dus voor

een stabiele, kwalitatief hoogwaardige basis, en ga verder rustig met

je tijd mee, want het kan allemaal ook anders!’

[Anja de Zeeuw]

Comenius Compliment Op 17 maart heeft Hans Neven afscheid genomen, anderhalf jaar

voor zijn officiële pensionering. Het werd een klinkend afscheid voor

Hans, die werd gekarakteriseerd als ‘visionair en charismatisch

schoolleider’. Hij kreeg het Comenius Compliment uitgereikt,

een bronzen beeldje en oorkonde voor iemand die een bijzondere

prestatie levert voor het Comenius College.

Ook de bewindslieden Rutte en Dekker prezen Hans in aan hem

gerichte brieven voor zijn bevlogenheid, en voor zijn ideeën-rijkdom

en energie. Een mooie inhoudelijke bijdrage aan het afscheid leverde

de Vlaamse Comenius-kenner Hans van Crombrugge, met een

openbaar college over de ideeën van Jan Amos Comenius als onder-

wijsorganisator. Geheel in stijl had Hans zelf het laatste woord, onder

andere met een passage uit ‘De kleine prins’ van Antoine de Saint-

Exupéry en het slotfragment van de onderwijsfilm ‘Être et avoir’.

22 C VOpen Mei 2016

De brugklassers zingen veel, van negrospirituals tot The Beatles en Barbara Streisand.

‘Ik zing veel met de brugklasleerlingen. Meteen al in de eerste les

zeg ik: “Zing me maar na”, en zet de eerste noten van een toon-

ladder in. Het muziekonderwijs op de basisschool is hoegenaamd

nul. Afgezien van een klas met een onderwijzeres die gitaar

speelde, heeft meer dan de helft van de leerlingen nooit iets aan

muziek gedaan. Maar de gêne waar ze vaak wat last van hebben,

verdwijnt snel. Dan ga ik verder met een liedje, negrospirituals,

paas- en kerstliederen. En het werkt. Pas klopte een groep

vijfdeklassers die een uur vrij hadden bij me aan: “Meneer,

mogen we bij u liedjes van vroeger meezingen?” Leuk toch?’

Vervroegd uit militaire dienst‘In 1962 – ik was toen 21 – moest ik mijn studie aan het Rotter-

damse conservatorium onderbreken voor de tweejarige dienst-

plicht. Door muziekleraar te worden kon ik een jaar eerder uit

dienst.’ Zo begon Aad in 1963 op de Koningin Wilhelminamavo aan

de Crooswijksesingel, terwijl hij zijn conservatoriumopleiding

orgel, kerkmuziek en koordirectie (geen schoolmuziek) afrondde.

In 1965 stapte hij over naar het Marnix Gymnasium, waar toen

rector Ten Kate de scepter zwaaide. Ook werkte hij vanaf die tijd

onder rector Henk van Haaren op de Eerste Christelijke HBS

aan het Henegouwerplein (voorloper van de Christelijke Scholen-

gemeenschap Henegouwerplein – AdeZ) en kreeg hij lesuren

aan de (gereformeerde) kweekschool aan de Beukelsdijk.

‘ Leerlingen leren zingen’

‘Aad Junior’ is de bijnaam van muziekdocent

Aad van der Hoeven (74) op het Marnix

Gymnasium. ‘Aad Senior’ werkte daar tot voor kort

namelijk ook: Aad Schulte (77), docent klassieke

talen. Aad van der Hoeven viert dit schooljaar

dat hij 50 jaar docent is, een unicum binnen CVO.

Interview met Aad van der Hoeven, 50 jaar muziekdocent

Personalia

Joany Krijt (44) is op 1 februari Hans Neven opgevolgd

als rector van het Comenius College. Joany was voorzitter

van CNV Onderwijs, bestuurslid van Stichting Onderwijs-

arbeidsmarktfonds MBO (SOM), bestuurslid van VOION

(Arbeidsmarkt en Opleidingsfonds voortgezet onderwijs)

en vice-voorzitter van de Onderwijscoöperatie.

