View
222
Download
0
Category
Preview:
Citation preview
Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Warszawa
Eugenia Bender
a cappella [wym. a kapella] - sposób wykonania u tworu chóralnego bez towarzyszenia instrumentów
accelerando [wym. aczelerando] - przyspieszając; określenie zmiany tempa
adagio [wym. adadżio] - powoli; określenie tempa; również nazwa utworu ins t rumentalnego lub jednej z jego części utrzymanej w wolnym tempie
A-dur - tonacja lub gama durowa z t rzema krzyżykami (fis, cis, gis)
a h cis d e fis gis a
gama A-dur
aerofony —> instrumenty dęte
agitato [wym. adżitato] - burzliwie, gwałtownie; określenie wykonawcze
akcent dynamiczny zob. akcent muzyczny
akcent metryczny zob. akcent muzyczny
akcent muzyczny - mocniejsze wydobywanie dźwięku; rozróżnia się: a k c e n t m e t r y c z n y - na tura lny akcent przypadający na mocną część t ak tu (np. w met rum \ i \ akcentowana jest pierwsza ćwierćnuta, w met rum \ akcentowana jest
pierwsza i trzecia ćwierćnuta) oraz a k c e n t d y n a m i c z n y , oznaczany znakiem umieszczonym nad nu tą lub słownie: sf, sfz
akompaniament - tło i n s t rumen ta lne towarzyszące głównej melodii wykonywanej przez glos solowy, chór lub ins t rument muzyczny
akord - współbrzmienie kilku (najmniej trzech) dźwięków różnej wysokości; akordem jest np. trójdźwięk, czterodźwięk; zob. też przewrót akordu
akordeon - i n s t r u m e n t z grupy idiofonów dętych, składający się z miecha i klawiatury, na której prawą ręką gra się melodię, na tomias t palcami lewej ręki naciska się guziki, s łużące do wydobywania dźwięków basowych albo gotowych akordów
akustyka - 1. dział fizyki zajmujący się zjawiskami związanymi z powstawaniem, rozchodzeniem się fal sprężystych (m.in. dźwięków) 2. potocznie: słyszalność dźwięków we wnętrzach - mówi się wtedy o dobrej lub złej akustyce, np . sali koncertowej
akcent muzyczny dynamiczny
8
aleatoryzm - współczesna technika kompozytorska polegająca na celowo niedokładnym zapisie u tworu muzycznego lub jego fragmentów, zakładająca swobodę interpretacj i kompozycji w zakresie np. ry tmu, wysokości dźwięków, nas tęps twa części
al fine zob. da capo al fine
alikwoty, tony harmoniczne - tony składowe dźwięku o różnej częstotliwości, powstające podczas drgań źródła dźwięku, np. struny; liczba alikwotów decyduje o barwie dźwięku
alla - jak, na wzór, w sposób; wyraz występujący w połączeniu z te rminem dotyczącym sposobu wykonania utworu, np. alla polacca [wym. allapolakka]: na wzór poloneza, alla turca [wym. alla turka]: w stylu tureckim
alla breve [wym. alla brewe] - nazwa taktu w met rum | , w którym podstawową jednostką metryczną jest półnuta; w zapisie nutowym oznaczana symbolem umieszczonym na początku pięciolinii
allegretto - dość szybko; określenie tempa
allegro - żywo, szybko; określenie tempa; również nazwa utworu inst rumentalnego lub jednej z jego części utrzymanej w szybkim tempie
allegro sonatowe, forma sonatowa - pierwsza część sonaty, utrzymana w tempie allegro; allegro sonatowe składa się z t rzech członów: e k s p o z y c j i , będącej przedstawieniem dwóch zasadniczych, kontrastujących z sobą tematów, p r z e t w o r z e n i a, w którym obydwa tematy są zmieniane i różnorodnie przekształcane w zakresie melodii, ry tmu, harmoni i itp., oraz
9
r e p r y z y, będącej powtórzeniem nieco zmienionych tematów ekspozycji; allegro sonatowe kończy się zazwyczaj kodą
allemande [wym. almand] zob. suita
alt - niski glos żeński
altowiolista, altowiolinista - muzyk grający na altówce
altówka - ins t rument strunowy smyczkowy, większy od skrzypiec, o niższym stroju i miękkiej, głębokiej barwie dźwięku
a-moll - tonacja lub gama molowa bez znaków przykluczowych
andante - umiarkowanie; określenie tempa; również nazwa utworu inst rumentalnego lub jednej z jego części utrzymanej w umiarkowanym tempie
animato - z ożywieniem; określenie wykonawcze
aplikatura —> palcowanie
10
11
appassionato [wym. apasjonato] - namiętnie, z pasją; określenie wykonawcze
a prima vista -> a vista
aranżacja - opracowanie u tworu muzycznego na inny niż przewidziano w oryginale ins t rument , głos lub zespól wykonawców, np. aranżacja piosenki napisanej na glos z fortepianem na orkiestrę i głos solo
aria - pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, stanowiąca part ię śpiewaną solo w operze, operetce, kantacie, oratorium; aria występuje również jako część suity o charakterze śpiewnym
arpeggio [wym. arpedżio] - sposób wykonania akordu polegający na szybkim zagraniu kolejnych jego dźwięków, od najniższego do najwyższego; w zapisie nutowym arpeggio oznaczane jest pionowym wężykiem umieszczonym przed akordem; szczególnie często arpeggio wykonuje się na harfie
artykulacja - sposób wydobywania i kształ towania dźwięków utworu muzycznego, oznaczany w zapisie nutowym określeniami artykulacyjnymi, np. staccato, legato
As-dur - tonacja lub gama durowa z czterema bemolami (b, es, as, des)
as b c des es f g as
gama As-dur
assai-bardzo; wyraz występujący w połączeniu z określeniami dotyczącymi tempa, dynamiki lub sposobu wykonania utworu, np. allegro assai: bardzo szybko
a tempo - określenie oznaczające powrót do pierwotnego tempa utworu
12
atonalność - zasada doboru dźwięków w utworze muzycznym polegająca na braku toniki; dźwięki nie tworzą zależności między sobą i nie są podporządkowane żadnej zasadzie tonalnej; przeciwieństwo tonalności
a vista, a prima vista [wym. a prima wista] - od pierwszego spojrzenia; określenie sposobu wykonania u tworu z nu t bez wcześniejszego przygotowania
bagatela - miniatura inst rumentalna o pogodnym charakterze, przeznaczona zwykle na fortepian
balet - 1. sztuka tańca artystycznego 2. utwór muzyczno-sce-niczny, którego treść wyrażona jest tańcem solowym i zespołowym wykonywanym na tle muzyki orkiestrowej; do najsłynniejszych baletów należą m.in.: Dziadek do orzechów, Jezioro łabędzie Piotra Czajkowskiego, Kopciuszek Sergiusza Prokofiewa, Pietruszka Igora Strawińskiego, Harnasie Karola Szymanowskiego 3. zespół tancerzy prowadzony przez baletmi-strza, reprezentujący określony kierunek sztuki tanecznej lub instytucję, przy której działa
baletmistrz - 1. reżyser baletu 2. kierownik zespołu baletowego
ballada - pierwotnie s tarofrancuska jednogłosowa pieśń ludowa, śpiewana dawniej głównie przez t rubadurów, później ballada rozwinęła się w dramatyczną opowieść muzyczną, komponowaną p rzeważn ie n a głos z fo r tep ianem do t eks tów poetyckich o tematyce fantastyczno-baśniowej lub ludowej, np. ballady Stanis ława Moniuszki do tekstów Adama Mickiewicza; występuje również jako samodzielny u twór ins t rumenta lny
bałałajka - ludowy ins t rument rosyjski, s t runowy szarpany o trójkątnym pudle rezonansowym z t rzema s t runami
bandura - ludowy ins t rument ukraiński , s trunowy szarpany o dużym pudle rezonansowym z pięćdziesięcioma strunami; służy przede wszystkim do akompaniamentu
14
bałałajka bandura
banjo [wym. bandżo] - ins t rument strunowy szarpany o niewielkim, okrągłym pudle rezonansowym w kształcie bębenka, mający pięć do dziewięciu s t run
barkarola - pieśń o charakterze lirycznym śpiewana przez weneckich gondolierów; w formie stylizowanej jest samodzielnym utworem ins t rumenta lnym o powolnym tempie, jak np. barkarole na fortepian Feliksa Mendelssohna-Bartholdy'ego czy Fryderyka Chopina
barok - okres w historii muzyki trwający od końca XVI w. do połowy XVII w.; w okresie tym rozwija się muzyka inst rumenta lna (zwłaszcza przeznaczona na ins t rumenty klawiszowe:
15
bęben —» wielki bęben
bębenek baskijski —> tamburyn
bis - 1 . jeszcze raz, dwa razy; polecenie powtórzenia określonego fragmentu piosenki, np. refrenu, ostatniej zwrotki 2. okrzyk publiczności zachwyconej występem, domagającej się od wykonawcy powtórzenia lub wykonania jeszcze jednego utworu
b-moll - tonacja lub gama molowa z pięcioma bemolami (b, es, as, des, ges)
bolero - ludowy taniec hiszpański wykonywany przy akompaniamencie gitary, t amburynu i kastanietów, często połączony ze śpiewem, okrzykami, k laskaniem i charakterys tycznym wytupywaniem rytmu; bolero występuje też w formie stylizowanej jako u twór ins t rumenta lny (np. Bolero na orkiestrę Maurycego Ravela)
bongosy - i n s t rument perkusyjny pochodzenia kubańskiego z grupy membranofonów; składa się z podwójnych bębenków podłużnego kształ tu, w które uderza się palcami; bongosy używane są głównie w orkiestrach tanecznych
burdon —> dźwięki burdonowe
burleska - miniatura instrumentalna o charakterze lekkim i żartobliwym, będąca samodzielnym utworem lub częścią formy cyklicznej
cała nuta - podstawowa wartość rytmiczna dźwięku; zob. nuta, rys. s. 83
cały ton - odległość między dwoma dźwiękami równa dwóm półtonom, np.: c-d, d-e
cantabile [wym. kantabile] - śpiewnie; określenie wykonawcze
cantus firmus [wym. kantus firmus] - śpiew stały; samodzielna melodia w utworze wielogłosowym, zaczerpnięta najczęściej z chorału gregoriańskiego lub piosenki świeckiej, do której do-komponowano inne głosy, tworząc utwór wielogłosowy; taki sposób pisania utworów był stosowany powszechnie przez kompozytorów średniowiecza
canzona, kancona - pierwotnie pieśń śpiewana przez t rubadurów, a od X V I w. krótki wielogłosowy utwór ins t rumenta lny lub wokalny z wyraźnymi motywami rytmicznymi i często stosowaną imitacją motywów; canzona wpłynęła na rozwój fugi
Capriccio [wym. kapriczio] —> kaprys
capriccioso [wym. kapricziozo] - kapryśnie; określenie wykonawcze
cavatina [wym. kawatina] - jedno- lub dwuczęściowa pieśń solowa z akompaniamentem, o prostej budowie, bez powtórzeń melodii i tekstu, najczęściej liryczna, występująca w muzyce operowej
CD [skrót ang. compact disk] —> płyta kompaktowa
C-dur - tonacja lub gama du rowa bez znaków przykluczowych
gama C-dur
19
celesta —> czelesta
chodzony - staropolski taniec ludowy, wykonywany parami, powoli sunącymi w korowodzie; zwykle po chodzonym następowa! taniec szybki, zwany g o n i o n y m ; z chodzonego wywodzi się polonez, a z gonionego mazur
chorał gregoriański - jednogłosowe śpiewy liturgiczne kościoła rzymskokatolickiego pochodzące ze średniowiecza; nazwa związana jest z papieżem Grzegorzem I, który nakazał zebrać i uporządkować istniejące pieśni liturgiczne; chorał gregoriański jest wykonywany po łacinie; w średniowieczu był podstawą kompozycji wielogłosowych jako cantus firmus
chorał protestancki - śpiewy religijne kościoła protestanckiego wprowadzone przez Marcina Lutra , wykonywane w językach narodowych; melodie chorału protestanckiego wywodziły się m.in. ze śpiewów kościoła katolickiego, z pieśni różnych grup innowierców, niekiedy również z pieśni ludowych; początkowo chorał protestancki był jednogłosowy, później rozwinął się do formy czterogłosowej; melodie chorału protestanckiego wykorzystywał w wielu utworach J a n Sebastian Bach, np. w kantatach, wariacjach chorałowych na organy
chordofony —»instrumenty strunowe
choreografia - 1. sztuka komponowania tańców i baletów 2. całość układu tańców w widowisku, np. baletowym
chór - 1. zespół śpiewaczy wykonujący jedno- lub wielogłosowe utwory muzyczne a cappella lub z towarzyszeniem ins t rumentów; istnieją m.in. chóry męskie, żeńskie, dziecięce; najczęściej chór jest czterogłosowy, złożony z sopranów, altów, tenorów i basów 2. ta część kościoła, w której znajdują się organy oraz zbierają się chórzyści (zazwyczaj balkon)
cis-moll - tonacja lub gama molowa z czterema krzyżykami (fis, cis, gis, dis)
c-moll - tonacja lub gama molowa z t rzema bemolami (b, es, as); zob. rys. s. 22
20
V
•a
$•8
0 -fl
•a
•a
E
E
E DC
21
0
P ^
22
coda -> koda
eon [wym. kon] - z, wraz z; wyraz występujący w połączeniu z określeniem wykonawczym, np. eon amore: z uczuciem, eon brio: z życiem, z zapałem, eon fuoco [wym. kon fuoko}: z temperamentem, eon moto: z ożywieniem
concertino [wym. konczertino] - 1. grupa ins t rumentów solowych koncertujących w ramach concerto grosso 2. mały koncert; przeważnie jednoczęściowy utwór na ins t rument solowy z towarzyszeniem orkiestry
concerto grosso [wym. konczerto grosso] - wielki koncert; kil-kuczęściowy koncert, w którym grupa instrumentów solowych, zwana concertino, prowadzi muzyczny dialog z resztą orkiestry, zwaną tutti; forma ta powstała w okresie baroku i wykorzystywana jest do dziś
courante [wym. kurant] zob. suita
crescendo [wym. kreszendo], cresc. - głośniej; wzmacniając; oznaczenie dynamiki w zapisie nutowym podane słownie albo za pomocą znaku rozszerzających się widełek:
cykl —> forma cykliczna
cymbałki zob. dzwonki
cymbały - ins t rument s t runowy o płaskim pudle rezonansowym w kształcie trapezu, na którym naciągnięte są metalowe struny, uderzane podczas gry drewnianymi pałeczkami; cymbały często są używane w cygańskich zespołach ins t rumenta l nych
cytra - ins t rument strunowy szarpany o płaskim pudle rezonansowym z kilkudziesięcioma napiętymi s t runami ; melodię gra się zazwyczaj na 3-5 s t runach, pozostałe s t runy służą do akompaniamentu; obecnie cytra jest rzadko używana; zob. rys. s. 24
crescendo
23
cytra
czelesta
24
czardasz - węgierski taniec ludowy w takcie parzystym, składający się z dwóch części: powolnej, nastrojowej oraz następującej po niej części szybkiej i żywiołowej; twórcą czardaszy w formie stylizowanej był Franciszek Liszt
czastuszki - ludowe przyśpiewki rosyjskie, skoczne i wesołe, składające się z wielu zwrotek, oparte na prostej melodii; wykonywane są z akompaniamentem akordeonu
czelesta, celesta - klawiszowy ins t rument z grupy idiofonów, podobny do niewielkiego pianina; naciśnięcie klawisza uruchamia młoteczek, który uderza w metalową płytkę; w brzmieniu czelesta przypomina dzwonki
czterodźwięk- akord złożony z czterech dźwięków, utworzony z trójdźwięku przez dodanie do niego dźwięku odległego o tercję; zob. też przewrót akordu
czterodźwięk
czynele —> talerze
ćwierćnuta - wartość rytmiczna dźwięku równa czwartej części całej nuty; zob. nuta, rys. s. 83
D fine- od początku do końca; polecenie znajdujące się przy końcu utworu lub przy zakończe
niu jednego z jego fragmentów, nakazujące powtórzenie utworu od początku do końca D-dur - tonacja lub gama durowa z dwoma krzyżykami (fis, cis)
V Ttj. r C\
/ L i-frT\ * dffi „ e " v '
d e fis g a h cis d
gama D-dur
decrescendo [wym. dekreszendo], decresc, diminuendo, dimin. - ściszając; oznaczenie dynamiki podane w zapisie nutowym słownie lub za pomocą znaku zwężających się widełek:
decrescendo
delicato [wym. delikato] - delikatnie, subtelnie; określenie wykonawcze
Des-dur - tonacja lub gama durowa z pięcioma bemolami (b, es,
as, des, ges)
dimin. -> decrescendo
diminuendo —> decrescendo
d-moll - tonacja lub gama molowa z jednym bemolem (b)
26
ho =
5 -a
3 -V
3 -o
27
dodane linie —> linie dodane
dodekafonia - technika kompozytorska wykształcona na początku XX w., t raktująca równorzędnie wszystkie 12 dźwięków mieszczących się w oktawie, łączonych w określonym porządku w szeregi zwane s e r i a m i
dolce [wym. dolezę] - słodko, przyjemnie; określenie wykonawcze
dominanta - 1. V stopień gamy durowej lub molowej 2. akord zbudowany na V stopniu, wchodzący w skład tr iady harmonicznej, oznaczany literą D; zob. też triada harmoniczna
dramat muzyczny - muzyczny utwór sceniczny, w którym tekst odgrywa pierwszoplanową rolę, a muzyka go dopełnia; w dramacie muzycznym - w przeciwieństwie do opery - nie ma arii, recytatywów, scen itp.; mis t rzem d rama tu muzycznego był Ryszard Wagner
dramatico [wym. dramatiko] - dramatycznie; określenie wykonawcze
dudy, koza - ludowy ins t rument dęty, składający się ze skórzanego worka i podłączonych do niego piszczałek z trzcinowymi
28
stroikami; część piszczałek służy do grania melodii, a część wydaje dźwięki burdonowe; dudy używane są m.in. we francuskich, szkockich i polskich zespołach ludowych
duet - 1. kameralny zespół ins t rumenta lny lub wokalny złożony z dwóch wykonawców 2. utwór kameralny przeznaczony na dwa ins t rumenty lub dwa głosy śpiewające z akompaniamentem ins t rumentu
dumka - nastrojowa pieśń ukra ińska wykonywana zwykle przy akompaniamencie bandury
dur zob. system dur-moll; gama durowa
dur-moll system -> system dur-moll
dynamika - siła brzmienia dźwięku; dynamika zależy od siły pobudzenia źródła dźwięku i liczby dźwięków brzmiących jednocześnie; do określenia dynamiki stosuje się oznaczenia słowne (np. piano, forte) lub znaki akcentu muzycznego
dyrygent - muzyk kierujący orkiestrą, chórem lub zespołem kameralnym
dyskofon —> gramofon cyfrowy
dysonans - współbrzmienie co najmniej dwóch dźwięków różnej wysokości dające wrażenie niezgodności, ostrości brzmienia; przeciwieństwo konsonansu
dyszkant - wysoki głos chłopięcy; w muzyce dawnej chłopcy śpiewający dyszkantem stanowili najwyższy głos w chórze
dzwonki - ins t rument perkusyjny zbliżony budową do ksylofonu; dźwięk wydobywa się uderzając drewnianymi pałeczkami w metalowe płytki; potocznie dzwonki nazywa się c y m b a ł k a m i
29
dzwony orkiestrowe - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych, składający się z mosiężnych rur zawieszonych na ramie, w które uderza się główką drewnianego młotka, obciągniętą filcem lub skórą; skala dźwięków dzwonów orkiestrowych obejmuje zwykle oktawę
dźwięk a' —> dźwięk wzorcowy
dźwięk centralny -»tonika 1.
dźwięk prowadzący - VII stopień gamy durowej lub molowej, który cechuje dążenie do przejścia na stopień VIII, leżący o pół tonu wyżej; np. dźwiękiem prowadzącym do VIII stopnia gamy C-dur (czyli do dźwięku c) jest dźwięk h
dźwięk wzorcowy, dźwięk a' - podstawowy dźwięk stroju muzycznego, mieszczący się w oktawie razkreślnej i odpowiadający częstotliwości drgań źródła dźwięku równej 440 Hz
30
dźwięki - wszystko co słyszymy wokół siebie: szmery, piski, wołanie, krzyk, głos ludzki i głosy zwierząt, wycie wiatru; sztuką dobierania dźwięków i tworzenia z nich artystycznych konstrukcji jest muzyka; nauka określa dźwiękjako zjawisko akustyczne wywołane przez drgania ciała sprężystego będącego źródłem dźwięku, np. struny, membrany; dźwięk cechuje m.in. wysokość, głośność, barwa, czas trwania, a w muzyce też wartość rytmiczna
dźwięki burdonowe, burdon - niskie, długo brzmiące dźwięki określonej wysokości, występujące zazwyczaj w utworach muzyki ludowej, wydobywane m.in. przez dudy; dźwięki burdonowe pełnią rolę akompaniamentu, na którego tle występuje melodia; wykorzystywane są często w utworach organowych
E-dur - tonacja lub gama durowa z czterema krzyżykami (fis, cis, gis, dis)
fis
o
h cis dis e gis a e
gama E-dur
ekspozycja zob. allegro sonatowe
elegia - 1. pieśń żałobna 2. krótki u twór ins t rumenta lny o charakterze poważnym
elektrofony —> instrumenty elektryczne
elementy muzyki - wszystkie czynniki , k tóre składają się na u twór muzyczny: melodia, rytm, tempo, dynamika, forma i inne
emisja głosu - 1. kształcenie poprawnego wydobywania głosu w śpiewie 2. wydobywanie głosu w śpiewie
e-moll - tonacja lub gama molowa z jednym krzyżykiem (fis)
32
c O
E
CU
E ro DO
0
(5 m
O 11
o
33
eroico [wym. eroiko] - bohatersko, triumfalnie; określenie wykonawcze
Es-dur - tonacja lub gama durowa z t rzema bemolami (b, es, as)
O ł> V 7
M S o O
* 3 es f g as b c d es
gama Es-dur
espressivo [wym. espresiwo] - z wyrazem, z ekspresją; określenie wykonawcze
etiuda - u twór ins t rumenta lny przeznaczony przede wszystkim do rozwijania biegłości technicznej wykonawcy; pierwszym twórcą etiud o formie artystycznej, przeznaczonych do wykonywania na koncertach, był Fryderyk Chopin
f —> forte
fagot - i n s t r u m e n t dęty drewniany o niskim brzmieniu, składający się z dwóch rur różnej długości, z których krótsza zakończona jest us tnikiem o podwójnym stroiku, a liczne otwory boczne zamykane są klapami; jego odmianą jest k o n t r a f a g o t , o brzmieniu niższym o oktawę
faktura - t e rmin muzyczny o wielu znaczeniach, stosowany najczęściej w odniesieniu do rodzaju środków kompozytorskich oraz sposobów ich użycia w utworze, np. inną fakturą odznaczają się utwory orkiestrowe, a inną chóralne; utwory różnią się także rodzajami zastosowanych w nich współbrzmień i prowadzenia głosów, skąd wynika podział na dwa rodzaje faktur: homofoniczną i polifoniczną
falset - wysoki głos męski, przekraczający normalną skalę głosu tenora, zbliżony w brzmieniu do głosu żeńskiego
fanfara - krótka melodia grana na trąbce jako sygnał rozpoczęcia jakiegoś wydarzenia, np. uroczystości wojskowej, polowania
fantazja - u twór ins t rumenta lny o charakterze improwizacji, będący zestawieniem różnych znanych melodii operowych, ludowych lub popularnych, niekiedy nawiązujący do dzieł innych kompozytorów, jak np. Fryderyka Chopina Fantazja na tematy polskie czy Franciszka Liszta Fantazja na temat B-A-C-H
35
F-dur - tonacja lub gama durowa z jednym bemolem (6)
V o ł >
1 o *> 0
Ctrs
f g a b c d e f
gama F-dur
fermata, korona - znak pisma nutowego umieszczany nad nutą lub pauzą, przedłużający dowolnie czas t rwania dźwięku lub pauzy
— r>
fermata
rT—> fortissimo
filharmonia - 1. instytucja zajmująca się organizowaniem koncertów 2. gmach, w którym odbywają się koncerty
finał - końcowa część wieńcząca większy utwór kilkuczęścio-wy, np. symfonię, operę
fisharmonia, harmonium - ins t rument dęty klawiszowy z grupy idiofonów, przypominający ksz t a ł t em niewysokie p ian ino ,
36
brzmieniem - organy; dźwięk powstaje przez naciśnięcie klawisza otwierającego dostęp powietrza do stroików; fisharmonia najczęściej służy do akompaniamentu przy wykonywaniu pieśni
fis-moll - tonacja lub gama molowa z t rzema krzyżykami (fis, cis, gis); zob. rys. s. 38
flażolet - dźwięk zbliżony do brzmienia fletu, wydobywany z niektórych ins t rumentów strunowych przez lekkie przyciśnięcie drgającej s t runy palcem w określonym miejscu
flet poprzeczny - ins t rument dęty drewniany o kształcie rurki posiadającej otwory boczne z klapkami i dodatkowy boczny otwór do zadęcia; podczas gry ins t rument t rzymany jest poprzecznie; we współczesnej orkiestrze używane są flety poprzeczne wykonane z metali szlachetnych; istnieją dwa podstawowe rodzaje fletu poprzecznego: f l e t w i e l k i (długości ponad 70 cm) i f l e t m a ł y zwany też p i k o 1 o, różniące się m.in. strojem muzycznym
r ^ ^ ^ p ^ ^ g ^ t r w ^ u t^T—ii
flet prosty - jeden z najstarszych ins t rumentów dętych drewnianych wywodzący się od fujarki; flet prosty ma kształ t rurki z bocznymi otworami zatykanymi podczas gry palcami; flet może być wykonany również z kości słoniowej lub tworzywa; obecnie jest używany głównie do nauki gry w szkole podstawowej oraz, niekiedy, przy wykonaniach muzyki dawnej
— r - CSt
flet wielki zob. flet poprzeczny
fletnia Pana - ins t rument dęty drewniany znany już w starożytności, składający się z piszczałek różnej długości związanych
37
X
u
•o — o E
•a
O
38
z sobą; ins t rument ten w dawnej Polsce nazywano m u l t a n -k a m i
f-moll - tonacja lub gama molowa z czterema bemolami (b, es, as, des); zob. rys. s. 40
folklor muzyczny —»muzyka ludowa
forma cykliczna, cykl - u twór muzyczny składający się z kilku części powiązanych z sobą tematycznie, ale kontrastujących w zakresie melodii, tempa, rytmu, dynamiki; formą cykliczną jest np. sonata, suita, koncert
forma dwuczęściowa - utwór muzyczny składający się z dwóch kontrastujących z sobą części
forma muzyczna - konstrukcja utworu muzycznego, na którą składają się wszystkie elementy muzyki ujęte w pewien schemat i współdziałające z sobą; forma muzyczna może być wokalna, instrumentalna, cykliczna, jednoczęściowa, wieloczęścio-wa itd.
forma sonatowa —> allegro sonatowe
forma trzyczęściowa - u twór muzyczny składający się z trzech części: część ostatnia jest powtórzeniem części pierwszej, natomiast środkowa kontrastuje z nimi pod względem tonacji i tematu; formą trzyczęściową jest np. koncert
forte, f- głośno; oznaczenie dynamiki
fortepian - i n s t r u m e n t s t runowy klawiszowy z wielkim poziomym pudłem rezonansowym i k lawia turą składającą się zazwyczaj z 88 klawiszy; naciśnięcie klawisza u r u c h a m i a
39
bo
3
T r # r
40
dźwignię, powodującą uderzen ie młoteczka w s t runę i powstanie dźwięku; pod pudłem znajdują się dwa pedały, z których prawy służy do przed łużan ia dźwięku, lewy do t łumienia go; pro to typem for tepianu był klawikord; za twórcę fort ep ianu uważa się Włocha Bar to lomea Cristoforiego żyjącego w XVIII w.
fortissimo, ff- bardzo głośno; oznaczenie dynamiki
fosa orkiestrowa, kanał dla orkiestry - miejsce w sali operowej (czasem w teatrze) przeznaczone dla orkiestry, znajdujące się w zagłębieniu poniżej sceny
fraza - element budowy utworu zawierający zamkniętą myśl muzyczną, składający się z dwu lub więcej motywów; frazy tworzą zdanie muzyczne; w nutach fraza zaznaczona jest łukiem frazowym
frazowanie - wyodrębnienie fraz w zapisie (kompozytora) i w wykonaniu u tworu muzycznego polegające m.in. na odpowiedniej artykulacji , dynamice, akcentowaniu dźwięków
fuga [wł. - ucieczka] - wielogłosowy utwór ins t rumenta lny lub wokalny zbudowany na zasadzie imitacji; temat , przeprowadzony w jednym głosie, jest przejmowany przez głosy następne, powtarzające go po kolei w formie odpowiedzi; nazwa utworu ilustruje gonitwę głosów; fuga jest najważniejszą formą muzyczną polifonii; do najbardziej znanych należą fugi J a n a Sebast iana Bacha
fujarka - ludowy instrument dęty drewniany w formie piszczałki z bocznymi otworami; używany dawniej przez pasterzy
>
Z!
U ra
c o ca o S T 3
gagliarda [wym. ga-liarda] zob. suita
galop - dawny taniec dworski tańczony w szybkim, skocznym tempie, będący zazwyczaj ostatnią częścią kadryla
gama dorycka zob. gama molowa
gama durowa, gama majorowa - szereg ośmiu dźwięków uporządkowanych według wysokości i układu odległości cało- i półtonowych, rozpoczynający się od jednego spośród 12 dźwięków mieszczących się w oktawie i zbudowany t ak j ak gama C-dur; kolejne dźwięki gamy określane są stopniami od I do V I I I , przy czym V I I I stopień jest powtórzeniem stopnia I (toniki) o oktawę wyżej; stopień I (tonika) nadaje gamie durowej nazwę, pisaną wielką literą, np. gama C-dur, D-dur
gama eolska zob. gama molowa
gama harmoniczna zob. gama molowa
gama majorowa —> gama durowa
gama molowa, gama minorowa -szereg ośmiu dźwięków uporządkowanych według wysokości i ukła-
43
44
45
du odległości cało-, pół- i półtoratonowych, rozpoczynający się od jednego spośród 12 dźwięków mieszczących się w oktawie i zbudowany tak jak gama a-moll; kolejne dźwięki gamy określane są stopniami od I do V I I I , przy czym V I I I stopień jest powtórzeniem stopnia I (toniki) o oktawę wyżej; stopień I (to-nika) nadaje gamie molowej nazwę, pisaną małą literą, np. gama a-moll, f-moll; gama molowa ma różne odmiany, z których najważniejszymi są: g a m a m o l o w a n a t u r a l n a (zwanateż g a m ą e o l s k ą ) , g a m a h a r m o n i c z n a oraz g a m a m e l o d y c z n a (zwanateż g a m ą d o r y c k ą )
gawot zob. suita
C-dur - tonacja lub gama durowa z jednym krzyżykiem (fis)
- G H S O O o 11
"y 0
a h c A e fis g
gama G-dur
generałbas —> basso continuo
gęśle - dawny ludowy ins t rument smyczkowy (albo szarpany) mający dwie s t runy
gęśliki podhalańskie - góralski ins t rument o czterech s t runach, nazywany w gwarze podhalańskiej złóbcokami, używany do X I X w.; obecnie zastąpiły go skrzypce
gigue [wym. żig] zob. suita
gis-moll - tonacja lub gama molowa z pięcioma krzyżykami (fis, cis, gis, dis, ais)
gitara, gitara klasyczna - ins t rument s t runowy szarpany o płaskim pudle rezonansowym z sześcioma lub siedmioma strunami, szarpanymi palcami lub plektronem; popularną odmianą jest g i t a r a a k u s t y c z n a o większym pudle rezonansowym; w gitarach klasycznych stosuje się s t runy nylonowe, a w akustycznych - metalowe
46
gitara klasyczna
gitara elektryczna - gi tara wyposażona w elektryczne urządzenie wzmacniające dźwięk i zmieniające jego barwę; używana przede wszystkim w zespołach grających muzykę rozrywkową
gitara klasyczna —> gitara
glissando, gliss. - szybkie, płynne przejście po kolejnych dźwiękach; glissando uzyskuje się w różny sposób w zależności od ins t rumentu , np. na fortepianie szybko przesuwa się palcem po białych klawiszach
głos - 1. w śpiewie: na tura lny ins t rument , którym dysponuje człowiek (struny głosowe w kr tani) ; głosy dzielą się na męskie (tenor, bas, baryton), żeńskie (sopran, mezzosopran, alt, kontr-alt), chłopięce (dyszkant) 2. w utworach wykonywanych zespołowo: par t ia ins t rumenta lna lub wokalna, wykonywana przez jednego muzyka lub grupę muzyków grających na takich samych ins t rumentach lub śpiewających tym samym głosem; w par ty turze każdy głos zapisany jest na osobnej pięciolinii 3. j edna z melodii u tworu wielogłosowego, np. fugi 4. rejestr w organach, fisharmonii i innych ins t rumentach
g-moll - tonacja lub gama molowa z dwoma bemolami (b, es); zob. rys. s. 48
47
cc
W)
C P
O F
E •c
i w
4 8
gong - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych, o nieokreślonej wysokości brzmienia; jest to gruba, okrągła tarcza, wykonana z brązu lub mosiądzu i zawieszona na ramie; gong jest ins t rumentem orkiestrowym; odmianą gongu jest t a m - t a m , który wydaje dźwięk o silniejszym brzmieniu
goniony zob. chodzony
gramofon - urządzenie do odtwarzania dźwięku zapisanego na płycie gramofonowej
gramofon cyfrowy, odtwarzacz C D , dyskofon - urządzenie służące do odtwarzania dźwięku zapisanego cyfrowo na płycie kompaktowej
grave [wym. grawe] - ciężko; określenie wykonawcze
grazioso [wym. gracjozo] - z gracją, wdzięcznie; określenie wykonawcze
gryf - część ins t rumentu strunowego w postaci drewnianej listwy, nad którą przebiegają s t runy; na gryfie niektórych instrumentów, np. gitary, umieszczone są, zazwyczaj metalowe, poprzeczki zwane progami , wyznaczające miejsca, w których należy palcami dociskać s t runy do gryfu dla uzyskania czystych dźwięków różnej wysokości
49
grzechotka - narzędzie dźwiękowe używane jako ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych; na końcu t rzyma-dła zamocowana jest drewniana ramka, w której znajduje się
kółko zębate i oparta o to kółko drewniana deszczułka; podczas obracania kółka deseczka s tuka o jego zęby, wydając dźwięk; grzechotka jest ins t rumentem ludowym znanym w Europie i Azji
habanera - ludowy taniec kubańsko-hisz-pański w dość szybkim tempie, wykonywany z towarzyszeniem różnych ins t rumentów perkusyjnych, np. kastanietów; słynna habanera w formie stylizowanej występuje w operze Georgesa Bizeta Carmen
harfa - ins t rument s t runowy szarpany zbudowany z trójkątnej ramy z rozpiętymi na niej pionowo czterdziestoma sześcioma s t runami; za pomocą siedmiu pedałów można przestrajać struny o pół tonu bądź o cały ton w górę, co umożliwia grę we wszystkich tonacjach; typową techniką gry jest arpeggio; rzadko występuje jako ins t rument solowy, zazwyczaj używana jest w wielkiej orkiestrze symfonicznej
51
harmonia - 1. jeden z głównych elementów dzieła muzycznego, wyrażający się współbrzmieniami dźwięków 2. n a u k a o budowie akordów, sposobie ich łączenia i ich wzajemnych związkach
harmonijka ustna - ins t rument dęty o kształcie małego prostokątnego pudełka ze stroikami, wprawianymi w drgania przez wdmuchiwanie w nie powietrza lub wciąganie powietrza ustami; potocznie nazywana o r g a n k a m i ; używana jest w muzyce popularnej
harmonium —> fisharmonia
H-dur - tonacja lub gama durowa z pięcioma krzyżykami (fis, cis, gis, dis, ais)
hejnał - melodia grana na trąbce początkowo jako pobudka o wschodzie słońca, a w późniejszych czasach grana w określonych porach dnia na wieżach kościołów i ratuszy; najsłynniejszy polski hejnał rozbrzmiewający z wieży kościoła Mariackiego w Krakowie pochodzi ze średniowiecza
helikon - ins t rument dęty blaszany będący odmianą tuby; używany głównie w orkiestrach dętych
52
p -
0 •§
0 -9
0 -
u —
E z E
P -a
0 -g P ^
53
hi-fi [wym. haj-fi; skrót ang. high fidelity - wysoka wierność] - wierne odtwarzanie dźwięków za pomocą urządzeń elektroakustycznych wysokiej jakości
h-moll - tonacja lub gama molowa z dwoma krzyżykami (fis, cis); zob. rys. s. 53
homofonia - rodzaj faktury utworów wielogłosowych, w których tylko jeden głos, przeważnie najwyższy, prowadzi samodzielną melodię, pozostałe głosy tworzą jego akompaniament
humoreska - minia tura ins t rumenta lna o lekkim i żartobliwym charakterze; do najbardziej znanych należą humoreski na fortepian Roberta Schumanna i Antoniego Dvofäka
hymn - uroczysta pieśń świecka lub religijna, np. polska pieśń średniowieczna Bogurodzica
hymn państwowy - uroczysta pieśń patriotyczna uznawana za symbol danego państwa, np. polski Mazurek Dąbrowskiego, francuska Marsylianka