Perry van Oosterum (33) start op 1 mei als team-

leider mavo/pre-havo op de Comenius Mavo in Capelle

aan den IJssel. Hij was eerder werkzaam op CSG Willem

de Zwijger als docent wiskunde met nietlesgebonden

taken zoals decaan en coördinator vmbo-tl 3 en 4 en mede-

organisator internationale uitwisseling klas 3. Perry volgt

Henriette Steuten op, die coördinator wordt van havo-4

op het Comenius Lyceum, en zorgcoördinator voor het

Comenius Lyceum en de Comenius Mavo in Capelle.

Jaimie de Jongh-van der Valk (38) is per

1 maart benoemd als tweede adjunct-directeur van

Melanchthon De Blesewic. Sinds 2002 was Jaimie werk-

zaam op het Comenius College in Capelle aan den IJssel,

eerst als docente Spaans en sinds 2008 als lid van

de schoolleiding voor de havo-bovenbouw.

Arjan van der Wart (39) is per 1 februari benoemd

als adjunct-directeur van de vestiging Melanchthon Schie-

broek. Hij werkt sinds 2002 op Melanchthon Schiebroek

als docent Duits. Hiernaast is hij in de afgelopen jaren

onder andere leerjaarcoördinator van de havo-bovenbouw

geweest binnen deze vestiging.

Linda Waals (36) wordt met ingang van 1 augustus

directeur van het Zuider Gymnasium. De vestiging

Calvijn Vreewijk is vanaf dan gesplitst in twee volwaardige

vestigingen: het Vreewijk Lyceum en het Zuider Gymna-

sium. De afgelopen jaren heeft Linda zich als onderwijs-

teamleider ervoor ingespannen om het onderwijskundig

profiel van het gymnasium verder vorm te geven.

Marcel Zwolle (36) is sinds 1 januari actief als onder-

wijsteamleider havo op Calvijn Vreewijk, per 1 augustus

Vreewijk Lyceum. Marcel was teamleider vmbo tweetalig

aan het Anna van Rijncollege te Nieuwegein. Van origine

is hij docent lichamelijke opvoeding en geschiedenis.

Hij heeft zes jaar lang lesgegeven op PENTA college CSG.

Na een overstap naar het bedrijfsleven is Marcel alweer

zes jaar werkzaam in het onderwijs.

Mary Mourik (56) start als onderwijsteamleider

onderbouw op Calvijn Vreewijk, per 1 augustus Vreewijk

Lyceum. Mary heeft de afgelopen jaren op het Comenius

College gewerkt in soortgelijke functies. Met haar komst

is het managementteam van Vreewijk Lyceum op sterkte.

23 C VOpen Mei 2016

Zijn officiële onderwijsbevoegdheid behaalde hij overigens pas

in 1982. Naast de wekelijkse 15 à 17 uur lesgeven dirigeerde hij

vier koren, leidde orkesten en gaf orgelconcerten. ‘Dat heb ik

vijftig jaar volgehouden.’

DocentenkoorOok nu nog geeft hij ‘met ontzettend veel plezier’ elke week vier uur

les aan alle brugklassen op het Marnix. Verder leidde hij een koor

van veertig à vijftig Marnixdocenten en -ouders dat op zaterdag-

morgen repeteerde en optrad bij de viering van het honderdjarig

bestaan in 2003. ‘Dat was geen laag niveau! We zongen bijvoorbeeld

het ‘Sanctus’ uit een mis van Gounod.’