idiofony - ins t rumenty perkusyjne samo-brzmiące, w których źródłem dźwięku jest drgające ciało sprężyste, inne niż s t runa czy membrana; idiofony dzielą się na dęte (np. fisharmonia) i uderzane (np. gong)
imitacja - naśladowanie; technika kompozytorska stosowana w utworach wielogłosowych, polegająca na powtarzaniu przez inne głosy, z pewnym opóźnieniem, fragmentu melodii pojawiającego się w jednym głosie; imitacja występuje m.in. w kanonie i fudze
improwizacja - spontaniczne tworzenie u tworu muzycznego połączone z jego jednoczesnym wykonaniem
instrumentacja, orkiestracja - opracowanie utworu muzycznego na zespół instrumentalny (kameralny lub orkiestrowy), polegające na odpowiednim doborze instrumentów i określeniu sposobu gry na nich; utwory w wersji orkiestrowej niejednokrotnie zdobywały większą popularność niż ich wersja oryginalna, np. Obrazki z wystawy Modesta Musorgskiego, w pierwotnej wersji na fortepian, zyskały sławę w instrumentacji Maurycego Ravela
instrumenty dęte, aerofony - ins t rumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku jest drgające powietrze wdmuchiwane lub wtłaczane do wnętrza ins t rumentu ; ins t rumenty dęte dzielą się na: drewniane (np. obój), blaszane (np. puzon) oraz klawiszowe (np. organy)
instrumenty elektryczne, elektrofony - ins t rumenty muzyczne, w których drgania elektryczne przetwarzane są przez zespół urządzeń elektrycznych i elektronicznych, a następnie, jako wzmocniona fala akustyczna, emitowane przez głośniki (np. synteza tor ) , oraz takie i n s t r u m e n t y muzyczne, w których dźwięk jest tylko wzmacniany (np. gitara elektryczna)
55
instrumenty klawiszowe zob. instrumenty strunowe
instrumenty ludowe - i n s t rumen ty muzyczne używane w zespołach ludowych; posiadają bardzo długą tradycję, częstokroć dłuższą niż ins t rumen ty wchodzące w skład orkiestry symfonicznej
instrumenty muzyczne - przyrządy służące do wydobywania dźwięku o różnym brzmieniu, dzielące się w zależności od rodzaju źródła dźwięku na: dęte, strunowe, perkusyjne, elektryczne; prawdopodobnie najstarszymi ins t rumentami muzycznymi były ins t rumenty perkusyjne
instrumenty perkusyjne, perkusja- instrumenty muzyczne, z których dźwięk wydobywa się przez uderzanie, pocieranie lub potrząsanie; dzielą się w zależności od rodzaju źródła dźwięku na: membranofony (np. bęben, werbel) i idiofony (np. gong, talerze); ins t rumenty perkusyjne można podzielić na instrumenty o określonej wysokości brzmienia (np. dzwonki, ksylofon, kotły) i ins t rumenty o nieokreślonej wysokości brzmienia (np. grzechotka, kastaniety, gong)
instrumenty strunowe, chordofony - ins t rumenty muzyczne, w których źródłem dźwięku jest napięta s t runa pobudzana do drgań w różny sposób: pociąganiem smyczka, szarpaniem, uderzaniem młoteczka uruchamianego dźwignią klawiszową, uderzaniem pałeczką; dzielą się na: i n s t r u m e n t y s m y c z k o w e (np. skrzypce), i n s t r u m e n t y s z a r p a n e (np. harfa, gitara), i n s t r u m e n t y k l a w i s z o w e (np. fortepian) oraz i n s t r u m e n t y u d e r z a n e (np. cymbały)
intermezzo [wym. intermecco] - 1. krótki u twór ins t rumenta l ny wykonywany w przerwie między aktami albo scenami opery 2. samodzielny utwór przeznaczony zwykle na fortepian
interwał muzyczny - odległość między dwoma dźwiękami mierzona liczbą półtonów; zasadniczo rozróżnia się następujące interwały: p r y m a - 0 półtonów, s e k u n d a mala - 1 półton, s e k u n d a wielka - 2 półtony, t e r c j a mała - 3 półtony, t e r c j a wielka - 4 półtony, k w a r t a czysta - 5 półtonów, k w i n -t a czysta - 7 półtonów, s e k s t a mała - 8 półtonów, s e k s t a
56
0
<*4l'* ^ttl?
—
0
57
wielka - 9 półtonów, s e p t y m a mała - 10 półtonów, s e p t y -m a wielka - 11 półtonów, o k t a w a czysta - 12 półtonów; z wyjątkiem prymy wszystkie interwały mogą być zwiększone albo zmniejszone przez dodanie krzyżyka lub bemola
intonacja - 1. wydobycie dźwięku o określonej wysokości; można mówić o czystej, chwiejnej lub fałszywej intonacji, określając w ten sposób stopień dokładności wydobycia dźwięku (zwłaszcza w śpiewie lub grze na ins t rumentach smyczkowych) 2. podawanie przez jedną osobę pierwszego tonu rozpoczynającego śpiew zespołowy, czyli intonowanie śpiewu
intrada - krótki utwór ins t rumenta lny o charakterze marszowym grany na rozpoczęcie jakiejś uroczystości, np. balu, zawodów, turnieju, festiwalu
inwencja - krótki utwór ins t rumenta lny polifoniczny, dwu- lub trzygłosowy, często z zastosowaniem imitacji, przeznaczony zwykle na fortepian; wielką popularność zdobyły inwencje na fortepian J a n a Sebastiana Bacha
jednostka metryczna - wartość rytmiczna dźwięku, przyjęta za jednostkę podziału taktu; w oznaczeniu me t rum wartość jednostki metrycznej wskazuje dolna cyfra, np. w met rum \ jednostką metryczną jest ćwierćnuta, w \ - ósemka itd.
kadencja - następstwo akordów nadające fragmentowi utworu charakter zakończenia; najczęściej stosowana jest k a d e n c j a d o s k o n a ł a , składająca się z akordów dominanty i toniki oraz k a d e n c j a w i e l k a d o s k o n a ł a, złożona z subdominan-ty, dominanty i toniki; zob. też triada harmoniczna
kadryl - francuski taniec dworski wywodzący się z kontredan-sa, pełen elegancji; tańczony w tempie umiarkowanym, zakończony szybkim, skocznym galopem; popularny w XIX w.
kameralna muzyka —> muzyka kameralna
kamerton - przyrząd służący do ustalania stroju ins t rumentów i podawania dźwięków, np. w chórze; kamer ton ma kształ t metalowych widełek, które po uderzeniu wydają dźwięk wzorcowy (a')
1 I
kamerton stroikowy - kamer ton w postaci małej metalowej rurki lub kilku rurek ze stroikiem, z których przez zadęcie wydobywa się dźwięki
kanał dla orkiestry —> fosa orkiestrowa
59
ludowych; dzięki dużym możliwościom technicznym jest także ins t rumentem solowym
klawesyn, klawicymbał - i n s t rumen t s t runowy szarpany zaopatrzony w dwa manuały (klawiatury) i pedały, zmieniające barwę dźwięku; klawesyn przypomina kształ tem niewielki fortep ian; krótkot rwały , os t ry dźwięk powstaje przez szarpnięcie s t runy piórkiem, wprawionym w ruch przy naciśnięciu klawisza; rozkwit muzyki klawesynowej przypada na okres baroku
klawiatura - zbiór klawiszy białych i czarnych, uszeregowanych oktawami i naciskanych palcami (klawiatura ręczna), np. kła-
62
wiatura fortepianu; ins t rumentem posiadającym również klawiaturę naciskaną stopami (klawiatura nożna czyli pedał) są organy; niektóre ins t rumenty muzyczne mają kilka klawiatur, które nazywa się wówczas manuałami
klawicymbał —> klawesyn
klawikord - ins t rument s t runowy klawiszowy w kształcie niewielkiej przenośnej skrzynki; dźwięk powstaje przez uderzenie w s t runę metalowej płytki, uruchomionej naciśnięciem klawisza
klawisz - rodzaj dźwigni, której naciśnięcie wprawia w ruch mechanizm powodujący drgania źródła dźwięku, np. dźwignia uruchamiająca m ł o t e c z k i uderzające s t runy fortepianu, piórko szarpiące s t runy klawesynu, dźwignia otwierająca i zamykająca dostęp powietrza do piszczałek organów lub do stroików akordeonu; w ins t rumentach elektrycznych klawisze służą do wytwarzania impulsów elektrycznych
klucz - znak pisma nutowego umieszczany na początku pięciolinii, określający wysokość dźwięków zapisanych na tej pięciolinii; podstawowe rodzaje kluczy to: klucz wiolinowy i klucz basowy, oprócz nich używany jest klucz tenorowy (dla wyż-
63
szych dźwięków wiolonczeli, fagotu i puzonu) i klucz altowy (dla altówki)
klucz basowy - klucz dla dźwięków niskich i ins t rumentów ni-skobrzmiących, zwany też k l u c z e m F , umieszczany na czwartej linii pięciolinii
m klucz basowy
klucz wiolinowy - klucz dla dźwięków wyższych, zwany też k l u c z e m G, gdyż opisuje drugą linię pięciolinii (dźwięk g)
klucz wiolinowy
kobza - ludowy ins t rument strunowy szarpany o wypukłym pudle rezonansowym i zagiętym gryfie, posiadający kilka do
64
kilkunastu s t run; popularny w rumuńskich i ukraińskich zespołach ludowych (nie należy mylić go z dudami)
kocioł, timpano - ins t rument perkusyjny z grupy membranofonów o określonej wysokości dźwięku, regulowanej napięciem membrany; kocioł wyposażony jest w pedały służące do prze-strajania go podczas gry; w orkiestrze symfonicznej perkusista gra co najmniej na dwóch kotłach o różnym stroju
koda, coda - końcowy fragment utworu muzycznego lub jednej z jego części nawiązujący zazwyczaj do t ematu głównego; koda występuje m.in. w allegrze sonatowym, fudze
kolędy - pieśni religijne, przeważnie pochodzenia ludowego, śpiewane w okresie świąt Bożego Narodzenia; charakteryzują się różnorodnością form i nastrojów (mazurki, polonezy, hymny, marsze)
koloratura - upiększanie śpiewu polegające na ozdabianiu melodii t rudnymi figurami wokalnymi, wymagającymi od wykonawcy wielkich umiejętności technicznych; koloraturę wykonuje głos sopranowy, nazywany s o p r a n e m k o l o r a t u r o w y m ; koloratura rozwinęła się głównie na podstawie stylu bel canto
kołatka - ludowe narzędzie dźwiękowe używane jako instrumen t perkusyjny; jest to deseczka osadzona poziomo na trzy-
65
madle zakończonym ruchomym młoteczkiem, który przy potrząsaniu ins t rumentem uderza w deseczkę
kołysanka - p ieśń ludowa o p łynne j , nastrojowej melodii i ry tmicznym akompaniamencie przypominającym kołysanie; popularna w wielu krajach jako piosenka śpiewana dzieciom do snu; komponowana również jako min ia tu ra ins t rumenta lna
kompozytor - autor utworu muzycznego, czyli k o m p o z y c j i
koncert - 1. cykliczna forma muzyczna wykształcona z concer-to grosso, zazwyczaj trzyczęściowa (Allegro, Adagio, Allegro presto), przeznaczona na jeden lub kilka ins t rumentów solowych z towarzyszeniem orkiestry 2. wykonanie przed publicznością jednego lub kilku utworów muzycznych
koncertmistrz - pierwszy ins t rumenta l i s ta w orkiestrze symfonicznej przewodzący danej grupie instrumentów, wykonujący niekiedy part ie solowe; koncertmistrzem jest pierwszy skrzypek, pierwszy wiolonczelista i pierwszy altowiolista
konsonans - współbrzmienie co najmniej dwóch dźwięków różnej wysokości dające wrażenie zgodności; przeciwieństwo dysonansu
kontrabas - największy ins t rument strunowy smyczkowy o najn iższym b r z m i e n i u ; najczęściej u ż y w a n y j e s t k o n t r a b a s czterostrunowy, na k tórym gra się używając smyczka bądź
66
też szarpiąc s t r u n y palcami (pizzicato); k o n t r a b a s rzadko występuje jako i n s t r u m e n t solowy, n iezbędny j e s t j ednak w orkiestrze symfonicznej; popularny również w zespołach jazzowych
kontrafagot zob. fagot
kontralt - najniższy głos żeński, często wykorzystywany do śpiewania ról młodzieńców w operze
kontrapunkt - sztuka prowadzenia głosu w utworze wielogłosowym, polegająca na równoległym prowadzeniu dwóch lub więcej samodzielnych melodii przez wykonujące ją głosy z zachowaniem harmonijnego brzmienia; stosowany jest przede wszystkim w fudze i innych utworach wielogłosowych
kontredans - dawny taniec dworski pochodzenia francuskiego; z kont redansa wykształcił się kadryl
67
kornet - ins t rument dęty blaszany, nieco mniejszy od trąbki, zaopatrzony w trzy wentyle; rzadko używany
korona —>fermata
koza -> dudy
kozak - ludowy taniec ukraiński tańczony w bardzo szybkim tempie przy akompaniamencie bandury lub bałałajki; charakteryzuje się akrobatycznymi figurami, np. wysokimi podskokami, przysiadami
krakowiak - narodowy taniec polski pochodzący z regionu krakowskiego, bardzo żywy, w me t rum \ z charakterystycznym przesunięciem akcentu na słabą część tak tu (synkopa)
kropka przy nucie - znak pisma nutowego umieszczany tuż za nutą, przedłużający czas t rwania dźwięku o połowę wartości tej nuty
J .= J + ^ J . = J + J kropka przy nucie
krzyżyk - znak chromatyczny umieszczany przy kluczu lub przed nutą, oznaczający podwyższenie dźwięku o pół tonu; nazwę krzyżyka i dźwięku podwyższonego przez krzyżyk tworzy się, dodając do nazw literowych dźwięków sylabę -is, np: c - cis, d - dis, e - eis
krzyżyk
68
ksylofon - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych, o określonej wysokości brzmienia; składa się z kilku rzędów drewnianych płytek różnej wielkości o różnej wysokości dźwięku; płytki ponawlekane na sznur ułożone są na słomianych wałkach; na ksylofonie gra się, uderzając w płytki dwiema pałeczkami o kształcie łyżeczek; obecnie wchodzi w skład orkiestry symfonicznej
kujawiak - narodowy taniec polski pochodzący z rejonu Kujaw, w me t rum \ , o wolnym tempie i śpiewnej, lirycznej melodii, przeplatany przyśpiewkami; nazwę tańca zanotowano po raz pierwszy w 1827 roku
kuplet - 1. zwrotka popularnej piosenki o powtarzającej się melodii i zmieniającym się, żartobliwym tekście 2. część ronda występująca między refrenami
kwarta zob. interwał muzyczny
kwartet - 1. kameralny zespół ins t rumenta lny złożony z czterech wykonawców 2. u twór kameralny przeznaczony na cztery ins t rumenty (np. kwar te t smyczkowy) lub cztery głosy śpiewające z akompaniamentem ins t rumentu ; s łynne kwar te ty skomponowali m.in. Józef Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart, Franciszek Schubert, Klaudiusz Debussy, Karol Szymanowski, Grażyna Bacewicz
69
kwinta zob. interwał muzyczny
kwintet - 1. kameralny zespół ins t rumenta lny złożony z pięciu wykonawców 2. utwór kameralny przeznaczony na pięć instrumentów (np. kwintet smyczkowy) lub pięć głosów śpiewających z akompaniamentem ins t rumentu
lacrimoso [wym. lakrimozo] - boleśnie, płaczliwie; określenie wykonawcze
largo - bardzo wolno; określenie tempa
legato - określenie sposobu artykulacji polegające na zagraniu kolejnych dźwięków w sposób ciągły bez oddzielania ich od siebie; w nutach oznaczone słownie lub lukiem
leggero [wym. ledżero] - lekko, wdzięcznie; określenie wykonawcze
lento - wolno; określenie tempa
libretto [wł. - książeczka] - pełny tekst literacki opery, operetki, baletu, oratorium, pisany niekiedy przez samego kompozytora; do znanych polskich librecistów należeli m.in. Wojciech Bogusławski (np. libretto do przedstawienia Cud mniemany czyli Krakowiacy i górale), Włodzimierz Wolski (Halka, Hrabina)
ligatura zob. łuk
linie dodane - krótkie poziome linie służące do zapisu nutowego dźwięków nie mieszczących się na pięciolinii; linie dodane
o o o o TT »
linie dodane dolne
0 O « > ° e o °
linie dodane górne
71
g ó r n e umieszczone są nad pięciolinią, linie dodane d o l n e - pod pięciolinią
lira - starogrecki ins t rument strunowy szarpany, którego pudłem rezonansowym była żółwia skorupa, obciągnięta skórą, z dwoma rogami wołu umocowanymi po obu stronach skorupy i połączonych jarzmem; między skorupą a jarzmem napięte było od pięciu do siedmiu s t run jednakowej długości
lira lutnia
lutnia - ins t rument strunowy szarpany o owalnym pudle rezonansowym różnej wielkości i szerokiej szyjce zagiętej do tyłu; lutnia ma od sześciu do szesnastu s t run, często podwójnych; od dwóch wieków lutni nie używano z powodu trudności przy strojeniu; obecnie znowu jest ceniona jako ins t rument solowy w zespołach muzyki dawnej
72
lutnik - rzemieślnik zajmujący się budową instrumentów smyczkowych (skrzypiec, wiolonczeli) i niektórych ins t rumentów szarpanych (gitary, mandoliny); pierwotnie lutnik t rudni ł się budową lutni
Ł o różnym położeniu na pięciolinii, oznaczają-
I ca, że należy wykonać je w sposób ciągły - legato 2. linia łącząca dwie nuty o tym samym położeniu na pięciolinii, oznaczająca, że należy przedłużyć wartość pierwszej nuty o wartość drugiej; niekiedy zamiast nazwy łuk używa się te rminu 1 i g a t u r a
tuk 2.
łuk frazowy - linia poprowadzona nad pięciolinią, wyznaczająca podział u tworu muzycznego na frazy
madrygał - wielogłosowy utwór wokalny lub instrumentalny o tematyce świeckiej, najczęściej miłosnej; madrygał powstał w średniowieczu i przetrwał do początków XVIII w.; jednym z największych kompozytorów madrygałów był Claudio Mon-teverdi, tworzący na przełomie renesansu i baroku
maestoso [wym. maestozo] - uroczyście, majestatycznie; określenie wykonawcze
maestro, mistrz - honorowy tytuł słynnych kompozytorów, zasłużonych pedagogów muzycznych, wielkich dyrygentów
magnetofon - urządzenie służące do zapisywania i odtwarzania dźwięków zapisanych na taśmie magnetycznej
mandolina - ins t rument strunowy szarpany o owalnym pudle rezonansowym zaopatrzonym w osiem s t run; mandolina uznawana jest za włoski ins t rument narodowy
manuał - k lawiatura ręczna ins t rumentu muzycznego, jeśli ins t rumen t ma ich kilka, jak organy, klawesyn
marakasy - południowoamerykański in s t rument perkusyjny podobny do grzechotki, wykonany z tykwy, łupiny orzecha lub
75
z gliny, wypełnionej kamykami, paciorkami albo wyschniętymi nasionami i osadzonej na t rzonku; przy potrząsaniu marakasy wydają szeleszczący dźwięk
marcato [wym. markato] - zaznaczając, akcentując; określenie wykonawcze
marimba - afrykański ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych, będący odmianą ksylofonu z drewnianymi rezonatorami, na którym gra jednocześnie kilka osób; w Europie przyjął się w udoskonalonej formie jako m a r i m b a f o n
marsz - u twór ins t rumenta lny lub wokalno- ins t rumenta lny w tempie umiarkowanym, dostosowanym do kroku, w met rum \; występuje zarówno jako samodzielny utwór, jak i część
76
suity, opery i in.; charak te r marsza zależy od jego przeznaczenia, np. marsz wojskowy, weselny, tr iumfalny, żałobny; au torem znanego Marsza weselnego jest Feliks Mendelssohn--Bartholdy
mazur - narodowy taniec polski, pochodzący z Mazowsza, spopularyzowany w X V I I I w.; szybki i żywiołowy, w m e t r u m J , ze zmiennym akcentem przypadającym n a drugą lub trzecią ćwierćnutę; mazur występuje również w stylizowanej formie (np. kompozycje Stanisława Moniuszki, Karola Kurpińskiego, Henryka Wieniawskiego)
mazurek - krótki u twór ins t rumenta lny powstały na podstawie motywów polskich tańców ludowych, przede wszystkim mazura i oberka; mistrzem mazurków był Fryderyk Chopin
melizmat - ozdobna figura melodyczna w śpiewie wykonywana na jednej sylabie, obejmująca od kilku do ki lkunastu dźwięków; bogata w melizmaty jest np. muzyka indyjska
melodia - następstwo dźwięków różnej wysokości uporządkowanych pod względem harmonii , rytmu, tempa i formy, stanowiące pewną całość; melodia jest podstawowym elementem muzyki
melodramat - utwór literacki o treści sentymentalnej wykonywany z podkładem muzycznym, popularny w X V I I I w. zwłaszcza we Francji
melodyka - zespół cech melodii charakterystycznych dla danego stylu, danej epoki, grupy kompozytorów lub poszczególnych utworów, np. melodyka ornamenta lna , melodyka barokowa, melodyka utworów Fryderyka Chopina
membrana - w ins t rumentach muzycznych: sprężysta napięta błona lub skóra drgająca pod wpływem uderzenia
membranofony - i n s t rumen ty perkusyjne, w których źródłem dźwięku j e s t m e m b r a n a ; m e m b r a n o f o n y mogą wydawać dźwięk o określonej wysokości (np. kocioł) lub nieokreślonej (np. bębny)
menuet zob. suita
77
metalofony - ins t rumenty perkusyjne o określonej wysokości dźwięku, składające się z metalowych płytek uderzanych pałeczkami (np. dzwonki) lub młoteczkami uruchamianymi dźwignią po naciśnięciu klawisza (np. czelesta)
metronom, taktomierz - urządzenie działające na zasadzie wahadła zegarowego, służące do określania tempa utworu, skonstruowane na początku XIX w. w Niemczech przez J.N. Mael-zla; obecnie są używane również metronomy elektroniczne
metrum - miara; czynnik określający przebieg utworu w czasie i rozkład akcentów w takcie; określenie me t rum umieszczane jest na początku pięciolinii w postaci oznaczenia cyfrowego, w którym dolna cyfra jest jednostką metryczną, a górna podaje liczbę tych jednostek przypadających na jeden takt , np. \ oznacza, że podstawową wartością t ak tu jest ćwierćnuta, a na takt przypadają dwie ćwierćnuty; zob. też akcent muzyczny
mezzoforte [wym. meccoforte], mf-niezbyt głośno; oznaczenie dynamiki
mezzopiano [wym. meccopiano], mp - umiarkowanie cicho; oznaczenie dynamiki
mezzosopran [wym. meccosopran] - głos żeński pośredni między sopranem a altem
mf—> mezzoforte
miniatura instrumentalna - krótki u twór instrumentalny, np. bagatela, nokturn , kaprys
78
minezingerzy - średniowieczni niemieccy poeci dworscy, twórcy pieśni, głównie miłosnych, wykonywanych do wtóru wioli i harfy
missa —> msza
mistrz -> maestro
młoteczek zob. klawisz
moderato - umiarkowanie ; określenie tempa; t e rmin może występować w połączeniu z drugim określeniem, np. allegro moderato - umiarkowanie szybko
modulacja - 1. przejście w utworze muzycznym z jednej tonacji do innej 2. w śpiewie: zmiana cech dźwięku: barwy, wysokości, intensywności brzmienia
moll zob. system dur-moll; gama molowa
mo / fo- bardzo; określenie uzupełniające oznaczenie tempa albo dynamiki, np. allegro molto - bardzo szybko, adagio molto - bardzo wolno
monodia - śpiew jednogłosowy z towarzyszeniem ins t rumentu , uprawiany od średniowiecza; typowym przykładem monodii jest recytatyw w operze
mormorando- mrucząc; określenie wykonawcze; oznacza śpiew z zamkniętymi ustami
motet - jedna z najstarszych form wielogłosowej muzyki religijnej, sięgająca czasów średniowiecza, będąca jedną z najważniejszych form w okresie renesansu i stosowana do X I X w.; motet jest przeznaczony przede wszystkim na zespół wokalny bądź wokalno-instrumentalny
motyw - najmniejszy element w budowie melodii, składający się z kilku dźwięków, tworzących wyróżniającą się całość; dwa lub więcej motywów tworzą frazę
mp —> mezzopiano
msza, missa - utwór wokalno-instrumentalny zaliczany do najstarszych form muzyki religijnej; składa się z sześciu części:
79
Kyrie (Panie), Gloria (Chwała), Credo (Wierzę), Sanctus (Święty), Benedictus (Błogosławiony), Agnus Dei (Baranek Boży); msze komponowali: J a n Sebastian Bach, Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwik van Beethoven i in.
multanki zob. fletnia Pana
musical [wym. miuzikal] - muzyczne przedstawienie sceniczne, będące współczesną odmianą operetki, zwykle dwuaktowe, składające się z parti i śpiewanych solo i zespołowo oraz tańca; tematy musicalu często brane są z życia codziennego, a niekiedy z dzieł literackich; pierwsze musicale powstały w USA na początku XX w.; słynne musicale skomponował m.in. George Gershwin; w latach pięćdziesiątych ogromną popularność zyskały musicale Frederica Loewego My Fair Lady i Leonarda Bernsteina West Side Story
muzyka - 1. jedna ze sztuk pięknych; tworzywem muzyki są dźwięki układane według określonych reguł w całość artystyczną, czyli u t w ó r m u z y c z n y , wykonywany przez głos ludzki i/lub na ins t rumentach muzycznych 2. potocznie: melodia; brzmienie
muzyka absolutna - muzyka ins t rumenta lna bez tekstu (np. literackiego, religijnego) i bez komentarza słownego (tzw. programu); przykładem muzyki absolutnej są symfonie Wolfganga Amadeusza Mozarta, kwartety Józefa Haydna; przeciwieństwem muzyki absolutnej jest muzyka programowa
muzyka filmowa - muzyka komponowana do konkretnego filmu, stanowiąca tło i uzupełnienie toczącej się akcji; muzyka filmowa nie stanowi jednolitej, ciągłej kompozycji, lecz składa się z fragmentów wokalnych i ins t rumentalnych; zob. też muzyka programowa
muzyka ilustracyjna zob. muzyka programowa
muzyka instrumentalna - muzyka przeznaczona do wykonania przez jeden ins t rument lub zespół ins t rumentów muzycznych, np. sonata fortepianowa, koncert na skrzypce i orkiestrę
80
muzyka kameralna - muzyka wokalna i ins t rumenta lna przeznaczona do wykonania przez niewielki zespół muzyków (od dwóch do ki lkunastu wykonawców) zazwyczaj bez dyrygenta; przykładem utworów kameralnych jest trio, kwar te t
muzyka komputerowa - muzyka ins t rumenta lna tworzona za pomocą specjalnych programów komputerowych
muzyka kościelna - muzyka wokalna i ins t rumenta lna , odpowiednia do wykonywania podczas mszy, nabożeństw i różnych uroczystości religijnych, np. chorał, psalm, msza
muzyka ludowa, folklor muzyczny - ludowa twórczość muzyczna, na ogół anonimowa, obejmująca pieśni, tańce i utwory wykonywane na ins t rumentach ludowych; muzyka ludowa jest odrębna dla każdego kraju i regionu, np. góralska muzyka ludowa, szkocka muzyka ludowa; najsłynniejszym zbieraczem utworów polskiej muzyki ludowej był kompozytor i etnograf Oskar Kolberg
muzyka programowa - muzyka ins t rumenta lna nawiązująca do treści literackich bądź ideowych, dzieł sztuki, wydarzeń historycznych itp., np. poemat symfoniczny; odmianą muzyki programowej jest m u z y k a i l u s t r a c y j n a odzwierciedlająca np. zjawiska przyrody, konkre tne sytuacje, a obecnie to przede wszystkim muzyka filmowa
muzyka symfoniczna - muzyka przeznaczona do wykonania przez orkiestrę symfoniczną
muzyka wokalna - muzyka przeznaczona do wykonania przez śpiewaków solo lub zespołowo z towarzyszeniem ins t rumentów lub bez akompaniamentu
muzykologia - nauka o muzyce obejmująca szereg dziedzin wiedzy, m.in.: teorię muzyki, historię muzyki, akustykę przestrzenną, psychologię twórczości muzycznej, etnologię muzyczną
następnik zob. okres muzyczny
nazwy literowe dźwięków - nazwy kolejnych siedmiu dźwięków szeregu podstawowego, bę
dące li terami alfabetu, powtarzające się w każdej oktawie: c, d, e, f, g, a, h; od nazw literowych dźwięków tworzy się nazwy krzyżyków i bemoli; każdej nazwie literowej dźwięku odpowiada nazwa solmizacyjna
nazwy solmizacyjne dźwięków, solmizacja - sylabowe nazwy siedmiu dźwięków szeregu podstawowego, odpowiadające nazwom literowym dźwięków; są to kolejno: do, re, mi, fa, sol, la, si
neoromantyzm - okres w historii muzyki obejmujący drugą połowę XIX i początek XX wieku, będący kontynuacją idei romantyzmu; na okres ten przypada powstanie nowej formy muzycznej - poematu symfonicznego - za którego twórcę uważa się Franciszka Liszta; oprócz kompozytorów romantyzmu, kontynuujących swą twórczość, w okresie tym tworzyli m.in.: J a n Brahms, Piotr Czajkowski, Antoni Dvorak, Edward Grieg, Gustaw Mahler, Ryszard St rauss , w Polsce - Henryk Wieniawski
neumy- znaki pisma nutowego używane w średniowieczu, głównie do zapisu chorału gregoriańskiego
nokturn - minia tura ins t rumentalna , najczęściej fortepianowa, o charakterze nastrojowym i wyraźnie zaznaczonej melodii, popularna w XIX w.; nokturny komponowali m.in. Fryderyk Chopin i Franciszek Liszt
notacja muzyczna —> pismo nutowe
nuta - znak graficzny służący do zapisu u tworu muzycznego; położenie nu ty na pięciolinii określa wysokość dźwięku, a jej ksz ta ł t wskazuje wartość ry tmiczną tego dźwięku; sk łada
82
83
się z główki (zaczernionej lub pustej), zwykle też z pionowej laski, do której może być jeszcze dołączona chorągiewka (jedna lub kilka) lub poziome kreski (belki) łączące grupy nu t o tej samej wartości rytmicznej; zob. też wartości rytmiczne dźwięków j
oberek, obertas - narodowy taniec polski, o bardzo szybkim tempie, w me t rum | lub \ , z charak te rys tycznym cz tero tak towym wstępem; nazwa wywodzi się od podstawowej figury tańca - obrotów
obój - ins t rument dęty drewniany o kształcie lekko stożkowatej rury z otworami bocznymi, przykrytymi ruchomymi klapkami, i podwójnym stroikiem; barwa dźwięku jest ciepła, zamglona, toteż na oboju często wykonywane są liryczne, śpiewne melodie; wchodzi w skład orkiestry symfonicznej
odrodzenie —> renesans
odtwarzacz C D —> gramofon cyfrowy
okaryna - ludowy ins t rument dęty o kształcie gruszki, wykonany z gliny lub porcelany, posiadający osiem bocznych otworów do zatykania palcami i jeden do dmuchania; brzmienie okaryny zbliżone jest do fletu
okres muzyczny - cząstka budowy utworu muzycznego, stanowiąca zamkniętą całość i złożona z dwóch dopełniających się cztero- lub ośmiotaktowych z d a ń m u z y c z n y c h ; zdanie
85
pierwsze, które zawiera pewien ładunek emocjonalny, nazywa się p o p r z e d n i k i e m , a zdanie drugie, rozładowujące napięcie - n a s t ę p n i k i e m ; okres muzyczny jes t zazwyczaj zakończony kadencją
określenia wykonawcze - wskazówki słowne w zapisie nutowym informujące 0 sposobie wykonania całego utworu muzycznego lub jego fragmentu, np. anima-to, mormorando
oktawa - podstawowy interwał muzyczny składający się z 12 półtonów, występujący między I a VIII stopniem skali durowej i molowej; dla roz różn i an i a dźwięków kolejnych oktaw przyjęto (licząc od oktawy najniższej na klawiaturze fortepianowej) nazwy oraz oznaczenia dźwięków takie jak na rysunku
op. —> opus
opera - muzyczne przedstawienie sceniczne wokalno-instrumentalne, którego bohaterowie śpiewają swoje partie solo 1 zespołowo; opera dzieli się na akty, sceny i obrazy, zaś na jej początku występuje uwer tura ; ze względu na treść libretta, do którego została skomponowana muzyka, rozróżnia się dwa podstawowe rodzaje opery: opera seria (poważna) i opera buffa (komiczna); opera powstała w XVI w. we Włoszech i jest gatunkiem muzycznym popularnym do dzisiaj; opery pisali m.in. Wolfgang Amadeusz Mozart, Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi, Giacomo Puccini; twórcą polskiej opery narodowej jest Stanisław Moniuszko
CZTE
ROKR
EŚLN
A TR
ZYKR
EŚLN
A
"i • C
«•> <n«
< ^ <*> eu «*> ~P
<o
DWUK
REŚL
NA <M
•C: CM
O CS <NF» V -
cst <U
CNI
«J' R
AZKR
EŚLN
A „o
V .