« Klassieke muziek hoort bij het pakket op een gymnasium. »

Aad typeert zichzelf als een classicus. ‘Ze moeten me niet vragen

om met popmuziek aan de gang te gaan. De belangrijkste werken

op muzikaal gebied zijn geschreven door Bach en Händel. En wat

blijkt? Dit sluit aan bij de gymnasiumleerlingen!’ Al schuwt hij

de eigentijdse muziek niet en zingt hij met de leerlingen net zo

goed ‘Yesterday’ en ‘Let it be’ van The Beatles, en ‘Memory’

van Barbara Streisand. ‘Ik vind het ook leuk om muziek met een

verhaal, programmamuziek, te behandelen. ‘Tovenaarsleerling’ van

Paul Dukas bijvoorbeeld, dat teruggaat op een gedicht van Goethe,

en ook door Walt Disney is opgepakt.’

StradivariusAan de hand van ‘The Young persons guide to the orchestra’ van

Benjamin Britten bespreekt Aad jaarlijks het symfonieorkest.

‘Alle instrumenten, van piccolo tot contrafagot, komen aan de orde.

Het stuk eindigt met een fuga – afgeleid van fugere, vluchten,

achter elkaar aanlopen – waarna ik het gesprek weer op Bach

kan brengen, de grootste wiskundige op het gebied van de fuga.

En als het over de violen gaat, bespreek ik wat een Stradivarius is,

en vraag ik of de leerlingen Nigel Kennedy kennen, de popachtige

klassieke violist uit Engeland.’

Duizenden geheimen

Aad is een geboren verteller. ‘Elk jaar vertel ik over de Matthäus

Passion. Daar zitten duizenden geheimen in. Zo hoor je in het

openingskoor steeds pampám, pampám in de linkerhand.

Deze herhaalde E staat voor de doodsklok van de Thomaskerk in

Leipzig, waar Bach cantor was. Ik laat de leerlingen tellen hoe vaak

ze die E horen: 41 keer, de optelsom van de waarde van de letters

J.S. BACH in het Latijnse alfabet. Ga maar na: 9 + 18 + 2 + 1 + 3 + 8

= 41. Zo zet Bach zijn handtekening duizenden keren!’

Wat Aad zijn leerlingen mee wil geven is luisteren naar en begrip

hebben voor klassieke muziek. ‘Ik denk dat het lukt. Leerlingen

komen me zeggen: “Ik ben met mijn ouders naar de Matthäus

Passion geweest.” Of ze herkennen in de les het ‘Hallelujah’ van

Händel. Klassieke muziek hoort bij het pakket op een gymnasium.’

(Anja de Zeeuw)

Meer informatie op www.aadvanderhoeven.nl

24 C VOpen Mei 2016

Workshop

‘Leerlingen motiveren’

WorkshopIn de workshop ‘Leerlingen motiveren’

leer je hoe je als docent bewust invloed

kunt uitoefenen op interacties met leer-

lingen en hoe je tegemoet kunt komen

aan de drie elementen van intrinsieke

motivatie.

De workshop duurt circa 1,5 uur.

Locatie: Accent Onderwijsondersteuning,

Weegschaalhof 33, Rotterdam.

Maatwerk is mogelijk op schoollocatie.

Datum: mogelijkheden op donderdag-

ochtend of -middag.

Kosten: € 75,- p.p.

Aanmelden: via secretariaat@cvoaccent.nl

InformatieEllis Mulder, e.mulder@cvoaccent.nl

Docenten worstelen regelmatig met de vraag hoe ze hun leerlingen kunnen motiveren.

‘Kan de leerling het niet of wil hij of zij het niet?’ is een veelvoorkomende vraag tijdens

een psychodiagnostisch onderzoek op school. En ook: ‘Hoe kunnen we leerlingen invloed

laten hebben op hun eigen leerproces?’ of ‘Hoe kunnen we leerlingen nog meer stimuleren

naast het aanscherpen van regels en het nemen van strafmaatregelen?’

Psychologische basisbehoeften

De selfdetermination Theory van Deci & Ryan gaat uit van drie aangeboren basale

psychologische behoeften, geldig voor alle culturen, die van grote invloed zijn op

intrinsieke motivatie: competentie, relatie en autonomie.

Wil je je leerlingen van binnenuit motiveren, zorg er dan voor dat ze:

- een taak zelf aankunnen en dat de opdracht voldoende uitdaging en plezier

biedt (competentie)

- persoonlijke aandacht krijgen en voelen dat ze erbij horen en geliefd en

gewaardeerd worden (relatie)

- zich niet gedwongen voelen, maar zelf invloed hebben op de taak zonder

dat iemand anders daarbij hoeft te helpen (autonomie).

Bewustwording bij docenten

Bij interacties tussen docent en leerling is het van groot belang deze drie basis-

behoeften van Deci & Ryan steeds te ondersteunen. Vraag je als docent heel bewust

af hoe de interacties met een leerling verlopen:

- Wat doe ik al om de positieve relatie te stimuleren?

- Ken ik mijn leerling en weet ik wat zijn of haar doel met school en leren is?

- Laat ik de leerling zelf meepraten en denken?

De drie basisbehoeften kunnen als extra tool fungeren om meer invloed te krijgen

op de interacties en het stimuleren van motivatie.

Zelfregulatie bij leerlingen

Van scholen horen we als orthopedagoog/psycholoog regelmatig dat ze leerlingen meer

betrokken willen zien bij het eigen leerproces. Volgens John Hattie (2012) kan een docent

leerlingen hierbij helpen door krachtige feedback te geven. De leerling bedenkt of een strategie

handig was en de docent geeft gericht feedback op wat hij of zij de leerling hoort zeggen

of ziet doen, doet een beroep op de cognitieve vermogens van leerlingen en vraagt goed door:

- Wat is je doel? (Bijvoorbeeld: op korte termijn: ‘een 6 voor Engels’, maar liever op

langere termijn: ‘in een kinderdagverblijf werken’)

- Hoe sta je er nu voor? (Wat doe je nu al om dit doel te bereiken?)

- Hoe pak je dat aan? (Wat ga je doen om dat doel dichterbij te brengen?)

(Ellis Mulder en Janetta Ninkeula)

Maatwerk mogelijk

op locatie!

Janetta NinkeulaEllis Mulder

Accent Onderwijsondersteuning, het expertisecentrum van CVO

« Leerlingen helpen door krachtige feedback te geven. »

Win het boek 'Leren zichtbaar maken' van John Hattie Maak kans op een gratis exemplaar van

'Leren zichtbaar maken', de Nederlandse

vertaling van het spraakmakende boek van

John Hattie 'Visible learning for teachers'

(2012). Mail je adresgegevens vóór 20 mei

naar cat.dam@cvo.nl

Vijf winnaars ontvangen het boek per post

thuis.

CVOCVO omvat zeven scholen(groepen) voor voortgezet onderwijs.

Deze scholengroepen hebben vestigingen op bijna 40 verschillende

locaties, met een sterke concentratie in Rotterdam. De meeste

CVO-scholen zijn brede scholengemeenschappen met meerdere

vestigingen. Ze verzorgen onderwijs op alle niveaus. Met zo’n 21.000

leerlingen behoren we tot de grotere schoolbesturen van Nederland.

CVO is werkgever voor ongeveer 2.350 medewerkers.

We bieden jonge mensen stimulerend onderwijs en een brede

vorming. Daarbij houden we rekening met de individuele mogelijk-

heden van onze leerlingen: iedere leerling krijgt de ruimte om zijn

of haar talenten optimaal te ontwikkelen. Het gaat om de vorming

van ‘heel de mens’. We handelen vanuit een christelijke inspiratie met

oog en respect voor haar vele verschijningsvormen. Vanuit een open

houding werken we samen met vele verschillende partners om ons

onderwijs op een zo hoog mogelijk niveau te brengen en te houden.

Meer informatie: www.cvo.nl

VerenigingsbureauCVO heeft een eigen verenigingsbureau waar 35 mensen werken.