33 u
'K
cdefg
ah
WIE
LKA
CD
EFG
AH
KONT
RA
CD
EFG
AH
SUBK
ONT
RA
arn <OH U H UJII Q „
86
operetka - muzyczne przedstawienie sceniczne o charakterze rozrywkowym, składające się z part i i wokalnych z fragmentami mówionymi oraz scen baletowych; najsłynniejszymi twórcami operetek są Jakub Offenbach i J a n Strauss (syn)
opus, op. - dzieło; określenie występujące w połączeniu z numerem kolejnego utworu lub zbioru utworów, nadawanym przez kompozytora; np. 12 etiud op.10. Fryderyka Chopina; termin opus jest rodzaju nijakiego, np. opus dziesiąte
oratorium - u twór wokalno-instrumentalny z udziałem śpiewaków solistów, chóru i orkiestry, zazwyczaj o tematyce religijnej; pierwsze oratoria powstały w XVI w.; ora tor ium stanowi rodzaj opery, ale bez akcji dramatycznej, dekoracji i charakteryzacji wykonawców; mistrzem tej formy był Jerzy Fryderyk Haendel (słynne orator ium Mesjasz)
organki 2 0 6 . harmonijka ustna
organy - największy ins t rument dęty klawiszowy składający się ze zbioru piszczałek, mechanizmu gry, kilku manuałów i klawiatury nożnej (pedału); dźwięk wydobywa się przez naciśnięcie klawisza otwierającego dostęp powietrza do piszczałki; o barwie dźwięku decyduje wybór rejestru (głosu), przy czym rejestrów może być nawet kilkadziesiąt; obecnie zamiast ręcznie uruchamianego miecha tłoczącego powietrze do piszczałek, stosuje się w organach napęd elektryczny; organy są ins t rumentem wkomponowanym od wieków we wnętrze kościoła, a od niedawna również niektórych sal koncertowych; w Polsce najbardziej znane organy znajdują się w Oliwie i Kamieniu Pomorskim
orkiestra - wieloosobowy zespół in s t rumenta lny kierowany przez dyrygenta
orkiestra kameralna - niewielka orkiestra (zwykle kilkunastoosobowa) o zmniejszonej, w s tosunku do orkiestry symfonicznej, obsadzie poszczególnych grup ins t rumentów
orkiestra symfoniczna - wielka orkiestra złożona zazwyczaj z kilkudziesięciu wykonawców zgrupowanych według ins t rumentów na: 1) ins t rumenty smyczkowe - skrzypce I i II, altówki,
87
wiolonczele, kontrabasy; 2) ins t rumenty dęte drewniane - flety, oboje, rożek angielski, klarnety, fagoty; 3) ins t rumenty dęte blaszane - rogi, trąbki, puzony, tuba; 4) ins t rumenty perkusyjne - kotły, werbel, wielki bęben, talerze, gong, dzwony, tr ian-gel, ksylofon, wibrafon; ponadto w skład orkiestry mogą wchodzić harfy, fortepian, czelesta, organy i dodatkowe inst rumenty perkusyjne
orkiestracja —>instrumentacja
ostinato - motyw melodyczno-rytmiczny powtarzający się w utworze wielogłosowym, najczęściej w głosie basowym - zwany wówczas bas so ostinato
ozdobniki - dodatkowe dźwięki ozdabiające melodię, oznaczane znakami umieszczanymi nad nu tami lub obok nich, np. przednutka , tryl
oznaczenia dynamiki - wskazówki słowne lub znaki w zapisie nutowym wskazujące na zmianę dynamiki w przebiegu utworu muzycznego, np. forte, crescendo
ósemka - wartość rytmiczna dźwięku, równa ósmej części całej nuty; zob. nuta, rys. s. 83
p —> piano
palcowanie, aplikatura - oznaczenie nu t numera mi palców, którymi najlepiej zagrać dany dźwięk u tworu
parafraza - swobodna przeróbka znanego utworu lub t ematu muzycznego, często o charakterze wirtuozowskim
partytura - zapis nutowy utworu muzycznego wykonywanego przez zespół muzyków, np. orkiestrę; part ie poszczególnych ins t rumentów lub głosów chóru są zestawione pionowo na pięcioliniach; par ty turą posługuje się dyrygent w kierowaniu orkiestrą lub chórem
pasaż - przejście; rodzaj ozdobnej figury polegającej na wykonaniu akordu, rozłożonego na poszczególne dźwięki, w dół lub w górę przez kilka oktaw
pasja - u twór wokalno- ins t rumenta lny oparty na teks tach Ewangelii, opowiadających o męce i śmierci Chrystusa, wykonywany zazwyczaj w tygodniu poprzedzającym Wielkanoc; do najsłynniejszych należą pasje J a n a Sebast iana Bacha, m.in. Pasja według św. Mateusza, Pasja według Św. Jana
pastorałka - 1. polska pieśń pasterska związana z Bożym Narodzeniem, najczęściej o skocznej melodii, wykonywana z towarzyszeniem ins t rumentów ludowych 2. muzyczne widowisko sceniczne opowiadające o narodzinach Chrystusa
pauza - znak pisma nutowego oznaczający przerwę w przebiegu melodii; poszczególne pauzy mają swoje odpowiedniki w wartościach rytmicznych dźwięków
pavana [wym. pawana] zob. suita
pedał - 1. dźwignia naciskana stopą, występująca w niektórych ins t rumentach muzycznych; pedał służy do różnych celów, np.
90
zmiany barwy dźwięku (fortepian), przedłużania brzmienia dźwięku (fortepian), prze-strajania s t run (harfa) 2. k lawiatura nożna w organach
pentatonika —> skala pięciostopniowa
perkusja -> instrumenty perkusyjne
pianino - ins t rument strunowy klawiszowy 0 pudle rezonansowym ustawionym pionowo; stanowi odmianę fortepianu przeznaczoną do użytku domowego; zob. rys. s. 92
pianissimo, pp- bardzo cicho; oznaczenie dynamiki
piano, p- cicho; oznaczenie dynamiki
pieśń - u twór wokalny z teks tem przeznaczony do wykonywania solo lub chóralnie, z akompaniamentem lub bez; szczególny rozwój pieśni przypada na okres romantyzmu 1 związany jest z nazwiskami kompozytorów austriackich i niemieckich, m.in. Franciszka Schuberta, Roberta Schumanna, J ana Brahmsa, a w Polsce - Stanisława Moniuszki
pięciolinia - pięć równoległych poziomych linii, liczonych od dołu, służących do zapisu utworu muzycznego za pomocą nu t i innych znaków pisma nutowego, umieszczanych na tych liniach i między liniami; na początku pięciolinii jest zawsze umieszczony klucz, oznaczenie m e t r u m oraz, jeśli to potrzebne, znaki chromatyczne; zob. też linie dodane
pikolo zob. flet poprzeczny
piosenka - krótki utwór wokalny o charakterze rozrywkowym i prostej budowie, składający się zazwyczaj z kilku zwrotek przeplatanych refrenem
91
pianino
piórko zob. plektron
pismo nutowe, notacja muzyczna - zbiór znaków służących do zapisu utworu muzycznego; znakami pisma nutowego są m.in.: pięciolinia, klucze, nuty, pauzy, znaki chromatyczne, oznaczenie metrum; liczba znaków pisma nutowego wciąż powiększa się w związku z rozwojem nowych technik kompozytorskich
piszczałka - główna część ins t rumentów dętych w postaci wydrążonego walca lub stożka, w którym powstaje dźwięk wywołany drganiami słupa powietrza; zmianę wysokości dźwięku uzyskuje się przez zmianę długości drgającego słupa powietrza lub zmianę ciśnienia w piszczałce
pizzicato [wym. piccikato] - sposób wydobywania dźwięków w ins t rumentach smyczkowych polegający na szarpaniu s t run palcami
playback [wym. plejbek] - metoda realizacji filmu dźwiękowego lub programu telewizyjnego, polegająca na wykonywaniu zdjęć filmowych zgodnie z nagranym wcześniej podkładem dźwiękowym
92
plektron - mała płytka, zwykle trójkątna, wykonana z drewna, tworzywa sztucznego albo z metalu, służąca do szarpania s t run niektórych ins t rumentów strunowych, np. gitary; nazywana też p i ó r k i e m lub, potocznie, kostką
płyta kompaktowa, CD - krążek o średnicy 12 cm i lustrzanej powierzchni, z jednostronnym zapisem dźwięku w postaci mikroskopijnych zagłębień (tzw. pitów); dźwięk odczytywany jest za pomocą wiązki promieni laserowych; jeden z najnowocześniejszych nośników dźwięku, stosowany mniej więcej od początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia
poco a poco [wym. poko a poko] - stopniowo; określenie występujące w połączeniu z oznaczeniami tempa, dynamiki i sposobu wykonania, np. poco a poco rallentando: stopniowo zwalniając
poemat symfoniczny - jednoczęściowy utwór ins t rumenta lny o swobodnej budowie, przeznaczony na orkiestrę, wyrażający pewne treści pozamuzyczne, np. literackie; gatunek ten rozwinął się w XIX w.; poematy symfoniczne pisali m.in. Franciszek Liszt, Ryszard Strauss, Mieczysław Karłowicz
polifonia - rodzaj faktury utworów wielogłosowych, polegający na równoczesnym prowadzeniu kilku głosów, z których każdy stanowi samodzielną melodię; fakturę polifoniczną mają m.in. motet, fuga, kanon
polka - ludowy taniec czeski o szybkim tempie, w met rum \ ; w drugiej połowie XIX w. polka stała się najmodniejszym tańcem europejskim; jedną z odmian polki jest polka-mazurka, w której do figur polki stosuje się rytm mazura
polonez - polski taniec narodowy wywodzący się z folkloru, spopularyzowany w XVIII w ; polonez jest tańcem uroczystym w me t rum \ , tańczonym parami sunącymi powoli w korowodzie; występuje również jako samodzielny utwór ins t rumentalny; polonezy komponował Fryderyk Chopin, a także inni polscy kompozytorzy, np. Michał Kleofas Ogiński, Karol Kurpiński, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski; często polonezem rozpoczyna się bale; zob. też chodzony
93
poprzednik zob. okres muzyczny
portato - określenie sposobu artykulacji, polegające na zagraniu kolejnych dźwięków oddzielnie; w nutach oznaczone słownie lub poziomymi kreskami nad nu tami
J f portato
półnuta - wartość rytmiczna dźwięku równa połowie całej nuty; zob. nuta, rys. s. 83
półton - najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami bezpośrednio z sobą sąsiadującymi, np. c - cis, d- dis, e-f
pp —> pianissimo
prapremiera - pierwsze publiczne wystawienie dzieła scenicznego, np. opery, sztuki teatralnej
prawykonanie - pierwsze publiczne wykonanie utworu muzycznego
preludium - 1. krótki utwór instrumentalny, stanowiący wstęp do drugiego utworu, np. suity, fugi 2. samodzielny utwór ins t rumenta lny o swobodnej budowie; najwybitniejszymi twórcami preludiów byli m.in. J a n Sebastian Bach, Fryderyk Chopin, Sergiusz Rachmaninow, Klaudiusz Debussy
presto - szybko; określenie tempa
primabalerina - pierwsza tancerka zespołu baletowego, wykonująca part ie solowe
primadonna - pierwsza śpiewaczka, wykonująca główną rolę w operze lub operetce
progresja - ki lkakrotne powtarzanie tego samego motywu melodii od kolejnych dźwięków; w progresji wstępującej (wznoszącej się) motyw powtarzany jest od coraz wyższego dźwięku, w progresji zstępującej (opadającej) od coraz niższego
94
pryma zob. interwał muzyczny
przednutka - ozdobnik w postaci pojedynczego dźwięku lub grupy dźwięków, wykonywanych bardzo szybko przed dźwiękiem głównym; przednutka oznaczana jest małą nutką lub nutkami, umieszczonymi przed nutą zasadniczą, np.
przednutka
przedtakt - niepełny tak t , od którego rozpoczyna się utwór, np.
I m 2 przedtakt
przetworzenie zob. allegro sonatowe
przewrót akordu - zmiana postaci akordu (trójdźwięku, cztero-dźwięku), polegająca na przeniesieniu jednego lub więcej dźwięków składowych o oktawę wyżej lub o oktawę niżej, np.
y 4 T i — « fet Q = O o \ P & — o przewrót akordu
psalm - p ieśń rel igi jna, k tóre j t eks t pochodzi z biblijnej Księgi Psalmów; do polskiego przekładu psalmów dokonanego przez J a n a Kochanowskiego skomponował muzykę Mikołaj Gomółka
95
puzon - ins t rument dęty blaszany zaopatrzony w s u w a k , będący rurą, której wsuwanie i wysuwanie pozwala na zmianę wysokości dźwięków podczas gry; wchodzi w skład orkiestry symfonicznej
rallentando, rall. - zwalniając; określenie zmiany tempa
rapsodia - utwór ins t rumenta lny o charakterze swobodnej fantazji, zawierający tematy muzyczne wywodzące się z muzyki ludowej; rapsodie pisali głównie kompozytorzy XIX w., m.in. Franciszek Liszt
recital [wym. reczital] - występ jednego artysty wypełniający program całego koncertu
recytatyw - rodzaj śpiewu polegający na rytmicznym recytowaniu tekstu, często na jednym dźwięku; recytatyw poprzedza arię i służy do przedstawiania toczącej się akcji w operze, operetce lub orator ium
refren - fragment piosenki (niekiedy pieśni) powtarzany z tym samym teks tem po kolejnych zwrotkach; w rondzie - t emat powtarzający się kilkakrotnie
rejestr - 1. mechanizm w organach uruchamiający zbiór piszczałek o określonej barwie głosu 2. część skali głosu ludzkiego lub ins t rumentu , charakteryzująca się określoną barwą dźwięków; rozróżnia się rejestr niski, rejestr średni, rejestr wysoki i rejestr najwyższy
renesans, odrodzenie - okres w historii muzyki trwający od ok. 1450 r. do ok. 1600 r.; w okresie tym rozkwita sztuka komponowania wielogłosowych utworów chóralnych o skomplikowanej fakturze polifonicznej wykonywanych a cappella, m.in. motetów, madrygałów, mszy, powstają nowe formy muzyki instrumentalnej - ricercar i canzona, stopniowo krystalizuje się system dur-moll; najsłynniejszymi kompozytorami tego okresu byli m.in. Giovanni Pierluigi da Palestr ina, Claudio Monteverdi (działający już na przełomie renesansu i baroku); w Polsce epoka
97
renesansu była w rozwoju muzyki jedną z najświetniejszych, a głównymi jej twórcami byli Wacław z Szamotuł i Mikołaj Gomółka
repetycja - powtórzenie fragmentu utworu; w miejscu, od którego należy rozpocząć powtórzenie, umieszczony jest z n a k r e p e t y c j i - dwie kropki i dwie linie pionowe
repetycja
repryza zob. allegro sonatowe
requiem [wym. rekfijem] - msza za zmarłych; utwór wokalno-- instrumentalny poświęcony pamięci zmarłych, oparty na tekstach liturgicznych; nazwa pochodzi od początkowych słów mszy żałobnej: Requiem aeternam dona eis Domine (wieczny odpoczynek racz im dać Panie)
rezonans - wzmocnienie dźwięku wywołane pobudzeniem do drgań ciała sprężystego sąsiadującego ze źródłem dźwięku (zjawisko wykorzystywane przy kons t ruowaniu in s t rumen tów muzycznych)
rezonator - część ins t rumentu służąca do wzmacniania dźwięku, np. pudło rezonansowe skrzypiec, gitary
ricercar [wym. riczerkar] - wielogłosowy utwór ins t rumental ny zbudowany na zasadzie imitacji, będący jedną z najstarszych form muzycznych; ricercar wpłynął na rozwój fugi
ritenuto, rit. - stopniowo zwalniając, powstrzymując; określenie zmiany tempa
romans, romanza - 1. pieśń solowa o charakterze lirycznym wykonywana z akompaniamentem ins t rumentu 2. jednoczęściowy utwór ins t rumenta lny lub część formy cyklicznej, np. koncertu
romantyzm - okres w historii muzyki obejmujący pierwszą połowę XIX w., w którym powstało wiele nowych form muzycz-
98
nych, m.in. pieśni do poezji romantycznej, minia tury instrumenta lne (nokturn, bagatela, kaprys); główną ideą muzycznej twórczości romantycznej było wiązanie muzyki z innymi dziedzinami sztuki (głównie poezją, d ramatem i malars twem), połączone z fascynacją tematyką ludową, baśniową i fantastyczną; kompozytorzy tego okresu rozwinęli szczególnie sztukę in-strumentacji, co wzbogaciło dzieła symfoniczne; głównymi kompozytorami tego okresu byli m.in. Niccolö Paganini, Karol Maria Weber, Franciszek Schubert , Hector Berlioz, Feliks Mendels-sohn-Bartholdy, Robert Schumann, Franciszek Liszt, Ryszard Wagner, Bedrich Smetana, Modest Musorgski; w muzyce polskiej najsłynniejszym kompozytorem romantycznym był Fryderyk Chopin, a obok niego tworzyli m.in. Karol Kurpiński, Michał Kleofas Ogiński, Stanisław Moniuszko; zob. też neoro-mantyzm
romanza [wym. romanca] —> romans
rondo - ins t rumenta lny utwór muzyczny, wywodzący się ze średniowiecznego francuskiego tańca ludowego; rondo jest zbudowane z powtarzającego się tematu (refrenu) przeplatanego kupletami; najczęściej rondo wchodzi w skład form cyklicznych, np. sonaty, koncertu
rożek angielski - ins t rument dęty drewniany, będący odmianą oboju o dłuższej rurze z zakończeniem w kształcie gruszki; ma brzmienie niższe od oboju
róg, waltornia - ins t rument dęty blaszany o kształcie spiralnie zwiniętej wąskiej rury z wentylami, rozszerzającej się u wylotu; brzmienie rogu jest miękkie i głębokie; zob. rys. s. 100
rubato —> tempo rubato
rytm - jeden z podstawowych elementów muzyki, organizujący przebieg utworu muzycznego w czasie, wyrażający się wartościami rytmicznymi dźwięków i pauz; rytm jest ściśle powiązany z m e t r u m
99
róg
rytmika - 1. ogół zjawisk rytmicznych i metrycznych w utworach muzycznych danego kompozytora lub określonego okresu rozwoju muzyki 2. przedmiot nauczania w szkołach, mający na celu rozwijanie poczucia rytmu i słuchu przez ćwiczenia ruchowe
saksofon - ins t rument dęty wykonany z metalu (zaliczany jednak do drewnianych ze względu na właściwości budowy); ma kszta ł t grubej ru ry z otworami bocznymi, której dolna część wygięta jest ku górze; saksofon nie znalazł stałego miejsca w orkiestrze symfonicznej, używany jest w muzyce jazzowej i rozrywkowej
sarabanda zob. suita
scherzo [wym. skerco] - u twór ins t rumenta lny o żartobliwym charakterze; występuje jako samodzielny utwór albo wchodzi w skład formy cyklicznej, np. sonaty, symfonii; scherza komponowali m.in. Claudio Monteverdi , Fryderyk Chopin, Feliks Mendelssohn-Bartholdy
101
seksta zob. interwał muzyczny
sekunda zob. interwał muzyczny
sempre - stale, bez przerwy; określenie wykonawcze, np. sem-pre piano - stale cicho
septyma zob. interwał muzyczny
serenada - pieśń miłosna wykonywana początkowo w wieczornej porze przez zakochanego pod oknem wybranki; od XVIII w. kilkuczęściowy utwór ins t rumenta lny wykonywany przez zespół kameralny pod gołym niebem; jedną z najsłynniejszych jest serenada Eine kleine Nachtmusik Wolfganga Amadeusza Mozarta
seria zob. dodekafonia
sforzando, sforzato [wym. sforcando, sforcato], sf, sfz-akcentując; oznaczenie dynamiki, dotyczące wyłącznie dźwięku, nad którym umieszczono oznaczenie
skala chromatyczna - skala składająca się z następujących po sobie w odległościach półtonowych dwunas tu dźwięków w obrębie oktawy, np.: c, cis, d, dis, e, f fis, g, gis, a, ais, h, c'
skala diatoniczna - szereg siedmiu dźwięków, powtarzających się w każdej oktawie, uporządkowanych pod względem wysokości i wzajemnych odległości cało- i półtonowych, zwany s z e r e g i e m p o d s t a w o w y m ; skalą diatoniczna jest m.in. skala durowa, skala molowa, skale kościelne
skala dorycka zob. skale kościelne
skala durowa, skala majorowa - szereg siedmiu dźwięków uporządkowanych według wysokości, o ściśle określonych odległościach między nimi; wzorem skali durowej jest następujący szereg podstawowy: c, d, e, f g, a, h; zob. też gama durowa
skala eolska zob. skale kościelne
skala frygijska zob. skale kościelne
skala głosu (śpiewaka lub instrumentu) - zakres dźwięków wydobywanych przez głos ludzki lub na instrumencie
102
skala jońska zob. skale kościelne
skala lidyjska zob. skale kościelne
skala majorowa —> skala durowa
skala miksolidyjska zob. skale kościelne
skala molowa, skala minorowa - szereg siedmiu dźwięków uporządkowanych według wysokości, o ściśle określonych odległościach między nimi; wzorem skali molowej jes t następujący szereg podstawowy: a, h, c, d, e, f, g; zob. też gama molowa
skala pięciostopniowa, pentatonika - jedna z najstarszych skal muzycznych składająca się z pięciu dźwięków mieszczących się w oktawie; skala pięciostopniowa stosowana jest w muzyce ludowej Dalekiego Wschodu, Ameryki Północnej, również w szkockiej i sporadycznie polskiej muzyce ludowej
skale kościelne - skale diatoniczne wykształcone ze skal staro-greckich, stosowane w muzyce średniowiecznej; należą do nich m.in.: s k a l a d o r y c k a rozpoczynająca się od dźwięku ii, s k a l a f r y g i j s k a - o d dźwięku e, s k a l a l i d y j s k a - o d f, s k a l a m i k s o l i d y j s k a - o d g j w XVI w. weszły do użytku dwie następne skale kościelne: s k a l a e o l s k a - o d d ź w i ę ku a, z której powstała skala molowa, oraz s k a l a j o ń s k a - od dźwięku c, z której powstała skala durowa
skrzypce - i n s t rument s t runowy smyczkowy o niewielkim pudle rezonansowym, posiadający cztery s t runy; wewnątrz pudła znajduje się specjalny kołeczek, zwany duszą skrzypiec, służący do przenoszenia drgań na dolną płytę pudła; skrzypce są in s t rumen tem o niezwykłych możliwościach technicznych i różnorakiej barwie, najważniejszym w orkiestrze symfonicznej i w muzyce kameralnej ; w XVI w. powstały we Włoszech s łynne szkoły lutników, k tó rym t en i n s t r u m e n t zawdzięcza swój wyrafinowany kszta ł t i charakterys tyczne wycięcia w kształcie litery f; w orkiestrze występują dwie grupy skrzypiec: pierwsze (I) skrzypce i drugie (II) skrzypce; zob. rys. s. 104
103
skrzypce
smyczek - sprężysty drewniany pręt z naciągniętym końskim włosiem, którym przesuwa się po s t runach instrumentów strunowych smyczkowych
solfeż- 1. nauka czytania nu t głosem 2. podręcznik zawierający ćwiczenia do czytania nu t
solista - wykonawca utworu muzycznego przeznaczonego na jeden ins t rument lub na jeden głos
solmizacja —> nazwy solmizacyjne dźwięków
solo - solowa par t ia ins t rumentu albo par t ia solisty
sonata - utwór ins t rumenta lny o formie cyklicznej, przeznaczony na jeden lub dwa instrumenty, wykształcony i udoskonalony w okresie klasycyzmu; sonata składa się z czterech (niekiedy trzech) części: pierwszej szybkiej, zwanej allegrem sonatowym, drugiej utrzymanej w tempie wolnym {adagio, andan-
104
te lub largo), trzeciej, będącej menuetem lub scherzem, i finału utrzymanego w szybkim tempie (presto); sonaty komponowali przede wszystkim Wolfgang Amadeusz Mozart, Ludwik van Beethoven, Józef Haydn
sonatina - mała sonata o prostej budowie, przeznaczona głównie do rozwijania umiejętności gry na instrumencie
sopran - najwyższy głos żeński; rozróżnia się sopran liryczny, dramatyczny i koloraturowy
sopran koloraturowy zob. koloratura
sostenuto- powściągliwie; określenie wykonawcze
soffo voce [wym. sotto wocze] - półgłosem, z cicha; określenie wykonawcze
staccato [wym. stakato] - określenie sposobu artykulacji, polegającego na zagraniu kolejnych dźwięków oddzielnie i krótko, z wyraźnym skracaniem ich wartości rytmicznej; w nutach oznaczane kropkami nad (lub pod) poszczególnymi nu tami
r p J staccato
stereofonia - metoda zapisywania i odtwarzania dźwięków stwarzająca u słuchacza złudzenie przestrzennego rozmieszczenia źródeł dźwięku
stopień - numer kolejnego dźwięku gamy lub skali durowej albo molowej; stopnie oznaczane są cyframi rzymskimi; zob. też gama durowa; gama molowa
stringendo [wym. strindżendo], string. - przyspieszając; określenie zmiany tempa
stroik - 1. w niektórych ins t rumentach dętych drewnianych: cienka listewka z trzciny t rzymana przez grającego między wargami i wprawiana w ruch przez zadęcie, np. w oboju, klarnecie 2. w niektórych ins t rumentach perkusyjnych (np. w fis-
105
harmonii): metalowy języczek pobudzany do drgań przez prąd powietrza
strojenie instrumentów - ustalanie stroju instrumentów muzycznych według dźwięku wzorcowego (a1); w orkiestrze ten właśnie dźwięk podaje całemu zespołowi oboista
strój muzyczny - ogólnie przyjęte wysokości dźwięków, na jakie nastrojone są instrumenty; podstawowym dźwiękiem stroju jest dźwięk a1
styl - zespół cech charakterystycznych dla danej epoki, narodu lub kierunku w sztuce, dla danego kompozytora albo grupy twórców itp.; mówi się np. o stylu bachowskim (od nazwiska kompozytora), stylu klasycznym
subdominanta - 1. IV stopień gamy durowej lub molowej 2. akord zbudowany na IV stopniu, wchodzący w skład triady harmonicznej, oznaczany literą S
subito - nagle; określenie wykonawcze odnoszące się również do dynamiki, np. subito piano - nagle cicho
suita - utwór ins t rumenta lny o formie cyklicznej składający się z wielu stylizowanych tańców, kontrastujących z sobą charakterem i tempem; początkowo suita zbudowana była jedynie z dwóch części: powolnej pavany (uroczystego tańca włoskiego lub hiszpańskiego) i skocznej, szybkiej gagliardy (dworskiego tańca francuskiego lub włoskiego); w okresie baroku suitę rozbudowano, dodając kolejne pieśni i tańce: alleman-de (dworski t an iec francuski pochodzenia niemieckiego, o umiarkowanym tempie), courante (ludowy taniec francuski), s a r a b a n d ę (powolny, nastrojowy taniec hiszpański), gigue (żywy taniec pochodzenia szkockiego), g a w o t , m e n u e t (dworskie tańce francuskie o umiarkowanym tempie); w skład suity wchodził często polski polonez
suwak zob. puzon
symfonia - u twór przeznaczony na orkies t rę symfoniczną, zbudowany według zasad formy cyklicznej, zazwyczaj cztero-częściowy (niekiedy wzbogacony fragmentami z udziałem gło-
106
sów wokalnych) ; symfonie pisali n iemal wszyscy wybi tn i kompozytorzy począwszy od XVIII w., m.in. : Ludwik van Beethoven, Wolfgang Amadeusz Mozart , J a n Brahms , Piotr Czajkowski
synkopa - przesunięcie akcentu metrycznego na dźwięk nieak-centowany przez przedłużenie wartości rytmicznej nuty nieak-centowanej; przykładem może być synkopa charakterystyczna dla ry tmu krakowiaka:
jgiO J> IJ"3 J J l synkopa
syntezator - ins t rument elektroniczny, w którym drgania elektryczne są tak przekształcane i wzmacniane, że otrzymuje się różne efekty dźwiękowe, np. naśladujące grę na instrumencie muzycznym, a nawet grę całej orkiestry; syntezatory mogą mieć jedną lub więcej klawiatur bądź nie mieć żadnej
system dur-moll, system funkcyjny, system tonalny - sposób uporządkowania dźwięków według skali diatonicznej durowej i molowej, będących podstawą melodii i harmonii wszelkich form muzycznych budowanych w tym systemie; zob. też gama durowa; gama molowa
szałamaja - dawny ins t rument drewniany, prototyp m.in. oboju i fagotu
szereg podstawowy zob. skala diatoniczna
szesnastka - wartość rytmiczna dźwięku równa szesnastej części całej nuty; zob. nuta, rys. s. 83
średniowiecze - okres w historii muzyki trwający od ok. V w. do końca XIV w.; w okresie tym rozwija się przede wszystkim kościelna muzyka wokalna; początkowo dominuje muzyka jednogłosowa (chorał gregoriański), z czasem powstają utwory wie-
107
logłosowe; osobny nur t stanowi muzyka świecka tworzona głównie przez t rubadurów (ballady); w okresie tym nie obowiązuje jeszcze system dur-moll, a i sposób zapisu muzyki jest całkowicie odmienny niż znany nam dzisiaj (neumy); kompozytorzy średniowiecza pozostali w większości anonimowi
takt - podział metryczny utworu muzycznego, wyznaczony na pięciolinii pionowymi kreskami; rodzaj t ak tu określa oznaczenie me t rum podane na początku utworu; takt może być parzysty (np. \ ), nieparzysty (np. \ ), ćwierćnutowy, ósemkowy itd.
taktomierz —> metronom
taktowanie - ruchy wykonywane ręką wyznaczające jednostki metryczne tak tu
talerze, czynele - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów, o nieokreślonej wysokości dźwięku, składający się z dwóch okrągłych metalowych płyt uderzanych jedną o drugą; dźwięk talerzy jest jasny i donośny
tamburyn, bębenek baskijski - ins t rument perkusyjny z grupy membranofonów o kształcie małego bębenka w drewnianej
109
obręczy, do której przymocowane są metalowe brzękadełka (blaszki, dzwonki), wydające dźwięk podczas potrząsania
tam-tam zob. gong
tango - popularny taniec towarzyski pochodzenia argentyńskiego w me t rum \ lub \ i dość wolnym tempie
taniec stylizowany - utwór muzyczny oparty na motywach tańca ludowego lub dawnego dworskiego, k tóremu kompozytor nadał formę artystyczną; występuje m.in. jako część suity lub samodzielny utwór, np. mazurek
tańce ludowe - tańce tworzone przez ludność wiejską, odrębne dla każdego kraju i regionu, np. polski krakowiak, węgierski czardasz, hiszpańskie bolero
tarantela - 1. ludowy taniec włoski o żywym tempie 2. u twór instrumentalny, zazwyczaj fortepianowy, popularny w XIX w.
teledysk, wideoklip - krótki film kręcony kamerą wideo, będący ilustracją i t łem piosenki, składający się zazwyczaj z szeregu luźno powiązanych scen i obrazów
temat - główny element budowy utworu o wyraźnie zarysowanej linii melodycznej (temat melodyczny) lub wyraźnym przebiegu rytmicznym (temat rytmiczny), powtarzający się w kompozycji kilkakrotnie; w utworze muzycznym może występować jeden lub więcej tematów
tempo - czynnik wyznaczający szybkość wykonania całego utworu bądź jego części; są trzy podstawowe rodzaje tempa: wolne (np. largo), umiarkowane (np. andante) i szybkie (np. presto); tempo oznacza się również określeniami porównawczymi, np. tempo marsza, tempo walca
tempo rubato - określenie pozwalające wykonawcy na swobodę w stosowaniu przyspieszeń i zwolnień tempa
tenor - wysoki głos męski; rozróżnia się m.in. tenor liryczny i dramatyczny
tercet - 1. u twór wokalny przeznaczony dla trzech wykonawców 2. zespół wokalny złożony z trzech wykonawców
110
tercja zob. interwał muzyczny
timpano —> kocioł
tłumik - mechanizm służący do t łumienia dźwięków w instrumencie; np. w fortepianie rolę t łumika spełnia lewy pedał, w harf ie - pasek pap ie ru umieszczany między s t r u n a m i , w skrzypcach - rodzaj grzebyka zakładanego na struny, w rogu - rodzaj papierowego lub drewnianego korka o kształcie stożka, wkładanego do wylotu ins t rumentu
toccata [wym. tokkata] - u twór ins t rumenta lny o charakterze improwizacyjno-wirtuozowskim przeznaczony na organy, klawesyn lub fortepian; niekiedy jest wstępem do fugi; mistrzem toccaty polifonicznej był J a n Sebastian Bach
ton - 1 . najprostszy dźwięk 2. potocznie: brzmienie głosu ludzkiego lub ins t rumentu
tonacja - związki między poszczególnymi stopniami gamy durowej (tonacja durowa) lub molowej (tonacja molowa) a dźwiękiem centralnym (toniką); nazwie tonacji odpowiada nazwa gamy, na której dźwiękach jest zbudowany dany utwór muzyczny, np. tonacja cis-moll, f-dur
tonalność - zasada doboru dźwięków w utworze muzycznym, polegająca na stworzeniu zależności pomiędzy poszczególnymi dźwiękami i akordami a toniką; przeciwieństwo atonalności
tonika - 1 . dźwięk centralny - pierwszy dźwięk (I stopień) gamy, nadający jej nazwę 2. akord zbudowany na I s topniu gamy durowej lub molowej, wchodzący w skład tr iady harmonicznej, oznaczany literą T
tony harmoniczne —> alikwoty
transkrypcja - opracowanie utworu na inny niż wskazany w oryginale ins t rument , głos lub zespół wykonawców; transkrypcja może ściśle oddawać oryginał lub być jego swobodnym opracowaniem, jak np. parafraza
transpozycja - przeniesienie całego utworu do innej tonacji m.in. w celu dostosowania go do możliwości wykonawczych innego ins t rumentu lub głosu
111
trąbka - ins t rument dęty blaszany o kształcie prostej wąskiej rury, rozszerzającej się u wylotu, posiadającej trzy wentyle; barwa dźwięku trąbki jest wyrazista, metaliczna i dlatego jej głos zawsze wybija się ponad całą orkiestrę
tremolo - sposób wydobycia dźwięków polegający na ich szybkim powtarzaniu, sprawiającym wrażenie drżenia
trepak - ludowy taniec rosyjski w me t rum \ i szybkim tempie, podobny do kozaka
triada harmoniczna - trzy podstawowe trójdźwięki tonacji durowej lub molowej zbudowane kolejno: na I s topniu gamy - tonika (T), na IV stopniu - subdominanta (S) i na V - dominan ta (D); t r iadę harmoniczną oznacza się skrótem TSD
D
triada harmoniczna
triangel, trójkąt - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych, o nieokreślonej wysokości brzmienia, składający się z trójkątnej metalowej ramki, w którą uderza się metalową pałeczką
112
trio - 1. kameralny zespół ins t rumenta lny złożony z trzech wykonawców 2. utwór kameralny przeznaczony na trzy instrumenty
tr iola - grupa rytmiczna złożona z trzech nut , powstała w wyniku podziału nuty nie na dwie, lecz na trzy części
triola
trojak - śląski taniec ludowy, wykonywany trójkami (dwie dziewczyny i chłopiec), składający się z dwóch części: powolnej w met r u m l i szybkiej w me t rum \
trójdźwięk - akord zbudowany z trzech dźwięków odległych od siebie o tercję; zob. też triada harmoniczna; przewrót akordu
& 1 i trójdźwięk
trójkąt —> triangel
trubadurzy - średniowieczni poeci - muzycy działający początkowo w Prowansji, później w całej Francji; ich pieśni opowiadały o wielkich czynach rycerzy, o miłości, niekiedy miały tematykę religijną
tryl - ozdobnik oznaczany nad nutą skrótem tr i znakiem wężyka, polegający na szybkiej wielokrotnej zamianie dźwięku zasadniczego z sąsiednim dźwiękiem, odległym o sekundę
tryl
113
tuba - ins t rument dęty blaszany o bardzo niskim brzmieniu, zwykle basowym (tzw. tuba basowa); istnieje również tuba tenorowa, tuba kontrabasowa; tuby są różnego kształ tu i wielkości
tutti - wszyscy; określenie wykonawcze oznaczające użycie wszystkich głosów śpiewających lub ins t rumentów wchodzących w skład orkiestry w danym fragmencie utworu; zob. też concerto grosso
unisono - zaśpiewanie tego samego dźwięku lub wykonanie tej samej melodii wspólnie przez różne głosy lub ins t rumenty
utwór instrumentalny - u twór muzyczny przeznaczony do wykonania przez ins t rument lub zespół ins t rumentów
utwór jednogłosowy - u twór zbudowany z jednej melodii (czyli głosu), której nie towarzyszą inne glosy wokalne lub instrumentalne, np. chorał gregoriański
utwór muzyczny zob. muzyka
utwór polifoniczny - utwór wokalny lub instrumentalny, w którym kilka melodii jest prowadzonych jednocześnie; melodie te nazywa się glosami; zob. też polifonia
utwór wokalny - utwór muzyczny przeznaczony do śpiewu
uwertura - utwór inst rumentalny wykonywany przez orkiestrę, będący wstępem do opery, operetki lub baletu, nawiązujący do t ematu widowiska, które poprzedza; uwer tu ra występuje również jako samodzielny utwór jednoczęściowy
• H M A J viola, wiola - ins t rument strunowy smyczkowy różnej wielkości, zastąpiony w XVIII w. przez skrzypce i altówkę; podstawowe rodzaje violi to:
viola da gamba - opierana o nogę, viola d'amore - miłosna, viola da braccio [wym, da braczio] - opierana na ramieniu
vivo [wym. wiwo], vivace [wym. wiwacze] - szybko, żywo; określenie tempa
volta [wym. wolta] - oznaczenie w nutach dwóch zakończeń utworu; pierwsze zakończenie: prima volta oznaczone jest 1. i wykonywane przed repetycją; drugie: secunda volta, oznaczone jest 2. i wykonywane za drugim razem, z pominięciem zakończenia pierwszego
vo/fa
walc - popularny taniec towarzyski pochodzenia austr iackiego, w m e t r u m l i u m i a r k o w a n y m tempie , posiadający wiele odmian, np. walc francuski, walc angielski, walc wiedeński; występuje również w formie stylizowanej jako samodzielny utwór ins t rumentalny; mistrzem walców był J a n Strauss (ojciec)
waltornia —> róg
wariacje - u twór ins t rumenta lny o formie cyklicznej, składający się z wyraźnie zaznaczonego głównego tematu, przedstawionego na początku, i kilku lub ki lkunastu części będących war ian tami tego tematu pod względem rytmicznym, harmonicznym, zmiany tempa itp.; jedna z najważniejszych form muzycznych, uprawiana przez prawie wszystkich kompozytorów, m.in. przez Wolfganga Amadeusza Mozarta i Ludwika van Beetho-vena, szczególnie popularna w okresie klasycyzmu
wartości rytmiczne dźwięków - umowne wartości określające czas t rwania dźwięków zapisanych nu tami i odpowiadających im pauz; wartości rytmiczne dźwięków oparte są na podziale dwójkowym, tzn. każda wartość dzieli się na dwie mniejsze; podstawową wartością jest cała nu t a dzieląca się na dwie pół-nuty, półnuta - na dwie ćwierćnuty itd.; ten sam podział odnosi się do pauz; zob. nuta, rys. s. 83 oraz pauza
wentyl - element ins t rumentów dętych blaszanych w postaci sprężynowego mechanizmu, kierującego strumień powietrza do określonej części we wnęt rzu ins t rumentu , co pozwala obniżać dźwięki i rozszerzać podstawową skalę instrumentu, np. w trąbce są trzy wentyle
werbel - i n s t rumen t perkusyjny z grupy membranofonów, o kształcie małego bębna; w górną membranę uderza się pa-
117
wibrafon - ins t rument perkusyjny z grupy idiofonów uderzanych, składający się z metalowych płytek umieszczonych na poziomej ramie, pod którymi znajdują się rury rezonansowe, mające wewnątrz wiatraczki o napędzie elektrycznym; w płytki uderza się pałkami obitymi filcem; dźwięk dostający się do ru r jest rozbijany wirowaniem wiatraczków, stąd charakterystyczne wibrujące brzmienie ins t rumentu
wideoklip —> teledysk
wielki bęben - ins t rument perkusyjny z grupy membranofonów, o nieokreślonej wysokości brzmienia; wielki bęben ma
118
kształ t walca obciągniętego skórą lub błoną (z jednej strony lub po obu stronach), w którą uderza się drewnianymi pałkami obitymi filcem
wiola —> viola
wiolonczela - czterostrunowy ins t rument smyczkowy, dwa razy dłuższy od skrzypiec; z dużego pudła rezonansowego wystaje nóżka służąca do opierania wiolonczeli o podłogę; gra się w pozycji siedzącej; zob. rys. s. 120
wirtuoz - solista o nieprzeciętnych umiejętnościach technicznych w grze na instrumencie, np. skrzypek wirtuoz
wirtuozeria - mistrzowska sprawność w technice wykonywania utworów muzycznych wokalnych i ins t rumentalnych
wodewil - widowisko ja rmarczne wywodzące się z Francji, popularne zwłaszcza w XVII w.; w późniejszych czasach przerodziło się w krótkie przedstawienie o treści komediowej składające się z satyrycznych piosenek, tańca i popisów akrobatycznych
wokalista - 1. śpiewak 2. nauczyciel śpiewu
wokalistyka - 1. sz tuka śpiewu 2. nauka śpiewu
119
wiolonczela
wokaliza - melodia śpiewana bez stów na samogłosce lub sylabie, stosowana w ćwiczeniu głosu
wyciąg fortepianowy - opracowanie u tworu orkiestrowego lub chóralnego na fortepian, szczególnie przydatne w przygotowaniu wykonania koncertu z towarzyszeniem orkiestry
wysokość dźwięku - cecha dźwięku zależna od częstotliwości drgań źródła dźwięku, np. struny, napiętej błony; im większa jest częstotliwość drgań, tym wyższy jest dźwięk
zbójnicki - polski taniec góralski w met rum \ i w szybk im t e m p i e ; zbójnickiego t ańczą sami mężczyźni, wykonując różne brawurowe figury (przysiady, wyskoki) i wywijając lub trącając się ciupagami
zdanie muzyczne zob. okres muzyczny
zespół kameralny - grupa wykonawców, wokalistów lub instrumentalistów, złożona z kilku do ki lkunastu osób, koncertująca zazwyczaj bez dyrygenta
znak repetycji zob. repetycja
znaki chromatyczne - znaki oznaczające zmianę wysokości dźwięku przez podwyższenie go o pół tonu (krzyżyki) lub obniżenie o pół tonu (bemole) oraz znaki likwidujące podwyższenie lub obniżenie (kasowniki)
znaki przygodne - znaki chromatyczne (krzyżyki, bemole, kasowniki), występujące wewnątrz utworu bezpośrednio przed nutą; obowiązują do końca t ak tu i dotyczą tylko nu t na tej wysokości, na której zostały umieszczone
znaki przykluczowe - znaki chromatyczne oznaczające podwyższenie (krzyżyki) i obniżenie (bemole) dźwięku, umieszczane na początku pięciolinii, określające tonację utworu; obowiązują przez cały przebieg utworu i dotyczą nut we wszystkich oktawach
źródło dźwięku - źródło fal akustycznych powstających w wyniku pobudzenia do drgań ciała sprężystego (struny, membrany) otoczonego powietrzem
Krótkie informacje o niektórych kompozytorach
Grażyna Bacewicz (1909-1969) - słynna polska skrzypaczka, l aurea tka wielu nagród artystycznych, kompozytorka m.in. symfonii, koncertów skrzypcowych i wiolonczelowych, opery radiowej Przygoda króla Artura, baletu Z chłopa król
Jan Sebastian Bach (1685-1750) - niemiecki kompozytor i organista, najwybitniejszy twórca w dziejach muzyki; autor m.in. oratoriów, kanta t , mszy, chorałów, preludiów, suit, fug i toccat, koncertów {6Koncertów brandenburskich), pasji (Pasja według św. Mateusza, Pasja według św. Jana)
Tadeusz Baird (1928-1981) - polski kompozytor, laureat wielu nagród krajowych i zagranicznych, autor m.in. symfonii, suit, koncertów; jeden z inicjatorów festiwalu Warszawska Jesień
Bela Bartok (1881-1945) - węgierski kompozytor, pianista i etnograf, zajmujący się rodzimym folklorem muzycznym, co znalazło odbicie w wielu jego dziełach; twórca m.in. koncertów fortepianowych i orkiestrowych, pieśni, rapsodii, opery Zamek Sinobrodego i baletu Drewniany książę
Ludwik van Beethoven (1770-1827) - niemiecki kompozytor i pianista, jeden z największych twórców w dziejach muzyki, autor 9 symfonii, 32 sonat fortepianowych (m.in. Appassionata, Patetyczna, Księżycowa, Waldsteinowska), koncertów, oratoriów, opery Fidelio
Alban Berg (1885-1935) - austriacki kompozytor, przedstawiciel tzw. wiedeńskiej szkoły dodekafonistów; twórca m.in. utworów orkiestrowych i kameralnych, słynnego Koncertu skrzypcowego (Pamięci Anioła), opery Wozzeck, pieśni
123
Hector Berlioz (1803-1869) - francuski kompozytor, autor dzieła 0 zasadach instrumentacji , jeden z pierwszych twórców muzyki programowej; komponował m.in. uwertury, symfonie (Symfonia fantastyczna), opery, utwory chóralne
Leonard Bernstein (1918-1990) - słynny amerykański dyrygent, pianista i kompozytor; autor m.in. utworów symfonicznych 1 znanego musicalu West Side Story
Georges Bizet (1838-1875) - francuski kompozytor wielu utworów orkiestrowych, zasłynął przede wszystkim jako twórca opery Carmen
Jan Brahms (1833-1897) - niemiecki kompozytor, pianista i dyrygent, autor m.in. symfonii, uwertur, dwóch koncertów fortepianowych, koncertu skrzypcowego, pieśni i utworów wokalno-instrumentalnych (Niemieckie requiem)
Benjamin Britten (1913-1976) - angielski kompozytor, pianista i choreograf; autor oper (Peter Grimes), licznych utworów orkiestrowych i wokalno-orkiestrowych (Wojenne requiem), pieśni
Antoni Bruckner (1824-1896) - austriacki kompozytor i organista, autor przede wszystkim symfonii i utworów religijnych wokalnych i organowych
Aram Chaczaturian (1903-1978) - a r m e ń s k i kompozytor ; w twórczości wykorzystywał w dużej mierze elementy folkloru armeńskiego i gruzińskiego; autor m.in. koncertów, symfonii, rapsodii i baletów (Spartak i Gajane, w którym występuje słynny Taniec z szablami)
Fryderyk Chopin (1810-1849) - jeden z najwybitniejszych polskich kompozytorów, pianista wirtuoz, od 1830 r. mieszkający we Francji, autor m.in. 2 koncertów fortepianowych, polonezów, mazurków, scherz, etiud, preludiów, nokturnów, ballad, walców, pieśni; w wielu jego kompozycjach występują wyraźne motywy polskiej muzyki ludowej (np. w mazurkach); w Polsce od 1927 r. co pięć lat (z wyjątkiem okresu I I wojny światowej) odbywają się międzynarodowe konkursy pianistyczne im. Fryderyka Chopina
124
Piotr Czajkowski (1840-1893) - j eden z najwybitniejszych kompozytorów rosyjskich; twórca m.in. 6 symfonii, koncertów fortepianowych, pieśni, baletów (Dziadek do orzechów, Jezioro łabędzie, Śpiąca królewna), oper (Eugeniusz Oniegin, Dama pikowa)
Klaudiusz Debussy (1862-1918) - francuski kompozytor i krytyk muzyczny, twórca k ie runku zwanego impresjonizmem, autor utworów fortepianowych (Claire de lunę), d ramatu muzycznego (Peleas i Melizanda)
Gaetano Donizetti (1797-1848) - włoski kompozytor, dyrygent i wykładowca, autor ponad 70 oper seria i buffa (m.in. Łucja z Lammermoor, Córka pułku, Don Pasąuałe)
Antoni Dvorak (1841-1904) - jeden z najwybitniejszych kompozytorów czeskich, autor m.in. symfonii, minia tur fortepianowych (Humoreska), koncertów, cyklu poematów symfonicznych, oper (Rusałka, Wanda, Chłop szelma), słynnych Tańców słowiańskich na fortepian
Manuel de Falla (1876-1946) - hiszpański kompozytor i pianista; w twórczości swej pozostawał pod silnym wpływem dawnego folkloru hiszpańskiego, zwłaszcza andaluzyjskiego; twórca dwóch słynnych baletów (Czarodziejska miłość i Trójgra-niasty kapelusz), oper (Krótkie życie) oraz utworów symfonicznych, fortepianowych, pieśni
George Gershwin (1898-1937) - wybitny amerykański kompozytor i pianista; charakterystyczną cechą jego twórczości było połączenie muzyki symfonicznej z jazzową; autor m.in. Błękitnej rapsodii na fortepian i orkiestrę, opery murzyńskiej Porgy and Bess, rewii, poematu symfonicznego Amerykanin w Paryżu, operetek, muzyki filmowej
Christoph Gluck (1714-1787) - niemiecki kompozytor, autor przede wszystkim dzieł scenicznych: baletów, pantomim, oper (Orfeusz i Eurydyka, Ifigenia w Aułidzie)
Mikołaj Gomółka (ok. 1 5 3 5 - p o 1591) - polski kompozytor i muzyk okresu odrodzenia; au to r Melodii na psałterz połski skomponowanych do psalmów biblijnych przet łumaczonych
125
na język polski przez J a n a Kochanowskiego (Psałterz Dawidów)
Grzegorz Gerwazy Gorczycki (ok. 1665-1734) - polski kompozytor późnego baroku, kapelmistrz w katedrze na Wawelu, autor utworów wokalnych i wokalno-instrumentalnych
Henryk Mikołaj Górecki (1933) - wybitny kompozytor polski, autor wielu utworów orkiestrowych, kameralnych, wokalno--instrumentalnych, m.in. słynnych symfonii: 1959, Kopernikowskiej i Symfonii pieśni żałosnych, psalmu Beatus vir na tenor, chór i orkiestrę, pieśni
Edward Grieg (1843-1907) - najwybitniejszy kompozytor norweski zwany „Chopinem północy", pianista, dyrygent; w twórczości wykorzystywał głównie elementy norweskiego folkloru; autor symfonii, słynnego Koncertu fortepianowego, utworów chóralnych i pieśni, utworów fortepianowych (Tańce norweskie), muzyki do d ramatu H. Ibsena Peer Gynt
Jerzy Fryderyk Haendel (1685-1759) - kompozytor i organista pochodzenia niemieckiego, żyjący w Anglii; autor dziel o charakterze monumentalnym, wykonywanych przez wielkie zespoły wokalno-instrumentalne; twórca m.in. 22 oratoriów biblijnych (Mesjasz, Samson), 40 oper (Rinaldo, Juliusz Cezar, Orlando, Kserkses), utworów ins t rumentalnych (Muzyka na wodzie, Muzyka ogni sztucznych)
Józef Haydn (1732-1809) - austriacki kompozytor, autor m.in. ponad 100 symfonii, 83 kwartetów smyczkowych, koncertów fortepianowych i skrzypcowych, mszy, oratoriów (Stworzenie Świata, Pory roku), pieśni, oper (Armida)
Leoś Janaćek (1854-1928) - czeski kompozytor, wybitny badacz i znawca folkloru, przedstawiciel czeskiej muzyki narodowej; autor m.in. oper (Jenufa, Przygody Liska Chytruska), utworów orkiestrowych i kameralnych, wokalno-instrumentalnych (Msza glagolicka)
Imre Kaiman (1882-1953) - węgierski kompozytor, autor przede wszystkim operetek (m.in. Księżniczka czardasza, Hrabina Marica, Bajadera)
126
Mieczysław Karłowicz (1876-1909) - polski kompozytor i dyrygent, także zapalony ta te rn ik (zginął pod lawiną w Tatrach); autor m.in. poematów symfonicznych (Powracające fale, Odwieczne pieśni)
Wojciech Kilar (1932) - polski kompozytor, autor m.in. utworów symfonicznych (Krzesany, Kościelec 1909), symfonii, koncertu, utworów wokalno-instrumentalnych (Bogurodzica), baletu (Maska czerwonego moru), a także muzyki filmowej (Pan Tadeusz)
Stefan Kisielewski (1911-1991) - polski kompozytor, krytyk muzyczny i l i terat; autor m.in. symfonii, utworów fortepianowych, koncertu na orkiestrę kameralną
Oskar Kolberg (1814-1890) - polski etnograf i kompozytor, autor dzieła Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, powstałego w wyniku wieloletniego gromadzenia materiałów dotyczących polskiego folkloru
Karol Kazimierz Kurpiński (1785-1857) - polski kompozytor, dyrygent opery warszawskiej, założyciel pierwszego polskiego czasopisma muzycznego („Tygodnik Muzyczny"), autor m.in. oper (Zabobon czyli Krakowiacy i Górale, Zamek na Czorsztynie czyli Bojomir i Wanda), baletów (Mars i Flora, Wesele krakowskie w Ojcowie), utworów fortepianowych, pieśni (Warszawianka, Marsz obozowy, Kiedy ranne wstają zorze)
Franciszek Lehar (1870-1948) - węgierski kompozytor, słynny przede wszystkim jako twórca operetek (m.in. Wesoła wdówka, Kraina uśmiechu, Hrabia Luksemburg)
Ruggiero Leoncavallo (1858-1919) - włoski kompozytor, znany przede wszystkim jako autor opery Pajace, do której sam napisał l ibretto; komponował też operetki i pieśni
Franciszek Liszt (1811-1886) - wybitny kompozytor pochodzenia węgierskiego, pianista wirtuoz i dyrygent; autor m.in. 20 rapsodii węgierskich, koncertów, symfonii (Dantejska, Faustow-ska), utworów fortepianowych, utworów religijnych, pieśni
127
Witold Lutosławski (1913-1994) - polski kompozytor o wielkiej międzynarodowej sławie, dyrygent, autor m.in. symfonii, koncertów, utworów wokalno-instrumentalnych, muzyki radiowej, filmowej i teatralnej
Gustaw Mahler (1860-1911) - austriacki kompozytor, dyrygent opery wiedeńskiej, autor m.in. wielu symfonii i pieśni
Jan Maklakiewicz (1899-1954) - polski kompozytor, autor m.in. symfonii (Święty Boże), koncertów, utworów chóralnych, baletów (Cagliostro w Warszawie, Złota kaczka), poematów symfonicznych (Pieśń o chlebie powszednim, Grunwald)
Artur Malawski (1904-1957) - polski kompozytor, skrzypek i dyrygent, autor m.in. baletu-pantomimy Wierchy, utworów symfonicznych (Hungaria), pieśni
Piętro Mascagni (1863-1945) - włoski kompozytor i dyrygent, autor m.in. słynnej opery Rycerskość wieśniacza
Feliks Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847) - niemiecki kompozytor, pianista i dyrygent, założyciel konserwator ium w Lipsku; twórca m.in. koncertów fortepianowych, uwertur, muzyki do Snu nocy letniej W. Szekspira ze słynnym Marszem weselnym, oratoriów, a przede wszystkim autor zbioru fortepianowych Pieśni bez słów
Olivier Messiaen (1908-1992) - francuski kompozytor, organista i dyrygent; stworzył własny język muzyczny; w niektórych jego utworach występuje imitacja ins t rumenta lna śpiewu ptaków, jak również motywy muzyki krajów egzotycznych (np. muzyki indyjskiej)
Stanisław Moniuszko (1819-1872) - polski kompozytor i dyrygent, autor ponad 300 pieśni zgromadzonych w 12 zeszytach Śpiewników domowych; twórca oper (m.in. Halka, Straszny dwór, Flis, Hrabina, Verbum nobile), operetek, kanta t , utworów fortepianowych
Claudio Monteverdi (1567-1643) - włoski kompozytor z przełomu renesansu i baroku, jeden z pierwszych twórców oper (m.in. Orfeusz, Ariadna, Powrót Odysa), także autor ponad 250 madrygałów, psalmów, motetów, mszy
128
Wolfgang Amadeusz Mozart (1756-1791) - austr iacki kompozytor, jeden z najwybitniejszych twórców w dziejach muzyki, „cudowne dziecko" koncertujące na klawesynie w wieku 6 lat i już wtedy komponujące; au to r m.in. oper {Uprowadzenie z seraju, Wesele Figara, Czarodziejski flet, Don Giovanni), 49 symfonii, koncertów na różne ins t rumenty (flet, fortepian, harfę, fagot, skrzypce, k larnet ) , serenad {Eine kleine Nachtmusik), u tworów kameralnych, mszy, pieśni oraz słynnego Requiem
Modest Musorgski (1839-1881) - rosyjski kompozytor (amator) nawiązujący w swej twórczości do folkloru rosyjskiego, autor m.in. oper {Borys Godunow, Chowańszczyzna), poematów symfonicznych {Noc na Łysej Górze), cyklu minia tur fortepianowych Obrazki z wystawy, których wersję ins t rumenta lną opracował M. Ravel, pieśni
Stanisław Niewiadomski (1859-1936) - polski kompozytor i krytyk muzyczny; au to r przede wszystkim pieśni solowych i chóralnych, do których motywy często czerpał z muzyki ludowej
Zygmunt Noskowski (1846-1909) - polski kompozytor, dyrygent i pedagog, autor pierwszego polskiego poematu symfonicznego Step, symfonii, kanta t , polonezów, licznych pieśni (m.in. popularny Śpiewnik dla dzieci do słów M. Konopnickiej), oper {Zemsta za mur graniczny według komedii A. Fredry)
Feliks Nowowiejski (1877-1946) - polski kompozytor, organista, dyrygent i pedagog, autor m.in. oratoriów {Quo vadis, Powrót syna marnotrawnego), oper {Legenda Bałtyku), symfonii, utworów religijnych, pieśni (m.in. do słów M. Jasnorzewskiej--Pawlikowskiej)
Jakub Offenbach (1819-1880) - francuski kompozytor, autor opery Opowieści Hoffmanna oraz 90 operetek {Piękna Helena, Orfeusz w piekle)
Michał Kleofas Ogiński (1765-1833) - polski kompozytor, działacz polityczny; autor m.in. słynnych polonezów fortepianowych {Pożegnanie ojczyzny), mazurków, romansów
129
Ignacy Paderewski (1860-1941) - wybitny polski pianista i kompozytor, pierwszy premier polskiego rządu po I wojnie światowej; au tor m.in. symfonii, Koncertu fortepianowego a-moll, wielu minia tur fortepianowych, opery Manru (według Chaty za wsią J.I. Kraszewskiego)
Niccolö Paganini (1782-1840) - włoski skrzypek wirtuoz, kompozytor m.in. koncertów skrzypcowych i słynnych 24 kaprysów na skrzypce solo
Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594) - włoski kompozytor związany przez całe życie z dworem papieskim i tworzący przede wszystkim muzykę kościelną (ponad 100 mszy, motety, hymny, madrygały i in.); po śmierci zyskał przydomek „Księcia muzyki"
Andrzej Panufnik (1914-1991) - polski kompozytor, dyrygent (mieszkał w Anglii); autor przede wszystkim utworów orkiestrowych (Kołysanka, Uwertura heroiczna, Sinfonia Sacra), również kameralnych i wokalnych (Universal Prayer)
Krzysztof Penderecki (1933) - polski kompozy tor i dyrygent, wykładowca w uczelniach muzycznych, autor m.in. oper (Diabły z Loudun, Raj utracony), u t w o r ó w woka lno- in s t rumenta lnych (Dies irae, Jutrznia, Stabat Mater), licznych pieśni
Bartłomiej Pękiel (? - ok. 1670) - polski kompozytor, kapelmistrz na dworze Władysława IV a następnie w katedrze na Wawelu; autor m.in. mszy cztero- i sześciogłosowych, utworu o charakterze orator ium Audite mortales, motetów, kanonów
Sergiusz Prokofiew (1891-1953) - rosyjski kompozytor, pianista, autor m.in. symfonii, koncertów fortepianowych i skrzypcowych, baletów (Kopciuszek, Romeo i Julia), oper (Miłość do trzech pomarańczy, Wojna i pokój), baśni symfonicznej (Piotruś i wilk), pieśni i muzyki filmowej
Giacomo Puccini (1858-1924) - wioski kompozytor, jeden z największych twórców oper (m.in. Manon Lescaut, Cyganeria, Tosca, Madame Butterfly, Turandot)
130
Henry Purcell (1659-1695) - angielski kompozytor, twórca muzyki narodowej, autor m.in. opery Dydona i Eneasz, kilku widowisk muzycznych zwanych semi-operami, muzyki do przedstawień teatralnych (m.in. sztuk W. Szekspira), kanta t , pieśni
Sergiusz Rachmaninow (1873-1943) - rosyjski kompozytor i pianista, od 1918 r. na emigracji w Szwajcarii i USA, autor m.in. czterech koncertów fortepianowych, opery Aleko, symfonii, utworów kameralnych, etiud
Jean-Philippe Rameau (1683-1764) - francuski kompozytor, organista i klawesynista, teoretyk muzyki (autor słynnego Traktatu o harmonii); twórca oper (Samson, Castor etPollux), baletów, utworów klawesynowych
Maurycy Ravel (1875-1937) - francuski kompozytor, twórca m.in. utworów orkiestrowych (Bolero, Walc, Rapsodia hiszpańska) i fortepianowych, baletu Dafnis i Chloe, oper (Dziecko i czary), pieśni; również autor instrumentacji Obrazków z wystawy M. Musorgskiego
Mikołaj Rimski-Korsakow (1844-1908) - rosyjski kompozytor i dyrygent; w jego twórczości występuje wiele motywów baśniowych i historycznych; autor m.in. oper (Pskowianka, Śnieżka, Sadko, Zloty kogucik, Bajka o carze Saltanie ze słynnym Lotem trzmiela), utworów symfonicznych (Szecherezada), koncertów fortepianowych, pieśni
Gioacchino Rossini (1792-1868) - włoski kompozytor, jeden z największych twórców operowych; najważniejsze dzieła: Cyrulik Sewilski, Wilhelm Tell, Sroka złodziejka, Jedwabna drabinka, Kopciuszek, Otello, Semiramida, Włoszka w Algierze; komponował również utwory religijne i pieśni
Ludomir Różycki (1883-1953) - polski kompozytor, pianista, współzałożyciel Związku Kompozytorów Polskich; autor m.in. baletu Pan Twardowski, poematów symfonicznych, oper (Eros i Psyche, Beatrix Cenci), utworów kameralnych, pieśni
Camille Saint-Saens (1835-1921) - francuski kompozytor, pianista i organista; autor m.in. opery Samson i Dalila, koncer-
131
tów fortepianowych, skrzypcowych i wiolonczelowych, poematów symfonicznych, słynnego utworu Karnawał zwierząt, przeznaczonego na dwa fortepiany i orkiestrę
Bogusław Schaeffer (1929) - polski kompozytor awangardowy, muzykolog, autor wielu publikacji muzycznych; twórca m.in. utworów ins t rumentalnych (Tertium datur, Non-Stop, Topofo-nika)
Arnold Schönberg (1874-1951) - austriacki kompozytor, przedstawiciel tzw. wiedeńskiej szkoły dodekafonistów; autor utworów orkiestrowych, kameralnych, kanta ty Ocalały z Warszawy, poematu symfonicznego, opery Mojżesz i Aron
Franciszek Schubert (1797-1828) - austriacki kompozytor znany przede wszystkim jako autor około 600 pieśni, również twórca symfonii (IV Symfonia tragiczna, VIII Symfonia niedokończona), kwartetów smyczkowych (Śmierć i dziewczyna), utworów fortepianowych, mszy
Robert Schumann (1810-1856) - niemiecki kompozytor, dyrygent, poeta i pisarz; autor m.in. utworów fortepianowych (Karnawał, Sceny dziecięce), utworów kameralnych, koncertów, symfonii i pieśni; jego żona, Klara Schumann, była słynną pianistką
Kazimierz Serocki (1922-1981) - polski kompozytor, pianista; autor m.in. utworów wokalno-instrumentalnych (Niobe), fortepianowych, pieśni dla młodzieży; jeden z inicjatorów festiwalu Warszawska Jesień
łan Sibelius (1865-1957) - fiński kompozytor, twórca muzyki narodowej na motywach dawnego folkloru, legend i poezji; autor m.in. symfonii, utworów kameralnych, poematów symfonicznych (Finlandia, Karelia, Saga), muzyki do dziel teatralnych (m.in. W. Szekspira, M. Maeterlincka), pieśni
Aleksander Skriabin (1872-1915) - rosyjski kompozytor i pianista wirtuoz; autor m.in. utworów fortepianowych, symfonicznych (Boski poemat, Prometeusz), wirtuozowskich etiud
Bedfich Smetana (1824-1884) - czeski kompozytor, p ianis ta i dyrygent; au tor m.in. poematów symfonicznych (Moja ojczy-
132
zna), oper (Sprzedana narzeczona), u tworów wokalnych i fortepianowych
Jan Strauss, ojciec (1804-1849) - austriacki kompozytor, skrzypek, dyrygent; autor 152 walców, polek, galopów, marszów (Marsz Radetzky'ego)
Jan Strauss, syn (1825-1899) - austriacki kompozytor zwany „królem walca", skrzypek, twórca operetek (Zemsta nietoperza, Baron cygański), przede wszystkim jednak autor walców, m.in.: Nad pięknym modrym Dunajem, Opowieści lasku wiedeńskiego, Róże południa
Ryszard Strauss (1864-1949) - niemiecki kompozytor, niespo-krewniony z austr iacką rodziną Straussów; twórca przede wszystkim poematów symfonicznych (Makbet, Don Juan, Śmierć i wyzwolenie, Tako rzecze Zaratustra, Dyl Sowizdrzał); komponował też opery (Sałome, Kawaler Srebrnej Róży), pieśni
Igor Strawiński (1882-1971) - rosyjski kompozytor (zamieszkały w USA), pianista i dyrygent; autor m.in. baletów (Pietruszka, Święto wiosny, Ognisty ptak, Orfeusz), opery-oratorium Król Edyp, elegii o J.F. Kennedym, utworów symfonicznych (Symfonia psalmów)
Tadeusz Sygietyński (1896-1955) - polski kompozytor, dyrygent, założyciel, wraz z żoną Mirą Zimińską-Sygietyńską, Zespołu Pieśni i Tańca „Mazowsze"
Antoni Szałowski (1907-1973) - polski kompozytor osiadły we Francji; autor m.in. u tworów orkiestrowych, kameralnych, baletu Zaczarowana oberża
Stanisław Sylwester Szarzyński (przełom XVII i XVIII w.) - wybitny polski kompozytor późnego baroku, autor m.in. koncertów wokalno-instrumentalnych, motetu, Sonaty na dwoje skrzypiec i organy
Tadeusz Szeligowski (1896-1963) - polski kompozytor i pedagog, autor m.in. utworów orkiestrowych, fortepianowych, pieśni i utworów chóralnych, oper (Bunt żaków), baletów (Paw i dziewczyna, Mazepa)
133
Dymitr Szostakowicz (1906-1975) - wybitny rosyjski kompozytor i pianista; autor m.in. wielu symfonii, oper (Katerina Izma-ilowa), u tworów fortepianowych, kwar te tów smyczkowych, baletu Zloty wiek
Maria Szymanowska (1789-1831) - polska pianistka i kompozy-torka, au torka minia tur fortepianowych, mazurków, polonezów, walców
Karol Szymanowski (1882-1937) - wybitny polski kompozytor i p ian is ta ; jego twórczość jes t si lnie związana z t a t r z a ń skim folklorem; au tor m.in. oper (Król Roger), symfonii, baletu Harnasie, u tworów fortepianowych (mazurki) , skrzypcowych, pieśni
Romuald Twardowski (1930) - polski kompozytor, autor m.in. utworów orkiestrowych, wokalno-instrumentalnych, fortepianowych, oper (Lord Jim, Maria Stuart), baletów (Nagi książę)
Giuseppe Verdi (1813-1901) - słynny włoski kompozytor operowy; najważniejsze dzieła: Rigoletto, Trauiata, Aida, Nabuc-co, Trubadur, Don Carlos, Bal maskowy, Otello, Falstaff,
Antonio Vivaldi (1675-1741) - włoski kompozytor i skrzypek, ksiądz; autor m.in. oper, oratoriów i przede wszystkim ponad 450 koncertów na różne ins t rumenty (m.in. Cztery pory roku)
Wacław z Szamotuł (ok. 1526-ok. 1560) - jeden z najwybitniejszych kompozytorów staropolskich, również poeta; autor m.in. mszy, motetów, pieśni (Już się zmierzka, Powszednia spowiedź, Pieśń o Narodzeniu Pańskim)
Ryszard Wagner (1813-1883) - niemiecki kompozytor, pianista i skrzypek, poeta, krytyk muzyczny; twórca przede wszystkim dramatów muzycznych; najsłynniejsze dzieła: Tannhäuser, Lohengrin, Pierścień Nibelunga, Tristan i Izolda, Parsifal, Holender tułacz, Śpiewacy norymberscy
Karol Maria Weber (1786-1826) - niemiecki kompozytor i pianista wirtuoz, twórca niemieckiej opery romantycznej; autor m.in. utworów fortepianowych (Zaproszenie do tańca), oper (Wolny strzelec, Oberon), koncertów, pieśni
134
Antoni Webern (1883-1945) - austriacki kompozytor, dyrygent i pedagog, przedstawiciel tzw. wiedeńskiej szkoły dodekafoni-stów, twórca wielu bardzo krótkich utworów orkiestrowych
Henryk Wieniawski (1835-1880) - polski kompozytor, skrzypek wirtuoz; twórca utworów skrzypcowych (m.in. dwa koncerty, mazurki , etiudy-kaprysy); od 1953 r. w Poznaniu odbywają się, co 5 lat, międzynarodowe konkursy skrzypcowe im. Henryka Wieniawskiego
Mikołaj Zieleński (XVI/XVII w.) - wybitny polski kompozytor, działający na przełomie renesansu i baroku, autor dwuczęściowego zbioru (Offertoria totius anni... i Communiones totius anni...), zawierającego 121 kompozycji, m.in. słynny trzychó-rowy Magnificat
WYDAWNICTWA NAUKOWO-TECHNICZNE ul. Mazowiecka 2/4, 00-048 Warszawa tel. 826-72-71 do 79 Dział Market ingu i Sprzedaży tel. 827-56-87, fax 826-82-93 e-mail: marketing@wnt.com.pl
WNT. Warszawa 2002 r. Wyd. II zm. Ark. wyd. 7,0. Ark. druk. 8,5. Symbol ESL/83650/WNT Zakład Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL
Zapraszamy / do naszej
k s i ę g a r n i i n ł g j tej
Można łam znaleźć szczegółowe wiadomości o naszych książkach, m.in. omówienie, spis treści
Recommended