De medewerkers ondersteunen het bestuur, het managementteam

en de scholen van CVO. Ze houden zich bezig met onderwijsbeleid,

personeelsbeleid, huisvestingsbeleid, communicatiebeleid, boek-

houding, personeels- en salarisadministratie en systeem beheer/ICT.

Missie

Wij, de scholen van CVO,

• verzorgenenverstrekkeninspirerendonderwijs

en brede vorming aan jonge mensen;

• dragenvanuiteenopenhoudingbijaanallevormen

van samenwerking die het onderwijs en het beleid

voor jonge mensen ten goede komen;

• presenterenenverantwoordenonshelder

aan (alle belanghebbenden in) de samenleving.

Wij doen dit vanuit de volgende grondhouding:

• staandmiddenindesamenleving,geworteldinhetEvangelie

en handelend vanuit een christelijke inspiratie;

• metoogenrespectvoordeveleverschijningsvormen

van deze inspiratie;

• rechtdoendaandeindividuelemogelijkhedenvanonzeleerlingen

en gericht op hun actieve deelname aan de gemeenschap.

Alle auteursrechten en andere rechten van intellectuele eigendom op alle artikelen, teksten, foto’s, afbeeldingen en materialen die zijn opgenomen in CVOpen zijn eigendom van de Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving (CVO) of zijn opgenomen met toestemming van de eigenaar, tenzij uitdrukkelijk een andere bron wordt vermeld. Geen enkel artikel, tekst, foto, afbeelding mag worden veranderd of worden opgenomen in enig ander werk of andere publicatie, behoudens voor zover de overname geschiedt ten behoeve van persoonlijke en niet-commerciële doeleinden met vermelding van de bron.

De CVO-scholen

Accent Praktijkonderwijs,

Onderwijsopvang,

Onderwijsondersteuning,

Avondschool

Weegschaalhof 33

Postbus 84017

3009 CA Rotterdam

Tel. (010) 209 99 26

Fax (010) 209 56 40

info@cvoaccent.nl

www.cvoaccent.nl

Christelijke Scholen gemeenschap

Calvijn

Roerdomplaan 42

Postbus 57613

3008 BP Rotterdam

Tel. (010) 493 33 66

Fax (010) 493 33 77

info@calvijn.nl

www.calvijn.nl

Comenius College

Lijstersingel 10

Postbus 797

2900 AT Capelle aan den IJssel

Tel. (010) 459 59 79

mail@comenius.nl

www.comenius.nl

Farelcollege

Kastanjelaan 50

Postbus 163

2980 AD Ridderkerk

Tel. (0180) 411 777

Fax (0180) 418 904

secretariaat@farelcollege.nl

www.farelcollege.nl

Marnix Gymnasium

Essenburgsingel 58

3022 EA Rotterdam

Tel. (010) 244 50 44

Fax (010) 478 08 46

info@marnixgymnasium.nl

www.marnixgymnasium.nl

Melanchthon

Schiekade 101

Postbus 28211

3003 KE Rotterdam

Tel. (010) 476 73 00

Fax (010) 477 26 09

melanchthon@melanchthon.nl

www.melanchthon.nl

PENTA college CSG

J.A. Heijwegenlaan 4

Postbus 220

3200 AE Spijkenisse

Tel. (0181) 600 200

Fax (0181) 697 523

directie@penta.nl

www.penta.nl

Save the date: donderdag 15 september 2016

Jaaropening CVO

CVO

Henegouwerplein 14

3021 PM Rotterdam

Postbus 2152

3000 CD Rotterdam

T [010] 217 13 99

F [010] 411 42 78

www.cvo.nl

CVO. Meer dan het gewone.

‘ Zorg voor een stabiele, kwalitatief hoogwaardige basis, en ga verder rustig met je tijd mee, want het kan allemaal ook anders!’

Hans Neven, oud-rector Comenius College, op pagina 21

Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving